Prof. dr hab. Krzysztof Konecki Katedra Socjologii OiZ, UŁ Referat na XII Zjazd Socjologiczny, Poznań, 15-18.09.2004r., ‘Polska w Europie: uwarunkowania i perspektywy’ Prywatna prezentacja kontekstów interakcji. Analiza fotografii zwierząt domowych. Wprowadzenie W artykule zostaną zanalizowane fotografie zwierząt domowych (tzw. ‘petów’) wykonywane przez ich właścicieli. Materiał fotograficzny, który został tutaj użyty jako materiał zastany pochodzi głównie od właścicieli zwierząt domowych, których poproszono o dostarczenie wykonanych wcześniej fotografii zwierząt domowych z ich życia codziennego i rodzinnego. Poproszono także o komentarze werbalne dotyczące motywów fotografowania zwierząt domowych oraz użytków czynionych z wykonanymi już fotografiami. Badania i analizy opisane w tym artykule są częścią szerszych badań terenowych na temat ‘społecznego świata właścicieli zwierząt domowych’ (2001 – 2004r.). W badaniach tych i analizach skonstruowano matrycę postrzegania zwierząt domowych składającą się z czterech kategorii (patrz tab. 1). Tab.1. Matryca postrzeżeniowa zwierząt domowych. Cechy typowo zwierzęce (‘Zwierzęcość’ – Perspektywa Animalistyczna) Cechy typowo ludzkie (antropomorfizacja) Uniwersaln e cechy Perspektywa animalistyczno – uniwersalna. ‘Wszystkie zwierzęta , w tym zwierzęta domowe, zachowują się w określony sposób tak jak wszystkie zwierzęta; to jest dla nich charakterystyczne, ponieważ są tylko zwierzętami, nie mają cech ludzkich .’ Uniwersalizująca antropomorfizacja . ‘Wszystkie zwierzęta , w tym zwierzęta domowe czują, cierpią, myślą podobnie jak człowiek .’ Partykularn e cechy Perspektywa animalistyczno - partykularna. ‘Mój (nasz) zwierzak jest wyjątkowy, i to głównie dzięki kontaktom ze mną (z nami); ale to tylko zwierzę .’ Partykularna antropomorfizacja . ‘Mój (nasz, czyli naszej rodziny) zwierzak jest wyjątkowy, i to głównie dzięki kontaktom ze mną
30
Embed
Prof. dr hab. Krzysztof Konecki Referat na XII Zjazd Socjologiczny ... · określone społecznie i stypifikowane pozwalające zrozumieć co się dzieje w danej sytuacji i często
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Prof. dr hab. Krzysztof Konecki
Katedra Socjologii OiZ, UŁ
Referat na XII Zjazd Socjologiczny, Poznań, 15-18.09.2004r., ‘Polska w Europie:
uwarunkowania i perspektywy’
Prywatna prezentacja kontekstów interakcji. Analiza fotografii zwierząt domowych.
Wprowadzenie
W artykule zostaną zanalizowane fotografie zwierząt domowych (tzw. ‘petów’) wykonywane przez
ich właścicieli. Materiał fotograficzny, który został tutaj użyty jako materiał zastany pochodzi
głównie od właścicieli zwierząt domowych, których poproszono o dostarczenie wykonanych
wcześniej fotografii zwierząt domowych z ich życia codziennego i rodzinnego. Poproszono także o
komentarze werbalne dotyczące motywów fotografowania zwierząt domowych oraz użytków
czynionych z wykonanymi już fotografiami. Badania i analizy opisane w tym artykule są częścią
szerszych badań terenowych na temat ‘społecznego świata właścicieli zwierząt domowych’ (2001 –
2004r.). W badaniach tych i analizach skonstruowano matrycę postrzegania zwierząt domowych
składającą się z czterech kategorii (patrz tab. 1).
Tab.1. Matryca postrzeżeniowa zwierząt domowych.
Cechy typowo zwierzęce (‘Zwierzęcość’ – Perspektywa Animalistyczna)
Cechy typowo ludzkie (antropomorfizacja)
Uniwersalne cechy
Perspektywa animalistyczno – uniwersalna. ‘Wszystkie zwierzęta, w tym zwierzęta domowe, zachowują się w określony sposób tak jak wszystkie zwierzęta; to jest dla nich charakterystyczne, ponieważ są tylko zwierzętami, nie mają cech ludzkich.’
Uniwersalizująca antropomorfizacja.
‘Wszystkie zwierzęta, w tym zwierzęta domowe czują, cierpią, myślą podobnie jak człowiek.’
Partykularne cechy
Perspektywa animalistyczno - partykularna. ‘Mój (nasz) zwierzak jest wyjątkowy, i to głównie dzięki kontaktom ze mną (z nami); ale to tylko zwierzę.’
Partykularna antropomorfizacja.
‘Mój (nasz, czyli naszej rodziny) zwierzak jest wyjątkowy, i to głównie dzięki kontaktom ze mną
(z nami), zachowuje się jak człowiek. Personifikacja zwierząt.’
Najczęściej używaną kategorią postrzegania jest tzw. ‘partykularna antropomorfizacja’, gdzie
zwierzęta często porównuje się do członków rodziny, a ich wychowanie i traktowanie przypomina
wychowywanie i traktowanie dzieci. Analiza fotografii stanowi tutaj element ogólnej strategii badań
terenowych, przy pomocy której badacz pragnie poszerzyć i ugruntować swoje hipotezy dotyczące:
1. powszechnej praktyki antropomorfizacji zwierząt domowych, 2. wpływu faktu przebywania we
wspólnej przestrzeni ludzi i zwierząt dla praktyk antropomorfizujących, 3. związku
antropomorfizacji zwierząt z ich miejscem w życiu rodzinnym ludzi. Autor używa tutaj
‘spontanicznej wizualizacji’ określonych interakcji i obiektów bezpośrednich uczestników jego
obszaru badawczego dokonanej uprzednio przez właścicieli zwierząt przy pomocy fotografowania.
Fotografie traktowane są jako materiały zastane. Jest to niejako dodatkowy punkt widzenia jego
przedmiotu badań. Można zatem nazwać tę procedurę badań jakościowych w tym konkretnym
przypadku triangulacją danych oraz triangulacją metodologiczną .
Definicje podstawowych pojęć.
Na początek należy zdefiniować pojęcia, którym będziemy się posługiwać w naszej analizie. Są to
pojęcia sytuacji i kontekstu, oraz interakcji i fotografii prywatnych.
Sytuacja jest to względnie uporządkowany (lub celowo i świadomie przedstawiany jako
nieuporządkowany), układ elementów dających się zdefiniować w społecznie zestereotypizowany
sposób. Elementy sytuacji mogą być obiektami świadomymi siebie i innych lub mogą to być
materialne obiekty, których występowanie w danym układzie jest niezbędne by mogły być
postrzegane jako pewien społecznie rozpoznawalny typ. Ten układ elementów może występować
przed wejściem w niego świadomie działających jednostek lub być dopiero rozpoznany jako taki
aposteriori. W każdej sytuacji możemy wyróżnić zatem określony kontekst interakcyjny.
Dla T. Scheffa bezpośredni kontekst społecznych interakcji oznacza dialog, który prowadzi
jednostka oraz bezpośrednie fizyczne otoczenie w którym ten dialog jest prowadzony (Scheff 1990,
s. 199). Poszerzony kontekst natomiast jest wszystkim tym co zdarzyło się do tej pory, mogło się
zdarzyć, lub może się zdarzyć później. Zatem wymiar wewnętrznej i subiektywnej świadomości
oraz zewnętrznego otoczenia fizycznego danego kontekstu interakcji jest niezwykle ważny w
przystosowaniu wzajemnym jednostek do siebie, by wspólnie wypracować jedną definicję sytuacji
(Scheff 1990, s. 199). Jeśli mówimy o kontekstach działania to można je wiedzieć w perspektywie
‘zakorzenionych jedne w drugich’ (nested contexts, Scheff 1990, s. 190). Konteksty jawią się wtedy
jak rosyjskie matrioszki. Na poziomie konkretnym można je analizować w następującej
kolejności: pojedyncze słowa lub gesty są zakorzenione w zdaniach, zdania w wymianach
interakcyjnych, wymiany w całych konwersacjach, konwersacje w relacjach pomiędzy
rozmawiającymi, a te relacje z kolei w ich historii życia. Z tego konkretnego poziomu możemy
wznieść się na poziom wyższy, społeczny: uwzględnienie wyabstrahowanego typu relacji, np.
1. Dlaczego jednostki podejmują jakieś działania - jakie motywy, ponieważ lub ażeby, leżą u
podstaw fotografowania?
2. Co robi się z wykonanymi fotografiami?
Te dwa pytania stały się podstawą pytań zadanych wybranym siedmiu osobom fotografującym
amatorsko głównie swoje zwierzęta (pety), i poproszono ich o napisanie eseju o fotografowaniu
zwierząt mając na uwadze odpowiedź na dwa powyższe pytania. Następnie zrekonstruowano
główne typy odpowiedzi identyfikując motywy typu ‘ponieważ’ (dlaczego?) skłaniające do
wykonywania zdjęć oraz motywy ‘ażeby’ (fotografuję żeby coś zrobić z wykonanymi zdjęciami,
zatem pytanie brzmi: co czynię z wykonanymi już zdjęciami?).
Analiza formalna zdjęć (metodologia Goffmanowska) może być zatem uzupełniona analizą
motywacji do ich wykonania oraz konkretnych działań w których robi się jakiś użytek z
wykonanego w określony sposób zdjęcia. Znaczenie określonej konfiguracji zawartości
znaczeniowej zdjęcia (formalna analiza fotografii jako materiału zastanego) , może zostać
uzupełnione o znaczenie samego zdjęcia dla działającego podmiotu (analiza wypowiedzi będących
interpretacją samego aktu fotografowania i fotografii). Można to uzyskać poprzez zastosowanie
tzw. zasady ‘pytań i odpowiedzi’ dotyczącej fotografii (interrogatory principle of photography;
Suchar 1997, s. 34). U nas dotyczy to generalnie dwóch pytań dotyczących fotografowania zwierząt
i użytków fotografii zwierząt domowych, choć odpowiedzi udzielone na te pytania mogą dotyczyć
także motywów wszelkiego fotografowania.
Sceniczne konfiguracje w fotografiach zwierząt domowych – analiza formalna
Obecnie przeanalizujemy od strony formalnej materialne, społeczne i behawioralne elementy
konstruowania fotografowanych sytuacji. W sytuacjach tych zawsze obecne są zwierzęta domowe
(tzw. pety). Bardzo często właściciele wykonują portrety swych zwierząt. To co nas interesuje
jednak to nie warstwa estetyczna wykonanego zdjęcia ale warstwa choreograficzna wraz z
zawartymi w niej idiomami kulturowymi i społecznymi ramami interpretacji. Portret o tyle jest
interesującym dla nas obiektem formalnej analizy, jeśli tło i kompozycja jest choreograficznie
wystarczająca bogata by oddać określone społecznie i kulturowo znaczenia.
Przestrzeń prywatna. Zwierzęta są zwykle eksponowane w przestrzeni prywatnej i jest to kontekst bezpośredni
prezentowania zwierząt domowch. Do najbardziej prywatnych miejsc w domach i mieszkaniach
należą kuchnia i sypialnia. Ekspozycja zwierzęcia w miejscach gdzie powstaje i cementuje się więź
rodzinna wskazuje na jego rolę w rodzinie i/lub domostwie rodzinnym. Wzorzec prezentacyjny w
fotografiach zwierząt domowych wskazuje nam na antropomorfizację zwierząt i rytualne oraz stałe
(kulturowe) wmontowanie ich w typowy ‘obraz rodzinny’, oczywiście w tych domostwach gdzie
zwierzęta domowe (pety) się znalazły.
Kuchnia z jadalnią jest, jak stwierdzono, jednym z centralnych punktów przestrzeni prywatnej.
Reprezentacja fotograficzna obecności zwierząt w tym kontekście pokazuje nam ich rolę w naszym
życiu rodzinnym, oraz generalnie w życiu prywatnym. Inne miejsca przeznaczone dla osób z
najbliższego grona rodzinnego lub przyjacielskiego to kanapy w pokoju gościnnym, łóżka w
sypialni, fotele, domowe miejsca pracy (komputer, biurko i okolice, biblioteka), okolice kominka,
itp. (zob. fotografie nr 1 – 10).
Inny rodzaj przestrzeni to naturalne otoczenie, np. ogród czy działka, a nawet ukwiecony balkon.
Zwierzęta są tam prezentowane by pokazać kontakt właściciela z rodziną (bliski związek matki z
córką) i naturą jednocześnie. Ponadto zwierzęta są tutaj prezentowane w sytuacji rekreacji
właściciela (zob. fotografie 11 – 13).
Fotografie zwierząt i fotografie dzieci – obejmowanie i dotykFotografie często są wykonywane w towarzystwie dzieci, lub zwierzęta są pokazywane w rolach
dzieci, gdzie akceptacja niesubordynacji podopiecznych, pobłażanie zachowaniom niestosownym
jest na to dowodem. Zazwyczaj mamy tutaj do czynienia z kontaktem cielesnym pomiędzy dziećmi
a właścicielami, zwierzęta i dzieci dotykają się w różny sposób: obejmowanie, całowanie, lizanie,
trzymanie na rękach. Wydaje się, że zdjęcia z dziećmi często pokazują zwierzęta w roli dzieci, a
dzieci ludzkie pełnią wówczas na fotografiach rolę rodziców. To pomieszanie ról zwierząt i dzieci
wyraźnie wskazuje na zjawisko antropomorfizacji zwierząt również w rytualnych przedstawieniach
na fotografiach. Dziecko trzyma często zwierzę na kolanach i patrzy prosto w obiektyw, ma
schyloną głowę, uśmiecha się, lub trzyma zwierzę na rękach, obejmuje je, tak jak dorosły rodzic
trzyma małe dziecko, lub eksponuje do obiektywu ‘nieświadome wykonywania zdjęcia’ i oporne
zwierzę. Dzieje się to np. na hamaku lub z choinką w tle. Zdarza się, iż zwierzęta liżą swych
ludzkich przyjaciół po twarzy. Często dzieci ludzkie przytulają się do zwierząt, tak jak rodzice
przytulają się do swych dzieci. Tłem dla tych aranżacji jest albo wnętrze domu, ogród przy domu
ewentualnie las lub park, jezioro jako miejsce rekreacji i rodzinnego odpoczynku, co można poznać
po akcesoriach, np. używanych w tle kocach lub sprzęcie sportowym (zob. fotografie 14 – 21). Co
ciekawe również fotografie prywatne sprzed drugiej wojny światowej były aranżowane w podobny
sposób (patrz fotografia nr 14).
Są także zdjęcia pokazujące dorosłych trzymających na rękach zwierzęta tak jak trzyma się
dzieci (obejmowanie ramieniem i jednoczesne spojrzenie na głowę zwierzęcia, głaskanie
zwierzęcia), co jest tylko wyrazem tej samej tendencji aranżacyjnej w fotografowaniu zwierząt
domowych (zob. fotografie 22 – 27). Zwierzę jest prezentowane jako obiekt mniejszy od dorosłego,
dający się objąć oraz kontrolować, choć czasami z dużym trudem udaje się to właścicielowi.
Jednak pobłażanie dla braku subordynacji (np. kiedy pies gryzie dłoń właściciela) jest na
fotografiach powszechne.
Rola dziecka jest przypisana zwierzętom domowym niejako kulturowo. Ekspozycja na zdjęciach
zwierząt w towarzystwie dzieci wzmacnia tylko tą ramę interpretacyjną poprzez paradoksalne
przeciwieństwo, iż dziecko nie może być rodzicem. Jeśli aranżacja przedstawienia nadaje dziecku
rolę rodzica to zwierzę zostaje dzieckiem w dwójnasób poprzez: 1. ironicznie rytualne
zaprzeczenie, nie będąc nim jako zwierzę, 2. jako że dziecko nie może być rodzicem. Komunikacja
niewerbalna przedstawiana tutaj w wielu wariantach poprzez ‘dotyk’ wskazuje na bliskość nie tylko
przestrzenną fotografowanych obiektów. Silna więź społeczna jest zwykle przedstawiana w postaci
bliskości przestrzennej i czułego dotyku fotografowanych obiektów.
Zwierzęta bardzo często pokazywane są w sytuacjach zabawy. Bawią się one wtedy jak dzieci, są
śmieszne, wykonują określone czynności dosyć niezdarnie, podejmują ‘niestosownie’ role
dorosłych ludzi (zob. fotografia 28) . Bardzo istotne jest tutaj pobłażanie psotom zwierzęcym i ich
‘niestosownym’ zachowaniom. Akceptacja ich zachowań jest wyrażana przez uśmiech i
Scheff Thomas, 1990, ‘Microsociology. Discource, Emotion, and Social Structure.’ The University
Press, Chicago.
Suchar Charles, 1997, Grounding Visual Research In Shooting Scripts, “Qualitative Sociology”,
Vol.20, No.1: 33 – 55.
Strauss A. L., 1993, Continual Permutations of Action, Aldine, New York.
Strauss A.L., 1959, Mirrors and Masks, The Sociology Press, San Francisco.
Strauss A., J. Corbin, 1997, Grounded Theory in Practice, Sage, Thousand Oaks.
Walker Andrew L., Moulton Kimball Rosalind, 1989, Photo Albums: Images of Time and
Reflections of Self, “Qualitative Sociology”, 12, 2: 155 – 182.
[1] Obiektami nazywamy tutaj wszystko to co nadaje się do fotografowania i jest fotografowane, są tutaj również żyjące i czujące oraz świadome siebie obiekty.
[2] H. Becker uważa, że fotografując i interpretując fotografie używamy pewnych wizualnych konwencji, których nieświadomie uczymy się z mediów używających obrazów i fotografii: ‘Nie jesteśmy świadomi gramatyki i syntaksy tych konwencji, chociaż używamy ich, tak jak możemy nie znać gramatyki i syntaksy naszego werbalnego języka chociaż rozumiemy go i używamy’ (Becker 1994: 7).
[3] Nasze badania ilościowe (2003r.) potwierdzają tego typu interpretację znaczeń jakie pełnią zwierzęta w życiu ich właścicieli, 73% właścicieli bawi się ze swymi zwierzętami. Jest to najczęściej wymieniane przez respondentów wspólne działanie ich zwierząt domowych oraz ich właścicieli.
[4] Wydaje się, że jest to jeden głównych wymiarów interpretacji fotografii jako działania, nie tylko w odniesieniu do fotografowania zwierząt, ale dla wszelkiej fotografii (por. Walker, Kimball Moulton 1989, s. 157; Ferrarotti 1993, s. 75, Magala 2000).