PROJEKTTEMA : Proceset kimike ne fusha te ndryshme te
veprimtarise shoqerore. Nentema: Proceset radioaktive ne fusha te
ndryshme te veprimtarise shoqerore.Objektivat : Cfare eshte dukuria
e Radioaktivitetit . Llojet e rrezatimit. Vetite e rrezeve.
Perfitimet dhe rreziqet e rrezeve. Radioaktiviteti ne Shqiperi.
Pasojat e radioaktivitetit. Energjia berthamore. Proceset
Radioaktive ne mjeksi. Proceset Radioaktive ne industri. Proceset
Radioaktive ne bujqesi. Izotopet radioaktive. Proceset Radioaktive
ne produktet e konsumit dhe te sherbimit.Dukuria e Radioaktivitetit
Aftsia q kan disa elemente pr t lshuar grimca e rrezatime e q kan
veti fizike t caktuara quhet dukuria e radioaktivitetit N qoft se
rrezatimi ndodh vetvetiu, radioaktiviteti sht natyror. Por
fizikantt zbuluan me an t eksperimenteve laboratorike element t
rinj q kan aftsi t rrezatojn e n kt rast radioaktiviteti sht
artificial.Si u zbulua?M 1896 Marie Curie vendosi t kompletonte
tezn e saj t doktorats n nj fush trsisht t re: radiacionin.
Shkenctart e dinin se radiacioni i ngarkuar elektrikisht notonte n
ajrin rreth uraniumit, por asgj tjetr nuk dihej m shum. Marie
prdori nje aparat q i shoqi, profesor Pierre Curie, kishte shpikur
pr t kapur ngarkesat elektrike rreth provzave minerale. Ajo e
quajti lt proes radioaktivitet dhe doli n prfundimin se
radioaktiviteti lshohej nga prbrenda atomeve t uraniumit.M 1898
asaj iu dha nj uranium i uditshm ose si quhej ndryshe prziers i zi,
ku testimet e saj treguan nj rrezatim radioaktiv m t madh nga sa
pritej t kishte nj sasi uraniumi. Ajo doli n prfundimin se duhej t
kishte nj tjetr substanc brenda uraniumit e cila lshonte rrezatimin
e teprt.Ajo planifikoi t hiqte t gjith elementt e njohur n mnyr q n
fund ajo q do t mbetej do t ishte ky element i ri, i cilic kishte
nj rrezatim tepr t lart. Ajo e ementoi mineralin e thrrmoi, e kaloi
n nj sit, e shkriu n nj acid, e prvloi, e distiloi, dhe n fund e
elektrolizoi.Cuditrisht, sa her q Marie hiqte nj nga elementt e
njohur, ajo q kishte ngelur bhej gjithmoon e m radioaktivw se m
par.N mars t 1901, przjersi i zi m n fund e lshoi sekretet e tij.
Marie kishte gjetur dy dhe jo nj element radioaktiv : poloniumin
dhe radiumin (i quajtur kshtu pasi ishte nj ndr elementt m
radioaktiv t gjetur deri m sot). Marie prodhoi provza t vogla kripe
radiumi. Peshonte 0.035 ons por ishte nj milion her m radioaktiv se
uraniumi!Rrezet Radioaktive jan ato rreza te cilat lirohen gjat nj
zbrthimi radioaktiv,kjo form e ktij rrezatimi dallohet nga
rrezatimet e tjera pr shkak te aftsis deprtuese,prandaj ka efekt t
ndryshm n botn e gjall.
Radioaktiviteti natyror-Vjen nga kozmosi ose nga materialet
radioaktive q gjenden n tok (kaliumi,rubidiumi etj.).Kshtu p.sh ne
Brazil ,radioaktiviteti natyror i toks sht pr 800 her m i lart sesa
radioaktiviteti mesatar n tok. Burimi kryesor i radioaktivitetit
natyror sht radoni,q sht 7.5 her m i rnd se ajri,sht i padukshm,nuk
ka shije dhe er.Thngjilli,po ashtu prmban disa radionuklid n
gjurm,me djegien e tij radionuklidet lirohen n mjedise.Energjia
gjeotermale,e posarisht fosfatet,jan burim i prqenderimeve t larta
t uraniumit,prandaj gjat nxerrjes dhe prpunimit t tyre lirohet
radoni. Radioaktiviteti artificial-Fal shkencs dhe teknologjis,sot
njeriu ka krijuar me qindra radionuklid artificial,ndrsa
radioaktivitetin e tyre e ka vene n shrbim t tij,psh.,pr prodhimin
e energjis elektrike,,pr qllime mjeksore ,por mjerisht edhe pr
qllime ushtarake (Bombat nukleare). N rast t avarive n centralet
eletrike atomike ose t shprthimit t bombave nukleare,degradohet
mjedisi jetsor dhe biosfera n nj rajon shum t gjer.
Gjat dukuris s radioaktivitetit nga brthamat e elementve dalin
thrrmija, vetit e t cilave percaktojn tre lloje
rrezatimesh.:Rrezatimi alfaGrimcat alfa kan aftsi t lart jonizuese
dhe lvizin me shpejtsi relativisht t medha por e humbin shpejt
energjin e tyre gjat bashkeveprimit me lendt ku kalojn. Kshtu
rrezatimi alfa nuk ka aftsi te madhe deprtuese.Rrezatimi betasht
fluks elektronesh pr brthamat radioaktive natyrore ( beta) dhe
fluks elektronesh pozitive (pozitrone) pr berthamat radioaktive
artificiale (beta). Kto grimca levizin me shpejtsi afrsisht t
barabart me shpejtsin e drits. Kan aftsi t madhe deprtuese tek lndt
ku kalojn. Kan aftesi t vogl jonizuese.Rrezatimi gamasht rrezatim q
prmban fotone me energji t lart por me gjatsi vale shum t shkurtra.
Kan aftsi t lart deprtuse. Nuk devijohen nga fusha magnetike
Dmtojne indet e gjalla. Duhet t mbrohemi nga ky lloj rrezatimi. Por
mund ta perdorim pr shkatrrimin e indeve kanceroze.
Rrezatimi jo-jonizues nuk ka energji t mjaftueshme pr t jonizuar
atomet n materialin me t cilin ndrvepron. Shembuj t rrezatimit
jo-jonizues prfshijn: mikrovalt dritn e dukshme valt e radios
Rrezatimin Ultraviolet TV valet
Efektet Biologjike t Rrezatimit Radioaktiviteti natyror sht i
prhershm dhe i intesitetit t dobt.N kt doz t
radioaktivitetit,organizmi i njeriut dhe i gjallesave t tjera sht
adaptuar gjat evolucionit. Prkundrazi,rritja e intesitetit t
radioaktivitetit artificial rezulton me pasoja afatgjata n shndetin
e njeriut dhe t biocenozs. Elementet radioaktive zakonisht
rrezatojn pr nj koh t gjat,prandaj informatat pr efektet e
rrezatimit jonizues jan t fituara duke prcjell personat q prjetuan
bombardimin e Nagasakit dhe Hiroshims,pastaj gjat studimit t
kancerit t mushkrive t xehtart q punojn n xehroret e uranit ose
gjat studimit t formave t ndryshme t mutacioneve te fmijt,nnat e t
cilve gjat shtatznis jan rrezatuar. Shum prej tyre (nna e fmij) q
kan prjetuar bombardimin m von kan vdekur nga lukemia dhe smundjet
e tjera malinje.Fmijt q kan lindur m von jan me 'rregullime fizike
dhe mentale (si dhe ndryshime tetraogjene dhe mutagjene).Pasojat
negative jan shprehur edhe n biocenoz.Pr shum vjet me radh toka e
kontaminuar nuk sht shfrytzuar. Efektet e rrezatimit jonizues
shfaqen pr shkak te jonizimit te indeve npr t cilat kalon
rrezatimi.N kto qeliza dhe inde rrezatimi shkakton efekte somatike
dhe gjenetike. Efektete somatike t rrezatimit varen nga doza e
rrezatimit.Kshtu p.sh.,dozat letale t rrezatimit (q jan afro 5 Gy)
shkaktojn smundje akute t rrezatimit,e cila manifestohet me rnie t
numrit t eritrociteve,t trombociteve,zvoglim t imunitetit.Rrezatimi
shkurton gjatsin e jets dhe zvoglon dimensionet e trupit,dmton
spermatogjenezn,ndrsa ovogjeneza sht m pak e ndjeshme n rrezatim. M
t ndjeshme n rrezatim jan qelizat q karakterizohen me ndarje t
shpejt,prandaj femijt jan dukshm m t ndjeshm se sa t rriturit.Po
ashtu,bimt me berthamat e mdha dhe me numr t madh kromozomesh jan m
t ndjeshme n rrezatim se bimt m numr t vogl kromozomesh. Hulumtimet
kan treguar se lndimet somatike nga rrezatimi shfaqen n pasardhs,e
q n t vrtete jan mutacione,t cilat manifestohen me 'rregullime
biokimike dhe fiziologjike.Pasojat gjenetike t rrezatimit shprehen
pas 60 deri 900 vjet e m von. Ndrsa mutacionet somatike n gjak,mli
dhe tru etj.,mund t shprehen pas 10-30 vjetve dhe rndom shkaktojn
kancerin.N aspektin gjenetik nuk ka doza tolerante t rrezatimit apo
prqendrimit t agjensve mutagjen.Prandaj,pasojat e rrezatimit
radioaktiv pr ardhmrin e njerzimit jan t paparashikueshme. Prmes
zingjirit trofik,materiet radioaktive mund t grumbullohen n
organizmin e njeriut.Prej gjallesave m t ndjeshme n rrezatim jan
gjitart,kurse m pak t ndjeshme jan bakteret.Dihet prej gjallesave
vetm bakteret dhe disa lloje mund t mbijetojn katastrofn nukleare.
Meq provat nukleare jan burim i madh i radioaktivitetit,andaj me
marreveshje ndrkombtare ato jan ndaluar n atmosfer,sepse t reshurat
radioaktive,t prcjella me rrymat e ajrit,praktikisht e kontaminojn
tr planetin.Nga kjo form e rrezatimit nuk sht kursyer askush,pra as
njeriu. Po ashtu,ka t dhna se edhe valt elektromagnetike q lirohen
nga largpruesit,nse njerzit banojn n largperues,mund t sjellin
efekte negative pr shndetin e njeriut:dmtohet sistemi
nervor,zvoglohet aktiviteti,enzimat kolineteraz,'rregullohet
funksioni i mlis,zvoglohet sasi Hb dhe numri i leukociteve n gjak
etj.
Bombat NukleareEpoka e prdorimit t energjis nukleare pr qllime
luftarake fillon me hedhjen e bombave atomike n Nagasaki dhe n
Hiroshima me 1945.Kjo sht arsyeja q rrezatimi si form e posame e
ndotjes s ambientit jetsor aktualizohet pas Lufts s Dyt
Botrore,prkatsisht pas hedhjes s bombave atomike (20 kilotonshe),n
kto qytete Japoneze.Sa pr ilustrim po prmend faktin se pas hedhjes
s bombs atomike n Hiroshim kan vdekur m se 66.000 njerz;n epiqendr
t eksplodimit kan ngelur gjurm t njerzve t fosilizuar,po ashtu jan
plagosur m se 69.000 njerz.Prej 75.000 ndrtesave,sa ka pasur ather
Hiroshima,jan shkatrruar menjher m shum se 7000,kurse 65.000 jan
djegur pas eksplodimit.Pr disa minuta (nga veprimi mekanik ,termik
dhe radioaktiv) do t vdisnin m se 1.1 miliard njerz,po aq njerz do
t kishin nevoj pr ndihm mjeksore,e cila nuk do t mund t'iu
ofrohej,ndrsa njerzit q do t mbesin gjall do t jen barts t pasojave
gjenetike pr disa gjenerata.Eksplodimi atomik degradon biosfern.Pas
eksplodimit atomik n atmosfer ngritet nj sasi e madhe e
tymit,blozs,pluhurit dhe gazeve t cilat do t pengojn deprtimin e
drits dhe t energjis diellore n tok.Sipas disa parashikimeve,pr do
megaton t eksplodimit atomik,n atmosfer (stratosfer) ngriten m se
0.5-3.0 miliard tonelata pluhur,si pasoj transparenca zvoglohet pr
99%.Ekspertt konsiderojn se muajt e par pas ekslodimit t bombs
10.000 Mt temperatura n tok do t zbres nn 230 K (kelvin),uji i
lumenjve do t ngrihet,vegjetacioni do t zhdukt.Evropa do t
shndrrohej n nj shkrettir t errt akulli.Zjarri dhe tymi do t djegin
dhe ngufasin organizmat q kan pasur fat qe ti mbijetojn sulmit t
par atomik.Ndrpritet fotosinteza.Toka mbete pa energji diellore e
cila sht gjenerator i jets n tok.Me ndrprejen e fotosintezs
'rregullohet edhe zingjiri trofik.Ekspertt parashikojn q 1-2 vjet
pas eksplodimit atomik pluhuri nga atmosfera shtresohet n tok,me ka
krijohen kushtet pr deprtimin e srishem t energjis diellore n
tok.Rritja e prqendrmit t CO2n atmosfer si dhe rritja e rrezatimit
ultraviolet do t shkaktoj ndryshimin e klims n prmasa globale n
tok.Prandaj,vendet ''fitimtare'' n kt konflikt,nse e tejkalojn
''dimrin nukleare'',nuk do t mund t mbijetojn rrezatimin e shtuar
ultraviolet
Rreze radioaktive ne jeten e perditshmeRreze radioactive kan
edhe celulart q prdorim sot,jan shum t dmshm nse i mbajm n xhep t
pantollonave se mund t ket ndikim negativ n spermatogjenez tek
meshkujt,po ashtu edhe nse mbahet n ndonje xhep afr zemrs, kudo
qoft afr organizmit t njeriut rrezet e celularve jan shum t
rrezikshme.Pastaj edhe kompjuteri yn lshon rreze jo edhe aq t mira
pr organizmin e njeriut,e keni vrejtur q po t qndroni nj koh t gjat
pran kompjuterit do t keni dhembje koke. Rreze t dmshme lshojn edhe
t ashtuquajturat antenat t Televizioneve ose kompanive kombtare
Rrezet rentgenRrezatimi rentgen paraqet nj pjes t spektrit
elektromagnetik,i cili karakterizohet me gjatsi shum t shkurtr
valore ndaj spektrit t dukshm.Energjit e fotoneve t ktij rrezatimi
jan t rendit 10keV-1MeV.[3]Rrezet X jan nj form e rrezatimit t
padukshm me frekuenc t lart elektromagnetike.Gjatsia valore sht
midis 10 dhe 0.01 nanometra, q korrespondojn me nj frekuenc prej 30
PHz deri 30 EHz.
Vetit e rrezeve rentgenRrezet X kan vetit: fizike,kimike dhe
biologjike. Vetit fizike: Rrezet X jan rrezatime elektromagnetike.
N hapsir t lir ata udhtojn n nj vij t drejt. Shpejtsia - 1,86,000
milje / sek (e njjt me at t drits). Ato jan t padukshme pr syrin e
njeriut. Nuk mund t dgjohen. Nuk mund t ndjehen. Ato nuk mund t
reflektohen, thyhen ose shtrembrohen nga fusha magnetike apo
elektrike. Ato tregojn vetin e shprbrjes ,interferences dhe
thyerjes ngjashm me dritn e dukshme Ata nuk krkojn ndonj medium pr
prhapjen e tyre. Deprtimi: rrezet X mund t deprtojn n lngje,trupa t
ngurt dhe gaze. Shkalla e deprtimit varet nga intensiteti, cilsia
dhe gjatsia valore e rrezeve X. Absorbimi: rrezet X absorbohen nga
materie te ndryshme ku absorbimi varet nga struktura e materies dhe
gjatsia valore e rrezeve X. Aftsia jonizuese: rrezet X ndrveprojn
me materialet n t cilat deprtojn dhe shkaktojn jonizimin. Ndriimi
fluoreshent: kur rrezet X bijn mbi materiale t caktuara emetohet nj
drit e dukshme q quhet ndriim fluoreshent. Rrezet X kane vetin e
absorbimit, dobsimit dhe shprndarjes.Ato gjithashtu tregojn efektin
e ngrohjes.Vetit kimike: Rrezet X shkaktojn ndryshime t ngjyrave t
substancave, ndryshime kimike sepse prodhojn shum jone aktive
radikale Oh n uj si dhe shkaktojn shkatrrimin e fuqive fermentuese
t enzimeve.Vetit biologjike: Rrezet X prdoren n trajtimin e
lezioneve malinje si dhe kan nj efekt mikrobvrass ose bakterioacid
.
Rrezet rentgen ne mjeksi.Rrezet jan nj nga metodat m t zakonshme
t prdorura n fushn e mjeksis pr t br diagnozn n lidhje me kockat
dhe nyjet.Ajo sht gjithashtu nj nga metodat m pak t shtrenjta.Por
gjithmon frika nga efektet e dmshme t radiografis pr shkak t
ekspozimit ndaj rrezatimit sht e pranishme.Megjithat, prvoja ka
provuar se prfitimet nga radiografit i tejkalojn rreziqet q lidhen
me t.Kockat dhe dhembet:-Frakturat dhe infeksionet.Ne shumicen e
rasteve me thyerje dhe infeksione te kockave apo dhembeve
radiografia eshte testi jo vetem me I shpejte por edhe me
mire-Artriti. Radiografia e kyceve mund te zbuloje prova per nje
artrit.Radiografite e bera vit pas viti e ndihmojne mjekun te
percaktoje se sa eshte perkeqesuar artriti juaj.-Prishja e
dhembeve.Xray zbulon prishjen e dhembeve dhe ne zona qe sduken me
sy-Osteoporoza.Nje lloj I vecante Xray (DEXA) bent e mundur matjen
e densitetit kockor.-Kanceri I kockave.rrezet X shpesh jane
egzaminimi I pare qe te bent e dyshosh per nje patologji
malinje.Gjoksi.-Infeksionet e mushkrive.Pneumonia, tuberkulozi ose
kanceri mushkrive shpesh zbulohen me nenradiografi-Kanceri I
gjirit.Mamografia eshte nje lloji vecante ro grafie qe perdoret per
te shqyrtuar indet e gjirit-Zmadhimi I zemres.-Enet e bllokuara te
gjakut.Duke injektuar material kontrasti, jod mund te ndjekim
pershkushemrine e tij neper enete e gjakut per te konstauar
bllokimin.Barku-Problemet e traktit tretes.Me futjen e nje sasie
barium me pije ose me klizme mund te zbulojme patologji te sistemit
gastrointestinal.-Gelltitja e trupave te huaj.Nese femija juaj ka
gelltitur nje monedhe apo dicka tjeter nje Ro grafi mund te tregoje
vendndodhjen e atij objekti.
Prfitimet nga rrezet X qndrojn te:* Lehtsia e diagnozsRrezet X
jan metod e thjesht dhe e leht pr t diagnostikuar shtjet e
eshtrave.Ato nuk jan prdorur vetm pr diagnostifikimin e kockave por
edhe pr dhmbt. Kjo i ndihmon personelit mjeksor q shpejt dhe sakt
te diagnostifikoj thyerje ose prishje n eshtra, apo smundjeve t
tjera periodontale, infeksionet n eshtra, lunga,cista, anomalit e
zhvillimit, dhe lloje t caktuara t tumoreve* Diagnostifikim i
shpejtImazhi me rreze X sht nj proces i shpejt dhe i thjesht duke e
br at shum t dobishm gjat trajtimeve emergjente. Ajo i mundson nj
mjeku t diagnostikoj nj pacient me leht dhe m shpejt duke krkuar
brenda trupave t tyre n mnyrn m pak invazive.* Ekspozimi i
rrezatimit t prkohshmDoza efektive e rrezatimit varet nga pjesa e
trupit q duhet t fotografohet. Dhe pr fardo doze,rrezatimi nuk
mbetet n trupin e pacientit pas veprimit t rrezeve X. Pr shembull,
doza e radiografis pr kurriz sht 1.5 MSV, e cila sht e barabart me
sasin e rrezatimit t sfondit q nj person do t ekspozonte pr 6
muaj.* S'ka efekte ansoreRrezet X nuk jan t njohura pr efekte
ansore.Avancimet n teknologji e kan uar zhvillimin e pajisjeve me
rreze X q sigurojn filtrimin vendimtar dhe teknikat e kontrollit pr
t reduktuar apo humbur rrezatimin e prhapur.Kjo siguron q ato pjes
t trupit q nuk jan duke u fotografuar nuk jan t ekspozuar ndaj
rrezatimit.[11]
Rreziqet nga ekspozimi i rrezeve XProblemi sht se rrezet X jan
nj form e rrezatimit jonizues. Kur drita normale godet nj atom,ajo
nuk mund ta ndryshoj atomin n asnj mnyr t konsiderueshme.Por kur nj
rreze X godet nj atom,ajo mund t godas elektronet jasht atomit pr t
krijuar nj jon, nj atom elektrikisht t ngarkuar. Elektronet e lira
pastaj prplasen me atome t tjera pr t krijuar m shum jone.Nj jon i
ngarkuar elektrikisht mund t oj n reagime t panatyrshme kimike
brenda qelizave. Ndr t tjera, mund t thyej zinxhirt e ADN-s ose
ADN-ja do t zhvilloj nj mutacion.Kanceri mund t jet shkaktuar nga
dmtimi i ADN-s. Dmtimi iADNndodh edhe pa pranin e rrezatimit dhe
kjo mund t jet arsyeja q nj nga t katr njerzit do t zhvilloj nj
kancer t ktij lloji. Qelizat normale kan mekanizma q riparojn kt dm
gjenetik. N qoft se dmi nuk sht identifikuar ose nse shkalla e
dmtimit sht shum e lart pr mekanizmat e riparimit, kjo mund t
rezultoj n nj kancer q sht duke u formuar. Kshtu, ekziston nj
lidhje mes rrezatimit me doz t lart dhe kancerit.
Teknologjia berthamore ne fusha te ndryshme te veprimtarise
shoqerore
Teknologjia brthamore sht njra ndr shkencat aplikative m t
rndsishme. Ktu n radh t par, mendohet n prodhimin e energjis
brthamore dhe aplikimet e llojllojshme t izotopeve radioaktive .
Aplikimi i izotopeve n teknik, n bujqsi dhe n mjeksi sot ka rndsi t
madhe. Pr energjetikn brthamore mund t thuhet se sht duke u
zhvilluar me nj tempo fundamentale. N vendet e zhvilluara ku ndihet
mungesa e burimeve t energjis konvencionale energjia brthamore sht
br pothuajse burim kryesor.
Ne EnergjetikeNj nga prdorimet m t gjera t energjis brthamore
sht prodhimi i energjis elektrike, por progreset n fushn e
teknologjis brthamore jan br shkak q t pritet q kjo teknologji t
ndikoj m shum n prmirsimin e jets s njerzimit. Psh. prdorimi i
energjis brthamore n fushn e mjeksis sht br shkak q t krijohet nj
deg e re e mjeksis e quajtur mjeksia brthamore.
Ne mjeksi N mjeksi lnda radioaktive shfrytzohet edhe n fushn e
diagnostifikimit, edhe n fushn e kurimit. N radiologji jan
instrumentet ato q prdorin rrezetradioaktiveX (rreze kto t zbuluara
n vitin 1895 nga Vilhelm Rntgeni. N mjeksin brthamore pr diagnoz
prdoren rrezet gama, kurse pr kurim rrezet beta. Ilaet mund t
ndahen n ilae t prdorura pr diagnoz, ato pr kurim, si dhe ato q
njkohsisht prdoren edhe pr diagnoz edhe pr kurim, T gjitha ilaet
janradioactiveQ prej shum kohsh rrezet brthamore prdoren pr
diagnostifikimin e smundjeve t ndryshme n trupin e njeriut. M par
pr kt proces prdoreshin rrezet X, por rrezet brthamore si rrezet
Gama kan forc m t madhe deprtuese,saktsi m t madhe dhe shum prparsi
t tjera. Prve ksaj, prdorimi i radiomedikamenteve q prbhen nga lnd
radioaktive ka br t mundur diagnostifikimin dhe kurimin e kancereve
t ndryshme, smundjeve t mlis dhe t pankreasit si dhe t infeksioneve
t ndryshme. Radiomedikamentet prdoren pr dallimin e bllokimeve t
enve t gjakut, anomalit e zemrs, t veshkave dhe t organeve t tjera
t trupit. Disa radiomedikamente prdoren pr zhdukjen e kisteve dhe
tumoreve. N kt mnyr mjeksia brthamore ka krijuar shpresa t reja pr
diagnostifikimin dhe kurimin e shum smundjeve t rnda, shum prej t
cilave m par kan qen t pashrueshme. Tashm rrezet brthamore prdoren
edhe n operacione t ndryshme dhe sidomos n operacionet n tru pa qen
nevoja e hapjes s kafks s pacientit dhe pritet q kjo teknologji t
shfrytzohet edhe n operacione t tjera. Specialistt e mjeksis
brthamore po bjn prpjekje q duke prdorur teknologjin brthamore t
riparojn t metat e foshnjs q para lindjes. N prgjithsi mund t
thuhet se energjia brthamore po krijon zhvillime t reja e t
rndsishme n fushn e mjeksis.Gjithashtu teknologjia brthamore
prdoret edhe pr kurimin e kafshve dhe shfrytzohet gjersisht n fushn
e veterinaris dhe blegtoris. Duke shfrytzuar kt teknologji,
specialistt prpiqen t prmirsojn racn e kafshve t ndryshme q t japin
m shum qumsht dhe mish dhe q jan m rezistente ndaj smundjeve. Edhe
pr prmirsimin dhe sigurimin e ushqimit t kafshve n blegtori prdoren
rreze radioaktive. Duhet thn se t tilla metoda aktualisht
shfrytzohen n vendet e zhvilluara,ndrsa vendet e tjera jan n ende n
hapat e para t prpjekjeve pr shfrytzimin e ksaj teknologjie.Ne
bujqesiNj nga problemet kryesore q mundojn njerzimin sht mungesa e
lndve ushqimore dhe i produkteve bujqsore. Teknologjia brthamore
mund t ndihmoj njerzimin edhe n kt fush. Rrezet brthamore prdoren
pr prmirsimit e llojit t bimve bujqsore duke i br ato m rezistente
prball diellit dhe t ftohtit dhe duke shtuar rendimentin e tyre.
Nse kjo metod gjen prdorim t gjer do t mund t prodhohen shum lloje
bimsh dhe do t rritet shum her rendimenti n bujqsi. Rrezet
brthamore prdoren edhe pr luftimin e parazitve t ndryshm q dmtojn
bimt bujqsore. Aktualisht specialistt n fushn e produkteve bujqsore
po e prdorin kt metod duke u prqendruar mbi produktet baz si
gruri,orizi,elbi dhe pambuku.
Ne industriEnergjia brthamore ka gjetur prdorim t gjer edhe n
industri. Me an t rrezeve brthamore mund t maten me saktsi
diametrat e pjesve t ndryshme, parametrat e saldimit si dhe t
pjesve t ndryshme industriale nga m t imtat e deri tek m t mdhat.
Rrezet Gama pr shkak t aftsis s madhe deprtuese prdoren pr
kontrollimin e makinerive dhe t tubacioneve. Kto rreze prdoren edhe
n studimin e mineraleve duke ndihmuar n prcaktimin e vendndodhjes,
sasis dhe madhsis s mineraleve. Lndt radioaktive shfrytzohen edhe n
sektorin e nafts. Duke prdorur aparatura me lnd radioaktive,
specialistt kuptojn sasin e nafts q ndodhet n puset naftmbajtse.
Rrezet radioaktive shfrytzohen edhe gjat procesit t rafinimit t
nafts. Sot klima dhe ambienti jan krcnuar m shum se m par dhe
mbrojtja e tyre ka rndsi t madhe pr njerzimin. Pr kt arsye
shkenctart prpiqen t shfrytzojn teknologjin brthamore pr t
reduktuar ndotjen e toks dhe ajrit. Lnda radioaktive ndihmon n
projektimin e hartave mbi ndotjen e klims dhe ambientit dhe me
ndihmn e ktyre hartave mund t parashikohet niveli i ndotjes dhe t
merren masa parandaluese. Gjithashtu me ndihmn e rrezeve
radioaktive, mund t prcaktohet edhe niveli i ndotjes s deteve nga
ana e tankerve t nafts. Sipas statistikave m shum se 1/6 e
popullsis s bots jeton n rajone ku mungon uji i pijshm. Me an t
teknologjis brthamore mund t zbulohen burimet nntoksore t ujit,
mund t filtrohet uji i ndotur dhe mund t zbulohen zonat e rrjedhjes
s ujit npr liqene dhe n kt mnyr t pengohet humbja e burimeve ujore.
Gjithashtu me an t teknologjis brthamore uji i kripur i deteve mund
t kthehet n uj t mbl. Nga ana tjetr me shfrytzimin e energjis
brthamore mund t dallohet cilsia e produkteve ushqimore dhe mund t
kryhet procesi i pasterizimit dhe konservimit t tyre pr nj koh t
gjat. Rrezet brthamore pr shkak t deprtimit thell n brendsin e toks
ndihmojn shum n studimet e gjeologve duke i njohur ata me epoka t
ndryshme t zhvillimit t toks. Duke patur parasysh, fushat e gjera t
prdorimit t energjis brthamore, vendet e bots po nxitojn pr
shfrytzimin e ksaj teknologjie n fushn e progresit t tyre. Pr kt
arsye fuqit perndimore q posedojn teknologji brthamore prpiqen t
ruajn monopolin e tyre mbi kt teknologji, por RII me prpjekjet e
specialistve t shkenctarve t saj ka mundur t posedoj teknologjin
brthamore dhe t shfrytzoj prparsit e ksaj teknologjie. Aktualisht n
Iran jan aktive disa qendra studimore brthamore t cilat prodhojn
lndn e nevojshme radioaktive q prdoret n mjeksi, bujqsi, blegtori
dhe industri. N kt mnyr n Iran prodhohen lloje t ndryshme t
radiomedikamenteve dhe t aparaturave t pajisura me lnd radioaktive
dhe ky proces sht n zgjerim e sipr. Me ndihmn e teknologjis
brthamore Irani sht n gjendje t prodhoj radiomedikamentet e
nevojshme dhe t diagnostifikoj dhe kuroj lloje t ndryshme t
kancereve. Me ndihmn e teknologjis brthamore, Irani ka arritur
suksese t shumta n lidhje me kurimin e diabetit, uljen e nivelit t
kolesterolit n gjak dhe t smundjeve t tjera t rnda. Padyshim,
sukseset e shkenctarve iranian shfrytzimin paqsor t energjis
brthamore dshmojn qart pr rolin e madh t teknologjis brthamore n
mirqenien e popullit dhe t vendit.
Rrezet infra te kuqe dhe perdorimi I tyre ne fusha te ndryshme
te veprimtarise shoqerore
MjeksiN mjeksin popullore efekti i ktyre rrezeve sht prdorur pr
t shruar infektime t ndryshme t trupit si p.sh infeksionet e
shkaktuara n det nga meduzat apo banor tjer t detit. Pr dallim nga
mjeksia zyrtare sasia e rrezatimit ka qen e pa kontrolluar apo m
mir t themi n baz t vzhgimit t praktikuesit t terapis. Si burim i
rrezatimit sht prdorur saxha meprush. N mjeksi rrezet infra t kuqe
prdorn pr rrezatimin e pjesve t infektuara.Njohurit e fituara nga
mjeksia popullore dhe prsosmria e aparaturs pr kontrollimin e sasis
s rrezatimit t kontrolluar, kan zhvilluar edhe terapi tjera.Rrezet
e afrta infra t kuqe deprtojn n dhe nn lkur pr deri sa ato t mesmet
absorbohen n siprfaqe t lkurs.
Astronomi
N astronomi me kto rreze vzhgohen trupat e "ftoft" (nn
temperaturn 1000K) q n brezat tjera t spektrin nuk dallohen. Pr
qllime t ndryshme jan prodhuar edhe IR-Spekterskopi.
Elektronik dhe informatikN elektronik kto rreze gjen prdorim t
madh n funksionimin e komanduesve nga largsia (ajr komanduesit).
Zbatimi i tyre bhet gjatsit valore 880 deri 950nm pasi q foto
diodat e silicit dhe transistort n kt brez kan ndjeshmri m t
madhe.N informatik pr bartjen e informatave Kompjutert pajisen me
pik prerje q funksionojn me infra rreze t kuqe. Jan t njohura pik
prerjetIrDAt cilat e bjn t mundsohem lidhjen ajror t Kompjuterit me
aparatet periferike. N zhvillimin e ksaj teknologjie ka kontribuar
firmaHewlett Packarde cila kishte pr qllim e transferimit ajror t
informatave. N vitin 1979 kjo firm integroj pr her t par n nj
llogarits xhepi nj pik prerje me t cilin arrihej transferimi i t
dhnave n nj shtypshkronj elektronike. N vitin1990instalohet pr her
t par nj pik prerje e till n nj kompjuter. Kjo pik prerje
standardizohet dhe thirrej Lidhja serike infra e kuqe. Pr shkake t
shpejtsis s bartjes s informatave zvendsohet me Fast IR, standard q
prdoret pr t gjith pllakat kryesore tr kompjutert e prodhimit pas t
2002-s. Gjat viteve pasuese me kt standard fillojn t pajisen edhe
makinat tjera periferike si PDA, Notebooks. Teknologjia e pik
prerjesIrDAm von fillon t zvendsohet me
teknologjinBluetooth.Gjatsia valore e standardizuar pr pruesit
optik t informatave gjendet gjatsin 1550nm d.m.th n brezin NIR
KimiRrezatimi i molekulave me rreze infra t kuqe shkakton
lkundjet dhe rrotullimin e tyre. Spektroskopia infra e kuqe sht nj
metod analizuese fizike e cila prdor vetit e ndryshme t materieve
ndaj rrezatimit IR.
Matjet e vegjetacionitPr t matur vegjetacionin e hapsirs n tok
bhen fotografime me aparate q prdorin rrezet infra t kuqe. N
spektrin e infra t kuqeve, vegjetacioni ka nj shkall shum t lart t
reflektimit 6 her m t madhe se n dritn e dukshme. Ngjyra e
klorofilit pr dallim nga t tjerat nuk absorbohet n shkall t madhe
dhe kjo e bn t mundshme matjen e prhapjes s asaj dhe n baz t ksaj
vije n konkludim pr hapsirn e vegjetacionit. N perndim thuhet se me
kto aparatura mund t matet edhe gjendja shndetsore e vegjetacionit.
N fakt ky konkludim sht i thjesht ku sht m gjelbr sht m
shndosh.
Rezonanca magnetike Eshte nje ekzaminim imazherik joinvaziv, pa
dhimbje qe ndihmon mjeket ne diagnostikimin e semundjeve te
ndryshme , kur metodat e tjera radiologjike jane te pamjaftueshme.
Rezonanca Magnetike, pra RM, perdor fushe te fuqishme magnetike,
vale elektromagnetike dhe nje kompjuter per te prodhuar pamje te
detajuara te organeve, indeve te buta, kockave dhe virtualisht te
gjitha strukturave te tjera te brendshme te trupit.RM nuk perdor
rrezatim te jonizuar (rrezet x). Imazhet e detajuara te RM i
mundesojne mjekut te vleresoje me mire pjeset e trupit dhe
patologji te veanta qe nuk mund te percaktohen ne menyre te
pershtatshme me metodat e tjera te imazherise si rreze x,
ultratingujt ose tomografine e kompjuterizuar(e quajtur edhe CT
).Rezonanca Magnetike e sistemit muskuloskeletal perdoret per te
diagnostikuar apo vleresuar: demtimet e meniskut, ligamenteve,
kartilagos tendoneve dhe muskujve. frakturat (ne paciente te
veante). patologjite e diskut spinal (p. sh, hernia diskale).
demtimin e shtylles kurrizore pas traumave demtimet e lidhura me
sportin dhe rregullimet e lidhura me punen te shkaktuara nga
sforcimi i perseritur ose goditjet e fuqishme. infeksionet (p. sh.
osteomieliti). tumoret (p. sh. tumoret fillestare dhe metastazat)
qe perfshijne kockat dhe kyet dhimbjen, enjtjen ose hemorragjine ne
indet brenda dhe perreth kyeve dhe kockave.Rezonanca Magnetike
gjithashtu perdoret per te diagnostikuar: tumoret e kraharorit,
abdomenit ose pelvisit patologjite funksionale dhe anatomike te
zemres. tumoret dhe anomalite e tjera te organeve riprodhuese (p.
sh. uterusin, ovaret, testikujt, prostaten). semundje te melise ose
organeve te tjera (kur diagnoza nuk arrihet me teknika te tjera).
anomali dhe semundje vaskulare, arteriale dhe venoze(Angiografia
RM). patologjite e temthit dhe rrugeve hepatobiliare (MRCP) si
alternative e ERCP invazive.
Radioaktiviteti ne industri Industria e automobilave prdor
izotopet pr t testuar cilsin e elikut n makina. Prodhuesit e
avionve prdorin rrezatimin per t kontrolluar t metat e motorve.
Minierat dhe kompanit e nafts prdorin izotopet pr t gjetur dhe per
t prcaktuar sasin e depozitave minerale gjeologjike Kompanite e
gazit dhe te nafts prdorin izotopet pr t prcaktuar pranin e
hidrokarbureve. Kompanit e tubacionive shfrytzojne Izotopet
radioaktive pr t krkuar pr defekte n saldimet Ekipet e ndrtimit
prdorin materiale radioaktive pr t vlersuar lagshtine e toks dhe
dendsine e asfaltit.
Radioaktiviteti ne bujqesi Materialet radioaktive te vogla
perdoren per te mos lejuar krimbat te futen ne perime . Vlera
ushqyese , pjekja dhe shkrirja jan prmirsuar duke prdorur Izotopet
Smundjet e ( kikirikve, domateve, qepve ,orizit , sojes , elbit )
jane zbuluar duke prdorur materialet radioactive Materialet
radioaktive tregojn se si bimt thithin pleh ;kjo ndihmon
hulumtuesit . Izotopet ndihmojne fermert dhe shkenctart per te
kontrolluar demtimet : p.sh. Kalifornia ka prdorur rrezatim
sterilizimi q prej nga mesi i viteve 70 pr t kontrolluar
infeksionet mesdhetare apo per mizen e frutave .
Radioaktiviteti ne produktet e konsumit & sherbimit 103
uzina brthamore e SHBA sigurojne 20% t energjis elektrike. Detektor
tymi radioaktive t instaluar n 90 % te shtpive t Ameriks . Disqet
kompjuterike mbajne t dhnat m mir kur trajtohen me rrezatim.
Tiganet qe nuk ngjisin jan trajtuar me rrezatim q t mbajn veshjen
me te cilen jane te mbeshtjellur. Fotokopjueset dhe prodhuesit e
plastikes prdorin sasi t vogla te rrezatimit pr t eliminuar zhurma
statike Kozmetika, produktet e flokve dhe lentet e kontaktit jan t
sterilizuara me rrezatim pr t hequr irritimet dhe mos te shkaktojne
alergji. Materialet radioaktive jan prdorur per te sterilizuar
paketimet e ilaceve dhe veprojne si vrases te patogjeneve. Pr t
maksimizuar prodhimet e lehta, ato mbeshtillen me mantela qe
prmbajn nitrat radioaktiv.
Radioaktiviteti ne Ekonomi Ekonomia e Amerikes dhe punojesit
perfitojne nga radioaktiviteti dhe materialet radioaktive : $330.7
billion ne vit nga shitjet industriale , 4,000,000 vende pune , dhe
60 milion te ardhura nga taksat . Energjia berthamore ndikon direkt
dhe indirekt ne ekonomine e Shba-se : $90 billion ne total nga
shitjet e mallrave dhe sherbimeve , 442,000 vende pune $17.8
billion nga taksat lokale dhe shtetrore. Radioaktiviteti ne Mjeksi
Hiperteroidet te cilat konsistojne tek njerzit dhe macet mund te
kurohen me terapi radioactive. Materialet radioaktive jan prdorur n
100 milion testet laboratorike t mostrave t indeve dhe lngjeve te
trupit.
Radioaktiviteti ne kerkimet shkencore FDA krkon q t gjitha
drogat t testohen pr sigurin dhe efektivitetin; m shum se 80% jan
testuar me materiale radioactive. Materialet radioaktive jan
prdorur edhe n kerkimet biomedicinale , studimet metabolike,
inxhinieri gjenetike dhe ne studimet per mbrojtjen e mjedisit.
Investigatoret e krimeve prdorin rrezatimin pr t shqyrtuar provat
Muzet mbshteten n materialet radioaktive pr t verifikuar vrtetsin e
objekteve t artit dhe pikturave.
Punoi: Sadrita Ullini