-
T.C. BAŞBAKANLIK
DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Yayın Nu :
REPUBLIC OF TURKEY
PRIME MINISTRY GENERAL DIRECTORATE OF
STATE ARCHIVES Publication No:
الجمهورية الترآية اإلدارة العامة ألرشيف الدولة التابع لرئاسة
الوزراء
: رقم النشر
ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005,
İstanbul
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES
17-19 November 2005, Istanbul
لألرشيف الترآي الندوة الدولية استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني
17-19
İstanbul 2006
-
ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005,
İstanbul Grand Cevahir Otel, Şişli/İstanbul
Proje Yöneticisi
Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü
Yayın Komisyonu Başkanı Doç. Dr. Mustafa BUDAK Devlet Arşivleri
Genel Müdür Yardımcısı
Yayın Komisyonu Necla BÜYÜKKIRCALI İsmet EREK Adem GÜNAYDIN
Beyhan HACIÖMEROĞLU Durmuş KANDIRA Mehmet KARABULUT Mustafa
STİTİ
Editör : Nuran KOLTUK Sayfa Düzeni : Yakup YILDIRIM Kapak :
Rifat VAROL
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES November 17-19,
2005, Istanbul Grand Cevahir Hotel Şişli/Istanbul
Project Director
Assoc. Prof. Yusuf SARINAY General Director of State
Archives
Manager of Publication Commission Assoc. Prof. Mustafa BUDAK
Deputy Director General of State Archives
Publication Commission Necla BÜYÜKKIRCALI İsmet EREK Adem
GÜNAYDIN Beyhan HACIÖMEROĞLU Durmuş KANDIRA Mehmet KARABULUT
Mustafa STİTİ
Editor : Nuran KOLTUK Page Layout : Yakup YILDIRIM Cover : Rifat
VAROL
الندوة الدولية لألرشيف الترآي استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني
17-19
ي ، استانبولنزل آراند جواهر، شيشل
:مدير المشروع المدير العام لألرشيف الترآي \ يوسف صارن آياألستاذ
المشارك
رئيس اللجنة مساعد المدير العام ألرشيف الدولة \ مصطفى
بوداقاألستاذ المشارك
:هيئة النشر عصمت إرك نجالء بيوك آرجالي
بايهان حاجي عمر أوغلي آدم آون آيدن قره بولوطمحمد مش قندرهiدو
مصطفى الستيتي
نوران آولتوك : اإلشراف يعقوب يلدرم : ترتيب الصفحات
رفعت فارول : الغالف
-
ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005,
İstanbul
(Tebliğler - Tartışmalar)
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES
17-19 November 2005, Istanbul (Presentations &
Discussions)
لألرشيف الترآي الندوة الدولية
استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني 17-19 ) مناقشات-محاضرات(
İstanbul 2006
-
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ
...............................................................................................................................
XXI
AÇILIŞ KONUŞMALARI Devlet Arşivleri Genel Müdürü Doç. Dr. Yusuf
SARINAY
...................................................................................................
XXXI
Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Doç. Dr. Abdüllatif
ŞENER..............................................................................................
XXXIII
Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü Prof. Dr. Halil
İNALCIK..................................................................................................
XXXVI
TEBLİĞLER
I. OTURUM "Türkiye'de Arşivciliğin Tarihi Gelişimi" Prof. Dr.
Atilla ÇETİN
...............................................................................................................
5
"Başbakanlık Devlet Arşivlerinde Yürütülen Faaliyetler ve Belge
Fonları" Halilullah
ÖZCAN....................................................................................................................
21
"Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi" Kani ÖZYER
.............................................................................................................................
30
"K.K.T.C Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi'nde Bulunan ve
Kayıtları Yapılmış Olan Yazmalar, Defterler(Mutasarrıflık, Evkaf ve
Mahkeme-i Şeriyye), Berat ve Hüccetler ile Dosyaların(Evkaf
Dairesi: Muhasebe ve Murakabe) Tanıtımı ve Kullanılan Kayıt Yöntemi
ile Korunma Şartları" Fatma DOĞAÇ
.........................................................................................................................
41
Tartışma
.....................................................................................................................................
49
II. OTURUM "Osmanlı Demografi Tarihi ve Osmanlı Arşivleri" Doç.
Dr. Oktay ÖZEL
...............................................................................................................
52
"Uluslararası İhtilafların Çözümünde Arşivlerin Rolü" Prof. Dr.
Hikmet ÖZDEMİR
....................................................................................................
64
"Moldova Milli Arşiv Kaynaklarına Göre XVIII. Yüzyıl Sonu-XIX.
Yüzyıl Başında Besarabya Gagavuzlarının Etnik Tarihi ve Demografik
Gelişimi" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS
.........................................................................................
71
-
VI
"Osmanlı Tapu Defterleri ve Nüfus İstatistikleri Üzerinden
Kudüs'te Toprak ve Yerleşim ile İlgili Bir Araştırma (1525-1914)"
Prof. Dr. Mohammad SALHIEH
.............................................................................................
78
Tartışma
...................................................................................................................................
104
III. OTURUM "Dünden Bugüne Genelkurmay ATASE Arşivi" Dr. Ahmet
TETİK
...................................................................................................................
106
"Osmanlı'dan Günümüze Tapu-Kadastro Arşivi ve Tapu Arşiv
Otomasyon Projesi (TARBİS)" Adnan TORUN
.......................................................................................................................
113
"Bulgaristan Devlet Arşiv Sistemi'nde Bulunan Osmanlıca
Belgeler" Dr. Yordan
ZHELEV..............................................................................................................
122
"Makedonya Cumhuriyeti Arşivi Bünyesinde Muhafaza Edilen Osmanlı
Devleti Döneminden Kalmış Arşiv Belgeleri" Adnan ŞERİF
.........................................................................................................................
134
Tartışma
...................................................................................................................................
138
IV. OTURUM "Osmanlı Millet Sistemi" Prof. Dr. İlber
ORTAYLI........................................................................................................
143
"Osmanlı Arşivleri ve Ermeniler: Van Ermeni İsyanı Örneği" Prof.
Dr. Justin McCARTHY
.................................................................................................
149 "Ermeni Sorununda Arşiv Belgelerinin Önemi" Prof. Dr. Yusuf
HALAÇOĞLU
..............................................................................................
177 "Osmanlı Devleti'nde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik
Kuruluşları ve Arşivleri" Doç. Dr. Ömer TURAN
..........................................................................................................
197
Tartışma
...................................................................................................................................
213
V. OTURUM "Etiyopya-Türkiye İlişkileri" Zenebework
DELELEGN-Elizabeth
TEGEGN.....................................................................
215 "Mühimme Defterlerine Göre Osmanlıların 16. Yüzyıl Macaristan
Politikası" Prof. Dr. Géza DÁVİD-Dr. Pál
FODOR................................................................................
219 "Klasik Dönem Osmanlı Siyasî Tarihi ve Osmanlı Arşivleri" Prof.
Dr. Feridun EMECEN
..................................................................................................
229 Tartışma
...................................................................................................................................
238
-
VII
VI. OTURUM "Hukuk Tarihi Açısından Osmanlı Arşivi" Prof. Dr.
Ahmet
AKGÜNDÜZ................................................................................................
242
"Modern Dönem Osmanlı Bürokrasisi Araştırmalarında Osmanlı
Arşivi'nin Yeri" Prof. Dr. Ali AKYILDIZ
.........................................................................................................
260
Tartışma
...................................................................................................................................
267 VII. OTURUM
"Osmanlı Deniz Tarihinin Arşiv Kaynakları" Prof. Dr. İdris
BOSTAN
.........................................................................................................
273
"Osmanlı Arşivleri: Osmanlı Askerî Yetkinliği ve Etkinliğini
Geniş Bir Çerçevede Anlamak İçin Bir Kaynak" Dr. Rhoads
MURPHEY..........................................................................................................
280
"Osmanlı Askeri Teşkilatında Yenileşme Hareketleri Konusunda
Yapılacak Çalışmalarda Türk Arşivlerinin Yeri ve Önemi" Dr.
Zekeriya
TÜRKMEN........................................................................................................
289
"Papa Methodij Draginov'un Rodop Bulgarlarının Zorla
İslamlaştırıldıkları Konusundaki Rivayeti ve Arşiv Kaynaklarının
Kullanımı ve Yararı" Prof. Dr. Machiel
KIEL..........................................................................................................
316
Tartışma
...................................................................................................................................
324 VIII. OTURUM
"Romanya Tarihi İçin Türk Arşivlerinin Önemi" Prof. Dr. Mihai
MAXIM.........................................................................................................
326
"Romanya Milli Arşivi'nde Bulunan Belgelere Göre Romen-Türk
İlişkileri" Adriana-Laura
MIRON..........................................................................................................
330
"Yunan Tarih Yazımında Türk Arşiv Malzemesi" Prof. Dr. Evangelia
BALTA
...................................................................................................
342
"XIX. ve XX. Yüzyılda Güney Besarabya Bölgesinde Alman
Sömürgelerinin Yerleşimi ve Demografik Gelişimi" Dr. Olga RADOVA
KARANASTAS - Serghey
KAPUSTIN.................................................. 373
"Zihne Üzerine Bir Araştırma: Kuzey Yunanistan Tarihi İçin Bir
Kaynak Olarak Başbakanlık Arşivleri" Prof. Dr. Heath LOWRY
........................................................................................................
392
Tartışma
...................................................................................................................................
411 IX. OTURUM
"Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı ile İlgili Arşiv
Kaynakları" Prof. Dr. Stanford J.
SHAW...................................................................................................
415
-
VIII
"XIX. ve XX. Yüzyıllar Kafkasya Araştırmaları ve Osmanlı Arşivi"
Doç. Dr. Mustafa
BUDAK......................................................................................................
421
"Ukrayna Arşivlerinde Türk Tarih Belgeleri" Olga
MUZYCHUK..................................................................................................................
441
"Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Dostluk ve
İşbirliği İlişkileri (1918-1920 Yılları)" Atahan PAŞAYEV
..................................................................................................................
451
"Tatar Halkı ve Diğer İdil (Volga) Boyu Halklarının Tarihini
Öğrenmede Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerinin Önemi" Danil
IBRAHIMOV................................................................................................................
463
Tartışma
...................................................................................................................................
470
X. OTURUM
"Bosna-Hersek Arşivlerindeki Osmanlı Dönemine Ait Arşiv
Malzemesinin Gözden Geçirilmesi" Sejdalija
GUŠIĆ......................................................................................................................
475
"Bosna-Hersek Tarihinin Anlaşılmasında Osmanlı Arşivlerinin
Önemi" Aladin
HUŠIĆ.........................................................................................................................
486
"Şarkiyat Enstitüsü Arşivi'ndeki Osmanlı Dönemine Ait Belgeler"
Dr. Behija
ZLATAR................................................................................................................
495
"Osmanlı İdaresi Altında Kosova Sahasında Oluşturulan Arşiv
Hazinesi" Refike SULÇEVSI
..................................................................................................................
500
Tartışma
...................................................................................................................................
505
XI. OTURUM "Şam Tarihi Belgeler Müdürlüğü'ndeki Osmanlı
Belgeleri" Dr. Mohammad Ghassan OBEID
..........................................................................................
510
"Körfez Ülkeleri Tarihi İçin Osmanlı Arşivlerinin Yeri ve Önemi"
Prof. Dr. Zekeriya KURŞUN
..................................................................................................
532
"Osmanlı Arşivleri Bakımından Irak Tarihi ile İlgili Çalışmalar"
Prof. Dr. Gökhan ÇETİNSAYA
.............................................................................................
541
"Suudi Arabistan'da Osmanlı Belgeleri, Belge Toplama ve Tercüme
Hususunda Kral Abdülaziz Vakfı'nın Deneyimi" Dr. Fahd Bin Abdullah
AL-SEMMARY................................................................................
546
"Türk Arşivlerinin Libya Tarihi İçin Önemi" Dr. Mohammad Tahir
AL-CERRARI
....................................................................................
555
Tartışma
...................................................................................................................................
561
-
IX
XII. OTURUM "XVI. Asrın İkinci Yarısına Ait Cezayir, Tunus ve
Trablus Eyaletleri Mühimme Defterlerinin Bölge Tarihi İçin Önemi"
Prof. Dr. Abdülcelil
TEMIMI.................................................................................................
568
"Tunus Milli Arşivi'ndeki Osmanlı Dönemine Ait Belgeler
(1574-1881)" Dr. Hedi JALLAB
...................................................................................................................
580
"Türk Kütüphanelerinde Bulunan Arapça El Yazmaları : Örnek
Olarak Köprülü Kütüphanesi" Dr. Mohammad HOWAR-Dr. Hulud
ELAMUŞ....................................................................
589
"Mısır Arşivlerinde Bulunan Osmanlı Dönemi Kaynakları" Prof. Dr.
Mohammad Saber
ARAB........................................................................................
594
"Osmanlı Belgelerinin Araştırılmasında Milli Arşiv Merkezi ve
Tecrübesi" Fuad AL-SHAMI
....................................................................................................................
605
Tartışma
...................................................................................................................................
612
EKLER
................................................................................................................................
615
-
X
CONTENTS PROLOGUE
.....................................................................................................................
XXI
OPENING SPEECHES General Director of State Archives Assoc. Prof.
Yusuf
SARINAY..............................................................................................
XXXI
State Minister and Deputy Prime Minister Assoc. Prof. Abdüllatif
ŞENER
........................................................................................
XXXIII
Bilkent University Department of History Prof. Dr. Halil
İNALCIK..................................................................................................
XXXVI
PRESENTATIONS
SESSION I "Historical Development of Archival Science in Turkey"
Prof. Dr. Atilla ÇETİN
...............................................................................................................
5
"Activities and Archival Funds of the Prime Ministry General
Directorate of State Archives" Halilullah
ÖZCAN....................................................................................................................
21
"Foundation Registers Archives at the General Directorate of
Foundations" Kani ÖZYER
.............................................................................................................................
30
"Introduction to the National Archives and Research Department
of TRNC and Ottoman Period Records" Fatma DOĞAÇ
.........................................................................................................................
41
Discussion..................................................................................................................................
49
SESSION II "Ottoman Demographic History and Ottoman Archives"
Assoc. Prof. Oktay ÖZEL
.........................................................................................................
52
"Importance of Archives in Solving International Disputes" Prof.
Dr. Hikmet ÖZDEMİR
....................................................................................................
64
"Ethnic History and Demographic Development of Gagauz Nation of
Bessarabia at the End of the 18th Century and at the Beginning of
the 19th Century According to the Sources of Moldovian National
Archives" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS
.........................................................................................
71
-
XI
"A Search on Territory and Settling in Jerusalem Through the
Ottoman Title Registers and Population Statistics (1525-1914)"
Prof. Dr. Mohammad SALHIEH
.............................................................................................
78
Discussion................................................................................................................................
104
SESSION III "Turkish General Staff ATASE Archives From Past to
Present" Dr. Ahmet TETIK
...................................................................................................................
106 "Archives of Land Registry and Cadastre from Ottoman Period up
to Today and the Land Registry Automation Project (TARBIS)" Adnan
TORUN
.......................................................................................................................
113 "Ottoman Turkish Records in Bulgarian State Archives System"
Dr. Yordan
ZHELEV..............................................................................................................
122 "Archival Records Pertaining to the Ottoman Period Kept in the
Archives of the Republic of Macedonia" Adnan ŞERİF
.........................................................................................................................
134
Discussion................................................................................................................................
138
SESSION IV "Ottoman Millet System" Prof. Dr. İlber
ORTAYLI........................................................................................................
143 "Ottoman Archives and the Armenians, with Special Reference to
the Armenian Rebellion at Van" Prof. Dr. Justin McCARTHY
.................................................................................................
149 "Importance of the Archival Documents in the Armenian Question"
Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU
..............................................................................................
177 "Protestant Missionary Organizations in the Ottoman Empire and
Their Archives" Assoc. Prof. Ömer
TURAN.....................................................................................................
197
Discussion................................................................................................................................
213
SESSION V "Ethio – Turkish Relations" Zenebework
DELELEGN-Elizabeth
TEGEGN.....................................................................
215 "16th Century Ottoman Policy on Hungary According to Mühimme
Registers" Prof. Dr. Géza DAVID-Dr. Pál
FODOR................................................................................
219
"Classical Age Ottoman Political History and the Ottoman
Archives" Prof. Dr. Feridun EMECEN
..................................................................................................
229
Discussion................................................................................................................................
238
-
XII
SESSION VI "Ottoman Archives Regarding History of Law" Prof. Dr.
Ahmet
AKGÜNDÜZ................................................................................................
242 "Place of the Ottoman Archives on Studies Concerning Modern Age
Ottoman Bureaucracy" Prof. Dr. Ali AKYILDIZ
.........................................................................................................
260
Discussion................................................................................................................................
267
SESSION VII "Archival Sources of the Ottoman Naval History"
Prof. Dr. İdris BOSTAN
.........................................................................................................
273
"The Ottoman Archives: A Source For Understanding Ottoman
Military Proficiency and Efficiency in Its Broader Context" Dr.
Rhoads
MURPHEY..........................................................................................................
280
"Role and Importance of Turkish Archives on Studies Regarding
Renovation Movements in Ottoman Military Organizations" Dr.
Zekeriya
TÜRKMEN........................................................................................................
289
"The Account of Pope Methodij Draginov on the Forced Conversion
of the Bulgarians of the Rhodope to Islam and the Use and
Usefulness of Archival Sources" Prof. Dr. Machiel
KIEL..........................................................................................................
316
Discussion................................................................................................................................
324
SESSION VIII "Importance of the Turkish Archives for the History
of Romania" Prof. Dr. Mihai
MAXIM.........................................................................................................
326 "The Romanian-Turkish Relationships Reflected in Documents
Belonging to Romania's National Archives" Adriana-Laura
MIRON..........................................................................................................
330 "Turkish Archival Material in Greek Historiography" Prof. Dr.
Evangelia BALTA
...................................................................................................
342 "Concerning the Settling of German Colonists in the Southern
Besarabia and Their Demographic Development in the 19th –20th
Centuries" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS - Serghey
KAPUSTIN.................................................. 373
"Searching For Zihne: The Başbakanlık Arşivleri as a Source For the
History of Northern Greece" Prof. Dr. Heath LOWRY
........................................................................................................
392
Discussion................................................................................................................................
411
-
XIII
SESSION IX "Archival Sources on the Ottoman Empire in World War
I" Prof. Dr. Stanford J.
SHAW...................................................................................................
415 "The 19th and 20th Centuries Caucasian Studies and the Ottoman
Archives" Assoc. Prof. Mustafa BUDAK
................................................................................................
421 "Turkish Historical Documents in the Archives of Ukraine" Olga
MUZYCHUK..................................................................................................................
441 "Friendship and Cooperation Relations Between the Ottoman
Empire and the Republic of Azerbaijan (1918-1920)" Atahan PAŞAYEV
..................................................................................................................
451 "Importance of the Documents of Prime Ministry Ottoman Archives
for Learning the History of Tatars and of the Other Volga River
Peoples" Danil
IBRAHIMOV................................................................................................................
463
Discussion................................................................................................................................
470
SESSION X "Review of the Holdings and Collections of Records
from the Ottoman Period in the Bosnia and Herzegovina Archives"
Sejdalija
GUŠIĆ.......................................................................................................................
475 "The Importance of Ottoman Archives in the Study of History of
Bosnia-Herzegovina" Aladin
HUŠIĆ.........................................................................................................................
486 "Ottoman Period Records in the Archives of the Oriental
Institute" Dr. Behija
ZLATAR................................................................................................................
495 "Archival Treasure Accumulated in Kosovo Under the Ottoman
Administration" Refike SULÇEVSI
..................................................................................................................
500
Discussion................................................................................................................................
505
SESSION XI "Ottoman Documents in the Directorate of Historical
Documents in Damascus" Dr. Mohammad Ghassan OBEID
..........................................................................................
510 "Role and Importance of the Ottoman Archives for the History of
the Gulf Countries" Prof. Dr. Zekeriya KURŞUN
..................................................................................................
532 "Ottoman Archives Regarding Studies on the History of Iraq"
Prof. Dr. Gökhan ÇETİNSAYA
.............................................................................................
541 "Ottoman Documents in Saudi Arabia and Experience of King
Abdulaziz Foundation on Gathering and Translation" Dr. Fahd Bin
Abdullah
AL-SEMMARY................................................................................
546 "Importance of Turkish Archives Regarding the History of Libya"
Dr. Mohammad Tahir AL-CERRARI
....................................................................................
555
Discussion................................................................................................................................
561
-
XIV
SESSION XII "Importance of the Muhimme Registers of Algeria,
Tunisia and Libya Belonging to the Second Half of the 16th Century
for the History of the Region" Prof. Dr. Abdulcelil
TEMIMI.................................................................................................
568
"Documents During Ottoman Period in National Archives of Tunisia
(1574-1881)" Dr. Hedi JALLAB
...................................................................................................................
580 "Arabic Manuscripts in the Turkish Libraries Case Study :
Köprülü Library" Dr. Mohammad HOWAR-Dr. Hulud
ELAMUŞ....................................................................
589 "Sources Concerning the Ottoman Era in the Egyptian Archives"
Prof. Dr. Mohammad Saber
ARAB........................................................................................
594 "National Archives of Yemen and its Experience in Research of
Ottoman Documents" Fuad Al-SHAMI
.....................................................................................................................
605
Discussion................................................................................................................................
612
APPENDIX.........................................................................................................................
615
-
XV
المحتويات
XXI.....................................................................................................................................المقدمة
الكلمات االفتتاحية المدير العام ألرشيف الدولة
XXXI............................................................................................
يوسف صارن آياألستاذ المشارك وزير الدولة ونائب رئيس الوزراء
XXXIII.........................................................................................عبد
اللطيف َشناراألستاذ المشارك رئيس قسم التاريخ في جامعة بلكنت
XXXVI..........................................................................................البروفيسور
الدآتور خليل إنالجيك
تالمحاضرا
الجلسة األولى
"التطور التاريخي لعلم األرشيف في ترآيا"
5.....................................................................................................البروفيسور
الدآتور أتيال تشيتين
"الجهود المبذولة في أرشيف الدولة التابع لرئاسة الوزراء وعملية
تصنيف الوثائق"
21...........................................................................................................................خليل
اهللا أوزجان
"أرشيف قيود األوقاف التابع لإلدارة العامة لألوقاف"
30...................................................................................................................................آاني
أوزيار
مخطوطات الموجودة في إدارة البحوث واألرشيف الوطني بجمهورية قبرص
الشمالية والتعريف بالدفاتر ال" : إدارة األوقاف(والتعريف آذلك
بالبرات والحجج والملفات ) متصرفيات، األوقاف والمحكمة الشرعية(
"وطرق استخدام القيودات وشروط صيانتها) المحاسبة والمراقبة
41.............................................................................................................................فاطمة
دوغاتش
49.............................................................................................................................................نقاش
الجلسة الثانية
"التاريخ الديمغرافي للدولة العثمانية واألرشيف العثماني"
52......................................................................................................أوآطاي
أوزالاألستاذ المشارك
"دور األرشيف في حل النزاعات الدولية"
64...............................................................................................البروفيسور
الدآتور حكمت أوزدمير
-
XVI
التاسع عشر والتطور التاريخ العرقي لغاغاووز باصاربيا في نهاية
القرن الثامن عشر وبداية القرن" الديمغرافي
"لهم على ضوء وثائق األرشيف الوطني المولدوفي
71...................................................................................................الدآتور
أولكا رادوفا آاراناستاس
دفاتر الطابو دراسة في الوثائق العثمانية من خالل السجالت
العثمانية القدس ، األرض والسكان" "م) 1914 – 1525( ودفاتر إحصاء
النفوس
78.................................................................................................
محمد صالحيةالبروفيسور الدآتور
104..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الثالثة "أرشيف رئاسة أرآان أتاسة بين األمس واليوم"
106......................................................................................................................تيكتالدآتور
أحمد " )طربيس( آداسترو من الدولة العثمانية إلى اليوم ومشروع تشغيل
أرشيف الطابو آليا–أرشيف الطابو"
113............................................................................................................................عدنان
طورون "رياالوثائق العثمانية في أرشيف الدولة ببلغا"
122..............................................................................................................الدآتور
يوردان زهاالفالوثائق األرشيفية التي تمت المحافظة عليها منذ عهد
الدولة العثمانية في إدارة أرشيف الجمهورية "
"المقدورنية
134.............................................................................................................................عدنان
شريف
138..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الرابعة "نظام الملل عند العثمانيين"
143.............................................................................................
الدآتور إلبار أورطايليرالبروفيسو "مثال التمّرد األرمني في فان: اني
واألرمناألرشيف العثم"
14٩.....................................................................................البروفيسور
الدآتور جوستين ماك آارتي "األرمنية قضية في األرشيفية الوثائق
أهمية"
1٧٧.....................................................................................البروفيسور
الدآتور يوسف حالج أوغلي "نشاطات الجمعيات التبشيرية المسيحية في
الدولة العثمانية واألرشيف المتعلق بهم"
١٩٧......................................................................................................
عمر طورانكاألستاذ المشار
21٣..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الخامسة "العالقات اإلثيوبية الترآية"
2١٥............................................................................................
تاآانت إليزابي–زنب وورك دالالق
-
XVII
"السياسة العثمانية في المجر في القرن السادس عشر من خالل دفاتر
المهمة"
٢١٩.......................................................................البروفيسور
الدآتور آزا دافيد والدآتور بال فودور
" الفترة الكالسيكية واألرشيف العثمانيالتاريخ السياسي العثماني
في"
٢٢٩..............................................................................................البروفيسور
الدآتور فريدون أَمَجن
٢٣٨.........................................................................................................................................نقاش
الجلسة السادسة "التاريخ العثماني من وجهة نظر التاريخ
القانوني"
٢٤٢..........................................................................................البروفيسور
الدآتور أحمد أق آوندوز " ةحديثفترة الأهمية األرشيف العثماني في
األبحاث المتعلقة باإلدارة العثمانية في ال"
٢٦٠................................................................................................
الدآتور علي ٌأق يلدزرالبروفيسو
٢٦٧..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة السابعة
"المصادر األرشيفية للتاريخ البحري العثماني"
٢٧٣..........................................................................................البروفيسور
الدآتور إدريس بوسطان
"األرشيف العثماني من ناحية التكنولوجيا العسكرية العثمانية"
٢٨٠..............................................................................................................الدآتور
رودس مورفاي
لترآي وأهميته في الجهود المتعلقة بالبحث في حرآة تجديد التشكيالت
العسكرية مكانة األرشيف ا" " العثمانية
٢٨٩.................................................................................................................الدآتور
زآريا ترآمان إدعاء البابا متوديج دراقنو فى إآراه بلغار رودوب فى
دخولهم إلى اإلسالم"
" و استخدام الوثائق األرشيفية و فائدتها فى ذلك
٣١٦...................................................................................................لمايكيل
آي الدآتور رالبروفيسو
٣٢٤..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الثامنة "أهمية األرشيف الترآي في موضوع التاريخ الروماني
"
٣٢٦.............................................................................................البروفيسور
الدآتور ميهاي ماآسيم "العالقات الرومانية الترآية في ضوء وثائق
األرشيف الروماني"
٣٣٠...................................................................................................................
لورا ميرون-أدريانا "الوثائق العثمانية في موضوع آتابة التاريخ
اليوناني"
٣٤٢.............................................................................................روفيسور
الدآتورة إيفانكيليا بالطالب
-
XVIII
لجنوب باصاربيا في القرنين التاسع عشر والعشرين والتطور
آلمانياالوضع السكاني أثناء االحتالل " "الديمغرافي
٣٧٣.................................................................سرآاي
آابوستين- الدآتور أولكا رادوفا آاراناستاس "شمالى دراسة حول زهنة
وأرشيف رئاسة الوزراء آمصدر لتاريخ اليونان ال"
٣٩٢..................................................................................................البروفيسور
الدآتور هيث لوري
٤١١..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة التاسعة
"األرشيف الترآي مصدرا من مصادر الحرب العالمية األولى"
٤١٥.............................................................................................البروفيسور
الدآتور ستانفورد شاو
"البحوث المتعلقة بالقوقاز في القرنين التاسع عشر والعشرين وأهمية
األرشيف العثماني"
٤٢١.................................................................................................فى
بوداق مصطاألستاذ المشارك
"األوآرانيوثائق التاريخ الترآي في األرشيف " ٤٤١
.......................................................................................................................أولكا
موزوتشوك
")١٩٢٠-١٩١٨( عالقة الصداقة والتعاون بين الدولة العثمانية
وجمهورية أذربيجان"
٤٥١.........................................................................................................................أطاهان
باشاييف
"ولكاأهمية األرشيف العثماني التابع لرئاسة الوزراء في معرفة تاريخ
شعوب التاتار وشعوب الف"
٤٦٣........................................................................................................................دانيل
إبراهيموف
٤٧٠..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة العاشرة
"نظرة على وثائق األرشيف المتعلقة بالفترة العثمانية في أرشيف
البوسنة والهرسك"
٤٧٥......................................................................................................................سجدليجا
آوسيتش
"أهمية األرشيف العثماني في البحوث المتعلقة بتاريخ البوسنة
والهرسك"
٤٨٦..................................................................................................................هوسيتش
عالء الدين
"أرشيف معهد الدراسات الشرقية التي تتعلق بالفترة العثمانيةالوثائق
الموجودة في "
٤٩٥...............................................................................................................الدآتورة
بهيجة زالطار
"خزينة األرشيف التي تكونت في آوسوفا في ظل اإلدارة العثمانية"
٥٠٠......................................................................................................................رفيقة
سولتشفسي
٥٠٥..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الحادية عشرة
"لوثائق العثمانية في مرآز الوثائق التاريخية بدمشق"
٥١٠...........................................................................................................د
غسان عبيدالدآتور محم
-
XIX
"مكانة األرشيف العثماني وأهميته في تاريخ دول الخليج"
٥٣٢............................................................................................البروفيسور
الدآتور زآريا قورشون
"األبحاث المتعلقة بتاريخ العراق في ضوء األرشيف الترآي"
٥٤١...................................................................................تين
صايايالبروفيسور الدآتور آوآهان تش
"ارة الملك عبدالعزيز بين الجمع والترجمةتجربة د الوثائق العثمانية
في المملكة العربية السعودية"
٥٤٦................................................................................................الدآتور
فهد بن عبد اهللا السماري
"والخصوصية الليبية اهمية أالرشسيف العثماني"
٥٥٥......................................................................................................الدآتور
محمد طاهر الجراري
٥٦١..........................................................................................................................................نقاش
الجلسة الثانية عشرة
"١٦ أهمية المهمة دفتري إلياالت الجزائر وتونس وطرابلس في النصف
الثاني من القرن"
٥٦٨......................................................................................البروفيسور
الدآتور عبد الجليل التميمي
"1881 – 1574الوطني التونسي حول وثائق الفترة العثمانية باألرشيف"
٥٨٠..................................................................................................................
الهادي جالبالدآتور
"جاذالمخطوطات العربية في ترآيا مكتبة آوبرلي نمو"
٥٨٩.................................................................................
الدآتور خلود العموش-الدآتور محمد هوار
"لوثائق المصريةمصادر العصر العثمانى فى دار ا"
٥٩٤........................................................................................البروفيسور
الدآتور محمد صابر عرب
"في البحث عن الوثائق العثمانية وتجربتهالمرآز الوطني للوثائق "
٦٠٥...............................................................................................................................فؤاد
الشامي
61٢..........................................................................................................................................نقاش
615.......................................................................................................................................مالحق
-
ÖNSÖZ PROLOGUE
المقدمة
-
ÖNSÖZ
Geçmişe ait olayların, yaşananların, birikim ve tecrübelerin
tanığı olan yazılı belgeler, bize tarihi anlatır. Bu yazılı
malzemenin korunması ve belli bir yerde saklanması ile ortaya çıkan
arşivler, tarihin en önemli tanıklarıdır.
Küçük bir uç beyliğinden büyük bir imparatorluğa dönüşen
Osmanlıların yayıl-dıkları coğrafî alanın büyüklüğü ve devlet
olarak var oldukları zamanın yüzyıllarla ifade edilebilecek kadar
uzun bir zaman dilimini kapsaması sebebiyle arkasında bıraktığı
arşiv-lik malzeme, oldukça fazla ve bir o kadar da önemlidir.
Bilindiği gibi, sadece Türkiye Cumhuriyeti'nin değil; Avrupa ve
Balkan ülkeleri-nin, Güney Rusya, Ortadoğu ve Kuzey Afrika
ülkelerinin en az birkaç yüzyıllık tarihinin temel kaynaklarından
birisi de Osmanlı Arşivleridir. Bu gün bu arşiv, Akdeniz ülkeleri
ve Avrupa tarihi için de önemli arşivlerdendir. Bu nedenle Osmanlı
Arşiv belgeleri, "millî" olmanın yanı sıra "milletlerarası"
özellikler de taşımaktadır. Dolayısıyla, bahis konusu ülkeler,
kendi kültürlerini ve geçmişlerini bizim yazılı belgelerimizden
takip etmek zorundadırlar. Çünkü belge dili sade, taraflı
yargılardan uzak ve objektiftir. Bu belgeler, tarihi en doğru
şekilde bize sunarken üstlerine düşen ağır sorumluluğu da hakkıyla
yerine getirirler. Yeter ki biz belgelerin dilinden anlayalım ve
onların anlattıklarına sadık kalarak tarihi yazalım.
Yukarıda da değindiğimiz gibi, bu bölgelerde Osmanlı Devleti'nin
idaresinden sonra kurulan devletlerin tarihleri ile ilgili olarak,
Osmanlı Arşivi'ne dayanmadan yapıla-cak çalışmalar netice
itibariyle eksik kalacaktır.
Bugün dünyada, gerek devletler ve gerekse şahıslar arasındaki
ihtilafların çözü-münde de başvurulacak kaynakların başında
arşivler gelir. Nitekim bu coğrafyada yer alan ülkeler arasında
ortaya çıkan ihtilaflar, arşivlerimizdeki belgeler sayesinde çözüme
kavuşturulmuştur. Bu nedenle arşivler, sadece tarihçilerin değil;
kişisel hakların ispatı ile hukukî, kültürel, sosyal, iktisadî ve
psikolojik ve dinî alanlarda araştırma yapacakların da
başvuracakları önemli kaynaklardır.
Arşiv gibi bir hazineye sahip olan Osmanlı Devleti'nin,
kuruluşundan itibaren kâğıda ayrı bir önem vermesi ve yazılı kâğıdı
imha etmeyerek saklayıp, koruması sebe-biyle, teşkilat ve
müesseseler açısından dönemin en mükemmel devletlerinden biri
ol-muştur. Bu itibarla Osmanlı Devleti, öneminden dolayı arşive
"Hazine-i Evrak" ismini vermiş ve titizlikle koruyarak bugüne
ulaşmasını sağlamıştır. Biz de aynı bilinç ve sorum-luluk
içerisinde, bu arşivleri koruyarak gelecek nesillere aktarmayı
görev addetmekteyiz.
-
XXIV
Uluslararası önemdeki bu zengin mirası devralan Devlet Arşivleri
Genel Mü-dürlüğü, modern arşivciliğin olmazsa olmazı olan tam
açıklık prensibini temel ilke olarak benimsemiştir. Genel
Müdürlüğümüz, Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi'ndeki mevcut
bel-gelerin, otomasyon ve dijital ortama aktarılması projeleri ile
üzerine düşen görevi yerine getirmeye çalışmaktadır.
Türk Arşivleri taşıdığı bu önemden dolayı; ilk olarak 17-19
Kasım 2005 tarihleri arasında düzenlenen "Uluslararası Türk
Arşivleri Sempozyumu" ile pek çok ülke tarihçi-sini ve arşiv
uzmanını bir araya getirmiştir. Yine Genel Müdürlüğümüz, arşivcilik
konu-sunda uluslarası işbirliğine ve bilimsel anlayışa verdiği
önemin bir göstergesi olarak bu sempozyumla, arşiv-tarih
ilişkisinin Osmanlı arşiv belgeleri bağlamında pekiştirilmesine
öncülük etmiştir. Böylelikle, dünya tarihinin objektif bir şekilde
yazılarak aydınlatılma-sına zemin hazırlanmıştır.
Yirmi iki ülkeden katılan bilim adamları, sempozyumda elli bir
tebliğ sunmuştur. Sempozyumda sunulan tebliğler ve oturum
sonlarında yapılan tartışmalar çözümlenerek yayına
hazırlanmıştır.
Çok sayıda bilim adamının bir araya gelip, çalışmalarını
bizlerle paylaşması ile hem tarihçiler ve arşivler arasında bir
iletişim kurulmuş, hem de yapılan görüşmelerle yeni açılımlar elde
edilmiştir.
Adı geçen coğrafyada yaşayan devletlerin, davetimize icabet
etmeleri ve ellerin-deki mevcut birikimi paylaşmaları, bizler için
de ayrı bir önem taşımaktadır. Bu sebeple, "Uluslararası Türk
Arşivleri Sempozyumu"na katılan bilim adamlarına teşekkür ediyor ve
bu alandaki işbirliğinin devam edeceğini ümit ediyorum.
Ayrıca bu sempozyumda görev alan ve bu eserin oluşmasında emeği
geçen tüm personelimize de katkılarından dolayı teşekkür
ediyorum.
Saygılarımla.
Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü
-
XXV
PROLOGUE
Written documents tell us about history, as they are the
witnesses of events,
livelihoods, accumulation and experiences belonging to past.
Hence, archives, coming into being through protection and
preservation of these written material have been major witness of
history.
The Ottomans, developed from a principality into an empire, left
a good deal of archival material huge not only in number but also
in importance, as they ruled over an enormously vast area for
centuries.
As known, Ottoman Archives are one of the basic sources for the
history of some centuries not only of Republic of Turkey but also
of European and Balkan, South Russian, the Middle Eastern, the
Levant and the North African countries. These countries need to
search at the Ottoman archives for investigation of their culture
and history. For this reason, in addition to being national, the
Ottoman archival documents possess an “international”
character.
As already touched upon, on the regions in question, any study
relating to the history of the post-Ottoman countries shall
inevitably be lacking without searching on the documents in the
Ottoman archives.
Moreover, in the present world, the archives are the premier
source for resolution of disputes among the states or individuals.
To illustrate, some of the disputes arose in the above-mentioned
geography came to solution thanks to the documents in our archives.
With the result that, the archives are an important source not only
for the historians but also for researchers studying legal,
cultural, social, economic, political and religious areas, and for
affirmation of individual rights.
The Ottoman Empire considered paper important from its very
beginning and preserved the written document instead of
annihilating them that let the Empire to be among the prominent
powers of its age in terms of organization and establishment. It is
for this reason that the Empire called the archives “Hazine-i
Evrak” (ie. The Archival Treasury) to stress its importance and
managed them to reach the present time by sensitive preservation.
With the same consciousness and responsibility, we, too, consider
protection of the archives and transferring them to the next
generation as our mission.
Having succeeded this rich heritage, the General Directorate of
State Archives has seriously taken up the principle of exact
opening as its chief object.
-
XXVI
The General Directorate has been trying to complete its mission
through the projects of automation and digitalization of the
present documents in the Ottoman and the Republican Archives.
With the above-mentioned importance of the Turkish archives in
mind, the General Directorate achieved the gathering of historians
and archive experts from diffe-rent countries thanks to the
“International Symposium on Turkish Archives” which was organized
on November 17-19, 2005, as the first time. Equally important, the
General Directorate has pioneered strengthening of relation between
archives and history on the example of Ottoman Archives, indicating
the importance we give to international cooperation and scientific
understanding on the field of archives. With the result that, the
symposium prepared the way for enlightening of the world history by
means of an objective writing.
During the symposium, fifty one papers were presented by the
scholars from twenty two different countries. These papers and
analysis of the post-session discussions have been prepared for
publication.
Gathering of a number of scholars and sharing their works with
us provided com-munication among the historians and archivists, and
by means of the conversations made during the symposium new
openings became possible.
Joining the countries of above-mentioned geography to our
invitation and sharing their experience with us are of particular
importance to us. I give my thanks to the scholars for their
participation into the “International Symposium on Turkish
Archives” and hope continuation of cooperation on this field.
Lastly, my thanks to all the staff that were entrusted with the
symposium and did their best in preparation of this work.
Assoc. Prof. Yusuf SARINAY General Director of State
Archives
-
XXVII
المقدمة
إن الوثائق المدونة التي هي شواهد لألحداث التاريخية والحوادث
الماضية والتجارب ودور األرشيف التي ظهرت؛ للحفاظ على تلك المواد
المكتوبة . المعاشة، تحكي لنا التاريخ
.في أماآن معينة، من أهم شواهد التاريخ
الذين تحولوا من إمارة حدودية صغيرة –شيفية التي ترآها العثمانيون
والمواد األرإلى إمبراطورية عظيمة قد احتوت على وثائق تاريخية آثيرة
ومهمة؛ بسبب آبر المساحة الجغرافية التي شغلتها الدولة العثمانية من
جهة، وامتداد ذلك الحكم لفترة زمنية طويلة تقدر
.بعدة قرون من جهة أخرى
ما هو معلوم فإن دور األرشيف العثمانية ال تعّد إحدى أهم المصادر
التاريخية وآللجمهورية الترآية؛ بل هو آذلك مصدر مهم وأساسي لتاريخ
أوربا ودول البلقان وروسيا
آما أن هذه األرشيفات اليوم من أهم . الجنوبية ودول الشرق األوسط
وشمال إفريقيا أيضًاولهذا السبب فإن وثائق . البحر األبيض المتوسط
ودول أوربادور األرشيف لتاريخ دول
ولذلك فإن الدول . فإنها تحمل صفة العالمية" وطنية"األرشيف
العثماني بقدر ما هي وثائق المذآورة بحاجة إلى وثائقنا التاريخية
المدونة؛ لمتابعة تاريخها وثقافتها؛ ألن لغة الوثائق
وفي الوقت الذي تقدم لنا فيه هذه الوثائق التاريخ . زسهلة وموضوعية
وبعيدة عن التحيبشرط أن نفهم . بالوضع الصحيح، فإنها تقوم بالمسؤولية
التاريخية الملقاة على عاتقها أيضًا
.لغة تلك الوثائق، وأن نكتب التاريخ في ضوئها بصدق
إذا شرعت وآما أسلفنا فيما سبق فإن الدول التي قامت بعد أن شهدت
اإلدارة العثمانيةفي تدوين أبحاث تاريخها بمعزل عن وثائق األرشيف
العثماني، فإن تلك األبحاث ستبقى
.ناقصة ومبتورة من حيث النتائج
آما أن دور األرشيف اليوم تعد المصادر األساسية التي يحتكم إليها
في حل النزاعات، دول المنطقة من خالل وقد حلت الخالفات التي نشبت بين
بعض. سواء الدولية أو الشخصية
ولذلك فإن دور األرشيف ليست المصادر التاريخية . الوثائق الموجودة
في دورنا األرشيفيةللمؤرخين فحسب؛ بل هي مصادر مهمة آذلك إلثبات
الحقوق الشخصية، آما هي من
-
XXVIII
عية المصادر المهمة للباحثين في أبحاثهم الدينية والثقافية
والحقوقية واالقتصادية واالجتما .والنفسية
وبسبب االهتمام الذي أولته الدولة العثمانية منذ نشأتها بالورق،
واحتفاظها لألوراق . المكتوبة دون إتالفها، فإنها أصبحت أهم دول ذلك
العهد من حيث التشكيالت والمؤسسات
على األرشيف، وحافظت عليها بحرص شديد؛ " خزينة األوراق"ولذلك فإنها
أطلقت اسم وانطالقًا من ذلك الحس والمسؤولية نعّد الحفاظ عليها ونقلها
إلى . ت إلينا سالمةحتى وصل
.األجيال القادمة واجبًا علينا
التي استلمت هذا التراث -وقد اختارت اإلدارة العامة ألرشيفات
الدولة الترآية قًا من مبدأ االنفتاح الكامل مبدأها األساسي في
التعامل مع الوثائق، انطال–العالمي الثر
وتحاول إدارتنا العامة القيام بمشروع نقل الوثائق الموجودة في
األرشيف . األرشفة الحديثة .العثماني وأرشيف الجمهورية إلى النظام
المرئي والرقمي
وبناًء على األهمية التي تحملها دور األرشيف الترآية، فإن إدارتنا
العامة قد قامت نوفمبر 19-17في الفترة من " عالمية لألرشيفات
الترآيةالندوة ال"وألول مرة بتنظيم
م، وبذلك فإنها جمعت العديد من مؤرخي دول العالم وخبراء األرشيف
ووفرت لهم 2005آما أن إدارتنا العامة ومبادرًة منها لألهمية التي
توليها لألرشفة والتعاون . لقاًء عالميًا
للعالقة الثنائية بين األرشيف والتاريخ في –لندوة من خالل هذه
ا-العالمي، قد أآدت ريادتها .وبذلك فقد مهدت لتدوين تاريخ العالم
بنظرة موضوعية. ضوء وثائق األرشيف العثماني
وقد . وقد شارك العلماء من سبع وعشرين دولة، وقدموا في الندوة
اثنين وخمسين بحثًا .أعدت تلك البحوث والمناقشات التي جرت حولها
للنشر
ا أن التقاء العديد من العلماء في هذه الندوة، ومشارآتهم الفعالة
معنا قد ساعد على آمتوفير مناخ مشترك بين المؤرخين وخبراء األرشيف،
آما ساعد على نشأة آفاق علمية
.جديدة
والحقيقة أن استجابة الباحثين في دول الجغرافيا المذآورة لدعوتنا
إلى هذه الندوة، ولذلك فإننا نشكر الباحثين الذين . سم خبرتهم، يحمل
في طيه أهمية آبيرةوإسهامهم في تقا
، ونأمل استمرار التعاون المشترك في هذا "الندوة العالمية
لألرشيفات الترآية"شارآوا في .الصدد
-
XXIX
ونشكر آافة العاملين ممن أسهموا في تنظيم هذه الندوة، آما نشكر
آافة موظفينا الذين .عداد هذا العملبذلوا جهودهم في إ
.مع خالص تقديرنا
يوسف صارين آي األستاذ المشارك
المدير العام ألرشيفات الدولة
-
AÇILIŞ KONUŞMALARI OPENING SPEECHES
الكلمات االفتتاحية
-
Doç. Dr. Yusuf SARINAY DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRÜ
Sayın başbakan yardımcım, sayın valim, değerli bilim insanları
ve arşivciler, kıy-
metli misafirler ve medyanın temsilcileri;
Öncelikle Genel Müdürlüğümüz tarafından düzenlenen "Uluslararası
Türk Arşiv-leri Sempozyumu"na hoş geldiniz diyor, hepinize
teşrifleriniz ve katkılarınızdan dolayı şükranlarımı sunarak
konuşmama başlamak istiyorum.
Devlet ve millet varlığının hafızası niteliğinde olan arşivler,
tarih kaynakları ara-sında gerçeği en objektif bir şekilde yansıtan
otantik belgeler olmasından dolayı arşivsiz tarih bilimi
düşünülemez. Bu sebeple, tarih araştırmalarında biz arşivcilere
önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir.
Köklü bir tarihe ve zengin kültüre sahip olan Türkiye, Osmanlı
Devleti'nden dev-ralınan büyük mirasla dünyanın en zengin arşiv
potansiyeline sahip sayılı ülkelerden birisi durumundadır. Bugün bu
arşivler; Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Vakıflar ve Tapu-Kadastro
Genel Müdürlükleri ile Topkapı Sarayı ve bazı müzeler ile Osmanlı
coğ-rafyasında yer alan çeşitli ülkelerin yanı sıra, % 90 oranında,
Osmanlı Devleti'nin resmî yazışmaları, merkez teşkilatının belge ve
defter serileri, İstanbul'da Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü'ne bağlı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı'nın yanı sıra,
Anka-ra'da faaliyetlerini sürdüren Cumhuriyet Arşivi ve
Dökümantasyon Daire Başkanlıkların-dan meydana gelmektedir.
Dolayısıyla Genel Müdürlüğümüz Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri ile
birlikte değerlendirildiğinde, ortalama 700 yıllık bir tarihe ve
kültürel birikime sahip bulunmakta ve Osmanlı Arşivlerimiz hitap
ettiği coğrafya ve zenginlik açı-sından millî olmanın yanı sıra,
milletlerarası bir özellik taşımakta ve dünya kültür
tarihçi-liğinde önemli bir yere sahip bulunmaktadır. Ayrıca kişisel
hakların ispatı ve bazı ulusla-rarası ihtilaflarda hâlâ başvurulan
bir arşiv olması sebebiyle, adeta yaşayan bir tarihin sessiz
şahitleri durumundadır.
Takdir edileceği gibi, böylesine zengin olan Türk Arşivlerinde
araştırma yapılma-dan yazılacak bir bölge ve dünya tarihinde önemli
eksiklikler olacaktır. Bunun bilincinde olan Genel Müdürlüğümüzce
arşivlerimizdeki belgeleri Türk ve dünya ilim aleminin hiz-metine
en iyi ve hızlı bir şekilde sunmak amacıyla, modern arşivciliğin
ortak ilkesi olan tam açıklık prensibi, arşivimizin temel ilkesi
haline getirilmiş, tasnifi tamamlanan belgeler hiçbir kısıtlamaya
tabi tutulmadan araştırmacılara açılmıştır. Araştırma hizmet-leri
mevzuatımız yeniden düzenlenerek, belgeye ve bilgiye ulaşmadaki
bürokratik engel-
-
XXXIV
ler ortadan kaldırılmıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi
otomasyon ve belgelerin elektro-nik ortama aktarılması projesi
gerçekleştirilmiş ve hâlâ da geliştirilerek, belge fonları dijital
ortama aktarılmaktadır. Yine dünya bilim çevrelerine kolaylık
sağlamak amacıyla internette belge kataloglarımız yayınlanmaya
başlamıştır.
2004 yılından itibaren de dijital ortama aktarılan belgeler,
bilgisayar ortamında araştırmacılara sunulmaya başlanmıştır. Ayrıca
Genel Müdürlüğümüz, iş ve işlemlerde belirli standartlar getirerek
verdiği hizmetlerin verimini ve kalitesini yükseltmek amacıyla,
2004 yılı sonunda, ISO-EN 9000 TSE Kalite Yönetim Sistemi Belgesi
almıştır. Hedefimiz kısa zamanda verilen hizmetler açısından
arşivimizi gelişmiş ülke arşivleri ile rekabet edecek seviyeye
getirmektir.
Arşivimizin kolay ve rahat ulaşılabilir bir arşiv haline
getirilmesine paralel ola-rak, Türk ve yabancı araştırmacıların
arşivimize olan ilgisi artmış, Osmanlı tarihi araştır-malarında bir
artış olmuştur. Nitekim bugüne kadar 80 farklı ülkeye mensup
araştırmacı, arşivimizde araştırmalarını yapmış ve yapmaya da devam
etmektedir.
Genel Müdürlüğümüzün bu başarılı çalışmalarını yürüten değerli
mesai arkadaş-larıma ve başta yatırımlar olmak üzere,
çalışmalarımıza her türlü yardım ve desteği sağ-layan hükümetimize
huzurlarınızda teşekkürü bir borç bilirim. Bilindiği gibi arşivler
bü-tün sosyal ve insanî bilim dallarının ana kaynağıdır. Bu sebeple
arşivlerimiz, bizleri önce yüzyıllarca kader birliği yaptığımız
uluslarla, sonra bütün medenî dünya ile bilgi ve dü-şünce
alış-verişine ve kaynaşmaya götürebilecek en sağlam ve en zengin
kaynaktır. Bu anlayışla hareket eden Genel Müdürlüğümüzce
uluslararası ilişkilere büyük önem veril-mektedir. Bu bağlamda
bölgemiz ve dünyadaki arşiv faaliyetlerine aktif bir şekilde
katı-lan Genel Müdürlüğümüz bir çok ülke ile işbirliği protokolü
imzalayarak ortak çalışmalar da yürütmektedir.
Genel Müdürlüğümüzün arşivcilik konusunda uluslararası
işbirliğine ve bilimsel anlayışa önem vermesinin bir yaklaşımı olan
bu sempozyumda arşiv-tarih ilişkisini Os-manlı dönemi arşivleri
bağlamında ele alan Türkiye dahil 24 ülkeden gelen bilim insan-ları
tarafından, 53 tebliğ sunulacaktır. Türkiye ve Osmanlı
coğrafyasında yer alan birçok ülkenin arşivcileri ile çok değerli
Osmanlı tarihçilerinin sunacakları tebliğlerin dünyadaki Osmanlı
dönemi arşiv malzemesinin genel bir envanterinin çıkarılması ile
bölge ve dünya tarihinin objektif bir şekilde yazılması ve
aydınlatılmasına önemli katkılar sağlayacağına inanıyorum. Biz
başta Ermeni meselesi olmak üzere, tarihî konuların, tarihin sessiz
tanık-ları olan arşivlere dayanarak, bilimsel bir yaklaşımla ele
alınması ve değerlendirilmesini arzu ediyoruz. Bu vesile ile
sempozyumumuza katılan çok değerli bilim adamları ve arşivcilere,
sempozyumun gerçekleştirilmesinde bize her türlü desteği sağlayan
sayın başbakanımıza ve sempozyumun açılışını onurlandıran Başbakan
Yardımcımız Sayın Doçent Doktor Abdüllatif Şener'e kurumum ve
şahsım adına teşekkür ediyor, en derin saygılarımı sunuyorum.
-
XXXV
Doç. Dr. Abdüllatif ŞENER DEVLET BAKANI ve BAŞBAKAN
YARDIMCISI
Değerli bilim insanları, arşivciler ve sayın davetliler:
"Uluslararası Türk Arşivleri
Sempozyumu"na hoş geldiniz diyorum ve şahsım ve hükümetim adına
saygıyla selam-lıyorum. Birçok medeniyeti buluşturan İstanbul'da
sizlere ev sahipliği yapmaktan duydu-ğum mutluluğu ifade etmek
istiyorum. Bildiğiniz gibi, her millet bir tarihî mirasın
sahibidir. Arşivler de bu tarihî mirasın çok önemli bir bölümünü
teşkil etmektedir. Arşiv-ler, kütüphaneler ve eski eserler gibi
maddî ve manevî kültür varlıkları geçmişe ait bilgi-leri bu güne
taşımaktadır. Yani bu günü geçmişe bağlamaktadır. Bu günle geçmiş
arasın-da irtibat kurmamıza imkan sağlamaktadır. Elbette geçmişe
ait meraklarımızı karşılama-mızda da önemli fonksiyonları
bulunmaktadır ve elbette ki konuyu sadece meraklarımızı karşılamaya
indirgersek, eksik olmaktan öte yanlış sonuçlara ulaşmak da
mukadder olur. Vaktiyle arşivlerde bir süre ben de çalışmıştım.
1991'de siyasete atılarak arşiv çalışmala-rımıza ara vermiştik.
Doktora tez konum "Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi" idi ve bu
konu üzerinde arşivde uzun süre çalışmalarımızı tamamladık. Doktora
tezimizi verdik. Tez daha sonra kitaplaştı ve ben arşivlerde acaba
ne var ne yok diye bir İstanbul gelişimde tekrar arşive girdiğimde,
bir baktım ki temettuat defterlerinin tasnifi büyük ölçüde
tamamlanmış, kataloglar hazırlanmış, raflardaki yerini almış.
Eyvah! Dedim. Tezi erken bitirmişiz. Temettuat defterlerini de
girseydik, oradaki bilgileri de devşirseydik, ondan sonra tezi
sunsaydık veya kitaplaştırsaydık iyi olacaktı dedim ve merakımdan
dolayı birkaç defteri karıştırmaya karar verdim. "Neye bakayım?"
dedim. Kendi seçim bölgem ve doğduğum yer Sivas olduğu için Sivas
defterlerine bir bakayım dedim. Önce kent merkezinde bu gün de ismi
değişmemiş Güdükminare Mahallesi defterini incelemeye başladım. Onu
tamamladıktan sonra bir de köy defterlerine bakayım dedim. Kataloğu
karıştırırken tanıdığım bir arkadaşın köyü vardı. İsmi onun da
değişmemiş olduğu için Durdulu Köy defterine girdim. O günlerde
fotokopi çekmek biraz pahalı olduğu için, mikrofilmi de aldırmak
gerekiyordu. Bilgileri elimde not ettim ve o bilgileri, maalesef
hiç kullanamadım yazılı olarak. Çünkü hemen aradan birkaç ay geçti,
seçim kararı alındı ve ben de aday olmaya karar verdim.
Milletvekili adayı olarak köyleri dolaşırken benim arşiv
kaynaklarından yararlan-dığım Durdulu köyüne geldim. Köylüler
toplandılar. Tabii zorunlu eğitimi ilköğretim düzeyinde olmayan bir
kalabalığa ilk cümlem şu oldu; "İçinizde yüz elli yıl evvelki
dedesini tanıyan var mı?" Hiç kimse elini kaldırmadı. Dedim ki "Ben
hepinizin yüz elli yıl evvelki dedesini bilirim". Önce bir
şaşırdılar. O dönemlerde notlara da tabii daha önce
-
XXXVI
biraz bakınmıştım, -unuttum on beş yıl geçtiği için- dedim ki
"mesela Memişgil diye biri varmış." Hemen bir tanesi lâkabından "O
bizimkilere benziyor" dedi. "Bizim lâkabımız öyledir" dedi. "O
şahsın, o dönemde, orada yüz dönüm tarlası varmış. Bunun otuz
dönü-münü su basarmış. Yetmiş dönümü kurakmış. Elli tane koyunu
varmış bunun on tanesi kısırmış. Şu kadar keçisi, bu kadar ineği
varmış. Tahminî yıllık geliri şu kadarmış ve bu kadar vergi
alınırmış" dedim. Arkasından bir başka isim söyledim. Oradan başka
birisi "O da bizimkilere benziyor" dedi. Onu da sıraladım. Üçüncüye
tam başladığım sırada kalaba-lığın arasından şöyle bir cümle
kulağıma geldi. Yanındakiyle şöyle konuşuyor: "Yahu amma palavracı
bir adaya rastladık. Bu adam seçilirse yandık." Baktım ki iş iyice
zora gidecek, konu biraz anlaşılmaz bir hale gelmiş gibi geldi
bana. Bu sefer konuşmamın geri kalan kısmında söylediklerimin doğru
olduğunu anlatmaya başladım; "İşte o dönemlerde kayıtlar düzgün
tutulurmuş, ülke çapında genel bir tahrir yapılırmış. Buralara
kadar memurlar gönderilmiş. O tutulan kayıtların bir örneği, ilde
vilayet sicilinde saklanmış, bir örneği İstanbul'da pây-i tahtta
devlet arşivlerine konulmuş. Sivas'taki kayıtlar kaybolmuş ama,
İstanbul'da Osmanlı Arşivi'ne girerseniz şu sayılı defteri de
incelerseniz bütün encamınız, haritanız önünüze dökülür" diye uzun
uzun anlatmak zorunda kaldım. Ama bir şeyi de öğrendim ki, demek ki
bu tür konuları böyle seçim meydanlarında, köy odala-rında
kullanmak çok da doğru değil ve demek ki sadece olayı,
meraklarımızı gidermek için değerlendirmeye kalkarsak yanlış
anlamalara, yanlış kavramlara yol açabileceği gibi beklemediğimiz
sonuçlar da ortaya çıkabilir.
Tabii tüm bunların ötesinde aynı zamanda geçmişten tevarüs
ettiğimiz hakları-mızı, hem kişisel haklarımızı hem de millet
olarak topyekün haklarımızı belgelendirmede de özellikle arşivlerin
önemli bir yeri olduğunu biliyoruz. Arşivler tarihin ve kültürün
temel kaynaklarıdır. Geçmiş, bugün ve gelecek ancak arşivler
sayesinde daha iyi anla-şılıp, değerlendirilebilmektedir.
Ülkemiz, Osmanlı Devleti'nden devraldığı zengin mirasla dünyanın
en önemli arşivlerinden birine sahiptir. Üç kıta üzerinde çok geniş
bir coğrafya üzerinde, 600 sene-lik bir zaman diliminde hükümran
olmuş ve çeşitli devlet ve milletleri bünyesinde barın-dırmış olan
Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne intikal etmiş zengin
arşiv belgeleri, yalnız bizi, bu coğrafyada bulunanları
ilgilendirmiyor. Sadece Türkiye'nin değil bu gün bağımsız devletler
kurmuş, kırk civarında Ortadoğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve
Arap ülkesinin millî ve ortak tarihlerinin tespitinde ve
yazılmasında başvuru-lacak otantik değerdeki en önemli kaynaklar,
bu Osmanlı Arşivleridir. Bu ülkelerin sosyo-kültürel yapıları ile
iktisadî ve siyasî tarihlerinin gün ışığına çıkarılmasında,
millet-lerarası hakların ispatı ve korunmasında ve ayrıca kişi
haklarının gerektiğinde hukukî dayanağının kurulmasında, müstesna
bir değere sahiptir. Günümüzde bu ülkelere mensup araştırmacılar
kendi arşivlerini kurmak ve millî tarihlerini yazmak amacıyla,
Osmanlı Arşivlerinde bilimsel araştırmalar yapmaktadırlar.
-
XXXVII
Arşivlerimizde Türk ve yabancı uyruklu araştırmacıların
gerçekleştirdikleri araştırmalar, Osmanlı Devleti'nin çok geniş bir
coğrafyada birçok farklı din, millet, mezhep ve kültüre mensup
insanları adil bir yönetim anlayışıyla, barış içinde yaşatabilme
becerisini göstermiş olduğunu ortaya koymaktadır. Osmanlı
Devleti'nin hoşgörü ve adalete dayalı yönetim anlayışını, farklı
din ve toplumlardan oluşan toplumları, barış içinde yaşatma
konusunda insanlık adına önemli bir tarihî tecrübe olmuştur.
Türkiye'nin bu zengin tarihî tecrübesiyle, gerek milletlerarası
işbirliğinin sağlanmasına, gerekse dünya insanlığının barış ve
huzura kavuşmasına önemli katkılar yapabileceğini düşünü-yorum.
Bölge ve dünya tarihi açısından son derece önemli bir yere sahip
olan arşivle-rimizdeki belgeleri, sağlıklı bir şekilde muhafaza
etmek ve dünya ilim aleminin hizmetine daha iyi ve hızlı bir
şekilde sunmak amacıyla, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğümüzce
yürütülen çalışmalara şimdiye kadar olduğu gibi, bundan sonra da
hükümet olarak her türlü yardım ve desteği vermeye devam
edeceğimizi vurgulamak istiyorum.
Sempozyuma katılan değerli tarihçiler ve arşivcilerin
sunacakları tebliğlerin başta Ermeni meselesi olmak üzere,
günümüzde siyasî ve ideolojik sebeplerle ön yargılı bir şekilde ele
alınan bazı konuların, dünyada objektif bir şekilde
değerlendirilmesi ile dünya ve bölgemizin barış ve istikrarına
katkı sağlamasını temenni ediyorum. Bu vesile ile ülkemizden ve 24
farklı ülkeden sempozyuma iştirak eden değerli bilim adamı ve arşiv
yöneticilerine ve ayrıca bu uluslararası sempozyumu düzenleyen
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğümüze teşekkür ediyorum
ve sempozyumun başarılı geçmesini diliyorum.
Saygılarımla...
-
XXXVIII
Prof. Dr. Halil İNALCIK Bilkent Üniversitesi, TÜRKİYE
Sayın bakanım, sayın meslektaşlar, sayın dinleyiciler; Yaşımı
sordukları zaman doksana bir diyorum. Bu ihtiyar tarih hizmetkârı,
inşal-
lah Tanrı birkaç sene daha verir, şimdi Balkanların fethi, I.
Murad üzerinde çalışıyorum. Her sabah kalktığım zaman Tanrı'ya dua
ediyorum. "Biraz daha bana vakit ver. Şu I. Murad'ı tamamlayayım."
Sayın bakan çok güzel bir müşahedesini, seçim sırasında
karşılaştığı hayret verici bir olayı anlattı. Ona çok benzer bir
olayı da ben kendi şahsımda tecrübe etmiş bulunuyorum.
Efendim bizim arşivimizde en eski timar defteri Arnavutluk'a
ait. 1432, II. Murad devrinin başlarına ait defterdir. Bu bir timar
defteridir ve II. Murad'ın ilk devirlerine aittir. Neden bize kadar
gelebilmiş? Çünkü pây-ı taht değişikliklerinden, yani Bursa'dan
Edirne'ye. Timur istilasından sonra Süleyman Çelebi Bursa'ya koştu.
Oradaki hazineyi aldı, Edirne'ye koştu. Edirne'de ondan sonra
devamlı pây-i taht oldu. Tabi Bursa'daki arşiv mahvoldu. Devlet
idaresi Edirne'den İstanbul'a 1453'te intikal ettiği zaman,
Edirne'deki divandaki defterler de kaybolmuştur. Ancak bunlardan
bazıları bize kadar geldi. Sebebi de bu Arvanid, (Arnavut) ile
ilgili defterin, bölgenin bütün nüfusunu, gelir kaynaklarını,
varlığını merkezî idarenin eline bir belge vermek üzere tahrir
yaptırırlardı. Tahrir komisyonları gönderirler ve o memleketin
bütün nüfusunu, iktisadî durumunu ve vergi kaynaklarını
kaydederlerdi. Bunu hepiniz biliyorsunuz, tahrir sistemi dediğimiz
sistem. Mesela, Kıbrıs'ın fethinin hemen akabinde, 1472'de böyle
muazzam bir tahrir yaptırdılar. Böyle 500 sayfalık bir Kıbrıs
tahrir defteri arşivlerimizdedir. Ankara'da Tapu-Kadastro Kuyud-ı
Kadime'de bulunmaktadır.
Her memlekette bu tahrir sistemi mutlaka vardı ve Yıldırım
Bayezid zamanında başladı. Buna ait vesikalar buldum. Bunun faili
de büyük idare adamı Çandarlı Ali Paşa'dır. İlk tahririn, I.
Murad'ın son zamanlarında ve Yıldırım Bayezid zamanında sadrazam
olan Çandarlı Ali Paşa zamanında başladığı anlaşılıyor.
Evet Arvanid (Arnavud) defterinden bahsediyordum. Bu defteri
genç yaşımda arşivde bulduğum zaman, büyük bir heyecanla kopyasını
aldım ve bir sene üzerinde çalı-şarak hepinizin bildiği Sancak-ı
Arvanid defterini neşrettim. Bu defter, bir timar defte-ridir.
Nasıl kalmıştır II. Murad zamanından? Sebebi de şu; bir tahrir
yapıldıktan sonra, bütün ayrıntıları ihtiva eden bir mufassal
defter yazılırdı. Bunu tahrir komisyonunun başındaki emin denilen
komisyon başı yapardı. Buna istinaden bu gelirlerin sipahiler
-
XXXIX
arasında, asker arasında taksimini gösteren ikinci bir defter
müzmel, icmal denilen defter tanzim edilirdi. Bu defter, timar
defteri, iki nüsha yapılırdı. Birisi Rumeli yahut Anadolu
beylerbeyinin yanına gönderilirdi. Bütün timar tevcihlerini bu
defterde tespit ederlerdi. Yani bu iki defterden birisi merkezde,
birisi de beylerbeyinin yanında olurdu. Öyle anlaşılıyor ki bu
Arvanid defterinin beylerbeyinin yanında bulunan nüshası, zamanla
merkez arşivine intikal etmiştir. Bu defterin beylerbeyi yanında
olduğunu gösteren kayıtlar açıktır. Çünkü bütün timar tevcihleri,
her köyün üstünde bir derkenarla kimden kime intikal etmiş, hangi
tarihte ve nerede bu kayıt yapılmıştır bildirilmiştir. Bu suretle,
bu kayıtlardan biz beylerbeyinin hangi tarihte nerede olduğunu
tespit edebiliyoruz. Çok enteresan, bu suretle ben daha sonraki bu
gibi defterlerden II. Murad ve Fatih devrinde beylerbeyinin ve
yanında bulunan -tabi çok zaman sultanda bulunuyordu- sultanın
hangi tarihte, nerede olduğunu tespit etmiş bulunuyorum. Tam bir
kronoloji. Bu şekilde Fatih'in hangi tarihte nerede olduğunu
bulabiliyoruz.
Arvanid defterine döneyim. Ben Arvanid defterinde, Arvanid
diyorum çünkü Arvanites Rumca bir isimdir. Osmanlı Devleti'nin ilk
zamanlarında yer adları, şahıs adları Rum telaffuzu ile alınmıştır.
Arvanites'den Arvanid, Arvanid'den dildeki metatas dolayı-sıyla
Arnavud çıkmıştır. Bu defterde ben, meşhur tarihî bir şahsiyetin
-Avrupa'nın meşhur orduları için Hıristiyanların kahraman diye
addettiği, yücelttiği- İskender Bey'in kaydını buldum. İskender
Bey'in orada bir subaşı olduğunu, Kuzey Arnavutluk'ta Akçahisar
böl-gesinde bir subaşı olduğunu tespit ediyoruz bu tarihte. Onun
babası İvan Kastiriyota bu bölgenin eskiden seyiriydi, Osmanlı'nın
fethinden önce. Osmanlı fethi üzerine oğlu, sonradan İskender Bey
adını alan kimse, saraya rehine olarak alınmıştır İvan
Kastriyo-ta'dan. Orada bir Osmanlı olarak yetiştirilmiş, sonradan
subaşı olarak Arnavutluk'a, tekrar babasının arazisine
gönderilmiştir. Fakat 1443 İzladi Savaşı sırasında büyük bir
karga-şalık hakimdi Rumeli'de. O zaman bu İskender Bey cepheden
kaçtı, babasının tüm arazi-sini, çünkü subaşı olarak babasının
arazisinden bir kısmı verilmişti, tamamını almak için dinini
değiştirdi. Hıristiyan oldu. Avrupa'nın İtalya'nın desteği ile
Haçlı kahramanı seviyesine yükseldi. Bu gün Arnavut tarihinin,
Arnavutların büyük millî kahramanıdır, Arnavut birliğini, milletini
yücelten bir kahraman olarak. Fakat ben tabii onun bir Osmanlı
subaşısı olduğunu ve bu tarihî faaliyetinin temelinde babasının
Senyör İvan'ın arazisini elde etmek için mücadeleye giriştiğini ve
bundan Hristiyan dünyasının desteğini aldığını belirttim. Tabii
Arnavut milliyetçileri, bundan hiç hoşlanmadılar. Arnavutluk'a iki
kere ziyarette bulundum. Bana orada bir takım insanlar gelip "sen
bizim köyün bundan beş yüz sene önceki kimlerin yaşadığını,
gelirlerinin ne olduğunu biliyorsun. Seni Arnavutluk'ta her köy
tanıyor. Sen bizim beş yüz sene önceki sicilimizi çıkardın" diye
beni tebrik ediyorlar. Tabii Arnavut milliyetçileri benim bu
keşfimden hiç hoşlanmadılar o zaman. Sayın bakanın hikayesine hayli
benzer bir hikaye fakat sizinki XIX. asırda benim müşahadem,
1432'den önce 500 seneden fazla. Fakat bu zaman farkına rağmen
dikkat ediniz, teferruat o köyün sekenesi, vergileri, durumu 500
seneden fazla bir zaman
-
XL
önce Osmanlı tarafından tespit edilmiştir. Bu, işte tahrir
sistemi dediğimiz sistem saye-sinde. Osmanlı bu suretle
merkeziyetçi imparatorluğunu, yani bu tahrir sistemiyle
merke-ziyetçi imparatorluğunu kurabilmiştir. Neden? Macaristan'da
bir köyün bir köydeki Stefan'ın hangi köyde olduğu, varlığı
iktisadî varlığı, maddî varlığı, vergi mükellefiyetini bu
defterlerde merkezde oturan bir kâtip beş dakikada tayin
edebiliyordu. Bu defterler sayesinde. Çünkü bu defterlerde bütün
teferruatıyla Macaristan'da Macaristan defterleri, oradaki
sancakların kuyudatı, bütün ahalisi, gelir kaynakları tespit
edilmektedir. Tahrir sistemini temsil eden tahrir defterleri -sayın
meslektaşlarım çok iyi biliyorlar- iki bini aşkın, büyük bir seri
teşkil etmektedir. İmparatorluğun Macaristan'dan Yemen'in sonuna
kadar bütün bu arazide, 500 sene yaşamış olan insanların varlığı
orada tespit edilmiş bulunmaktadır.
Osmanlı bir göçebe imparatorluğu değildir. Tipik Ortadoğu'nun ta
Mezapotam-ya'ya kadar giden, merkeziyetçi imparatorluklarının kayıt
sistemini temsil eden, çok medenî, çok yüksek bir imparatorluktur.
Bu tahrir sistemi, nüfusu, gelir kaynaklarını, bir bölgenin bütün
varlığını bize kadar nakleden bu tahrir sistemi, hakikaten bir
medeniyet belgesidir. İmparatorluğun dağılmasıyla ortaya çıkan
24-25 devlet bugün yalnız Balkan-larda Bulgaristan, Romanya,
Makedonya, Sırbistan, Arnavutluk, Yunanistan ve diğer böl-gelerde,
24'ü aşkın devlet bugün bu imparatorluğa halef olmuştur ve onların
500 senelik varlığı, nüfusu o defterlerde tespit edilmiş
bulunmaktadır. Meşhur Fransız tarihçisi Avrupa'da istatistik
defterlerini, istatistik kaynaklarını araştıran büyük Fransız
eksperidir. XVI. asırda tabi bütün bu imparatorluklar kendi
gayeleri, kendi maksatları için bu tahrirleri yapıyorlardı. Osmanlı
bu tahrir sistemini timara esas olmak üzere vergi kaynak-larını ve
mahallini tespit ederek, timarlı sipahiye tevzii etmek için
yapıyordu. XVI. asırda Avrupa'da da aynı pratik maksatlarla bu gibi
istatistik defteri ilk defa ortaya çıktı. Lubbaki'ye göre bu
defterler çok noksandı. Çünkü belli bir maksatla tertip edildikleri
için Osmanlı tahrir sistemi ile istatistik sistemi mukayese
edilince XVI. asırda Avrupa'daki bu istatistik defterleri çok
iptidai bir seviyededir. Demek ki biz Osmanlı'nın tahrir sistemi
ile çok medenî o zaman Avrupa'da bulunmayan bir sistemle medenî bir
vasıta meydana getirdiğini tespit ediyoruz. Benim Arvanid
defterinde, bakınız ne gibi özellikler var: Osmanlılar bu sistemde
bir takım semboller kullanıyorlardı, bir takım kısaltmalarla.
İstanbul'da veya Edirne'de oturan kâtip, Macaristan'da yahut
Arnavutluk'ta her hangi bir timar sahibinin elindeki köyleri bulmak
için bütün defteri karıştırmaya ihtiyaç hisset-miyordu. Neden?
Çünkü, baktım her kazanın ilk sahifesinde, belli bir renkte
kırmızı, sarı, yeşil bir ipek bağ vardır. Bu bağ dışarıya
çıkmıştır. Oradan mesela ne diyelim Tomorince kazasını bulmak
istiyor. O yeşildedir. Yeşili açıyor bir dakikada ve orada kazada,
o şah-sın, o sipahinin köylerini bulabilmektedir. Bunun gibi bizim
tahrir sistemi çok gelişmiş bir sistemdir. Bu sistemin,
sorabilirsiniz Osmanlı bunu kendisi mi keşfetti? Kendisi mi
yarattı? Hayır bu bir taraftan, eski İran imparatorluklarından bir
taraftan da Bizans'ın Praticon dedikleri tahrir sistemine
dayanmaktadır. Rumeli'de hiç şüphesiz Osmanlılar
-
XLI
Bizans'ın bu tahrir sistemini devam ettirdiler. Bunun kesin
delillerini ben bir makalemde