p\krN 1 (vPy p\v[S- AYLi>tr
p\krN 1
(vPy p\v[S- AYLi>tr
2
p\krN 1: (vPy p\v[S- AYLi>tr
1.1 AYLi>tr
1.1.1 AYLi>trni[ aY<
1.1.2 AYLi>trni aY<mi>Y) (nOpºn Yti> simiºy lxNi[
1.1.3 AYLi>trni p\kiri[
1.1.4 AYLi>trni> kirNi[
1.1.5 AYLi>trni> simi(jk p(rNimi[ - asri[
1.1.6 AYLi>trni> (nd[<Ski[/p(rbLi[
1.2 Birtmi> AYLi>tr
1.2.1 Birtmi> ai>tr)k AYLi>tr
1.2.2 Birtmi> AYLi>trni kirNi[
1.2.3 Birtmi> AYLi>tr a>g[ NSSO (National Sample Survey Organization)
Üiri hiY Frvimi> aivti sv[< m&jb AYLi>trni> ai>kDiai[
1.2.4 AYLi>tr)t mj*ri[n) p(rIAY(t
1.2.5 jit)y B[dBiv
1.3 g&jritmi> AYLi>tr
1.3.1 g&jritmi> k&l AYLi>trn&> p\miN
1.3.2 g&jritmi> AYLi>trni kirNi[
1.3.3 g&jritmi> AYLi>tr a>g[ NSSO (National Sample Survey Organization)
Üiri hiY Frvimi> aivti sv[< m&jb AYLi>trni> aikDi>ai[
1.4 s&rtmi> AYLi>tr
1.4.1 s&rtmi> k&l AYLi>trn&> p\miN
1.4.2 s&rtmi> AYLi>trni kirNi[
3
p\krN 1: (vPy p\v[S- AYLi>tr
1.1 AYLi>tr
E(thisni dr[k tbkkimi> AYLi>trn&> Av$p j&d>& hi[y C[. minv jyir[ (Skir an[
Ki[rik a[k#i kr)n[ Jvn g&jrin clivti[ Ryirn&> AYLi>tr ai(dm AYLi>tr aYvi ti[
aF<BTkt&> AYLi>tr ht&>. pC)ni tbkkimi> pS&pilki[n&> AYLi>tr aiv[ C[. a](thi(sk ØIOTa[
ji[ea[ ti[ aiyi[< pS&pilki[ tr)k[ h(ryiLi c(ryiNn) Si[Fmi> Birtmi> aiÄyi> hi[vin&>
kh[viy C[. Birtmi> an[k p\jiai[ aiv)n[ vs) C[. aiY) Birtn[ “AYLi>tr)ti[ni[“ d[S
kh[vimi> aiv[ C[.
aiF&(nk smymi> s>d[SiÄyvhir an[ vihnÄyvhirni> (vAtrNn[ kirN[ AYLi>tr a[
siv<(#ik GTni bn) ge C[. AYLi>tr a[ ai]wi[(gkrN an[ Sh[r)krNn) (vÅvBrn)
p\(k\yini a[k Big$p) bn) gy&> C[. GNi>Kri d[Si[mi> (nr)xN krvimi> aiÄy>& C[ k[ a[k
d[Smi>Y) b)ji d[Smi>, a[k Sh[rmi>Y) b)ji Sh[rmi>, a[k gimDi>mi>Y) b)ji Sh[rmi> mi[Ti
p\miNmi> Yti h[rf[r Üiri ai]wi[(gkrN an[ ai(Y<k (vkis a[kb)ji siY[ ji[Diy[l C[.
a](thi(sk ØIOTa[ ji[ea[ ti[ ai(Y<k (vkis an[ ai]wi[(gkrNn) p\(k\yi drÀyin vAt)n&>
K[t)x[#imi>Y) ai]wi[(gkx[#imi> AYLi>tr Yt&> hi[y C[. vt<min smymi> a[(Syi, ai(f\ki an[
l[(Tn am[r)kimi> T[k(nkl p(rvt<ni[n[ l)F[ vAt)n&> gimDi>mi>Y) Sh[ri[ trf AYLi>tr Ye
rH&> C[.
ph[li AYLi>tr minv vt<nn&> a[k lxN ht&>. (AYr vsviTi[ viL) s>AkZ(tmi>
AYLi>trn) p(rBiPi bdliy ge C[. “a[k kiym) vsviTY) b)ji lgBg kiym)
vsviTmi> li[ki[n&> jv&> a[Tl[ AYLi>tr” {smij (vXin (vÅvki[P} AYLi>trni[ s)Fi[ aY<
j³yi bdlv) {rh[qiNn)} t[vi[ Yiy C[ an[ aivi[ bdliv lgBg kiym) Av$pni[ hi[y C[.
4
AYLi>tr Bi]gi[(lk g(tS)ltini[ (nd[<S kr[ C[. aYi<t j[mi> ÄyIkt pi[tin&> m*L vtn
Ci[D) b)ji vtn, rijy, d[S, gim k[ (vAtirmi> lgBg kiym) Fi[rN[ vsviT krvi miT[
jiy C[ t[n[ AYLi>tr tr)k[ ai[LKiv) Skiy C[. a[k (vAtirmi>Y) b)ji (vAtirmi> AYLi>tr
krviY) AYLi>tr krnir miT[ ai(Y<k, simi(jk an[ si>AkZ(tk vitivrN bdlie jiy C[.
aim, gim bhir {pr>t& (jÃlimi>}, (jÃli bhir, ai>tr rijy, ai>triOT)y AYLi>tr a[
a[k simiºy GTni bn) ge C[.
AYLi>tr an[ yiyivr) {kiym) rh[qiN (vni BTkti rh[v&>} a[ (Bºn bibti[ gNiy
C[. vh)vT) aY<mi> ki[e vh)vT) s)mi pr jen[ vsvin[ j AYLi>tr kh[viy C[ an[ ai r)t[
a[k AYL[ Y) b)ji AYL[ j[ li[ki[ AYLi>tr kr[ C[ t[n[ “AYLi>tr)t” tr)k[ ai[LKvimi> aiv[
C[.
20m) sd)mi> gimDi>mi>Y) Sh[r trfn&> AYLi>tr a[ si]Y) mi[Ti piyi prn&> AYLi>tr
C[. aimi> an[ ph[li>ni AYLi>trmi> tfivt a[ C[ k[ j[mi> smg\ sm&diy AYLi>tr krti hti>
jyir[ hv[ j[ AYLi>tr Yiy C[ t[ v]yIktk k[ ki]T&>(bk Atr[ Yiy C[.
vAt)SiA#in) Ø(OTa[ ji[ea[ ti[ AYLi>tr vAt)mi> Yti> f[rfiri[ni[ #i)ji[ GTk C[.
b)ji b[ GTki[ jºmdr an[ mZRy&dr C[. jºmdr an[ mZRy&drn) srKimN)a[ AYLi>tr
vAt)ni kd pr j&d) r)t[ asr kr[ C[. AYLi>tr a[ JvSiA#i)y GTni nY). jyir[ jºmdr
an[ mZRy&dr a[ JvSiA#i)y GTni C[. ji[ k[, a[ b>n[ pr simi(jk, si>AkZ(tk, ai(Y<k, Bi](tk
an[ rijk)y p(rbLi[ asr kr[ C[. AYLi>tr Äy(kt aYvi Äy(ktni sm&hi[n) eµCi Ûiri
nkk) Yiy C[. j[ni pr simi(jk, si>AkZ(tk, ai(Y<k , Bi](tk an[ rijk)y p(rbLi[ asr kr[
C[. jºmdr an[ mZRy&drmi> Yti> f[rfiri[n) vAt)ni kd an[ miLKi pr bh& mi[T) asr Yt)
nY), jyir[ AYLi>tr smy[ vAt)ni kd an[ miLKi pr bh& mi[T) j&di j p\kirn) an[
5
d*rgim) asri[ Yiy C[. vFir[ agRyn) bibt a[ C[ k[ AYLi>tr li[ki[ni ai(Y<k Jvnn[
asr kr[ C[1
.
1.1.1 AYLi>trni[ aY<
AYLi>tr a[Tl[ Äy(ktni k[ smg\ j*Yni vsviTni AYLmi> Yti[ f[rfir, b)ji
S¾di[mi> kh)a[ti[ li[ki[n) a[k AYL[Y) b)j[ AYL[ Yt) h[rf[r k[ avr-jvrn[ AYLi>tr tr)k[
ai[LKiv) Skiy. di.t. Äy(kt k[ Äy(ktai[ni[ sm&h a[k gimY) b)ji gimmi>, a[k
Sh[rmi>Y) b)ji Sh[rmi>, a[k p\d[Smi>Y) b)ji p\d[Smi> k[ a[k d[Smi>Y) b)ji d[Smi>
vsviTni h[t&Y) avr-jvr kr[ t[n[ AYLi>tr kh) Skiy. li[ki[n) aiv) avr-jvr k[ h[rf[r
kiym) Av$pn) pN hi[e Sk[ an[ kim cliu k[ h>gim) Av$pn) pN hi[y Sk[.
ki[e a[k aip[li smygiLi drÀyin a[k ci[kks (vAtirmi>Y) aºy (vAtirmi> Yy[l)
g(t j[mi> simiºy r)t[ am&k vh)vT) s)miai[n[[ ai[L>gvin) hi[y C[ an[ j[mi> rh[qiNn&>
AYL bdlit&> hi[y C[ t[n[ AYLi>tr kh) Skiy C[2
. rh[qiNn&> ai f[rfir kiym) k[ aF< kiym)
kimcliu hi[e Sk[. ai>t(rk AYLi>tr riOTi[n) s)min) a>dr Yt&> rh[qiNn&> p(rvt<n dSi<v[
C[.
vP< 1951 s&F) Birtmi> (jÃlin[ AYLi>trn) Äyi²yi miT[ni (vAtir tr)k[ ¹yinmi>
l[vimi> aiÄy&> ht&>. j[ni[ aY< a[ Yiy C[ k[ Birtmi> a[k ÄyIktn[ AYLi>tr krnir tr)k[ Ryir[
j Av)kirmi> aivti[ hti[ jyir[ t[ni[ pi[tini jºmni (jÃlimi>Y) aºy (jÃlimi> aYvi ti[
aºy rijymi> pi[tin&> rh[qiN bdÃy&> hi[y. RyirpC) 1961 Y) AYLi>tr a>g[ni ai>kDi,
dr[k mh[s&l) gim an[ Sh[r) vsihtni a[k alg a[km tr)k[ ¹yinmi> len[ a[k#i
krvimi> aivti hti>. aim, a[k ÄyIkt AYLi>tr krnir Ryir[ bn[ C[ k[ jyir[ t[n&> jºm AYL
vAt) gNtr)mi> t[ni AYL krti alg hi[y. Ryirbid 1971n) vAt) gNtr)mi> AYLi>tr
1
R.Lusome and R.B.Bhagat (2006), Trends and Patterns of Internal Migration in India, 1971-2001, Paper
presented at the Annual Conference of Indian Association for the Study of Population (IASP) during 7-9 June, 2006, Thiruvananthapuram. 2
U.N. (1993). Readings in Population Research and Methodology, The United Nations Population Fund,
New York.
6
a>g[ni ai>kDi a[k#i krvi miT[ C[Ãli rh[qiNni> AYL a>g[ a[k vFirini[ p\Ån diKl
krvimi> aiÄyi[. t[ smyY) aRyir s&F) vAt) gNtr)mi> AYLi>tr krnirni> ai>kDi “jºm
AYL” (Place of Birth) tYi “C[Ãli rh[qiNni AYL” (Place of Last Residence) pr aiFir
riK)n[ m[Lvvimi> aiv[ C[. ji[ jºm AYL aYvi C[Ãl&> rh[qiNn&> AYL gNtr)ni AYL krti
alg hi[y ti[ t[ ÄyIkt AYLi>tr krnir C[. a[Y) (vr&¹Fmi> ji[ jºm AYL an[ gNtr)n&>
AYL bn[> a[k j hi[y ti[ ÄyIkt AYLi>tr krnir nY)3
.
aim, jyir[ li[ki[ a[k AYL[Y) pi[tini[ vsviT Ci[D)n[ b)ji AYL[ vsviTni h[t&Y)
jti> hi[y a[Tl[ k[, AYLi>tr vsviT, rh[Ni>k k[ (nvisAYinn&> AYLi>tr C[. aiv&> AYLi>tr
m&²yRv[ b[ Av$p[ Yt&> hi[y C[. a[k ti[ b)ji d[Smi>Y) li[ki[ aipNi> d[Smi> vsviT miT[ aiv[
t[ Av$pn&> AYLi>tr j[n[ a>g\[Jmi> ‘Immigration’ tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. an[ b)j&
jyir[ li[ki[ aipNi> d[Smi>Y) vsviT miT[ b)ji d[Smi> jiy t[ Av$pn&> AYLi>tr Yiy Ryir[
t[n[ a>g\Jmi> ‘Emigration’ tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. t[ j r)t[ a[k j d[Sn)
a>drni Bigi[mi> pN li[ki[ vsviTni h[t&Y) AYLi>tr krti rh[ C[. j[m k[ g&jritmi>Y) GNi>
li[ki[ ni[kr), F>Fi k[ aºy h[t&Y) (bhir, u_irp\d[S vg[r[ rijymi> vsviT kr[ C[. aºy
rijyi[mi>Y) an[k li[ki[ g&jritmi> vsviT krvi aiv[ C[ ai p\kirni AYLi>trn[“ai>t(rk
AYLi>tr” tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. T*>kmi> AYLi>tra[ Äy(kt k[ j*Yni vsviTmi> Yti[
f[rfir s*cvt) GTni C[.
p\i[. (vw&t ji[P) AYLi>trn) Äyi²yi aipti lK[ C[ k[ “a[k kiym) rh[qiNmi>Y)
pyi<¼t smy miT[ ai[C[-vFt[ a>S[ aºy rh[qiNmi> Yti> li[ki[ni kiym) s>crNn[ AYLi>tr
kh[viy”
3
Bhagat, R.B. (2005). “Conceptual Issues in Measurement of Internal Migration in India.” IUSSP XXVth
International Conference, Contributed Papers, France, July 18-23.
7
s>y&kt riOT^s>Gni vAt)SiA#i)y S¾dki[Smi> jNiÄyi p\miN[ AYLi>tr a[k a[v) GTni
C[ j[mi> ÄyIkt a[k Bi]gi[(lk (vAtirmi>Y) b)ji Bi]gi[(lk (vAtirmi> jiy C[. ÄyIkt pi[tin&>
m*L vtn Ci[D)n[ b)ji (vAtirmi> kiym) Fi[rN[ vsviT krvi jiy ti[ t[n[ AYLi>tr kh[viy.
1.1.2 AYLi>trni aY<mi>Y) (nOpºn Yti> simiºy lxNi[
1. AYLi>tr a[k vsviT AYL-gim, Sh[r k[ d[Smi>Y) b)ji vsviT AYL-gim, Sh[r k[
d[Smi> rh[qiN miT[ ai[C[ vFt[ a>S[ kiym) k[ li>bi smy miT[ Yt&> li[ki[n&> s>crN
C[.
2. aivi s>crNY) s>crN krnir miT[ vh)vT), Bi]gi[(lk, simi(jk, si>AkZ(tk an[
ai(Y<k p(rIAY(t bdliy C[.
3. AYLi>trmi> Bi]gi[(lk k[ rh[qiN s>b>F) g(tS)lti C[. an[ AYLi>tr)ti[ni drjji
upr asr kr[ C[.
4. AYLi>tr, AYLi>tr)ti[ t[mj t[ai[ jyi> AYLi>tr kr[ Ryi>ni li[ki[n) Jvn tki[ upr
asr kr[ C[.
5. AYLi>trY) AYLi>tr)ti[ an[ t[ai[ jyi> AYLi>tr kr[ Ryi>ni AYi(nk li[ki[ siY[
ai>tr(k\yi Yiy C[, j[ni k[Tli>k simi(jk p(rNimi[ aiv[ C[. aiY) AYLi>tr
simi(jk p(rv<tn siY[ s>b>F Frivt) p\(k\yi C[.
ah)> a[ lxmi> riKvin&> C[ k[ AYLi>trni> ai ²yilmi> Av](µCk AYLi>trni[ smiv[S
Yiy C[. D[m, (vw&tmYk vg[r[ j[vi p\kÃpi[ k[ Frt)k>p j[v) k&drt) aift k[ rijk)y kirNsr
Yt) (hjrtY) Yti> AYLi>tr a[ viAtvmi> (vAYipn C[. (vAYi(pti[n&> p&n:vsn aºy ki[[e
AYL[ krvimi> aiv[ t[ni[ AYLi>trn) ai Äyi²yimi> smiv[S Yti[ nY).
1.1.3 AYLi>trni p\kiri[
AYLi>trni m&²y p\kiri[ n)c[ m&jb C[.
{1} ai>trriOT)y AYLi>tr {2} ai>t(rk AYLi>tr
8
ai>tr)k AYLi>trni p[Ti p\kiri[ ai m&jb C[.
{a} ai>tr-rijy AYLi>tr {b} g\im)N-g\im)N AYLi>tr {k} g\im)N-ngr)y
AYLi>tr {D} ngr)y-ngr)y AYLi>tr {e} ngr)y-g\im)N AYLi>tr
{1} ai>trriOT)y AYLi>tr
a[k d[S k[ riOT^mi>Y) b)ji d[S k[ riOTmi> li[ki[ vsviT miT[ jiy Ryir[ t[ GTnin[
ai>trriOT)y AYLi>tr kh[viy. Birt{Avd[S} Ci[D)n[ (vd[Smi> vsviT krvi[ t[n[ a>g[Jmi>
“a[(mg\[Sn” kh[vimi> aiv[ C[. aivi li[ki[n[ “a[m)g\ºT” a[Tl[k[ prd[Smi> vsviT krnir
tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. (vd[Si[mi>Y) aiv)n[ Birtmi> vsviT krvi[ t[n[ a>g\Jmi>
“e(mg\[Sn” kh[vimi> aiv[ C[. aivi li[ki[n[ d[Si>tr a(Fvis) kh[vimi> aiv[ C[. ai p\kirni
AYLi>trY) j[ t[ d[Sn) vAt)n) s>²yimi> vFGT Yiy C[.
Birtni> GNi> li[ki[a[ j&di j&di d[Si[mi> AYLi>tr ky&< C[. Birtni GNi> gimDi> an[
Sh[ri[mi>Y) li[ki[ mi[r[(sys, f)J, ai(f\ki, am[r)ki, (b\Tn, k[n[Di an[ ai[AT[(lyi vg[r[
d[Si[mi> ni[kr), v[pir, vi(Njy, (SxN vg[r[ h[t&Y) p\sir piÀyi C[. d&(nyimi> lgBg bFi>
d[Si[mi> Birt)yi[ p\sr[li C[, pr>t& t[mi> am[(rki, (b\Tn, siud) ar[(byi an[ k[n[Di vg[r[
d[Si[mi> Birt)yi[ vF& k[IºWt Yy[li C[. Birt)y (vk)<N sm&diyi[ a(AtRvmi> aiv[ C[. aivi
sm&diyi[ (vd[S) s>AkZ(tY) asr pim[ C[ an[ (vd[Si[mi> Birt)y s>AkZ(t f[liv[ C[ t[mj
Birtni ai(Y<k, S]x(Nk an[ si>AkZ(tk (vkismi> p\din kr[[ C[.
{2} ai>t(rk AYLi>tr
d[Sni a[k (vAtirmi>Y) b)ji (vAtirmi> li[ki[ vsviT krvi jiy t[n[ ai>t(rk
AYLi>tr kh[viy. aivi AYLi>tri[mi> d[Sni> a[k rijymi>Y) b)ji rijymi> li[ki[n&> Yt&>
AYLi>tr, a[k gimDi>mi>Y) aºy gimDi>mi> Yt&> AYLi>tr, gimDi>mi>Y) Sh[rmi> Yt&> AYLi>tr
t[mj a[k Sh[rmi>Y) aºy Sh[rmi> li[ki[n&> AYLi>tr Yiy C[. aivi ai>t(rk AYLi>trni n)c[
m&jb p[Ti p\kiri[ C[.
9
{a} ai>tr-rijy AYLi>tr
ai>tr-rijy AYLi>tr a[ ai>t(rk AYLi>trni[ a[k p[Ti p\kir C[. d[Sni> a[k
rijymi>Y) b)ji rijymi> jyir[ li[ki[ vsviTni h[t&Y) jiy C[ Ryir[ t[n[ ai>tr-rijy
AYLi>tr tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. di.t. g&jrit rijymi>Y) GNi> li[ki[ AYLi>tr kr)n[
mhiriOT, u_irp\d[S, ai[(DSi vg[r[ rijyi[mi> jiy C[. t[ j r)t[ u_irp\d[S, m¹yp\d[S, p>jib
vg[r[ rijyi[mi>Y) GNi> li[ki[ ni[kr)-F>Fi miT[ g&jritmi> aiv[ C[ an[ t[ai[ g&jritmi>
vsviT kr[ C[ aivi AYLi>trn[ ai>tr-rijy AYLi>tr kh[viy C[.
{b} g\im)N-g\im)N AYLi>tr
pi[tini vtnni gimmi>Y) pi[tini> k[ aºy (jÃlini> k[ aºy rijyni> gimmi> ÄyIkt,
k[ ÄyIktai[ni[ sm&h s>crN kr)n[ k[ kiym) Fi[rN[ vsviT kr[ t[ GTnin[ g\im)N-g\im)N
AYLi>tr kh[viy.
nini an[ s)mi>t K[D*ti[ aYvi B*(mh)n K[tmj*ri[ pi[tini k[ aºy (jÃlini> j[
gimi[mi> ri[jgir)n) tk mL[ Ryi> AYLi>tr kr[ C[. t[ai[ gr)b) r[Ki n)c[ Jvn Jvti> hi[y
C[. aivi AYLi>tr)ti[ j[ g\im)N (vAtirmi> vsviT kr[ C[ t[ g\im)N (vAtirni> t[ai[ vtn)
bn) jti> nY). aYi<t, gimn&> a>g bnti nY).j[ t[ g\im (vAtirmi> mj*r) mL[ Ryi> s&F)
t[ai[ rh[ C[. an[ t[ (vAtirmi> mj*r) kim n mLti b)ji g\im (vAtirmi> AYLi>tr kr[ C[.
an[ p\s>gi[pit pi[tini vtnmi> piCi fr[ C[. t[mn&> AYLi>tr mi[sm) p\kirn&> hi[y C[.
simiºy r)t[ K[tmj*r)Y) j[ v[tn t[ai[ m[Lv[ C[, t[niY) t[mn) ai(Y<k (AY(tmi>
AYLi>tr p*v[<n) (AY(t krti s&Firi[ Yvi pim[ C[. aim Cti>, a¿yisi[ dSi<v[ C[ k[ t[ai[n[
lG&_im v[tn krti> pN ai[C&>>> v[tn mLt&> hi[y C[. g\im)N AYLi>tr)ti[ jyi> AYLi>tr kr[ C[
Ryi> t[mN[ rh[Ni>kn) smAyini[ simni[ krvi[ pD[ C[. t[ai[ simiºy r)t[ j[ K[trmi> kim krti>
hi[y t[n) aispis k[ gimn) bhir K*Ãlimi> z*>pDi bi>F)n[ sm&hmi> rh[ti hi[y C[. aivi
AYLi>tr)ti[n[ rh[qiN an[ BiPin) smAyini[ simni[ krvi[ pD[ C[ an[ vL) t[mni s>tini[
(SxNY) v>(ct rh[vi pim[ C[.
10
g\im)N-g\im)N AYLi>trmi> s>SiFni[, (vkis, vAt) an[ tki[n) asmt&li mh_vni[
Big Bjv[ C[. (vk(st g\im)N (vAtiri[mi> mj*ri[n) aCt p*r) piDvi g\im)N-g\im)N
AYLi>tr udBv[ C[. aivi AYLi>trmi> GNi rijk)y-simi(jk, si>AkZ(tk, p\ikZ(tk an[
ai(Y<k p(rbLi[ Big Bjv[ C[.
{k} g\im)N-ngr)y AYLi>tr
gimDi>mi>Y) ngri[mi> Yti Äy(kt, Äy(ktai[ k[ j*Yni AYLi>trn[ g\im)N-ngr)y
AYLi>tr kh[viy C[. aiv&> AYLi>tr pi[tini vtnni gimmi>Y) pi[tini (jÃlini, aºy
(jÃlini k[ aºy rijyni (jÃlini Sh[rmi> Yt&> hi[y C[.aivi AYLi>trn[ g(tS)lti pN
kh[viy. g(tS)lti a[Tli miT[ kh[viy C[ k[ aivi vsviT f[rfirY) Äy(kt k[ j*Yni drjji
an[ simi(jk Jvnmi> f[rfir Yvi pim[ C[. mi[Ti Bigni (kAsiai[mi> h>gim) vsviT kiym)
vsviTmi> $pi>tr pimti[ hi[y C[.
simiºy r)t[ S$aitmi> Äy(kt a[kl) Sh[rmi> AYLi>tr kr[ C[. an[ piCLY) k&>T&>b,
sgi k[ pDi[S)ai[ siY[ sm&hi[mi> AYLi>tr kr[ C[. GNi (kAsiai[mi> ai AYLi>tr vP< drÀyin
am&k mis p&rt&> s)(mt hi[y C[. Kis kr)n[ j[ai[ Sh[rmi> mi[sm) F>Fimi> ri[J kmiti hi[y
C[ t[ai[ T*>kigiLi miT[ Sh[rmi> vs[ C[. RyirpC) pi[tini vtnmi> gimmi> piCi jiy C[.
b)ji p\kirni AYLi>tr)ti[ Sh[rmi> kiym) Fi[rN[ vsviT kr[ C[. an[ vtnni gimmi> vP<
drÀyin a[k k[ b[ vKt aiv[ C[, jyir[ #i)ji p\kirni AYLi>tr)ti[ a[vi C[ k[ j[ai[a[
vtnni gim siY[ni tmim s>b>Fi[ Ci[D) d)Fi hi[y C[ an[ kiym miT[ Sh[rmi> (AYr Yyi
hi[y C[.
{D} ngr)y-ngr)y AYLi>tr
a[k ngrmi>Y) aºy ngrmi> li[ki[ vsviT kr[ t[n[ ngr)y-ngr)y AYLi>tr kh[viy.
aiv&> AYLi>tr pi[tini vtnni ngrmi>Y) pi[tini (jÃlini aºy ngrmi> k[ aºy (jÃlini
ngrmi> k[ aºy rijyni ngrmi> Yt&> hi[y C[. aivi AYLi>trn[ ngr-ngr AYLi>tr k[
11
ai>tr-ngr AYLi>tr pN kh[vimi> aiv[ C[. ngri[ni (vkismi> ngr-ngr vµc[ Yti>
AYLi>tr agRyni[ Big Bjv[ C[. Birtmi> a[k Sh[rmi>Y) b)ji Sh[rmi> Yti> AYLi>trmi>
vFiri[ Ye rHi[ C[. Birtni> k[Tli>k ps>dg)ni Sh[ri[mi> ai>tr-Sh[r AYLi>trni a¿yisi[Y)
f(lt Yy&> C[ k[ a[k Sh[rmi>Y) aºy Sh[rmi> Yti> AYLi>trmi> vZ(¹F Ye rh) C[.
jih[r an[ King) sihsi[mi> srkir) km<cir)ai[mi> t[mj King) p[Q)ai[mi> kim
krti> li[ki[mi> ngr)y-ngr)y AYLi>tr (vS[P ji[vi mL[ C[. a[ j r)t[ klikiri[, ejn[ri[,
Di[kTri[ j[vi Äyvsi(yki[ t[mj v[pir)ai[, F>Fidir)ai[ vg[r[mi> ngr-ngr AYLi>tr (vS[P
ji[vi mL[ C[.
{e} ngr)y-g\im)N AYLi>tr
ngr (nvis) ngr Ci[D)n[ gimDi>mi> vsviT kr[ t[n[ ngr)y-g\im)N AYLi>tr kh[viy.
Sh[rmi> vsviT krt) Äy(kt F>Fimi> k[ v[pirmi> (nOfL jiy t[vi s>ji[gi[mi> t[mj (nvZ(_i
bid vtnni gimDi>mi> AYLi>tr krti hi[y C[. k[Tli>k p&r&Pi[ ri[jgir) miT[ Sh[rmi>Y)
gimDi>mi> AYLi>tr krti hi[vini[ uÃl[K p\i[. ki[qir)a[ kyi[< C[. ji[ k[ j[ p&r&Pi[ ri[jgir) miT[
gimDi>mi> AYLi>tr kr[ C[. t[ai[ t[mni k&T&>bn&> rh[qiN Sh[rmi> riKti hi[y C[ an[ pi[t[
avirnvir k&>T&>bn) m&likit l[ti hi[y C[ aYvi avrjvr krti hi[y C[ jyir[ j[ p&r&Pi[
gimDi>ni ai[Ci Kci<L Jvnni[ liB l[vi Sh[rmi>Y) gimDi>mi> AYLi>tr kr[ C[. t[ai[
pi[tini[ F>Fi[ ri[jgir k[ ni[kr) Sh[rmi> cil& riKti hi[y C[4
.
1.1.4 AYLi>trni> kirNi[
p\i[. d[v[ºd ki[qir)a[ vAt) gNtr)ni s>dB< siY[ (v(Bºn p\kirni ai>t(rk AYLi>tr
miT[ pi>c (vSiL kirNi[ dSi<Äyi C[. alb_i t[mi> ai>trriOT)y AYLi>trni[ smiv[S Yti[
nY). t[ni[ s>b>F mi#i g\im)N an[ ngr)y AYLi>tr siY[ s>b>F Frivti (v(Bºn p\kirni
4
Sih a[n.J. an[ dv[ j[.k[. {2000}, “simi(jk vAt) SiA#i an[ Birtmi> k&T&>b (nyi[jn”, anDi p\kiSn, amdivid.
12
ai>t(rk AYLi>tr siY[ C[. (v(Bºn p\kirni ai>t(rk AYLi>tr miT[ jvibdir a[vi ai pi>c
(vSiL kirNi[ ai p\miN[ C[.
{1} ri[jgir) {2} (SxN {3} l³n {4} k&T&>bn&> s>crN {5} aºy kirNi[
{1} ri[jgir)
ri[jgir)mi> v[pir, F>Fi[, Äyvsiy, ni[kr), bdl), mj*r) vg[r[ni[ smiv[S Yiy C[.
p&r&Pi[ni AYLi>trmi> ri[jgir) m&²y p(rbL C[. j[ (vAtiri[mi> ri[jgir)n) tki[ upl¾F hi[y
ti[ t[ (vAtirmi> li[ki[ AYLi>tr kr[ C[. a(vk(st g\im)N an[ Sh[r) (vAtir krti (vk(st
an[ (vksti g\im)N an[ Sh[r) (vAtiri[mi> ri[jgir)n) tki[ vF& hi[y C[. j[ g\im)N
(vAtiri[mi> kZ(Pn&> aiF&(nk)krN Yy&> hi[y C[ an[ K[t)ni[ (vkis Yyi[ hi[y C[ Ryi> mi[sm)
ri[jgir) upl¾F hi[y C[. aiY) aÃp(vk(st g\im)N (vAtiri[mi>Y) B*(mh)n K[tmj*ri[,
nini an[ s)mi>t K[D*ti[ aivi (vAtiri[mi> mi[sm) AYLi>tr krti hi[y C[.
g\im)N (vAtir krti> ngri[mi> ai]wi[(gkrNn[ l)F[ ri[jgir)n) tki[ vF& hi[y C[.
ri[jgir)n) tki[ g\im)N-ngr)y an[ ngr)y-ngr)y AYLi>trn&> kirN bn[ C[. Sh[r)
ai]wi[(gkrN Äy(ktn[ Äyvsi(yk ps>dg)n) tki[ p*r) piD[ C[. an[ Äy(ktmi> uµc
JvnFi[rNn) z>Kni jgiD[ C[ ji[ k[ t[ pr>prigt hAt uwi[g an[ gZh uwi[g upr (vGitk
asr upjiv[ C[. aiY) Sh[r) ai]wi[(gkrN Bi]gi[(lk an[ simi(jk g(tS)ltin&> Ûir bn[
C[ an[ AYLi>tr miT[n&> p\[rkbL bn) rh[ C[.
srkir), King) an[ AYi(nk Avrijyn) s>AYiai[ tr)k[ ngrpi(lki an[
mhingrpi(lkini vh)vT)t>#ii[ ngri[mi> (vks[li hi[y C[, j[mi> ni[kr)n) tki[ upl¾F Yiy
C[. (vÅvni tmim AYLi[a[ Äyvsiy, F>Fi, ri[jgir) k[ ni[kr) miT[ ÄyIktgt an[ sim*(hk
Av$p[ AYLi>tr Yt&> rH&> C[. ai(Y<k r)t[ pCit (vAtirmi> k[ aÃp(vk(st (vAtirmi> g\im)N
k[ Sh[r) (vAtiri[mi> ri[jgir)n) tki[ myi<(dt hi[y C[ an[ ri[jgir)n) j$(ryitviLi
li[ki[n) s>²yi vF& hi[y C[, Jvn(nvi<hni pyi<¼t siFni[ mLti nY). aiY), li[ki[ ai(Y<k
13
r)t[ (vksti k[ (vk(st (vAtirni> gimDi> k[ Sh[ri[mi> jyi> Äyvsiy, F>Fi[, ri[jgir, mj*r) k[
ni[kr) miT[n) tki[ upl¾F bn[ t[ (vAtirni gimDi> k[ Sh[ri[mi> AYLi>tr kr[ C[.
{2} (SxN
g\im)N Sh[r) an[ ngr)y-ngr)y AYLi>tr miT[ ri[jgir) pC) (SxN mh_vn&>
p(rbL C[. p\ic)n an[ m¹yy&gmi> k[Tli>k Sh[ri[ t[ni p\(s¹F (SxN k[ºWi[ni> l)F[ (vkis
piÀyi hti t[ dSi<v[ C[ k[ p\ic)n an[ m¹yy&gmi> pN (SxN[ AYLi>tr miT[ mhRvni kirN
tr)k[ Big BjÄyi[ C[.
pr>prigt Birt)y smijmi> (SxN sv< miT[ s&lB n ht&>, pr>t& (b\T)S y&gmi> S$
Yy[l&> aiF&(nk (SxN sv< miT[ K&Ãl& m&kvimi> aiÄy&> an[ F)m[ F)m[ (SxNn&> p\miN vFvi
li³y&> t[n) siY[siY[ AYLi>trn[ v[g mLvi li³yi[. Avt>#i Birtmi> (SxNn&> siv<(#ikrN Yt&>
rH&> C[. g\im)N an[ Sh[r) (vAtiri[mi> p\iY(mkY) mi>D)n[ uµc (SxNn) s>AYiai[ AYpit)
jiy C[. aiY) (v(Bºn Atrni A#i)-p&r&Pi[mi> u_iri[_ir (SxNn&> p\miN vFt&> jiy C[ t[n)
siYi[siY g\im)N-Sh[r) an[ ngr)y-ngr)y AYLi>trn&&> p\miN vFt&> jiy C[. Birtni
ngri[mi> an[ t[mi> Kis kr)n[ mhingri[mi> p\iY(mkY) mi>D)n[ uµc (SxNn) (v(vF p\kirn)
(SxN s>AYiai[ an[ (v(Bºn p\kirni til)m k[ºWi[ mi[Ti Sh[ri[mi> (vkis piÀyi C[. aiF&(nk
y&gmi> (SxNn&> mh_v v¹y&> C[ an[ simi(jk g(t(Slti tYi (vkis miT[ (SxNni[ a[k
siFn tr)k[ Äyipk Av)kir Yvi piÀyi[ C[. (SxN uµc JvnFi[rNn) z>Kni jgiD)
simi(jk g(tS)ltin&> Ûir bn[ C[. (v(Bºn p\kirni uwi[gi[, vh)vTt>#i, s[viai[ vg[r[
x[#ii[mi> upl¾F Yt) nv) Äyvsi(yk tki[ zDpvi t[ Äy(ktn[ SIktmin bniv[ C[. (SxN
v]Xi(nk an[ y>#iv]Xi(nk s>Si[Fni[ an[ til)m Ûiri ai]wi[(gk (vkismi> fiLi[ aip) nvi
uwi[gi[ (vksivvin) Skytiai[ sJ< aip[ C[. ai Ûiri t[ AYLi>trn) p\(k\yin[ zDp) bniv[
C[.
14
{3} l³n
gimD&> b(h(v<vih) j*Y C[. a[k j gimmi> vsti Ci[kri-Ci[kr)ai[n[ Bie-bh[n
minvimi> aiv[ C[. aiY) s>tin miT[ JvnsiY)n) ps>dg) aºy gim k[ Sh[rmi>Y) Yt)
hi[y C[. Birtmi> (ptZAYin) k&>T&>bp\Yi hi[viY) an[ yi[Jt l³np\Yin&> (vS[P p\cln hi[viY)
mi-bip Ûiri aºy gim k[ Sh[rmi>Y) s>tin miT[ JvnsiY)n) ps>dg) krvimi> aiv[ C[.
an[ l³n AYLi>trn&> mh_vn&> kirN bn[ C[. l³nn[ kirN[ Yt&> AYLi>tr g\im)N-g\im)N k[
g\im)N-ngr)y k[ ngr)y-ngr)y AYLi>tr hi[y C[.
simiºy r)t[ nini an[ m¹ym kdni ngri[mi> AYi(nk (vAtiri[mi>Y) JvnsiY) ps>d
krvi krti> aºy ngrmi>Y) JvnsiY) ps>dg)n[ p\iFiºy aipvimi> aiv[ C[.
Birtmi> A#i)ai[ l³n kr)n[ k[Tl) s>²yimi> AYLi>tr kr[ C[ a[ (vS[ GN) aTkLi[
p\v<t[ C[. n[Snl s[Àpl sv[<n) gNtr) m&jb gimDimi>Y) Sh[ri[mi> AYLi>tr krt)
A#i)ai[mi>Y) aiSr[ aDFi Big j[Tl&> AYLi>tr l³n Ûiri Yiy C[. ni[kr)n) Si[Fmi>
gimDimi>Y) Sh[rmi> aivt) A#i)ai[n&> p\miN myi<(dt rH&> C[. aim Cti> k&T&>bni kmiti s¿y
siY[ AYLi>tr kr)n[ gimDimi>Y) Sh[ri[mi> aivt) A#i)ai[n&> p\miN sir&> a[v& U>c& jNiy&> C[5
.
{4} k&T&>bn&> s>crN
gimDi>mi>Y) Sh[rmi> AYLi>tr kr)n[ vsviT krti p&r&P upr BrNpi[PN miT[ aiFir
riKti> k&T&>bni s¿yi[ t[mni vtnni gimmi> vsviT cil& riK[ C[. p&r&Pi[ upr ai(~ti[ni[
bi[ji[ hi[y C[. aiY) AYLi>tr)t p&r&P AYLi>trni AYL[ ri[jgir) miT[ IAYr Yti> t[ pi[tini
k&T&>bn[ pi[tin) siY[ rh[Ni>k miT[ le aiv[ C[. ai r)t[ Yti> AYLi>trn[ k&T&>bn&> s>crN
kh[viy. a[j r)t[ s>tini[ni (SxN miT[ k[ ri[jgir) miT[ smg\ k&T&>b pN AYLi>tr krt&> hi[y
C[. k&T&>bni[ m&²y s¿y k[ p&#i ri[jgir) miT[ k[ bdl)ni> kirN[ aºy Sh[rmi> AYLi>tr kr[
Ryir[ t[n) siY[ aiK&> k&T&>b s>crN kr[ C[.
5
n[Snl s[Àpl sv[< ai[g[<niez[Snni (v(vF ah[vili[ prY) p\i¼t kr[l simiºy (nOkP<.
15
{5} aºy kirNi[
aºy kirNi[mi> m&²yRv[ vihnÄyvhirni[ (vkis, aiyi[(jt (vkis t[mj
Sh[r)Jvnn&> aikP<N vg[r[ni[ smiv[S Yiy C[. ai p(rbLi[ AYLi>trni shiyk p(rbLi[
bn) rh[ C[. piki rAtini[ (vkis, bs Äyvhir an[ r[Ãv[ni[ (vkis AYLi>trn[ s&gm bniv[
C[ an[ p\i[Rsihn pN aip[ C[.
k[Tl)k vKt b&I¹Fp*v<kni> an[ h[t&p*v<kni aiyi[jn Ûiri AYLi>trn[ v[g aipvimi>
aiv[ C[. simiºy r)t[ aiF&(nk y&gmi> tmim srkiri[ aiyi[(jt (vkisni p\yisi[ Ûiri
simi(jk kÃyiNmi> upyi[g) n)vD) Sk[ a[v&> AYLi>tr kriv[ C[. pCit rh) gy[li p\d[Smi>
ai(Y<k an[ ai]wi[(gk (vkisn[ v[g aip)n[ Ryi> AYLi>trn[ u_i[jn aipvimi> aiv[
C[.Birtmi> gimDi>mi>Y) Sh[ri[mi> Ye rh[li AYLi>trn[ aTkivvi miT[ (v(vF p>cvP)<y
yi[jniai[ Ûiri gimDi>mi> K[t) (vkis, gZh uwi[gni[ (vkis t[mj aºy ri[jgirlx)
kiy<k\mn[ u_i[jn aipvimi> aiÄy&> C[. aim, AYLi>trn) p\(k\yin[ Äyv(AYt, upyi[g) an[
h[t&srn) bnivvi miT[ aiyi[Jt pgli> l[vin) pN j$r uB) Yiy C[. T*>kmi>, AYLi>trmi>
aiyi[(jt an[ (bnaiyi[(jt a[ b>n[ Av$pni p(rbLi[ Big Bjv[ C[.
1.1.5 AYLi>trni> simi(jk p(rNimi[ - asri[
AYLi>tr simi(jk p(rv<tn siY[ s>b>F Friv[ C[. AYLi>trni k[Tlik simi(jk
p(rNimi[ni (vvrNY) t[ f(lt YS[. AYLi>trni> k[Tlik m&²y simi(jk p(rNimi[ ai p\miN[
C[.
{1} si>AkZ(tk a[k(vFti
AYLi>tr)ti[ aºy si>AkZ(tk j*Yi[ni s>p<kmi> aiv[ C[ an[ t[ai[ vµc[ si>AkZ(tk
aidin-p\din Yiy C[. aiY) AYLi>tr si>AkZ(tk (v(vFtimi> a[kti sj<k p(rbL bn) rh[
C[. AYLi>trY) li[ki[ aºy BiPi k[ aºy bi[l) bi[lti li[ki[ni s>p<kmi> aivviY) BiPik)y
ai>tr(k\yi Yiy C[. Kis kr)n[ ai>trrijy AYLi>trY) li[ki[ pi[tin) mitZBiPi upri>t aºy
16
BiPiai[Y) p(r(ct Yiy C[. an[ BiPik)y (m~N YviY) li[ki[ (ÚBiP) bnti jiy C[.
AYLi>trY) li[ki[ni Ki[rik, pi[Sik, aicir-(vcir, miºytiai[, Fi[rNi[, m*Ãyi[, kLi, s>g)t,
nZRy vg[r[ si>AkZ(tk tRvi[n&> (m~N Yvi pim[ C[. aiY) v](v¹yn) vµc[ si>AkZ(tk a[kti
sji<y C[. AYLi>tr)ti[ aºy si>AkZ(tk tRvi[ apnivvin) siY[ pi[tin) s>AkZ(tni m*LB*t
tRvi[ an[ si>AkZ(tk a(Amti jiLv) riK[ C[. biH s>AkZ(t siY[ni s>pk<Y) m*LB*t tRvi[
an[ si>AkZ(tk a(Amti vF& p\bL bn[ C[. pi[tini> th[viri[, uRsvi[, Ki[rik, pi[Pikn) m*LB*t
Qb, (v(F(vFini[ vg[r[ jiLv) riK[ C[ an[ j[ t[ (vAtirmi> aºy p\d[Sni> th[viri[, uRsvi[,
Ki[rik, pi[Sik vg[r[n&> p\srN Yiy C[ p(rNim[ s>AkZ(tni (v(Bºn tRvi[ p\id[(Sk s)miai[
ai[L>g)n[ Birtni (v(Bºn p\d[Si[mi> p\srN pim[ C[ an[ si>AkZ(tk a[ktin&> (nmi<N Yvi
lig[ C[.
{2} JvnØIOTmi> p(rvt<n
AYLi>tr JvnØIOTn[ vF& Äyipk bniv[ C[. AYLi>tr)ti[ pi[tiniY) (Bºn simi(jk-
si>AkZ(tk vitivrNni p(rcymi> aiv[ C[. aiY) pi[tiniY) (Bºn a[vi v](v¹yni[ Av)kir
krvin&>, t[mn) siY[ rh[vin&> an[ t[ai[n) p\vZ(_iai[mi> shBig) bnvin&> vlN Friv[ C[. ai
GTni udirti, s>vi(dti an[ s(hON&tini g&Ni[ k[Lvvimi> mh_vni[ Big Bjv[ C[.
{3} drjji sBinti
simiºy r)t[ li[ki[ pi[tini (vAtir krti> vF& (vk(st (vAtirmi> AYLi>tr kr[ C[.
Ryi>ni AYi(nk li[ki[n) (vk(st Jvn p(r(AY(t ji[en[ AYLi>tr)ti[ pi[tin) Jvn p(r(AY(t
an[ drjji p\Ry[ sBin bn[ C[. aiY) t[ai[mi> pi[tini[ drjji[ an[ Jvn p(r(AY(t
s&Firvin) z>Kni udBv[ C[.
{4} Sh[r)krN
g\im)N-Sh[r) AYLi>tr an[ ngr)y-ngr)y AYLi>tr Sh[r)krNn&> a[k m&²y
p(rbL bn[ C[. aivi AYLi>trY) Sh[ri[ni> kdmi> vZI¹F pimvi lig[ C[ an[ Sh[r) (vAtir
17
pN vZI¹F pimvi lig[ C[. Sh[ri[mi> vAt) vZI¹F Yti> vAt)n) j$r)yiti[ p*r) piDti v[pir,
uwi[g vsviTi[ pN vFvi lig[ C[ t[mj s[viai[n&> (vAtrN Yvi pim[ C[. AYi(nk Avrijn)
s>AYiai[ pN vFirin) s[viai[ j[v) k[ rAti, piN), (vjL), gTr ÄyvAYi vg[r[ p*r) piDvi
miT[ k(Tb¹F bn[ C[.
{5} ai(Y<k (vkis
ai(Y<k (vkis miT[ minv)y siFni[ agRyn&> p(rbL C[. AYLi>trY) minv)y
siFni[n) aivÆykti hi[y Ryi> t[ upl¾F bn[ C[. rAti, s>cir, (SxN, airi[³y, uwi[g,
v[pir, v)jL), b>Fn&> bi>Fkim, KiN-Kn)j uwi[g vg[r[ni (vkis miT[ ~(mki[ an[
km<cir)ai[n) j$r)yit uB) Yiy C[. b)J bij& (vkis kiyi[<Y) AYLi>tr)ti[n[ ri[jgir) uB)
Yiy C[. aiY) AYLi>tr)ti[ni[ ai(Y<k (vkis Sky bn[ C[.
{6} simi(jk g(tS)lti
AYLi>tr Bi]gi[(lk an[ simi(jk g(tS)ltini[ (nd[<S kr[ C[. jyi> Jvnn) tki[ vF&
hi[y, ai(Y<k (vkisn) tki[ vF& hi[y, ri[jgir, v[pir, uwi[g, F>Fi k[ mj*r) vF& upl¾F hi[y
Ryi> AYLi>tr Yt&> hi[y C[. aiY) AYLi>trn[ l)F[ AYLi>tr p*v[<n) (AY(t krti> vF& aivk an[
vF& tki[ upl¾F YviY) Äy(ktni smi(jk drjjimi> s&Firi[ Yvi pim[ C[. AYLi>tr)ti[ni
JvnFi[rNmi> g&NiRmk f[rfir Yvi pim[ C[. ai r)t[ AYLi>tr simiºy r)t[ u¹v<gim)
simi(jk g(tS)ltimi> vZI¹F kr[ C[.
{7} (vk)N< sm&diyi[
AYLi>trY) (vk)N< sm&diyi[ a(AtRvmi> aiv[ C[. a[k p\d[Sn) vAt) j&di-j&di p\d[Si[
an[ rijyi[mi> p\sir pim[ C[. AYLi>trmi> sgpN, s>b>Fi[ agRyni[ Big Bjv[ C[. aiY)
AYLi>tr)t ÄyIkt t[ni sgis>b>F)n[ T[ki$p) bn) AYLi>tr krvimi> shiy$p bn[ C[. aivi
AYLi>tr)ti[ simiºy r)t[ j[ t[ Sh[rni am&k (vAtirmi> rh[qiN krvin&> vlN Friv[ C[. an[
Sh[rmi> C*TiCviyi (nvis kr[ ti[ pN t[ai[ smin p\d[Sni k[ sminBiP) hi[vini> kirN[
18
sim&di(yk Jvn (vksiv[ C[. aºy rijyi[mi> g&jrit)ai[ni[ vsviT, g&jritmi> rijAYin),
mriq) vg[r[ p\jiai[ni[ vsviT (vk)N< sm&diyi[ni> ØOTi>t p*ri> piD[ C[. aivi (vk)N<
sm&diyi[n[ p\id[(Sk (vk)N< sm&diyi[ kh[viy.
{8} g\im)N-Sh[r) tfivti[ GT[ C[
g\im)N-Sh[r) AYLi>tr t[mj Sh[r)-g\im)N AYLi>tr g\im)N JvnS]l) vµc[ni[
tfivt GTiDvimi> mh_vni[ Big Bjv[ C[. aivi AYLi>trY) gimDi>mi> Sh[r) s>AkZ(tni
tRvi[ p\v[S[ C[. an[ Sh[ri[mi> g\im)N s>AkZ(tni tRvi[ p\v[S[ C[. Sh[ri[ni (v(vF (vAtiri[ k[
upngri[mi> ai GTni ji[e Skiy C[. b)J r)t[ kh)a[ ti[ g\im)N-Sh[r) sitRyn) GTni
aikir pim[ C[.
1.1.6 AYLi>trni> (nd[<Ski[/p(rbLi[
AYLi>tr miT[ni mh_vni> p(rbLi[n[ pi>c (vBigmi> vh[>cvimi> aiv[ C[.
{1} ai(Y<k p(rbLi[ {2} vAt) an[ t[n[ lgti p(rbLi[
{3} simi(jk an[ min(sk p(rbLi[ {4} rijk)y an[ s>AYik)y p(rbLi[
{5} aºy p(rbLi[
{1} ai(Y<k p(rbLi[
AYLi>trn[ simiºy r)t[ a[k ai(Y<k GTni tr)k[ ai[LKvimi> aiv[ C[. ji[k[ (bn-
ai(Y<k p(rbLi[ pN Big Bjv[ C,[ pN mi[TiBigni a¿yisi[ dSi<v[ C[ k[ AYLi>tr)t li[ki[
p\iY(mk Fi[rN[ b)ji AYLi[a[ nv) sir) tki[ Si[Fvin) aiSimi> t[ai[n&> pi[tin&> AYL Ci[D[ C[.
ai(Y<k p(rbLi[ mi[Ti piyi prni> AYLi>trn[ miT[ pN jvibdir C[. mhRvni> ai(Y<k
p(rbLi[ k[ j[ AYLi>tr krvi miT[ jvibdir C[ j[ n)c[ m&jb C[:-
{a} AYLi>tr miT[ mjb*r krti p(rbLi [ (Push Factors)
{b} AYLi>tr miT[ aikP<ti p(rbLi[ (Pull Factors)
{k} simiºy ai(Y<k p(r(AY(t (General Economic Condition)
19
{a} AYLi>tr miT[ mjb&r krti p(rbLi [ (Push Factors)
gimDi>n) K[t)n) jm)n upr vAt)n&> BirN g\imjni[n[ aiJ(vki miT[ Sh[r trf
Fk[l[ C[, Birtni gimDimi> vAt)vZ(¹F vF& hi[viY) an[ jm)n myi<(dt hi[viY) li[ki[ K[t)
upr nB) Skti nY). aim, Krib ai(Y<k p(rIAY(t an[ s&Firin) tki[ni aBivviLi
li[ki[ miT[ ai p(rbL aIAtRvmi> aiv[ C[. ai p(rbL v_ii-ai[Ci p\miNmi> li[ki[n[ pitin&>
AYin Ci[Dvin) piCL Big Bjv[ C[. Krib ai(Y<k p(rIAY(tn[ si]Y) mi[T& kirN AYLi>tr
miT[ jvibdir gNiv) Skiy.
ILOni a¿yisni[ (nOkP< C[ k[ aivkni n)ci> Fi[rNn[ l)F[ ~(mki[ kZ(Px[#i Ci[D[ C[.
mi[Ti Bigni> bFi d[Si[mi> kZ(Px[#in) aivk b)ji tmim x[#ii[ krti> ai[C) hi[y C[. GN)
ai[C) aivk Frivti> d[Si[mi> nini an[ s)mi>t gNiti> K[D*ti[ an[ B*(mh)n mj*ri[
gimDi>n) vAt)mi> mh_vni[ Big Bjv[ C[. GNi> gr)b d[Si[mi> s&Firin) p\(k\yi gimDi>n)
vAt)ni am&k a>Si[ s&F) j phi[>c) Sk[ C[.
s>y&kt k&>T&>b p\Yin&> a(AtRv an[ virsimi> kiydiai[ k[ j[ s>p(_ini (vBijnn)
s>m(t aipti nY), t[n[ l)F[ GNi> y&vin li[ki[ ai(Y<k tki[ an[ Avt>#itin) Si[Fmi> Sh[ri[
trf AYLi>tr miT[ p\[riy C[. GN) vKt jm)nni Bigli> pN AYLi>trmi> Big Bjv[ C[ k[
jyir[ GN) ai[C) s>p(_i hi[y aYvi aiKi k&>T&>bni li[ki[n[ smivvi asmY< hi[y.
ILOni a¿yis prY) si(bt Yiy C[ k[ “jm)n s&FirNi kiy<k\m” Ûiri a[vi k&T&>bi[n&>
AYLi>tr GTy>& C[ k[ j[ai[n) s>p(_i s&Firi[ kr) Sk[ t[Tl) vF) hi[y pr>t& a[vi k&>T&>bn&>
AYLi>tr v¹y&> C[ k[ j[mn) jm)n Krib Ye ge hi[y. mi[T) jm)nni Bigli> piDviY)
mj*ri[n[ BiD[ l[vin) jm)nn) mi>gmi> GTiDi[ aiv[ C[ pr>t& t[ nini nvi gimDi>ai[mi>
s>p*N<pN[ aiv&>> Yt&> nY) k[ j[mi> k&>T&>bi[ni li[ki[ j s>ciln kr[ C[. Push Factor GN)vir
20
ai>trriOT)y AYLi>tr miT[ pN jvibdir C[. ji[ k[ AYLi>tr miT[ Push an[ Pull
p(rbLi[n) s>y&kt asr hi[y C[6
.
{b} AYLi>tr miT[ aikP<ti p(rbLi[ (Pull Factors)
Sh[r) Jvnni> aikP<Ni[ k[ Sh[r) (vAtirmi> aiJ(vkin) vF& tki[Y) aikP<ien[
g\imjni[ Sh[ri[mi> AYLi>tr kr[ C[. g\imjni[ ri[jgir) miT[ Sh[ri[mi> AYLi>tr kr[ C[. ai
p(rbL ri[jgir)ni (vAtiri[mi> AYLi>tr miT[ni p\i[Rsihn an[ b)J ai(Y<k tki[, s&(vFiai[,
s&K) Jvn miT[ jvibdir C[. vF& sir) ri[jgir)n) tki[, u>ci pgir Fi[rN, s&(vFiai[ an[
s&K) Jvn vg[r[ li[ki[n[ am&k ci[kks (vAtiri[ trf aikP[< C[. s&(vFiai[, s&K) Jvn an[
Sh[rn) J>dg)n&> aikP<N k[ j[ AYLi>tr)ti[n[ Bi[Lv[ C[ t[n[ “s)T) lief” kh[ C[. simiºy
r)t[ Äyipir an[ uwi[gi[n&> zDp) (vAtrN Yt&> hi[y t[vi Sh[ri[mi> vAt)n&> mi[Ti p\miNmi>
AYLi>tr Yiy C[. g\iÀy (vAtiri[mi>Y) Sh[ri[ trfni AYLi>tr vµc[ a[k (vF[yiRmk s>b>F
rh[li[ hi[y C[ k[ j[ ai[]wi[(gk p\(k\yi T[k`ni[li[Jmi> s&Firi[ an[ p\id[(Sk p(rvt<nn[ rj* kr[ C[
an[ t[ awtn smijni> ud`Bvn[ mi[Ti Big[ d&(nyini bFi j d[Si[mi> lix(Nk r)t[ rj* kr[
C[.
g\iÀy (vAtiri[ krti> Sh[rni (vAtirmi> ai(Y<k p\(k\yin[ (vAtirvi n)(tmi> GNi>
p*v<g\hi[a[ mh_vn) B*(mki Bjv) C[ an[ vF& v[tnviL) ni[kr) an[ vF& sir) s&(vFin)
ap[xiai[ li[ki[n[ Sh[r) (vAtiri[ trf jvi miT[ p\i[Rsih)t kr[ C[.
World Bankni sv[<xN m&jb sr[riS GrvpriSn) c)jvAt&ni[ k&l j¸Yi[ (vk(st
d[Si[ni> mi[Ti k[ºWi[mi>, g\iÀy (vAtiri[ krti> #iN k[ pi>c gNi[ vFir[ hi[y C[. ji[ k[ nini
Sh[ri[mi> ai tfivt nini[ hi[y C[. p(rNim[ Sh[ri[ trfni> AYLi>trn[ Äyvsiymi> (v(vFtin)
hijr)n[ l)F[, u>ci pgir vFiri[ an[ u>ci Atrn&> Jvn Jvvin) Skytin[ l)F[ p\i[Rsihn
6
http://www.ilo.org/oshenc/part-x/agriculture-and-natural-resources-based-industries/farming-
systems/item/530-migrant-and-seasonal-farmworkers?tmpl=component&print=1
21
mÇy&> C[. yi[³y (SxN m[Lv[l an[ U>c) liykit Frivt) Äy(ktai[n&> aF<(vk(st d[Si[mi>Y)
(vk(st d[Si[mi> Yt&> AYLi>tr miT[ mi[T[ Big[ Pull Factor jvibdir hi[y C[.
{k} simiºy ai(Y<k p(r(AY(t (General Economic Condition)
vAt)n&> Sh[ri[ trf an[ gimDi> trf aikP<N kyir[k Äyvsiy ck\mi> utir-cQivn[
l)F[ an[ (v(vF x[#ii[ an[ (vAtiri[mi> ai(Y<k utir-cQivn[ l)F[ K*b j p\Bi(vt Yiy C[.
p\g(tni smy drÀyin Sh[ri[n) ai(Y<k p\(k\yin&> (vAtrN g\iÀy vAt)n[ Sh[r trf K[>c[ a[
AvBi(vk C[. pr>t& b)J bij&, ai[Ci uRpidnni smy drÀyin ai Sh[r trfn&> AYLi>tr
ckisiy C[. an[ ji[ ai uRpidn GN&> ai[C&>>> hi[y ti[ vAt)n&> g\iÀy (vAtir trfn&> p\yiN Yiy
C[. ci[mis&> an[ pikmi> n&kSin mi[T) s>²yimi> li[ki[n[ K[t)viD) (vAtiri[mi>Y) Sh[ri[ trf
jvi dbiN kr[ C[. Kis kr)n[ j[mn) vµc[ a>tr ai[C&>>> hi[y vihnÄyvhir an[
s>d[SiÄyvhirn) jT)l an[ kiy<xm jiL(Network) pN AYLi>tr miT[n&> jvibdir ai(Y<k
p(rbL C[.
{2} vAt) an[ t[ni p\kirn[ lgti> p(rbLi[
riOT^ni> j&di-j&di Bigi[ vµc[ vAt) vZI¹Fdrni vFirini> drni> tfivtmi> Yti[ vFiri[
ai>t(rk AYLi>tr miT[ p\i[Rsihk C[. vAt)mi> Yti[ k&drt) vFiri[ simiºy r)t[ Sh[ri[ krti>
g\iÀy (vAtirmi> vFir[ hi[y C[. mZRy&drmi> Yti GTiDi[ an[ vZI¹Fdrmi> Yti vFirin) s>y&kt
asr g\iÀy vAt)n[ Sh[ri[ trf K[>c) jiy C[.
“l³n AYLi>tr” Birtmi> j&di-j&di AYLi[a[ rh[ti k&T&>bi[ vµc[ l³nn[ l)F[ Yt&>
p\iY(mk kxini A#i) AYLi>trni[ p\kir C[ kirN k[ l³n pC) vF*n[ b)j[ Gr le jv) a[
(hºd& p\Yi C[. vFirimi> (hºd& p\Yi p\miN[ A#i)n[ t[n&> p\Ym biLk jºm aipvi miT[ t[ni
miti-(ptini Gr[ mi[klv&> pN ai>t(rk AYLi>trn&> a[k kirN C[.
22
{3} simi(jk an[ min(sk p(rbLi[
simi(jk p(rbLi[ pN Sh[r-g\iÀy AYLi>trmi> mh_vni[ Big Bjv[ C[. Avt>#i
rh[vin) Si[Fmi>, simi(jk ÄyvAYini> pr>prigt b>Fni[n[ ti[D) ni>Kvin) eµCi, k&T&>bni
s¿yi[ vµc[ KTrig, ki[ek kirNi[sr simi(jk vt&<Lmi>Y) (nkil aYvi a[kli> pD) jvin)
ligN) vg[r[, Kis kr)n[ y&vin p[Q)mi> AYLi>tr miT[ jvibdir C[.
s>d[SiÄyvhirn) s&(vFiai[mi> s&Firi[ j[vik[ vihnÄyvhir, r[(Dyi[n) awtn asr,
T[(l(vzn an[ (sn[mi, Sh[r)krNn[ lgt& (SxN, g\iÀy-Sh[r s>p<ki[ vg[r[ an[ simi(jk
n)(tai[mi> p(rNim) f[rfir an[ a(Bgm pN g\iÀy-Sh[r vµc[ AYLi>trn[ p\i[Rsihn aip[
C[. mi[TiBig[ AYLi>tr pr simi(jk G(nOqti, simi(jk (v(vFti vg[r[ j[vi> p(rbLi[
mhRvni Big Bjv[ C[.
{4} rijk)y an[ s>AYik)y p(rbLi[
AYLi>tr miT[n) srkirn) n)(tai[ j[vi s>AYik)y p(rbLi[ vAt)ni AYLi>trmi>
p\i[Rsih)t aYvi (n$Rsih) kr[ C[. Birtn) rijy srkir Ûiri apnivvimi> aiv[l)
“jm)nni> p&#ii[ miT[n) ni[kr)n) n)(t” b)ji rijyi[mi>Y) AYLi>tr krti> li[ki[ pr ci[kks
r)t[ kip m&k) SkS[. m&>bemi> (Svs[nini[ udy an[ t[ni an&yiy)ai[n) AYLi>tr)t li[ki[
miT[n) nfrt an[ AYi(nk d[SB(ktni nim[ smy[ smy[ (h>si krv) j[v) GTni Sh[rni
rijkirNmi> nJv) hlcl gN) n Skiy. b>giL)-mirviD) tkrirmi> ji(t-lDien&> (m~N
siY[ ji(t, BiPi an[ s>AkZ(tmi>Y) uRpºn Yt) (Bºnti ji[e Skiy C[. ai tkrirni pDGi>
GN) d*r s&F) phi[>c[ C[ p(rNim[ li[ki[n[ AYLi>tr krviY) C*Tkiri[ m[Lvvi rijkirN) uC[r,
a(Bgm an[ li[ki[ni trfni[ Äyvhir an[ rijkirN)y f[rfirni> miqi> p(rNimi[ mhRvni
Big Bjv[ C[.
23
{5} aºy p(rbLi[
upr uÃl[K kyi< (sviyni aºy p(rbLi[ j[vi k[ Bi]g[(lk p(rbLi[mi> ai>tr,
Bi]gi[(lk p(rbLi[mi>, hviminni> p(rbLi[mi> p*r an[ d*OkiL vg[r[ AYLi>trmi> mhRvni[
Big Bjv[ C[.
AYLi>tr a>g[ k[Tlik p\(s¹F aY<SiA#i)ai[a[ aip[li (s¹Fi>ti[ an[ t[mN[ kr[li
s>Si[Fni[ AYLi>trn) p\(kyi an[ kirNi[ a>g[n) smj*t) p&r) piD[ C[ j[ n)c[ m&jb C[.
E.G. Ravenstein (June 1885, June 1889), The Law of Migration
E.G. Ravenstein ni b[ p\²yit s>Si[Fnp#ii[ k[ j[ Journal of the Royal Statistical
Society (June, 1885) an[ (June-1889)mi> p\(s¹F Yyi hti, t[mi> AYLi>trn) p\(k\yi upr
¹yin k[ºW)t Yy[l C[. r[v[ATienni> ai b>n[ s>Si[Fn p#ii[ni> k[Tlik m&²y tirNi[ n)c[ m&jb
C[.
{a} AYLi>tr an[ a>tr:
mi[Ti Bigni AYLi>tr)ti[ AYLi>tr miT[ T*>ki a>trn[ p\iFiºy aip[ C[ an[ j[m
AYLi>tr miT[ni> k[ºWi[ vFti jiy C[ t[m t[m T*>ki a>trni AYLi>trn[ vF& p\iFiºy aipvimi>
aiv[ C[. AYLi>tr)t li>bi a>trn&> AYLi>tr Ryir[ j kr[ C[ jyir[ AYLi>trn&> k[ºW v[pir an[
ud`Bvn) ØIOTa[ vF& (vk(st hi[y.
{b} tbkkivir AYLi>tr:
AYLi>tr miT[[ simiºy r)t[ vPi[<Y) v[pir an[ ai]wi[(gk r)t[ (vks)t k[ºWi[ aikP[< C[.
a[Tl[ k[ miT[ Big[ si]p\Ym AYLi>tr aivi k[ºWi[mi> Yiy C[. Ryirbid AYLi>tr miT[ aikP<Nn&>
k[ºW (vAtirni[ zDp) ai(Y<k (vkis C[. aiv& AYLi>tr g\iÀy (vAtirmi>Y) Sh[r) (vAtirmi>
Yiy C[ an[ t[ mi[T[Big[ (jÃlivir hi[y C[.
24
{k} AYLi>trn) vZ(_imi> Sh[r)-g\iÀy tfivti[:
mi[T[ Bigni> AYLi>tr a[ g\iÀy (vAtirmi>Y) Sh[r) (vAtirmi> ji[vi mL[ C[. an[
Sh[rmi>Y) g\iÀy (vAtirmi> AYLi>tr)t Yvin) vZ(_i ai[Ci p\miNmi> ji[vi mL[ C[.
{D} T*>ki a>trni> AYLi>trmi> A#i)ai[n&> vF& p\miN:
T*>ki a>trni> AYLi>trmi> A#i)ai[n&> p\miN vF& ji[vi mL[ C[. j[m AYLi>trni> k[ºWn&>
a>tr vF& t[m A#i)ai[ AYLi>tr miT[ p\i[Rsi(ht Yt) nY).
{e} T[k`ni[li[J an[ AYLi>tr:
j[mj[m ai]wi[(gk x[#i[ T[k`ni[li[Jkl (vkis Yti[ jiy C[ t[mt[m AYLi>trni
p\miNmi> pN vFiri[ Yiy C[.
{E} AYLi>tr miT[ ai(Y<k kirNi[n&> vF& pDt&> dbiN:
ai(Y<k kirNi[sr AYLi>tr vF& pDt& ji[vi mL[ C[.j[m k[ uRpidki[ mi[T[ Big[ a[vi
(vAtiri[mi> pi[tini[ uwi[g S$ kr[ C[ jyi> miLKik)y s&(vFiai[ j[v) k[ vihnÄyvhir,
(vjL), piN) j[v) s&(vFiai[ sir) r)t[ upl¾F Ye rh[. vL) simiºy miNs pN ai(Y<k
kirNi[ j[m k[ ri[jgir)n) tki[, ai(Y<k ai>trmiLKik)y s&(vFiai[n) p\iI¼t vg[rni[ smiv[S
kirNi[ tr)k[ kr[ C[.
r[v[ATienni AYLi>trni (nymi[n) GN) T)kiai[ Ye hi[vi Cti> t[ni (nymi[n[ smy[
smy[ AYLi>trn[ lgti (s¹Fi>ti[ smjivvi miT[ upyi[g Yti[ aiÄyi[ C[. k[Tlik d[Si[mi>
am&k (nymi[ lig& pDyi nY) j[m k[ T*>ki a>trni> A#i)ai[n&> p\miNa[ ai(f\ki an[ a[(Syini
am&k Bigi[mi> ji[vi mÇy&> nY), an[ k[Tlik a¿yisni> tirNi[mi> r[v[ATienni> jNiÄyi
m&jbn&> tbkkivir AYLi>trn[ smY<n mLt&> nY). aim, Cti> mi[Ti Bigni> tirv[li m&Ñiai[
AYLi>trni a¿yisi[mi> upyi[g) n)vDyi> C[.
25
Todaro M.P(1969), “A Model of Migration and Urban Unemployment in
Less Developed Countries
Ti[Diri[ a[ upri[kt s>Si[Fnp#i Üiri AYLi>trn&> a[k mi[D[l rj* ky&<. t[mn&> mi[D[l a[
aivk-(v(Bºntimi>Y) ud`Bv[l&> C[. ai mi[D[lmi> Ti[Diri[ AYLi>trni aivk-(v(Bºntini
mi[D[ln) s]¹Fi>(tk B*(mkin[ Av)kirti nY). Ti[Diri[ni mt[ AYLi>tr miT[[ viAt(vk kmiN)
krti g\iÀy-Sh[r) tfivti[ vF& asrkirk p(rbL C[.
Ti[Diri[ni mi[D[ln) vt<n a>g[n) m&²y FirNi a[ C[ k[ AYLi>tr miT[ g\iÀy-Sh[r)
(vAtirmi> j&di-j&di ~mbjirmi> ri[jgir)n) tki[ upl¾F C[. an[ ai tki[mi>Y) Äy(kt a[k
a[v) tk ps>d kr[ C[ k[ j[ t[n[ vF&mi> vF& ap[xi m&jbni liBi[ p\i¼t kriv[. ap[xi m&jbni
liBi[a[ j&di-j&di ki]SÃy Frivti an[ S]x(Nk liykit Frivti kir)gri[n) s>²yi, Sh[r)
an[ g\iÀy (vAtirmi> p\vt<min viAt(vk v[tni[ni tfivti[ an[ AYLi>trn[ kirN[ Sh[r)
(vAtirmi> ri[jgir)n) Skytiai[n&> (vF[y C[.
Ti[Diri[ni mi[D[ln) m&²y lix(Nktiai[ n)c[ m&jb C[.
{1} AYLi>tr miT[ p\i[Rsi(ht krti p(rbLi[mi> mi[T[ Big[ ai(Y<k bibti[ j[v) k[ sip[x
niNi>k)y liBi[ an[ Kci<ai[ upri>t mni[v]Xi(nk p(rbLi[ pN jvibdir C[.
{2} AYLi>tr miT[ni (nN<yni[ aiFir Sh[rmi> an[ g\iÀy (vAtirmi> viAt(vk v[tn
tfivti[ krti> ap[(xt v[tn tfivti[ upr vF& rh[li[ C[. ap[(xt v[tn tfivti[
viAt(vk v[tn tfivti[ an[ ri[jgir) m[Lvvin) sfLtiai[n) Skytini s>yi[jn
Üiri nkk) Yiy C[.
{3} Sh[r) (vAtirmi> ri[jgir) m[Lvvin) Skytiai[ni[ Sh[r) b[ri[jgir)ni dr siY[
nkiriRmk s>b>F rh[li[ C[.
{4} Sh[rmi> uB) Yt) b[ri[jgir)a[ simiºy r)t[ AYLi>trni u>ci drn[ kirN[ a[Tl[ k[
gimDi an[ Sh[ri[mi> rh[l ai(Y<k tki[n) asmintin[ kirN[ hi[y C[.
26
Ti[Diri[ni mi[D[ln) (v(SOTti a[ C[ k[ ai mi[D[l l[(vs-f[-r[n)sni mi[D[ln) Sh[r)
(vAtirn) p*N< ri[jgir)n) FirNini[ Av)kir krt) nY). jyir[ b)J bij& Sh[rmi> p\vt<min
b[ri[jgir)n) gh[r) smAyi an[ Si miT[ g\iÀy-Sh[r) AYLi>tr Sh[r) b[ri[jgir)n)
smAyimi> p(rNm[ C[ t[ smjiv[ C[.
aiY<r l[(vs[ {1954} ~mni> aY<SiA#imi> “(Ú-x[(#iy mi[D[l” rj* ky&< ht&> k[ j[
g\iÀy (vAtirmi>Y) aiF&(nk Sh[r) ai]wi[(gk x[#imi>> AYLi>trn) p\(k\yin[ smjiv[ C[.
l[(vsni> mi[D[ln[ aigL Fpiv)n[ 1961mi> p\i[. g&ATv r[n)s an[ jhi[n f[ea[ rj* ky&<.
l[(vs - f[ - r[n)s[ rj* kr[l AYLi>trni> mi[D[lmi> n)c) uRpidnxmti Frivti x[#imi>Y)
~(mki[n&> AYLi>tr aiF&(nk awtn uRpidnxmti Frivti x[#imi> Yt&> ji[vi mL[ C[. an[
j[m j[m ai]wi[(gk x[#imi> m*D)ri[kiN vFt&> jiy C[ t[m t[m ai(Y<k p\vZ(_iai[n&> (vAtrN Yt&>
jiy C[. p\At&t mi[Dlmi> aÃp(vk(st d[Sni b[ x[#ii[ dSi<Äyi C[.
{1} pr>prigt kZ(Px[#i k[ j[ n)c) uRpidktin&> lxN Friv[ C[. an[
{2} U>c) uRpidnxmti Frivt&> aiF&(nk ai]wi[(gk x[#i.
p\At&t mi[D[lmi> jNiÄyi m&jb aiF&(nk ai]wi[[(gk x[#ia[ aY<t>#in&> g(tS)l x[#i C[.
jyi> m*D)ri[kirN an[ uRpidnmi> vFirin) siY[ siY[ ri[jgir)n) tki[mi> vFiri[ an[ u>ci
v[tnni> dri[n&> aIAtRv ~(mki[n[ g\iÀy (vAtirmi>Y) ai]wi[(gk Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr
miT[ p\Bi(vt krnir mhRvn&> p(rbL C[.
1.2 Birtmi> AYLi>tr
Birt)y b>FirN m&jb nig(rki[n[ d[Sni pi[tin) ps>dg)ni ki[epN Bigmi> jvin),
vsvin) an[ Jvn (nvi<h miT[ aivk p\i¼t krvin) m*LB*t Avt>#iti C[. aiY) AYLi>tr
krniriai[a[ pi[tini vtnmi> k[ g>tÄyAYin[ ni[>FN) krivvin) j$r pDt) nY). AYLi>tr
27
krvini> (nN<ymi> an[k ai(Y<k-simi(jk, si>AkZ(tk an[ rijk)y p(rbLi[ agRyn) B*(mki
Bjv[ C[. an[ t[mn) asri[ smy an[ AYL an&sir alg alg hi[e Sk[ C[7
.
d[Smi> li[ki[n) g(tS)ltimi> Yti f[rfiri[ smjvi miT[ AYLi>trn) trihn&> (vÅl[PN
agRyn&> C[. vAt)vZI¹Fni[ t[ zDp) f[rfir pimti[ GTk C[. an[ t[ ai(Y<k, rijk)y an[
si>AkZ(tk p(rbLi[ p\Ry[ s>v[dnS)l C[.
B(vOyni vAt)ni p&n:(vtrNni[ a>dij p\i¼t krvimi> AYLi>trn) trihn) yi[³y
smj mdd$p Yiy C[. aivi a>diji[n) (vÅvsn)yti jºm, mZRy& an[ ai>t(rk AYLi>trni
j[ t[ smyni p(rbLi[ pr aiFir riK[ C[. aim, jyir[ Birtni (v(vF Bigi[mi> K*b mi[Ti
p\miNmi> ai(Y<k an[ ai]wi[(gk (vkis Ye rHi[ C[ an[ jyir[ li[ki[n&> s>crN vF& G(nOT
bn) rH&> C[ Ryir[ AYLi>trn) p\(k\yimi> rh[li vlNi[ an[ trihi[ a>g[n) smj an[ a¿yis
pr vF& Bir m*kvi[ ji[ea[.
Birtmi> AYLi>tr a>g[n) mi(ht) GNi> mi[Ti piyi prni sv[<xNi[ prY) pN a[k#i
krvimi> aivt) hi[vi Cti> AYLi>tr a>g[ni ai>kDi miT[ vAt) gNtr) a[ si]Y) agRyni[
A#ii[t rHi[ C[.
1.2.1 Birtmi> ai>tr)k AYLi>tr
ah)> dSi<v[li ki[OTkmi> kiym) AYLi>tri[n) s>²yi an[ t[mn) Tkivir) aipvimi>
aiv) C[. j[mi> AYLi>tr miT[ C[Ãli rh[qiNn) Äyi²yini[ upyi[g Yyi[ C[. ai Äyi²yin[
aiFir[ 1971n) vAt) gNtr)mi> 160 (m(lyn Äy(ktai[ j[mi> 50 (m(lyn p&r&Pi[ an[
110 (m(lyn A#i)ai[ni[ smiv[S Yti[ hti[. t[mn[ AYLi>tr krniriai[ tr)k[ ni[>Fvimi>
aiÄyi hti>. ai s>²yi d[Sn) t[ smyn) vAt)ni> 30.6% j[Tl) ht). Ryirbid 1981,
1991 an[ 2001n) vAt) gNtr)mi> ai>tr)k AYLi>tr krniriai[n) s>²yi an&k\m[ 201
(m(lyn, 226 (m(lyn an[ 309 (m(lyn j[Tl) Ye ht). albt` k&l vAt)mi> AYLi>tr
7
Unicef (2012) “Overview of Internal Migration in India”, Retrieved From
http://www.unicef.org/india/1_Overview_(03-12-2012).pdf
28
krniriai[n) Tkivir) 1971mi> 30.6% ht) t[ 1981, 1991mi> GT)n[ asn&k\m[ 30.3%
an[ 27.4% Ye ht). pr>t& Ryirbid vP< 2001mi> ai Tkivir) fr) piC) vF)n[ 30.6%
Ye ht).
ki[OTk n>- 1.2.1 Birtmi> ai>tr)k AYLi>trn&> p\miN
vP<
kiym) AYLi>tr)ti[ {(m(lynmi>}
k&l p&r&P A#i)
1971 159.6
{30.6}
49.6
{19.0}
110.0
{43.1}
1981 201.6
{30.3}
59.2
{17.6}
142.4
{43.9}
1991 225.9
{27.4}
61.1
{27.4}
164.8
{41.2}
2001 309.4
{30.6}
90.7
{30.6}
218.7
{44.6}
A#ii[t: Census, 2001
ai ki[OTk prY) Birtmi> AYLi>tr krniriai[n) s>²yimi> ji(tgt tfivti[ pN
ApOTpN[ jNiy aiv[ C[ a[Tl[ k[ p&r&Pi[ krti A#i) AYLi>tr krniriai[n) s>²yi an[ Tkivir)
GN) vF& rh) C[.
n)c[ aip[li ki[OTkmi> kiym) AYLi>tr krniriai[ an[ b[ vAt) gNtr) vµc[
kimcliu AYLi>tr krniriai[n) s>²yimi> Yy[l) vZI¹F a>g[ni ai>kDi dSi<vvimi> aiÄyi C[
j[ prY) ApOT Yiy C[ k[ vP< 2001mi> AYLi>tr krniriai[n) s>²yimi> K*b mi[Ti[ vFiri[
Yyi[ C[. j[mi> p&r&P AYLi>tr krniriai[n) s>²yimi> lgBg 50% j[Tli[ vFiri[ Yyi[ C[.
ki[OTk n>- 1.2.2 Birtmi> ai>tr)k AYLi>trn) vZI¹F
vP<
kiym) AYLi>tr)ti[ {%} h>gim) AYLi>tr)ti[ {%}
k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i)
1971-1981 26.30 19.43 29.40 18.77 13.74 22.02
1981-1991 12.04 3.21 15.72 -0.01 -12.34 7.42
1991-2001 36.96 48.33 32.75 20.52 21.85 19.87
1971-2001 93.82 82.83 98.78 43.13 21.48 57.12
A#ii[t: Census, 2001
29
ai ki[OTk kiym) an[ kimcliu {h>gim)} AYLi>tr krniriai[ vµc[ni> tfivti[ pN
dSi<v[ C[. vP< 1981 Y) 1991 drÀyin kimcliu AYLi>tr krniriai[n) s>²yimi> GTiDi[
Yyi[ C[. jyir[ kiym) AYLi>tr krniriai[n) s>²yi vF) C[.
Birtmi> 1971 Y) 2001 drÀyin g\iÀy an[ Sh[r) (vAtiri[mi> ai>tr)k AYLi>tr
krniriai[n) vZI¹F a>g[ni ai>kDi ki[OTk n>br-1.2.3 mi> aipvimi> aiÄyi C[. j[ dSi<v[ C[ k[
p&r&P AYLi>tr krniri krti A#i) AYLi>tr krniriai[ni[ vZI¹F dr vF& rHi[ C[. 1971 Y)
2001ni> smygiLi drÀyin Sh[r) (vAtiri[mi> A#i) AYLi>tr krniriai[n) s>²yi 169.1%
j[Tli[ vFiri[ Yyi[ C[ j[n) (v$¹Fmi> ai smygiLi drÀyin p&r&P AYLi>tr krniriai[n)
s>²yimi> 156% j[Tli[ vFiri[ Yyi[ C[.
ki[OTk n>- 1.2.3 Birtmi> g\iÀy-Sh[r) AYLi>trn&> p\miN
vP< k&l {%} g\iÀy {%} Sh[r) {%}
k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i)
1971-1981 26.30 19.43 29.40 18.0 4.5 22.6 40.2 32.1 48.4
1981-1991 12.04 3.21 15.72 10.9 -0.2 14.1 13.8 6.5 20.7
1991-2001 36.96 48.33 32.75 29.5 33.6 28.4 49.6 57.2 43.3
1971-2001 93.82 82.83 98.78 69.1 69.4 68.9 162.2 156.4 169.1
A#ii[t:- Census, 2001
1.2.2 Birtmi> AYLi>trni kirNi[
li[ki[n) AYLi>tr krvin) p\(k\yimi> k[vi p\kirni cilk p(rbLi[ asr kr[ C[ a[
smjvi miT[ AYLi>trni kirNi[ miT[n) ai>kDik)y mi(ht) GN) upyi[g) Yiy C[. vP<
1981Y) C[Ãli rh[qiNni AYL pr aiFi(rt AYLi>tr miT[ni> kirNi[ a>g[n) mi(ht) a[k#i
krvimi> aiv) ht). AYLi>trni p\kiri[ an&sir AYLi>trni kirNi[ s>b>(Ft ai>kDik)y
mi(ht) ki[OTk n>-1.2.4 mi> aipvimi> aiv) C[. ai kirNi[n[ sit j*Yi[ ri[jgir), F>Fi[,
30
(SxN, l³n, jºm smy[ AYLi>tr, k&T&>b siY[ AYLi>tr an[ aºy kirN a[m sit j*Yi[mi>
vh[cvimi> aiÄyi C[.
ki[OTk n>- 1.2.4 Birtmi> kimcliu {h>gim)} AYLi>tr miT[ni kirNi[n&> Tkivir) p\miN
(vgt (vAtir kim/ri[jgir) F>Fi[ (SxN l³n jºm
smy[
AYLi>tr
k&T&>b siY[
AYLi>tr
aºy
0 Y) 9 vP< miT[ k&l 14.63 1.15 2.96 44.05 6.73 20.88 9.59
g\iÀy- g\iÀy 7.89 0.62 1.90 62.33 5.97 13.03 8.26
g\iÀy-Sh[r) 12.81 1.22 3.02 28.98 18.67 24.64 10.66
Sh[r)-g\iÀy 27.84 1.99 4.97 21.91 4.89 29.64 8.76
Sh[r)-Sh[r) 19.87 1.87 4.23 22.0 7.88 34.75 9.41
p&r&P
k&l 37.58 2.90 6.22 2.08 10.53 25.11 15.58
g\iÀy- g\iÀy 28.87 2.15 6.27 4.26 14.46 25.17 18.82
g\iÀy-Sh[r) 26.51 2.44 5.16 1.58 24.19 24.93 15.19
Sh[r)-g\iÀy 50.64 3.63 7.08 0.83 5.11 22.68 10.03
Sh[r)-Sh[r) 38.53 3.55 6.16 0.84 9.01 30.12 11.79
A#i)
k&l 3.16 0.28 1.34 65.02 4.84 18.76 6.60
g\iÀy- g\iÀy 2.17 0.20 0.71 78.17 3.66 9.71 5.38
g\iÀy-Sh[r) 3.50 0.40 1.56 47.58 14.92 24.45 7.59
Sh[r)-g\iÀy 5.0 0.35 2.86 43.03 4.66 36.62 7.49
Sh[r)-Sh[r) 4.10 0.45 2.61 39.87 6.92 38.66 7.39
A#ii[t:- Census, 2001
upri[kt ki[OTkmi> ji[e Skiy C[ k[ p&r&Pi[ miT[ ri[jgir) {lgBg 38%} an[ A#i)ai[
miT[ l³n {lgBg 67%} a[ AYLi>tr miT[ni si]Y) agRyni kirNi[ hti>. upri>t ki]T&>(bk
s>b>Fn[ kirN[ uRpºn Yti kirNi[ j[vi k[ mi-bipn) siY[ AYLi>tr krv&> aYvi ti[ k&T&>bni
s¿yi[ siY[ AYLi>tr krv&> a[ p&r&P an[ A#i) AYLi>tr krniriai[ miT[ b)ji k\mni> si]Y)
agRyni> kirNi[ hti>. 65% j[Tl) A#i)ai[a[ l³nn[ kirN[ AYLi>tr ky&< ht&>. jyir[ p&r&Pi[mi>
ai kirNY) AYLi>tr krniriai[n) Tkivir) fkt 2% ht). p&r&Pi[mi> AYLi>tr miT[n&> m&²y
kirN ri[jgir) rH&> C[ k[ j[ 40% ht&>. ai upri>t rijyn) a>drni> j AYLi>tr miT[ni>
31
kirNi[n) Tkivir) j[ ki[OTk n>-1.2.5mi> dSi<vvimi> aiv) C[ t[mi> pN AYLi>tr miT[ l³n
a[k agRyn&> kirN jNiy&> C[.
ki[OTk n>- 1.2.5 Birtmi> rijyn) a>drni h>gim) AYLi>tr miT[ni kirNi[n&> Tkivir) p\miN
(vgt (vAtir kim/ri[jgir) F>Fi[ (SxN l³n jºm
smy[
AYLi>tr
k&T&>b siY[
AYLi>tr
aºy
0 Y) 9 vP<
miT[
k&l 11.04 1.01 3.03 48.57 7.35 19.16 9.83
g\iÀy- g\iÀy 6.81 0.58 1.96 63.54 6.20 12.55 8.36
g\iÀy-Sh[r) 11.23 1.10 2.90 29.79 20.88 23.40 10.71
Sh[r)-g\iÀy 21.89 2.01 6.26 25.27 5.34 29.89 9.32
Sh[r)-Sh[r) 17.20 1.70 3.93 23.23 9.34 34.64 9.96
p&r&P
k&l 30.80 2.77 7.07 2.57 12.87 26.31 17.61
g\iÀy- g\iÀy 25.49 2.03 6.78 4.53 15.74 25.58 19.84
g\iÀy-Sh[r) 23.34 2.19 5.03 1.66 27.70 24.63 15.44
Sh[r)-g\iÀy 42.29 3.98 9.61 1.10 6.12 25.43 11.49
Sh[r)-Sh[r) 34.02 3.30 5.75 0.97 11.03 32.01 12.92
A#i)
k&l 2.68 0.27 1.33 68.03 5.01 16.14 6.54
g\iÀy- g\iÀy 2.01 0.20 0.73 78.69 3.75 9.21 5.41
g\iÀy-Sh[r) 3.32 0.38 1.51 48.13 16.43 22.60 7.63
Sh[r)-g\iÀy 4.71 0.36 3.45 45.64 4.70 33.65 7.50
Sh[r)-Sh[r) 3.81 0.44 2.49 40.95 7.99 36.72 7.60
A#ii[t:- Census, 2001
jyir[ a[k rijymi>Y) b)ji rijymi> Yti AYLi>tr a>g[ni ai>kDi ¹yinmi> l[vimi>
aiv[ j[ ki[OTk n>-1.2.6mi> aipvimi> aiÄyi C[ Ryir[ AYLi>tr miT[n&> si]Y) agRyn&> kirN
ri[jgir) rH&> C[ j[ lgBg 32.0% j[Tli a[k rijymi>Y) b)ji rijymi> AYLi>tr
krniriai[a[ jNiÄy&> ht&>. b)ji k\m[ “k&T&>b siY[ AYLi>tr” ky&< a[ kirN 30.0% a[k
rijymi>Y) b)ji rijymi> AYLi>tr krniriai[a[ jNiÄy&> ht&>. ji[ k[ p&r&P an[ A#i) AYLi>tr
krniriai[mi> AYLi>tr krvini kirNi[mi> mi[Ti tfivti[ rHi> C[. upri>t AYLi>trni (v(vF
p\vihmi> pN ApOT tfivt jNiy C[. udihrN tr)k[ a[k j rijymi> a[k gimmi>Y) b)ji
gimmi> AYLi>tr krnir A#i)ai[mi> 79.0% A#i)ai[ l³nn[ AYLi>tr miT[ni kirN tr)k[
dSi<Äy&>, jyir[ a[k Sh[r) (vAtirmi>Y) b)ji Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr krnir A#i)ai[mi>
fkt 37.0% li[ki[[ l³nn[ AYLi>tr miT[ni kirNi[ tr)k[ dSi<Äy&> C[. AYLi>trni p\vihi[ an[
32
AYLi>trni kirNi[ tr)k[ ri[jgir vµc[ni[ s>b>F ji[ti jNiy C[ k[ Sh[rmi>Y) g\iÀy (vAtirmi>
AYLi>tr krniriai[n) a[k mi[T) Tkivir)a[ AYLi>trni kirN tr)k[ ri[jgir) dSi<Äy&> ht&>
an[ ai p\kirni p&r&P AYLi>trkiri[mi> ai Tkivir) 50.0% krti pN vF& ht).
ai upri>t AYLi>trni tmim p\vihi[mi> p&r&P an[ A#i) bn[> ji(tni AYLi>trkiri[mi>
“k&T&>b siY[ AYLi>tr ky&<” a[ a[k agRyni kirN tr)k[ jNiy>& C[.
ki[OTk n>- 1.2.6 Birtmi> rijy-rijy vir h>gim) AYLi>tr miT[ni kirNi[n&> Tkivir) p\miN
(vgt (vAtir kim/ri[jgir) F>Fi[ (SxN l³n jºm
smy[
AYLi>tr
k&T&>b siY[
AYLi>tr
aºy
0 Y) 9 vP< miT[
k&l 31.85 1.85 2.63 22.31 3.80 29.12 8.44
g\iÀy- g\iÀy 27.75 1.31 0.94 37.47 2.54 22.90 7.10
g\iÀy-Sh[r) 23.02 1.91 3.47 20.81 5.05 31.56 14.18
Sh[r)-g\iÀy 41.11 1.95 2.09 14.40 3.87 29.10 7.49
Sh[r)-Sh[r) 25.74 2.24 4.90 19.28 4.66 35.0 8.19
p&r&P
k&l 56.70 3.26 3.82 0.70 3.94 21.76 9.83
g\iÀy- g\iÀy 57.39 2.79 1.84 1.52 3.37 23.45 9.63
g\iÀy-Sh[r) 41.01 3.30 5.05 0.97 5.37 24.43 19.86
Sh[r)-g\iÀy 64.91 3.05 2.76 0.36 3.40 17.98 7.53
Sh[r)-Sh[r) 47.51 4.06 6.97 0.57 4.99 26.36 9.54
A#i)
k&l 6.42 0.40 1.41 44.44 3.66 36.66 7.01
g\iÀy- g\iÀy 8.54 0.36 0.35 60.76 1.99 22.53 5.46
g\iÀy-Sh[r) 5.30 0.53 1.92 40.37 4.74 38.58 8.57
Sh[r)-g\iÀy 5.86 0.31 1.09 35.18 4.56 45.56 7.44
Sh[r)-Sh[r) 4.79 0.48 2.90 37.28 4.35 43.31 6.88
A#ii[t:- Census, 2001
1.2.3 Birtmi> AYLi>tr a>g[ NSSO (National Sample Survey Organization)
Üiri hiY Frvimi> aivti sv[< m&jb AYLi>trni> aikDi>ai[
Birtmi> AYLi>tr a>g[n) ai>kDik)y mi(ht) s[ºss an[ NSSO ni sv[<mi> mL)
rh[ C[. ai bn[> p\kirni A#ii[t vµc[ni[ m&²y tfivt a[ C[ k[ s[ºssmi> sv[<xN aY[< d[Sn)
smg\ vAt)n[ aivr) l[vimi> aiv[ C[ jyir[ NSSO Üiri aipvimi> aivt) ai>kDik)y
33
mi(ht) a[ d[Sni j&di-j&di (vAtiri[mi>Y) vAt) an&sir yi[³y (ndS< ps>d kr) t[ni aiFir[
aipvimi> aiv[ C[.
ki[OTk n>- 1.2.7 Birtmi> dr 1000 ÄyIkta[ AYLi>tr)t ÄyIktai[n&> p\miN
{NSSOni 64mi>, 55mi>, 49mi>, 43mi> an[ 38mi> riuºD m&jb}
vP< {riuºD} g\iÀy Sh[r)
p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l
1983 {38mi[ riuºD} 72
{7.2}
351
{35.1}
261
{26.1}
270
{27.0}
366
{36.6}
316
{31.6}
1988 {43mi[ riuºD} 74
{7.4}
398
{39.8}
209
{20.9}
268
{26.8}
396
{39.6}
229
{22.9}
1993 {49mi[ riuºD} 65
{6.5}
401
{40.1}
232
{23.2}
239
{23.9}
382
{38.2}
307
{30.7}
2000 {55mi[ riuºD} 69
{6.9}
426
{42.6}
288
{28.8}
257
{25.7}
418
{41.8}
334
{33.4}
2008 {64mi[ riuºD} 54
{5.4}
477
{47.7}
244
{24.4}
259
{25.9}
456
{45.6}
354
{35.4}
A#ii[t: NSSO Various Rounds {ki]>smi> aip[l ai>kDi Tkivir) p\miN dSi<v[ C[.}
upri[kt ki[OTk uprY) kh) Skiy k[ Birtmi> g\iÀy an[ Sh[r) (vAtirmi> p&r&Pi[ni
AYLi>tr krti A#i)ai[n) AYLi>trn) Tkivir) vF& C[. j[m k[ 1983, 1988, 1993,
2000 an[ 2008ni vPi[< drÀyin g\iÀy (vAtirmi> dr hjir A#i)ai[ a[ AYLi>tr)t
A#i)ai[n) Tkivir) an&k\m[ 35.1, 39.8, 40.1, 42.6 an[ 47.7 j[Tl) ji[vi mL) ht).
jyir[ Sh[r) (vAtirmi> ai Tkivir) p\miN an&k\m[ 36.6, 39.6, 38.2, 41.8 an[ 45.6
j[Tl&> ji[vi mÇy&> ht&>. t[n) sim[ dr a[k hjir p&r&Pi[a[ AYLi>tr)t p&r&Pi[n&> p\miN 1983,
1988, 1993, 2000 an[ 2008 ni vPi[< drÀyin g\iÀy (vAtirmi> an&k\m[ 7.2, 7.4,
6.5, 6.9 an[ 5.4 j[Tl&> jyir[ Sh[r) (vAtirmi> an&k\m[ 27.0, 26.8, 23.9 , 25.7
an[ 25.9 j[Tl&> ji[vi mÇy&> ht&.
34
g\iÀy (vAtir krti Sh[r) (vAtirmi> dr hjir p&r&Pi[a[ AYLi>tr)t p&r&Pi[n&> p\miN
U>c& jNiy&> C[. j[ni piCLn&> m&²y kirN ri[jgir)n) tki[ Sh[r) (vAtirmi> vF& hi[viY)
p&r&Pi[ ai (vAtirmi> ri[jgir) miT[ vF& AYLi>tr krti hi[y C[.
ki[OTk n>- 1.2.8 Birtmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[a[ Xi(t an&sir AYLi>tr)ti[n&> Tkivir)
p\miN { NSSOni 55mi> an[ 64mi> riuºD m&jb}
Xi(t
1999-49mi[ riuºD 2008-64mi[ riuºD
g\iÀy Sh[r) g\iÀy Sh[r)
p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l
an&s*(ct
ji(t 5.60 35.70 20.40 28.20 41.10 34.50 4.70 44.00 23.80 28.80 43.00 35.60
an&s*(ct jn
ji(t 6.40 43.40 24.40 22.50 39.30 30.50 4.90 48.20 26.00 23.50 44.70 33.70
bx)p>c
6.50 42.80 24.20 23.70 41.70 32.30 5.10 46.80 25.50 23.00 43.70 33.10
simiºy 8.10 43.30 26.90 27.60 42.60 34.70 6.80 50.60 28.10 29.00 47.70 37.90
A#ii[t: NSSO Various Rounds
ki[OTk n>- 1.2.8mi> Birtmi> Xi(t an&sir AYLi>tr)ti[n) Tkivir) p\miN a>g[n)
mi(ht) aipvimi> aiv) C[. j[mi> ji[ti jNiy C[ k[ lgBg tmim Xi(tai[mi> g\iÀy an[
Sh[r) (vAtirmi> A#i) AYLi>tr)ti[n) Tkivir) p&r&P AYLi>tr)ti[ krti vF& C[. 1999-2000
krti dr[k Xi(tai[ni AYLi>tr)ti[mi> vFiri[ Yy[li[ ji[vi mL[ C[.
ki[OTk n>- 1.2.9 Birtmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[n&> (vAtir an&sir Tkivir) p\miN -
C[Ãli rh[qiNni> AYL an&sir { NSSOni 64mi> an[ 55mi> riuºD m&jb}
ji(t 1999-2000-55mi[ riuºD 2007-2008-64mi[ riuºD RR UR RU UU RR UR RU UU
p&r&P 32.3 10.7 34.4 22.6 27.2 8.9 39 24.8
A#i) 70.3 5.2 14.4 10.1 70 4.9 14.8 10.3
k&l 61.8 6.4 18.8 12.9 61.7 5.7 19.5 13.1
A#ii[t: NSSO Various Rounds. RR: Rural-Rural, UR: Urban-Rural, RU: Rural-Urban, UU: Urban-Urban
upri[kt ki[OTkmi> (vAtirmi> ji[e Skiy C[ k[ 1999-2000mi> dr hjir p&r&P
AYLi>tr)ti[a[ 32.3% p&r&Pi[a[ g\iÀy (vAtirmi>Y) g\iÀy (vAtirmi> AYLi>tr ky&> ht&>,
10.7% p&r&Pi[a[ Sh[r) (vAtirmi>Y) g\iÀy (vAtirmi>, 34.4% p&r&Pi[a[ g\iÀy (vAtirmi>Y)
35
Sh[r) (vAtirmi> an[ 22.6% p&r&Pi[a[ Sh[r) (vAtirmi>Y) Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr ky&< ht&>
ai Tkivir) p\miN 2007-08mi> an&k\m[ 27.2, 8.9, 39 an[ 24.8% j[Tl& ni[>Fiy[l C[.
aim, 1999-2000 an[ 2007-08ni vPi[<mi> g\iÀy (vAtirmi>Y) Sh[r) (vAtirn&>
AYLi>trn&> p\miN U>c& ni[>Fiy& C[. vL), 1999-2000ni ai Tkivir) p\miN krti 2007-
08ni vP<n&> Tkivir) p\miN pN U>c& C[ j[ a[ bibtni[ (nd[S< kr[ C[ k[ g\iÀy (vAtirmi>Y)
Sh[r) (vAtirmi> p&r&P AYLi>tr)ti[ni drmi> ni[>Fpi#i r)t[ v¹y&> C[.
A#i) AYLi>tr)ti[n) bibtmi> ji[ea[ ti[ g\iÀy (vAtirmi>Y) g\iÀy (vAtirmi>
AYLi>trn&> p\miN U>c& C[. ai p\miN 1999-2000 an[ 2007-08ni vPi[< drÀyin
70.0% j[Tl& ji[vi mÇy&> C[.
ki[OTk n>- 1.2.10 Birtmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[a[ j&di-j&di kirNi[a[ Yti AYLi>tr)ti[n)
Tkivir) - C[Ãli rh[qiNni> AYL an&sir { NSSOni 64mi> an[ 55mi> riuºD m&jb}
kirNi[
1999-2000-55mi[ riuºD 2007-2008-64mi[ riuºD g\iÀy Sh[r) g\iÀy Sh[r)
p&r&P A#i) p&r&P A#i) p&r&P A#i) p&r&P A#i)
ri[jgir) 30.3 1 51.9 3 28.6 0.7 55.7 2.7
(SxN 5.3 0.4 6.2 1.3 16 0.5 6.8 2.2
l³n 9.4 88.8 1.6 58.6 9.4 99.2 1.4 60.8
k&T&>b siY[ 26 6.3 27 31 22.1 4.4 25.2 29.4
aºy 29 3.5 13.3 6.2 29.2 3.2 10.9 4.9
A#ii[t: NSSO Various Rounds
NSSO Üiri hiY Frvimi> aivti AYLi>tr a>g[ni sv[<xNmi> dr hjir
AYLi>tr)ti[a[ kyi kyi kirNi[sr AYLi>tr ky&< C[ t[n) Tkivir) p\miN uprni ki[OTkmi>
aipvimi> aiv) C[. j[mi> ji[ti ApOT Yiy C[ k[ p&r&P AYLi>tr)ti[mi> AYLi>tr miT[ni j&di-
j&di kirNi[mi> ri[jgir) a[ m&²y kirN C[. Ryirbid k&T&>bni AYLi>trn[ kirN[ an[ aºy
kirNi[n) Tkivir) vF& C[. jyir[ A#i) AYLi>tr)ti[mi> l³n a[ AYLi>tr miT[n&> m&²y kirN
ji[vi mL[ C[.
1999-2000mi> g\iÀy (vAtirmi> dr hjir AYLi>tr)t p&r&Pi[a[ ri[jgir) miT[
AYLi>tr ky&< hi[y t[n) Tkivir) 30.3% ht) jyir[ Sh[r) (vAtirmi> ai Tkivir) 51.9%
36
j[Tl) ht) ai p\miN 2007-08mi> g\iÀy (vAtirmi> 28.6% an[ Sh[r) (vAtirmi> 55.7%
j[Tl&> ji[vi mÇy&> ht&>. aim, 1999-2000 Y) 2007-08ni smygiLimi> Sh[r)
(vAtirmi> ri[jgir) aY[< p&r&P AYLi>tr)ti[n&> p\miN ni[>Fpi#i v¹y&> C[. jyir[ A#i)
AYLi>tr)ti[mi> l³nn[ kirN[ Yti AYLi>trn) Tkivir) 1999-2000mi> g\iÀy (vAtirmi>
88.8% ht) j[ 2007-08mi> vF)n[ 99.2% an[ Sh[r) (vAtirmi> ai p\miN 58.6% ht&>
j[ vF)n[ 60.8% j[Tl&> Yy&> ht&>.
ki[OTk n>-1.2.11 Birtmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[a[ AYLi>tr ph[li an[ AYLi>tr pC)n)
kiy<p\vZ(_i m&jb vg)<krN { NSSOni 64mi> riuºD m&jb}
kiy< p\vZ(_iai[
p&r&P A#i) k&l
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
g\iÀy
Avri[jgir 15.9 26.6 9.4 17.3 10.1 18.3
(ny(mt v[tn Firk 14.1 15.4 0.5 1.5 1.9 3
C*Tk mj*r) 20.8 20.5 10.3 13.9 11.4 14.5
k&l ri[jgir 50.8 62.5 20.2 32.7 23.4 35.9
b[ri[jgir 3.9 1.5 0.5 0.4 0.9 0.5
~mdLmi> smi(vOT nY) 45.1 36.1 79.2 66.9 75.6 63.7
Sh[r)
Avri[jgir 16.9 22.4 3.1 5.3 8.3 11.8
(ny(mt v[tn Firk 18.3 39 1.9 5.9 8.1 18.5
C*Tk mj*r) 11.3 8.2 3.1 3.1 6.2 5
k&l ri[jgir 46.4 69.7 8.1 14.2 22.6 35.3
b[ri[jgir 13.2 1.6 0.7 0.5 5.5 0.9
~mdLmi> smi(vOT nY) 40.2 28.7 91 85.3 71.8 63.8
A#ii[t: NSSO 64th Round.
upri[kt ki[OTkmi> 2007-08mi> dr hjir AYLi>tr)ti[a[ AYLi>tr ph[li an[
AYLi>tr pC)n) AYLi>tr)ti[n) kiy<p\vZ(_iai[n&> vg)<krN krvimi> aiÄy&> C[. j[mi> ji[ti
jNiy C[ k[ p&r&P an[ A#i) AYLi>tr)ti[n) ri[jgir)ni p\miNmi> AYLi>tr pC) vFiri[ Yy[li[
C[. j[m k[ g\iÀy (vAtirmi> p&r&P AYLi>tr)ti[mi> AYLi>tr ph[li ri[jgir) m[Lvti hi[y t[n&>
p\miN 50.8% ht&> j[ vF) n[ AYLi>tr pC) 62.5% j[Tl&> Yy&> ht&>. t[j r)t[ Sh[r)
(vAtirmi> ai p\miN AYLi>tr ph[li 46.45 ht&> j[ vF)n[ 69.7% j[Tl&> Yy&> ht&>. A#i)
37
AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi> AYLi>tr ph[li k&l ri[jgir) 20.2% ht) j[ AYLi>tr pC)
vF)n[ 32.7% j[Tl) Ye ht) an[ Sh[r) (vAtirmi> ai p\miN AYLi>tr ph[li 8.1% ht&> j[
vF)n[ 14.2% j[Tl&> Yy&> ht&>.
smg\r)t[ ji[ti a[k bibt ah)> ApOT Yiy C[ k[ AYLi>tr ph[li b[ri[jgir an[
~mdLmi> smi(vOT n Yti hi[y t[n) Tkivir) AYLi>tr Yyi bid ni[>Fpi#i r)t[ GT) C[. Kis
kr)n[ b[ri[jgir)ni s>dB[< ji[ea[ ti[ Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr)ti[mi> b[ri[jgir)ni p\miNmi>
ni[>Fpi#i GTiDi[ ni[>Fiyi[ C[. jyir[ A#i) AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi> k&l ri[jgirn&> p\miN
vFir[ C[ ai piCLn&> m&²y kirN a[ C[ k[ A#i)ai[n&> AYLi>trn&> Tkivir) p\miN g\iÀy
(vAtirmi> U>c& C[.
ki[OTk n>- 1.2.12 Birtmi> dr 1000 T*>kigiLini AYLi>tr)ti[n) x[#ivir vh[>cN)
{ NSSOni 64mi> riuºD m&jb}
(vgt g\iÀy Sh[r)
p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i) k&l
kZ(Px[#i 20 45.3 23.6 11.2 20.6 12.6
(bn-kZ(Px[#i 80 54.7 76.4 88.8 79.4 87.4
{1} KiN an[ Kn)j 1.3 0.8 1.3 0.7 0.3 0.6
{2} m[ºy&f[kcr)>g 17.2 13.9 16.8 26.1 25.5 26
{3} v)jL), piN) an[ g[s 0.1 0.3 0.2 0.3 0.5 0.4
{4} bi>Fkim 42.9 33.6 41.6 27.8 10.8 25.2
{5} v[pir, hi[T[l, r[ATi[rºT 8.3 1 7.3 20 7.6 18.1
{6} vihnÄyvhir 6.6 0.5 5.7 5.8 0.3 4.9
{7} aºy s[viai[ 3.5 4.6 3.7 8.2 34.4 12.2
A#ii[t: NSSO 64th Round.
upri[kt ki[OTkmi> g\iÀy an[ Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr)ti[n) x[#ivir vh[>cN)
krvimi> aiv) C[ a[Tl[ k[ kyi x[#imi> k[Tli p\miNmi> AYLi>tr)t Yyi C[ t[ a>g[n) mi(ht)
aipvimi aiv) C[. g\iÀy (vAtirmi> dr hjir p&r&P AYLi>tr)ti[a[ 20.0% K[t)x[#imi>,
80.0% (bn-K[t)x[#imi> AYLi>tr)t Yyi hti> jyir[ Sh[r) (vAtirmi> ai p\miN an&k\m[
11.2% an[ 88.8% j[Tl&> ht&>>. A#i) AYLi>tr)ti[ni s>dB[< g\iÀy (vAtirmi> dr hjir A#i)
AYLi>tr)ti[a[ 45.3% K[t)x[#imi> an[ 54.7% (bn-K[t)x[#imi> AYLi>tr)t Ye ht). jyir[
38
Sh[r) (vAtirmi> ai p\miN an&k\m[ 20.6% an[ 79.4% j[Tl&> ht&> aim, g\iÀy an[ Sh[r)
(vAtirni AYLi>tr)ti[mi> (bn-K[t)x[#i[ Yy[li AYLi>tr)ti[n) Tkivir) K[t)x[#i krti U>c)
jNiy ht)> pr>t& g\iÀy (vAtirmi> K[t)x[#i[ Yy[li AYLi>tr)ti[ krti Sh[r) (vAtirmi>
Tkivir) p\miN n)c&> C[. Kis kr)n[ A#i) AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi> K[t) an[ (bn-
K[t)x[#imi> AYLi>trni Tkivir) p\miNmi> mi[Ti[ tfivt ji[vi mÇyi[ nY) pr>t& Sh[r)
(vAtirmi> ai tfivt GNi[ mi[Ti[ ji[vi mÇyi[ hti[.
(bn-kZ(Px[#i[ Yy[li AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi> si]Y) U>c) Tkivir)
bi>Fkimx[#imi> ji[vi mL) ht). ai Tkivir) p&r&Pi[ miT[ 42.9 an[ A#i)ai[ miT[ 33.6%
j[Tl) ht). jyir[ Sh[r) (vAtirmi> p&r&P AYLi>tr)ti[n) si]Y) U>c) Tkivir) bi>Fkimx[#imi>
ji[vi mL) ht) jyir[ A#i) AYLi>tr)ti[n) Tkivir) m[ºy&f[kcr)>g x[#imi> vF& ji[vi mL) ht).
1.2.4 AYLi>tr)t mj*ri[n) p(rIAY(t8
ri[jgir)n) bibtmi> Birtmi> K[t)viD) pC) bi>Fkim si]Y) mi[T&> x[#i C[. bi>Fkimmi>
mi[T[Big[ ri[jgir)mi> AYLi>tr)t mj*ri[ hi[y C[. kimni kliki[ s*yi[<dyY) len[ s*yi<At s&F)
hi[y C[. A#i)ai[ni kimni kliki[ Gr kimi[ an[ mj*r)ni mL)n[ 14 Y) 16 klik s&F) kim
krti hi[y C[. bi>Fkimn) j³yi pr A#i)ai[n[ (dvsni> 60-70 $.i jyir[ p&r&Pi[n[ 100-
175 $.i mL[ C[. kD)yi kim krti ~(mki[ 175-250 $.i (dvsni> kmiti hi[y C[.
bi>Fkimn&> AYL s&r(xt hi[t&> nY). kir)gri[n[ simi(jk s&rxi, ejin&> vLtr, p)vin&> piN)
an[ (c(kRsi k[ºW s&(vFi mLt) hi[t) nY). Birtmi> bi>Fkim krti> kir)gri[mi> akAmitni>
bnivi[ni[[ dr GNi[ U>ci[ C[. ai>trri(OTy mj*r s>G Wiri hmNi> tij[trmi> ni[>Fiy&> C[ k[
aiSr[ 1,000 kir)gri[mi>Y) 165 kir)gri[ kimni> smy[ ejig\At Yyi hti.
8
Sudarshan Rao Sarde, “Migration in India-Trade Union Perspective in the context of Neo-Liberal
Globalization. www.Migrant_workers_in_India.pdf
39
Birtni g\iÀy (vAtiri[mi>Y) AYLi>tr)t li[ki[mi> 20 kri[D simiºy kir)gri[ hi[y C[.
(bhir, ai[(rAsi, C_i)sgQ, zirK>D, aisim an[ (mzi[rmni> ai(dvis) pÍ)ni> li[ki[
pi[tini p(rvirn[ vtnmi> m*k) mi[Ti Sh[ri[mi> ri[jgir) miT[ AYLi>tr krti hi[y C[. t[ai[
simiºy kir)gri[ni> sm&diyn[ ji[Divi miT[ GNi> b[c[n hi[y C[. kir)gri[n[ mLti> hi[y t[Tli>
p]si krti pN ai[Ci p]simi> t[ai[ kim krvi t]yir hi[y C[. aºyiy Yyini[ bdli[ viLvi
vLtr c*kvvin) (k\yini aBivn[ l)F[ stt Si(¾dk an[ Sir)(rk knDgtni (Skir bnti>
hi[y C[. AYi(nk srkiri[n) (nd<y) r)t[ hi>k) kiQvin) n)(tn[ l)F[ GNi> li[ki[ a[ j³yi
bdlv) pD[ C[ k[ j[n[ l)F[ Sh[ri[ pi>gLi bn)n[ aTk) jS[. ai bF) bibti[ t[mn) Krib
(AY(tmi> u_iri[_ir vFiri[ kr[ C[.
vFirimi> t[ li[ki[a[ ¼liIATkni> bniv[li t>b*ai[mi> j rh[v&> pD[ C[. t[ai[a[ K*Ãl)
j³yiai[mi> Anin an[ jij$ a[ jv&> pD[ C[. t[ai[ AYLi>tr)t kir)gri[ hi[vin[ l)F[ t[
li[ki[a[ GN) U>c) (k>mti[ pr k[ri[s)n an[ anij livv&> pD[ C[. smijni S(ktSiL)
li[ki[ni[ vg< k[ j[ biL mj*r)n[ (c>tijnk min[ C[ t[ li[ki[ smj[ C[ k[ ai AYLi>trn&> k&drt)
p(rNim C[. b)ji[ mi[Ti[ AYLi>tr)t kir)gri[ni[ vg< v[ÆyivZ(t krnirni[ C[ k[ j[mi> t[mn)
kmiN)ni[ (hAsi[ g\ihki[ livviviLi, Grmi(lk, pi[l)si[, rxN krviviLi, p]si uC)ni
aipviviLi, Di[kTri[ an[ t[mn[ j$r) c)jvAt&ai[ aipviviLi j[vi sit li[ki[ vµc[ vh[>ciy
C[. KiNi[mi> a[k vyAk mj*r (dvsni> 100 $i. kmiy C[. mi[Ti j¸Yin) ri[jgir) miT[ nini
piyi prn) KiNi[ GN) k&²yit hi[y C[. an[ t[mi>Y) mi(lki[n[ GNi[ liB mLti[ hi[y C[.
viAtvmi> t[ GN&> p\d&(Pt, hi(nkirk, Kim) uRpºn kr[ t[v&> hi[y C[. vFirimi> li>c-r&Ævtmi>
a(ny>(#it vFiri[ an[ s&rxini Fi[rNi[, Di[kTr) s&(vFiai[, rxNiRmk siFni[ an[ yi[³y
T[k`ni[li[Jni aBivn[ l)F[ nini piyi prn) KiNi[ a[k ji[Km) Äyvsiy C[. kir)gri[n[
jyir[ eji Yiy C[ Ryir[ mi[T[ Big[ Ki[rik, bLtr, piN) an[ dvini Kc< miT[ pi[t[ j p]si
Kc[< C[.
40
1.2.5 jit)y B[dBiv9
A#i)ai[ni[ ai>trrijyi[ni> AYLi>tr)ti[mi> aDFi krti vFir[ (hAsi[ hi[y C[. aigL
jNiÄyi m&jb 20 kri[D simiºy kir)gri[, 92% A#i)ai[ an[ biLki[ an[ t[mi>Y) 20%
j[Tl) Ci[kr)ai[ 14 vP<n) n)c[ hi[y C[. A#i)ai[ni[ bi>Fkimmi> 1/3 krti vFir[ Big rh[li[
C[. k(Dyikim a[k p&r&P p\Fin ki]SÃy C[ an[ s&Yir)kim an[ b)ji GNi> ki]SÃyviLi kimi[
pN hi[y C[. A#i)ai[ miYi pr e>Ti[ u>ckv), r[t), kpc), (sm[ºT an[ piN) k(Dyiai[ pis[ le
jv&> an[ r[t)n[ ciLv) j[vi> kimi[ kr[ C[. t[ai[ni[ pgir p&r&Pi[ krti> ai[Ci hi[y C[.
KiNni kimi[mi> A#i)ai[ jm)n pr k&SLti (vnini kimi[ kr[ C[. t[ai[n[ KiNn) a>dr
p\v[Svi d[vimi> aivti> nY). kirN k[ a[k p\²yit d>tkYi C[ k[ ''ji[ A#i) KiNmi> p\v[S[ ti[
KiN pD) Bi>gS[ aYvi dTie jS["" t[ai[a[ rji l[vin[ l)F[ pi[tini[ pgir an[ pi[tin)
ni[kr) pN g&mivv) pD[ C[. t[ai[ siY[ Sir)(rk knDgt pN Yiy C[. a[k a>dij m&jb fkt
15% j[Tli> Sir)(rk knDgtni> (kAsiai[mi> A#i)ai[a[ f(ryid ni[>Fiv) C[. A#i)ai[ jyir[ kim
krt) hi[y Ryir[ t[mni> biLki[n) s>BiL miT[ ki[e pN vFirin) s&(vFi upl¾F nY).
jm)nn) aCtn[ l)F[ 1991 Y) 2000ni> vµc[ A#i)ai[n&> AYLi>tr si]Y) vFir[ Yy&> C[.
73% j[Tl) AYLi>tr)t A#i) kir)gri[ gimDi>mi>Y) aivt) ht).
1.3 g&jritmi> AYLi>tr
g&jrit rijy a[ Birtni pIÅcm rijymi> aiv[li rijyi[min&> a[k m&²y rijy C[.
t[ Birtni k&l Bi]gi[(lk (vAtirni> 6% (hAsi[ Friv[ C[. t[ d[Sni 1/3 Big j[Tli[ d(ryie
(kniri[ Friv[ C[. rijyn) AYipniY) aij(dn s&F)ni (vkisni di[rmi> an[k pisiai[ni[
mh_vni[ Big rHi[ C[. rijyn) k&l Gr[l& p[diS vP< 2007-08ni> vP<mi> 3,03,934 kri[D
ht) j[ vF)n[ vP< 2009-10mi> 3,37,272 kri[D Ye ht), aim, vP< 2007-08 Y)
9
Ibid pg. 38
41
2009-10mi> rijyn) k&l Gr[l& p[diSmi> 11.02% ni[ vFiri[ ni[>Fiyi[ C[. Birtni k&l
uRpidnmi> g&jrit rijyni[ (hAsi[ 2008-09mi> 6.45% j[Tli[ rHi[ hti[10
. miYid)q
aivkni s>dB<mi> g&jrit Birtmi> ci[Y&> AYin Friv[ C[ an[ C[Ãli #iN diyki drÀyin
g&jritni[ (vkis ni[>Fpi#i rHi[ C[. ai zDp) (vkisdr miT[n&> a[k a(t mh_vn&> kirN
zDp) ai]wi[(gk (vkis gNvimi> aiv[ C[. Birtmi> k&l ai]wi[(gk uRpidnmi> g&jrit rijy
13.2% (hAsi[ Friv[ C[ tYi d[Sn) k&l (nkisi[mi> 21.0% (hAsi[ Friv[ C[.
g&jrit rijyni[ vAt) (vPyk a¿yis krti jNiy C[ k[ vAt) gNtr) 2011
m&jb g&jrit rijyn) k&l vAt) 60.38 (ml)yn j[Tl) C[. j[mi> p&r&Pi[n&> p\miN 52.14%
an[ A#i)ai[n&> p\miN 47.86% j[Tl&> C[. vP< 1961 Y) 2011ni smygiLi drÀyin
g&jritn) k&l vAt) 2.06 kri[D Y) vF)n[ 6 kri[D Ye C[. aim, 50 vP<ni smygiLi
drÀyin g&jritn) vAt)mi> #iN gNi[ vFiri[ Yyi[ C[. g&jrit rijy Sh[r)krNni s>dB[<
hilmi> Birtmi> a(g\m AYin Friv[ C[.vP< 1961mi> rijyn) k&l vAt)mi> Sh[r) vAt)n&>
p\miN 25.76% ht&> j[ vF)n[ 2011mi> 42.58% j[Tl&> Yy&> C[. a>diIjt 50.0% ~mdL
(bn-kZ(P kiy<mi> ji[Diy[l C[ an[ 70.0% j[Tl) rijyn) aivk ai x[#imi>Y) aiv[ C[.11
1.3.1 g&jritmi> k&l AYLi>trn&> p\miN
g&jritni u>ci Sh[r)krNni dr piCL a[k mh_vn&> kirN a[ AYLi>trni[ u>ci[ dr
gNivimi> aiv[ C[. vAt) gNtr) 2001 m&jb g&jritmi> k&l AYLi>tr)ti[n) s>²yi 3.80
(m(lyn j[Tl) ht). ai AYLi>tr)ti[ a>g[n) (vAtZt mi(ht) ki[OTk n>-1.3.1mi> aipvimi>
aiv) C[.
10
Socio-Economic Review Gujarat State (2009-10), Government of Gujarat. 11
Various Census Reports, GOI.
42
ki[OTk n>-1.3.1 g&jritmi> jºmni AYL[Y) an[ C[Ãli rh[qiNni AYL[Y) Yy[l AYLi>trn&>
p\miN {(m(lynmi>}
(vgt
jºmni AYL[Y) Yy[l AYLi>tr C[Ãli rh[qiNni AYL[Y) Yy[l AYLi>tr
k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i)
(jÃlin) a>dr 10.71
{56.92}
2.88
{44.30}
7.84
{63.53}
12.25
{63.72}
3.51
{52.38}
8.74
{69.79}
(jÃli-(jÃli 5.50
{29.24}
2.12
{32.72}}
3.38
{27.43}
4.73
{24.62}
1.89
{28.28}
2.84
{22.66}
aºy rijymiY) 2.52
{13.40}
1.44
{22.30}
1.08
{8.73}
2.18
{11.36}
1.26
{18.87}
0.92
{7.34}
ai>trriOT^)y 0.082
{0.44}
0.044
{0.68}
0.038
{0.31}
0.059
{0.31}
0.032
{0.48}
0.026
{0.21}
k&l 18.81
{100}
6.47
{100.0}
12.34
{100}
19.22
{100.0}
6.69
{100.0}
12.53
{100.0}
A#ii[t: Census, 2001 Note: ki]>Pmi> aip[li ai>kDi At>Bn) Tkivir) dSi<v[ C[.
ki[OTk n>- 1.3.1 prY) ApOT Yiy C[ k[ g&jritmi> jºmni AYL[Y) an[ C[Ãli
rh[qiNni AYL[Y) Yy[l k&l AYLi>tr)ti[mi> (jÃlin) a>drni AYLi>tr)ti[n&> p\miN an&k\m[
56.62% an[ 63.72% j[Tl&> C[ j[ si]Y) vF& C[. (jÃlin) a>dr Yti AYLi>tr)ti[mi>
A#i)ai[n) Tkivir) p&r&Pi[ krti vF& ji[vi mL[ C[. jyir[ (jÃli-(jÃli AYLi>tr an[ aºy
rijyi[mi>Y) AYLi>tr)ti[mi> p&r&Pi[n) Tkivir) A#i)ai[ krti vF& ji[vi mL) ht). aim, kh)
Skiy k[ T*>ki a>trni AYLi>trmi> A#i)ai[n) Tkivir) U>c) an[ li>bi a>trni AYLi>trmi>
p&r&Pi[n) Tkivir) U>c) jNie C[.
ki[OTk n>-1.3.2 g&jritmi> g\iÀy an[ Sh[r) (vAtir an&sir (jÃlin) a>dr an[ (jÃli
Y) (jÃlimi> Yt&> AYLi>trn&> p\miN
(vgt
(jÃlin) a>drn&> AYLi>tr (jÃli (jÃli AYLi>tr
k&l p&r&P A#i) k&l p&r&P A#i)
g\iÀy- g\iÀy 7.33
{69.98}
1.13
{45.50}
6.20
{77.59}
1.37
{30.69}
0.31
{17.49}
1.06
{39.29}
g\iÀy-Sh[r) 0.45
{4.29}
0.15
{6.14}
0.30
{3.72}
0.21
{4.65}
0.08
{4.28}
0.13
{4.88}
Sh[r)-g\iÀy 1.64
{15.68}
0.71
{28.57}
0.93
{11.67}
1.78
{39.87}
0.89
{50.25}
0.90
{33.11}
Sh[r)-Sh[r) 1.05
{10.05}
0.49
{19.79}
0.56
{7.02}
1.11
{24.79}
0.49
{27.98}
0.62
{22.72}
A#ii[t: Census, 2001 Note: ki]>Pmi> aip[li ai>kDi At>Bn) Tkivir) dSi<v[ C[.
43
agiu ki[OTk n>-1.3.1mi> aipN[ g&jritmi> k&l AYLi>tr)ti[a[ kyi p\kirn&> AYLi>tr
ky&< C[ t[ a>g[n) mi(ht) m[Lv). simiºy r)t[ (jÃlin) a>dr Yti AYLi>tr an[ (jÃli-
(jÃli AYLi>trn&> p\miN U>c& ji[vi mL[ t[ AvBi(vk bibt C[. ai p\kirni AYLi>tr T*ki>
a>trn&> AYLi>tr tr)k[ pN ai[LKiv) Skiy. ki[OTk n>-1.3.2mi> (jÃlin) a>dr an[
(jÃli-(jÃli AYLi>trmi> (vAtir an&sir AYLi>trni p\vih a>g[n) mi(ht) aipvimi>
aiv) C[. (jÃlin) a>drni k&l AYLi>tr)ti[mi>Y) 7.33 (m(lyn g\iÀy-g\iÀy AYLi>tr,
0.45 (m(lyn g\iÀy-Sh[r) AYLi>tr, 1.64 (m(lyn Sh[r) g\iÀy AYLi>tr an[ 1.05
(m(lyn Sh[r) Sh[r) AYLi>tr)ti[ hti. jyir[ (jÃli-IjÃli AYLi>tr)ti[mi> ai p\miN
an&k\m[ 1.37 (m(lyn, 0.21 (m(lyn, 1.78 (m(lyn an[ 1.11 (m(lyn ht&>. g\iÀy-
g\iÀy AYLi>tr)ti[mi> A#i) AYLi>tr)ti[n&> p\miN p&r&P AYLi>tr)ti[ krti vF& ji[vi mÇy&> ht&>
jyir[ aºy p\kirni AYLi>trni p\vihmi> p&r&P AYLi>tr)ti[n&> p\miN A#i) AYLi>tr)ti[ krti
vF& ji[vi mÇy&> ht&>.
ki[OTk n>-1.3.3 g&jritmi> aºy rijyi[mi>Y) Yt&> AYLi>trn&> p\miN {(m(lynmi>>}
(vgt k&l p&r&P A#i)
g\iÀy- g\iÀy 0.33
{15.54}
0.17
{13.84}
0.16
{17.90}
g\iÀy-Sh[r) 0.07
{3.17}
0.04
{2.89}
0.03
{3.56}
Sh[r)-g\iÀy 1.11
{53.05}
0.71
{58.29}
0.40
{45.80}
Sh[r)-Sh[r) 0.59
{28.24}
0.30
{24.98}
0.29
{32.74}
Source: Census, 2001 Note: ki]>Pmi> aip[li ai>kDi At>Bn) Tkivir) dSi<v[ C[.
g&jritmi> aºy rijymi>Y) AYLi>tr)ti[n) k&l s>²yi 4.7 (m(lyn j[Tl) ht). j[mi>
p&r&P AYLi>tr)ti[ 2.7 (m(lyn an[ A#i) AYLi>tr)ti[ 2 (m(lyn j[Tl) ht). ai
AYLi>tr)ti[ni (vAtir an&sir AYLi>tr)ti[n&> p\miN ki[OTk n>-1.3.3mi> aipvimi> aiÄy&> C[.
aºy rijymi>Y) g&jritmi> AYLi>tr)ti[mi>Y) 0.33 (m(lyn AYLi>tr)ti[a[ g\iÀy-g\iÀy,
44
0.07 (m(lyn AYLi>tr)ti[a[ g\iÀy-Sh[r), 1.11 (m(lyn AYLi>tr)ti[a[ Sh[r)-g\iÀy an[
0.59 (m(lyn AYLi>tr)ti[a[ Sh[r)-Sh[r) AYLi>tr ky&< ht&> aim, (jÃlin) a>dr an[
(jÃli-(jÃli AYLi>tr)ti[ni (vAtir an&sir AYLi>trni p\vih krti aºy rijymi>Y)
Yy[l AYLi>trn&> p\vih a[kb)jiY) tdn alg ji[vi mL[ C[. (jÃlin) a>dr an[ (jÃli-
(jÃli AYLi>trmi> g\iÀy-g\iÀy AYLi>trn&> p\miN U>c& ht&> jyir[ aºy rijymi>Y) Yy[li
AYLi>trmi> g\iÀy Sh[r) AYLi>trn&> p\miN U>c& jNiy&> ht&>.
1.3.2 g&jritmi> AYLi>trni kirNi[
ki[OTk n>-1.3.4 g&jritmi> aºy rijymi>Y) Yy[l AYLi>tr miT[ni kirNi[n&> Tkivir) p\miN
smy
kim/ri[jgir) F>Fi[ (SxN l³n jºm
smy[
AYLi>tr
k&T&>b
siY[
AYLi>tr
aºy
bFi j smyni 30.27 9.39 0.58 16.98 6.17 24.46 10.15
1vP<Y) ai[Ci smy miT[ 6.96 34.91 10.60 0.76 3.66 4.22 39.68
1 vP< Y) 4 vP< miT[ 32.10 38.35 9.02 1.46 12.44 5.30 27.79
5 vP< Y) 9 vP< miT[ 23.51 35.24 9.51 0.38 15.53 6.59 27.14
10 vP<Y) vF& smy miT[ 37.42 26.50 10.62 0.20 24.48 6.69 24.08
A#ii[t: Census, 2001 Note: ki]>Pmi> aip[li ai>kDi At>Bn) Tkivir) dSi<v[ C[.
upri[kt ki[OTkmi> ji[ti jNiy C[ k[ g&jritmi> aºy rijymi>Y) Yy[l AYLi>tr
miT[ni j&di-j&di kirNi[n&> Tkivir) p\miN dSi<vvimi> aiÄy&> C[. ai kirNi[mi> kim/ri[jgir)
{30.27}, l³n {16.98%} an[ k&T&>bn) siY[ AYLi>tr j[vi kirNi[n&> Tkivir) p\miN U>c&
jNiy C[. a(t T*ki> giLini AYLi>tr {1 vP< Y) ai[Ci smy miT[n&> AYLi>tr}mi> F>Fi[
{34.91%} an[ aºy {39.68%} kirNi[n) Tkivir) U>c) ji[vi mL) ht).
45
1.3.3 g&jritmi> AYLi>tr a>g[ NSSO (National Sample Survey Organization)
Üiri hiY Frvimi> aivti sv[< m&jb AYLi>trni> aikDi>ai[
ki[OTk n>-1.3.5 g&jritmi> dr 1000 vAt)a[ AYLi>tr)ti[n&> p\miN
{ NSSOni 64mi> - 2007-08 an[ 55mi> -1999-2000 riuºD m&jb}
ji(t 1999-2000-55mi[ riuºD 2007-2008-64mi[ riuºD g\iÀy Sh[r) g\iÀy Sh[r)
p&r&P 87
{8.7}
258
{25.8}
53
{5.3}
276
{27.6}
A#i) 518
{51.8}
478
{47.8}
572
{57.2}
465
{46.5}
k&l 300
{30.0}
363
{36.3}
299
{29.9}
365
{36.5}
A#ii[t: NSSO Various Rounds Note: ki]>Pmi> aip[li ai>kDi At>Bn) Tkivir) dSi<v[ C[.
ki[OTk n>-1.3.5mi> g&jritmi> dr hjir p&r&P, A#i) an[ ÄyIktai[a[ AYLi>tr)ti[n)
s>²yi aipvimi> aiv) C[. j[mi> ji[ti jNiy C[ k[ 1999-2000ni vP<mi> g\iÀy (vAtirmi>
dr hjir p&r&Pi[a[ AYLi>tr)t p&r&Pi[n) s>²yi 87 {8.7%} j[Tl) ht) j[ 2007-08mi>
GT)n[ 53 {5.3%} j[Tl) Ye ht) jyir[ dr hjir A#i)ai[a[ AYLi>tr)t A#i)ai[n) s>²yi
518{51.8%} j[ 2007-08mi> vF)n[ 572{57.2%} j[Tl) Ye ht). aim, g\iÀy
(vAtirmi> AYLi>tr)t p&r&Pi[n) Tkivir)mi> GTiDi[ jyir[ A#i)ai[n) Tkivir)mi> vFiri[ Yy[li[
ji[vi mL[ C[ j[ piCLn&> m&²y kirN l³n gNiv) Skiy jyir[ p&r&Pi[ni s>dB[< ri[jgir) a[
m&²y kirN ji[vi mL[ C[. upri>t ri[jgir)n) U>c) tki[ g\iÀy (vAtir krti Sh[r) (vAtirmi>
vF& ji[vi mL[ C[. Sh[r) (vAtirmi> AYLi>tr a>g[ni ai>kDiai[ ji[ti jNiy C[ k[ 1999-
2000mi> dr hjir p&r&Pi[a[ AYLi>tr)t p&r&Pi[n) s>²yi 258 {25.8%} ht) j[ 2007-
08mi> vF) 276 {27.6%} j[Tl) Ye ht). jyir[ dr hjir A#i)ai[ AYLi>tr)t A#i)ai[n)
s>²yi 1999-2000mi> 478 {47.8%} j[Tl) j[ GT)n[ 2007-08mi> 465 {46.5%}
j[Tl) Ye ht).
46
ki[OTk n>-1.3.6 g&jritmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[a[ j&di-j&di kirNi[a[ Yti
AYLi>tr)ti[n) Tkivir) - C[Ãli rh[qiNni> AYL an&sir { NSSOni 64mi> an[ 55mi> riuºD m&jb}
kirNi[
1999-2000-55mi[ riuºD 2007-2008-64mi[ riuºD g\iÀy Sh[r) g\iÀy Sh[r)
p&r&P A#i) p&r&P A#i) p&r&P A#i) p&r&P A#i)
ri[jgir) 33.7 1 55.6 2.4 45.2 0.8 69.2 1.9
(SxN 7.3 0.4 6.6 1.6 9.8 0.4 4.8 1.4
l³n 6.2 88.5 0.8 60.5 7.8 92.8 0.8 57.3
k&T&>b siY[ 26.4 6 29.7 31.7 20.3 4.2 29.1 37.5
aºy 25.6 4.1 7.2 3.8 16 1.7 2.3 1.6
A#ii[t: NSSO Various Rounds
upri[kt ki[OTkmi> ji[ti jNiy C[ k[ A#i)ai[mi>> l³n jyir[ p&r&Pi[mi> ri[jgir) a[
AYLi>tr miT[ m&²y kirN C[. ri[jgir) miT[ Yti AYLi>tr)ti[n) s>²yimi> 1999-2000 Y)
2007-08mi> ni[>Fpi#i vFiri[ Yy[li[ jNiy C[. j[m k[ 1999-2000mi> g\iÀy (vAtirmi>
Yti AYLi>trmi> dr hjir p&r&P AYLi>tr)ti[a[ 33.7% p&r&Pi[a[ ri[jgir)ni kirN[ AYLi>tr
ky&< ht&> j[ vF) 2007-08mi> 45.2% Yy&> ht&>. ai p\miN Sh[r) (vAtirmi> 55.6% Y)
vF)n[ 69.2% j[Tl&> Yy& ht&>.
ki[OTk n>-1.3.7 g&jritmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[n&> (vAtir an&sir Tkivir) p\miN -
C[Ãli rh[qiNni> AYL an&sir { NSSOni 64mi>> riuºD m&jb-2007-08}
ji(t
AYLi>trni[ p\vih
RR UR RU UU
p&r&P 19.1 5.7 54.1 21.1
A#i) 63.2 5.1 20.6 11.1
k&l 53.5 5.2 28 13.3
A#ii[t: NSSO 64th Round.
RR: Rural-Rural, UR: Urban-Rural RU: Rural-Urban, UU: Urban-Urban
47
ki[OTk n>-1.3.7 prY) ApOT Yiy C[ k[ p&r&P AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi>Y) Sh[r)
(vAtirmi> Yti AYLi>trn&> Tkivir) p\miN g\iÀy-g\iÀy AYLi>tr, Sh[r)-g\iÀy an[ Sh[r)-
Sh[r) AYLi>tr krti U>c& jNiy C[ ai p\miN 54.1% j[Tl&> ji[vi mÇy&> ht&>. jyir[ A#i)
AYLi>tr)ti[mi> g\iÀy (vAtirmi>Y) g\iÀy (vAtirmi> Yti AYLi>trn) Tkivir) {63.2%} aºy
p\kirni p\vih krti U>c& jNiy&> ht&>, Ryirbid U>c& p\miN g\iÀy (vAtirmi>Y) Sh[r)
(vAtirmi> Yti AYLi>trn&> {20.6%} ji[vi mÇy&> ht&>.
ki[OTk n>-1.3.8 g&jritmi> dr 1000 AYLi>tr)ti[a[ AYLi>tr ph[li an[ AYLi>tr pC)n)
kiy< p\vZ(_i m&jb vg)<krN { NSSOni 64mi> riuºD m&jb}
(vgt p&r&P A#i) k&l
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
AYLi>tr
ph[li
AYLi>tr
pC)
g\iÀy
Avri[jgir 12 16.9 12.7 16.9 12.6 16.9
(ny(mt v[tn Firk 10.1 23.5 0.3 1.1 1.2 3.2
C*Tk mj*r) 21 30.3 12.2 15.4 13 16.9
k&l ri[jgir 43.1 70.6 25.1 33.6 26.8 37
b[ri[jgir 14.3 0.3 0.1 0.1 1.4 0.1
~mdLmi> smi(vOT nY) 42.6 29.1 74.8 66.4 71.8 62.9
Sh[r)
Avri[jgir 21.7 24.6 2.5 4.1 10.2 12.2
(ny(mt v[tn Firk 14.3 37.4 1.4 4.8 6.6 18
C*Tk mj*r) 19.8 9.3 2.3 2.8 9.4 5.4
k&l ri[jgir 55.8 71.2 6.1 11.6 26.1 35.6
b[ri[jgir 5.6 1.1 0.1 0.1 2.3 0.5
~mdLmi> smi(vOT nY) 12 16.9 12.7 16.9 12.6 16.9
A#ii[t: NSSO 64th Round.
ki[OTk >-1.3.8mi> dr hjir AYLi>tr)ti[a[ AYLi>tr ph[lin) an[ AYLi>tr pC)n)
kiy< p\vZ(_in) Tkivir) aipvimi> aiv) C[. j[ ji[ti jNiy C[ k[ AYLi>tr pC) g\iÀy an[
Sh[r) (vAtirmi> k&l ri[jgir)mi> ni[>Fpi#i vFiri[ Yyi[ C[. g\iÀy (vAtirmi> dr hjir p&r&P
AYLi>tr)ti[a[ AYLi>tr ph[li 43.1% k&l ri[jgirmi> smi(vOT hti, 14.3% b[ri[jgir
hti an[ 42.6%ni[ ~mdLmi> smi(vOT Yti[ n hti[ j[ AYLi>tr pC) an&k\m[ 70.6%,
48
0.3% an[ 29.1% j[Tl&> Yy&> ht&>. jyir[ g\iÀy (vAtirmi> ai p\miN A#i) AYLi>tr)ti[ miT[
AYLi>tr ph[li k&l ri[jgirmi> 25.1%, b[ri[jgir 0.1% an[ ~mdLmi> smi(vOT n hi[y
t[n&> p\miN 74.8% j[Tl&> ht&> j[ p\miN AYLi>tr pC) an&k\m[ 33.6%, 0.1% an[ 66.4%
j[Tl&> Yy&> ht&>. Sh[r) (vAtirmi> pN AYLi>tr ph[li k&l ri[jgirmi> smi(vOT hi[y t[n&>
Tkivir) p\miN p&r&P AYLi>tr)ti[n&> 55.8% ht&> j[ vF)n[ AYLi>tr pC) 71.2% j[Tl&> Yy&>
ht&> jyir[ A#i) AYLi>tr)ti[mi> ai p\miN 6.1% ht&> j[ vF)n[ 11.66% j[Tl&> Yy&> ht&>.
1.4 s&rtmi> AYLi>tr
s&rt Sh[r smg\ (vÅvmi> si]Y) zDpY) (vkis pimti Sh[ri[min&> a[k C[. t[ g&jrit
rijyn&> b)ji k\mn&> an[ Birtn&> nvmi> k\mn&> si]Y) mi[T&> Sh[r C[. vAt) t[mj ai]wi[(gk
uRpidn p\miN[ g&jritmi> amdivid Sh[r pC) s&rt Sh[rni[ k\m aiv[ C[. s&rt Sh[r
g&jrit rijyn&> m&²y ai(Y<k k[ºW tr)k[ uBr) rH&> C[. zDp) ai(Y<k (vkis miT[ ai]wi[(gk
x[#i[ Ye rh[l) zDp) ai(Y<k vZI¹F jvibdir gN) Skiy. zDp) ai]wi[(gkrNn[ kirN[
Sh[rn) vAt)mi> zDp) vFiri[ Ye rHi[ C[. 2001n) vAt) gNtr) an&sir s&rt Sh[rn)
k&l vAt) 2.90 (m(lyn j[Tl) ht) j[ vF) n[ vP< 2011mi> 4.46 (m(lyn j[Tl) Ye C[.
j[ p]k) 56.88% p&r&Pi[ an[ 43.12% A#i)ai[ C[.12
s&rt Sh[ra[ AYLi>tr)t vAt)n) bh&mt) siY[ riOT^)y Sh[r tr)k[ uBr) rH&> C[.
ah)>> AYLi>trni> p\vihmi> zDp) vZ(¹F Ye rh) C[. a[k a>dij m&jb s&rt Sh[rn) k&l
vAt)mi> 60% Y) 80% bhirY) aiv) AYiy Yniriai[n) vAt) C[ {Shah, 1997 an[ Das,
1994}. Sh[rn) ri[jgir)n) upl¾Fti an[ ai]wi[(gk IAY(t nJkni rijyi[ j[vi k[
mhiriOT, m¹yp\d[S, ai[(DSi vg[r[n) vAt)n[ aikP<ti m&²y p(rbLi[ C[. s&rt Sh[rmi> Yti
12
Census-2011, Government of India
49
AYLi>trn) (v(SOTti a[ C[ k[ s&rtmi> ai>tr (jÃli AYLi>tr krti ai>tr rijy AYLi>trn&>
p\miN vFt&> jiy C[.
1.4.1 s&rtmi> k&l AYLi>trn&> p\miN
vAt) gNtr) 2011ni AYLi>tr a>g[ni> ai>kDiai[ hil p\(s¹F Yyi nY) pr>t&&
2001n) vAt) gNtr) m&jb s&rt Sh[rn) k&l vAt)mi> AYLi>tr)t vAt)n&> p\miN 1.62
(m(lyn a[Tl[ k[ 55.85% j[Tl& ht&>. ai AYLi>tr)ti[mi> ai>t(rk AYLi>tr)ti[n) Tkivir)
99.69 j[Tl) jyir[ mi#i 0.31% j[Tli ai>trriOT)y AYLi>tr)ti[ hti.
k&l ai>t(rk AYLi>tr)ti[mi>Y) 53.44% AYLi>tr)ti[ g&jrit rijyni> j aºy
(vAtirmi>Y) AYLi>tr)t Yyi hti> jyir[ 46.56% j[Tli AYLi>tr)ti[ g&jrit rijyn)
bhir a[Tl[ k[ aºy rijyni> hti. aim, kh) Skiy k[ s&rtmi> k&l AYLi>tr)ti[mi> aDFin)
nJk j[Tli AYLi>tr)ti[ g&jrit rijyn) bhirni C[. g&jrit rijyn) bhirni a[Tl[ k[
aºy rijyni AYLi>tr)ti[mi> kyi rijyni k[Tli AYLi>tr)ti[ C[ a>g[n) mi(ht) ki[OTk n>-
1.4.1mi> aipvimi> aiv) C[.
ki[OTk n>-1.4.1 vAt) gNtr) 2001 m&jb s&rtmi> AYLi>tr)t vAt)n&> p\miN
s&rt Sh[rn) k&l vAt) 2900729
AYLi>trn&> p\miN
s&rt Sh[rn) k&l vAt)mi> AYLi>tr)t vAt)n&> p\miN 1619967 55.85%
k&l AYLi>tr)ti[mi> Birt an[ Birt d[Sn) bhirni> AYLi>tr)ti[n&> p\miN
{a} Birtni> j aºy (vAtirmi>Y) 1614905 99.69%
{b} BirtY) bhirni 5062 0.31%
k&l {a + b} 1619967 100%
k&l AYLi>tr)ti[mi> g&jrit rijyni an[ aºy rijyni AYLi>tr)ti[
{a} g&jrit rijyni (vAtirmi>Y) 862936 53.44
{b} g&jrit rijyY) bhirni rijymi>Y) 751969 46.56
k&l {a + b} 1614905 100
g&jrit rijyni (vAtiri[mi>Y) AYLi>trn&> p\miN
{1} s&rt (jÃlini (vAtiri[mi>Y) 97863 6.06
{2} g&jrit rijyni aºy (jÃlimi>Y) 765073 47.38
k&l {1 +2} 862936 53.44
A#ii[t: Census, 2001
50
g&jrit rijyn) a>drni (vAtirmi>Y) Yy[li AYLi>tr)ti[mi> mi#i 6.06% j[Tli
s&rt (jÃlin) a>drni (vAtirmi>Y) j AYLi>tr)t Yyi hti jyir[ g&jrit rijyni a>drni
(jÃlimi>Y) AYLi>tr)t Yyi hi[y t[n) Tkivir) 47.38 j[Tl) ji[vi mL) ht).
ki[OTk n>-1.4.2 s&rtmi> j&di-j&di rijyi[ni AYLi>tr)ti[ a>g[n) mi(ht)
rijyi[ AYLi>tr)t s>²yi Tkivir)
AYLi>tr)ti[mi> p&r&Pi[n)
Tkivir)
{1} mhiriOT^ 265593 35.32 53.0
{2} u_ir p\d[S 161994 21.54 73.0
{3} ai[(DSi 90135 11.99 84.0
{4} rijAYin 84757 11.27 63.0
{5} (bhir 53549 7.12 79.0
{6} aiºF\ p\d[S 20114 2.67 63.0
{7} aºy rijyi[ 75827 10.08 62.0
k&l {1 + 7} 751969 100 ---
A#ii[t: Census, 2001
ki[OTkmi> s&rtmi> g&jrit rijyn) bhirni> a[Tl[ k[ aºy rijyi[mi>Y) aiv[li
AYLi>tr)ti[mi> j&di-j&di rijyi[mi>Y) k[Tli p\miNmi> AYLi>tr)ti[ aiÄyi C[ an[ t[mi> p&r&P
AYLi>tr)ti[n) Tkivir) k[Tl) C[ t[ a>g[n) mi(ht) aipvimi> aiv) C[. j[mi> ji[ti jNiy C[
k[ g&jrit rijyn) bhirni rijyni> AYLi>tr)ti[mi> p&r&P AYLi>tr)ti[n&> U>c& p\miN ji[vi
mL[ C[. j[ s&rt Sh[rni n)ci ji(t g&Ni[_ir miT[n&> a[k mh_vn&> jvibdir kirN gNiv)
Skiy. mhiriOT^ an[ u_irp\d[Smi>Y) AYLi>tr)ti[n) Tkivir) U>c) C[. Ryirbid ai[(DSini
AYLi>tr)ti[n) Tkivir) pN U>c) ji[vi mL[ C[. ai[(DSi an[ u_irp\d[Sni> AYLi>tr)ti[mi>Y)
mi[Ti p\miNmi> kipD uwi[gmi> ri[kiy[li hi[y t[v&> jiNvi mÇy&> C[. t[ai[ Kis kr)n[
pivrl*Às kirKiniai[mi> an[ r>gkim an[ (p\ºT)>g kirKiniai[mi> kim kr[ C[.
1.4.2 s&rtmi> AYLi>trni kirNi[
s&rtmi> AYLi>tr miT[ni kirNi[ a>g[n) mi(ht) ki[OTk n>-1.43mi> aipvimi> aiv)
C[. j[ ji[ti kh) Skiy k[ s&rtmi> AYLi>tr miT[ni j&di-j&di kirNi[mi> ri[jgir), l³n an[
51
k&T&>b siY[ AYLi>trn) Tkivir) U>c) jNiy C[. ri[jgir) aY[< AYLi>tr ky&< hi[y t[vi
AYLi>tr)ti[n) Tkivir) 29.19 j[Tl), l³nn[ kirN[ AYLi>tr)t Yyi hi[y t[n) Tkivir)
12.84 an[ k&T&>b siY[ AYLi>tr ky&> hi[y t[n&> p\miN 29.96% j[Tl&> ji[vi mÇy&> ht&>.
l³nn[ kirN[ Yti AYLi>trmi> A#i) AYLi>tr)ti[n) Tkivir) U>c) ji[vi mL) ht). jyir[ p&r&P
AYLi>tr)ti[mi> ri[jgir) aY[< AYLi>tr)ti[n&> p\miN U>c& C[ j[ a>g[n) p\(tt) aºy rijymi>Y)
Yti AYLi>trmi> p&r&P AYLi>tr)ti[n&> U>c& Tkivir) p\miN prY) aiv[ C[.
ki[OTk n>-1.4.3 s&rtmi> AYLi>tr miT[ni j&di-j&di kirNi[n&> Tkivir)
AYLi>tr miT[n&> kirN AYLi>tr)ti[n) Tkivir)
ri[jgir) 29.19
F>Fi[ 8.90
(SxN 0.46
l³n 12.84
jºm pC) AYLi>tr 8.03
k&T&>b siY[ AYLi>tr 29.96
aºy kirNi[ 10.62
A#ii[t: Revised City Development Plan (2008-13),
SMC/SUDA, Centre for Environmental Planning and Technology
ri[jgir) aY[< Yy[li AYLit(rti[mi> mi[TiBigni ani]pci(rk x[#imi>Y) ri[jgir)
m[Lv[ C[. s&rt Sh[rmi> lgBg 70% li[ki[ ani]pci(rk x[#imi> ri[jgir) m[Lv[ C[. j[mi>Y)
40% ri[jgir) kipD uwi[g, 13% (hri pi[l)S an[ kT)>g, 14% nini piyini> ain&P>(gk
kiy< p\vZ(_i, 7.0% bi>Fkimx[#imi> an[ 32.0% Avri[jgirni x[#imi>Y) m[Lv[ C[13
. ai
AYLi>tr)ti[n) p(rIAY(t K*b j dyijnk C[. t[mn) ri[jgir) h>gim) an[ C*Tk hi[y C[.
t[mni kimni kliki[ pN vF& hi[y C[ Kis kr)n[ kipD uwi[g, h)ri uwi[g an[ bi>Fkim
uwi[gmi> kimni kliki[ 12 klik s&F)ni hi[y t[v&> jiNvi mL[ C[.
13
City Development Plan (2008-13), Surat Municipal Corporation