Presentatie: De Kaarsenkroon van de Sint Walburgiskerk

D E K A A R S E N K R O O N V A N D E Z U T P H E N S E

S I N T - W A L B U R G I S K E R K

Het Raadsel van Zutphen

Hans Busio

De Walburgiskerk

De Walburgiskerk

Twee kerken onder één dak:

Collegiale Walburgis-kapittel,

verbonden aan graaf, later hertog.

Parochiale Mariakerk, kerkmeesters.

18 altaren. De librije, 1564

De kaarsenkroon, 1390

De kaarsenkroon

http://members.virtualtourist.com/m/6117e/6f499/4/#2




De kaarsenkroon





Boek van Aartje Bos





De kaarsenkroon compact

Datering indirect te bepalen: ca 1390

12-zijdig, doorsnee van 2,5 meter en 2,4 meter hoog

Boven Maria- of Heilig Kruis-altaar centraal in kerk.

12 friezen in bovenrand, in oorspr. volgorde?

Namen Jezus, Maria en Apostelen in onderrand.

Jeruzalemluchter: 12 zijden en torentjes.

Oorspronkelijk polychroom.

Eén lang verhaal, of losse scenes en boodschappen?

Gearceerde figuren zijn verdwenen.

Waarom die wereldse scenes?

Uniek in Europa: 10x de eenhoorn

4x in de schoot van de maagd 2x aangevallen, met nekharen omhoog

2x aangevallen door hond Aangevallen door hond en jager

Bereden door wildeman

Datering: Archief

Datering: Archief

1389: Akte, waarbij 3 pond was, gaande uit een huis in de Spiegelstraat, …voor de verlichting van het beeld van Onze Lieve Vrouwe in de Grote Kerk wordt geschonken

1396: Akte, waarbij een deel van een jaarrente van 32½ schilling uit een maat bij de Worf wordt overgedragen aan de verlichting van de kroon voor het beeld van Onze Lieve Vrouwe in de Grote Kerk.

Dus mogelijk tussen 1389-1396

Datering: Kleding

Vroege Jeruzalemluchters

Dom Hildesheim


Thietmar-leuchter Hildesheim (1038-44)


Hezigo-leuchter Hildesheim (1050-80)


Kloster Gross Comburg


Kloster Gross Comburg


Detail Gross Comburg


Dom Aken


Barbarossa-leuchter Aken (1165-70)

Gotische zusje

Alexanderkirche, Einbeck (ca 1420)

Ook zeer verwant met Bildteppiche

Kloster Wienhausen ca 1400

Scene 1

Een wachter of jager staat buiten een burcht of stad. Voorheen stond daarnaast een voetknecht (gearceerd), die met een lans een hond van een hinde afduwde. Nu zien we dus alleen de hinde klem staan tussen 2 honden. Hoog in een boom zit een zangvogel. Tot slot zien we 2 jachthonden die een eenhoorn achtervolgen.

Scene 2

Een hoornblazer met lans wordt voorafgegaan door een snuffelende hond. Een eekhoorn ziet hoe 2 honden een eenhoorn insluiten. De eenhoorn neemt een verdedigende houding aan en zijn nekharen staan recht overeind. Een haas kijkt toe. Links stelt een jachthond een hinde, waarna een jager het dier een steek geeft. Bijna elke scene begint rechts, maar heeft een visuele afsluiting links (rode pijl). In hoeverre is sprake van doorlopend verhaal?

Scene 3

Rechts staan een burcht en een poorttoren. Een paar zit onder een boom aan een tafel of schaakbord. De dame houdt ook een enorme roofvogel aan de lijn. Deze zit op een doorbuigende tak. Een hond snuffelt aan een heuveltje of drinkt van een bron. Vervolgens de groep maagd-eenhoorn-jager. Daarna lopen een hoornblazer en valkenier af op een geënt boompje (nu verdwenen). Achter dit boompje zit een dier met takken op zijn hoofd en een klaver(?)-blad in zijn bek. Hij rust op een boomstronk waaruit een blad ontspringt. Achter het dier staat een boompje met een aparte scheut. Een ree lijkt zich hierachter te verbergen.

Oorsprong eenhoorn-legende

Diverse legenden in India, Perzië en China: een wild dier met een heilzame hoorn.

Bijbelse eenhoorn is een vertaalfout van oer-os.

Physiologus, Alexandrië: christelijk symbool

Middeleeuwse bestiaria

Oorsprong eenhoorn-legende

Indus Cultuur, 3.000-2000 v. Chr.

Ischtar-poort Babylon, 6de eeuw v. Chr.

Onyx

Eenhoorn-Maagd groep: Goddelijke liefde

Eenhoorn laat zich vangen in de schoot van een maagd: Menswording van Christus, goddelijke liefde.

Dit gebeurt 4x in de kaarsenkroon, dus géén door-lopend verhaal.

Eenhoorn wordt attribuut van Maria

Het hoofse paar

Het temmen der lusten: trouwe liefde

Fabeltiere aan de ketting in bildteppich Mainz

Of houdt de dame een valk vast?

Proporties kloppen soms

niet, zie jachthond vs valk.

De vogel kan dus ook een jachtvalk zijn.

De valk als getemde geliefde

Das Falkenlied

Der Von Kürnberg, 12de eeuw

Ich zog mir einen Falken, länger als ein Jahr lang.

Als ich ihn gezähmt hatte, wie ich ihn haben wollte,

und ich sein Gefieder mit Goldfäden schön umwunden hatte,

hob er sich in die Höhe und flog in fremde Reviere

Seither sah ich den Falken schön dahinfliegen:

er führte an seinem Griff (‚Fuß‘) seidene Riemen,

und sein Gefieder war ganz rotgolden.

Gott sende sie zusammen, die einander gerne lieb sein wollen.

Bevat scene 3 de centrale boodschap?

Namen Jezus en Maria in onderrand: centrale scene?

Eenhoorngroep: goddelijke liefde (directe link met Jezus en Maria in onderrand)

Man en vrouw in hoofs (schaak)tafereel.

Vrouw heeft hoofd bedekt, dus getrouwd.

Vrouw temt groteske vogel (lusten) of valk (geliefde).

Goddelijke en wereldse liefde gecombineerd?

Bewaakt “takkendier” paradijselijke (natuur)wereld?

Burcht of stad staat voor de mensenwereld.

Wat betekenen de bron en de drinkende hond?

parallel: Tristan & Isolde en de eenhoorn

Man aan de ketting?

Scene 4

Oorspronkelijke richting:

De valkenier komt aanlopen met een hond aan de lijn. De hoornblazer blaast. Voor hem stond ooit een figuur, die nu is verdwenen (gearceerd). Een jager steekt een zwijn en tot slot een strijdtafereel tussen een ridder te paard en een man op een (ander soort?) eenhoorn. Deze man heeft een soort tak of knots vast.

De strijd tegen de wilde, gevaarlijke natuur

Het zwijn als symbool

van het kwaad.

De getemde wildeman

„Ich will iemer wesen wild bisz mich zemt ein frouwen bild“

Basel ca. 1480

Scene 5

De valkenier heeft zijn vogel op zijn vuist. De hoornblazer loopt weer vooruit. Dan volgt de maagd-eenhoorn-jagergroep. Naast de maagd staat een leliestruik met daarin een valk. Hij keek tot 1942 zijn valkenier na (gearceerd). De valkenier draagt zijn handschoen in zijn handen. Voor hem staat een man met een boom in zijn hand. Daarna zit het dier met de takken op zijn hoofd. Dit maal heeft hij geen takje in zijn mond. Er ontspringt dit keer ook geen takje uit boomstronk. Rechts onder de scene: een boom met 2 sleutelgaten.

De boom met sleutelgaten

Sleutelgaten, of raam en deur?

Schleswig, 1550 Stadsbeeld in kroon Glas-in-lood, Kloster Lüne

Boomsymboliek 1

Boom der Kennis.

Kruishoutlegende: Seth plant een twijg van paradijsboom op graf Adam.

Salomon maakt tempeldeuren van dit hout, maar lukt niet. Hout wordt weg gegooid.

Veel later wordt hout gevonden en gebruikt voor kruis Christus.

Christus als menselijke en goddelijke levensboom bij Bernard van Clairvaux (1090-1153).

Ruusbroec (1293-1381): verlaat de menigte en beklim de mystieke boom, dichterbij God.

Christus: Ik ben de Deur; indien iemand door Mij ingaat, die zal behouden worden.

Boomsymboliek 2

Dirc van Delf, Tafel van den Kersten Ghelove (1404):

“Al de volgende beelden werden vervuld in de verrijzenis van Onze Heer. De boom die tot aan de wortel was omgekapt, begon weer te bloeien, zoals in het Boek Job te lezen is.”

Kloster Lüne

Boomsymboliek 3

Apfelbaumlied, Lüneburger Heideklöster, 1450-1500

Wonen in een appelboom, symbool van God:

Nachdem du diesen allersüßesten Baum vollständig von außen erkundet hast, kannst du noch weiter ergründen, was in seinem Inneren ist und was sich trotzdem ermitteln lässt. Denn er ist

innen hohl und verschiedene Wohnungen sind in ihm.

O Braut Christi, untersuche die Aushöhlungen die-ses allerheiligsten Baums, und setze dein Nest in seine Höhlen, denn hier »hat der Spatz sein Haus gefunden und die Taube ein Nest

für sich, um ihre Jungen zu brüten.

Lasst uns den Herrn bitten, dass er einem jeden von uns eine kleine Höhle in diesem Baum gewähre, in der wir wohnen, bis wir zum Schmuck seines Hauses kommen, von dem es

heißt: »In meines Vaters Haus sind viele Wohnungen.«

Het kruis als boom 1

An dessen Bom

wil ik stighen und

de vruch (nehmen)

1475-1500 Medinger Antependium

Het kruis als boom 2

Bad Doberan Kreuzaltar, 1360-70.

Een boom bij Bosch

Scene 6

Vier honden rennen achter een vluchtend hert aan. De dieren zien er vervormd en angstig uit. Er zijn weinig planten of bomen. Achter een plantje (of grafkruis?) verschuilt zich een klein dier. Een vos of wezel? De boompjes hebben afgebroken takken.

Scene 7

Rechts zit het takkendier. Hij heeft geen takje in zijn bek en ook niet op zijn stronk. Een muzikant laat 5 personen dansen. De laatste man raakt het dier aan. In de middengroep zien we wederom het zittende paar onder de boom, de grote roofvogel en de drinkende hond. Tot slot zien we de maagd-eenhoorn-jagergroep (een herhaling van scene 3). De gearceerde wildeman met boom is verloren gegaan.

Dansscene 1

Geen dodendans, te vroeg en geen enkele aanwijzing. Tallinn, 1508.

Dansscene 2

Hoofse dans Burg Runkelstein, Bozen-Süd Tirol, 1395.

Scene 8

We zien 2 eenhoornscenes. Eerst wordt de eenhoorn door 4 honden opgejaagd en tot staan gedwongen. Daarnaast ‘stelt’ een hond de eenhoorn, zodat een jager hem een steek kan geven met een lans. Het rankenwerk is dor. Onder de scene staat wederom het dier met de takken op zijn hoofd. Hij heeft ook een takje in zijn mond en staat naast de naam van Sint Bartholomeus.

Het takkendier 1

Heuveltje of stronk met twijg?

Klavertje-3?

Takken op hoofd, of boom op achtergrond?

Bloem of vrucht?

Het takkendier 2

3x in de scenes, in zowel natuur als ‘culturele’ omgeving.

Het takkendier 3

Heraldisch? De Calygreyhound, embleem van familie De Vere, earls of Oxford.

Het takkendier 4

Hondachtig uiterlijk, maar wat betekenen de takken?

Tussen heilige namen, net als boom: belangrijke functie

Takken horen bij identiteit (of lichaam?).

3 takjes of klavertjes-3: Heilige Drievuldigheid?

Heraldisch dier of christelijk symbool?

Bewaakt hij het twijgje uit de stronk?

‘Communiceert’ met mensen in de scenes: cultuur vs. natuur.

5x in totaal, dus geen willekeurige vulfiguur.

Scene 9

Twee honden rennen over een hol, waarin 2 konijnen zich verstoppen. Een hinde wordt tot staan gebracht door 2 windhonden. Een zangvogel kijkt toe vanuit een boom. 2 andere windhonden jagen de eenhoorn op.

Scene 10

Scene 10 is tot de zangvogel hetzelfde als scene 9. Daarna komt echter weer de grote roofvogel op een lange tak. Hij is echter niet aangelijnd en kijkt naar de snuffelende hond en de maagd-eenhoorn-jagergroep. Onder de scene zien we het dier met takken op zijn hoofd. Dit maal ook met een takje in zijn bek en op zijn boomstronk.

Scene 11

Waarschijnlijk niet origineel, een vereenvoudigde kopie van scene 12 (er ontbreekt een sleutelgat in de boom).

Scene 12

De 4 honden jagen een hert en een hinde op. Ze rennen voorbij een heuveltje met een beestje. Opvallend is de boom met een opening in de kruin. Een sleutelgat? De boom lijkt geënt, want hij heeft 2 uitsteeksels op gelijke hoogte. Deze scene sluit aan bij scene 1. De dieren rennen dus naar de burcht toe. Hun achterwaartse blik sluit scene af.

Detail

Hert als religieus symbool

Psalm 42: "Zoals het hert reikhalst naar levend water, zo, God, verlangt mijn ziel naar u".

Hert is Christus-symbool: doodt slangen.

Herten helpen elkaar bij het oversteken van rivier.

Oorsprong symboliek?

Hert doodt slangen: bast van gewei?

Roi Modus et Reine Ratio, ca 1370

Het hert symboliseert de 10 geboden

Le Cerf Fragile

De mens als hert, opgejaagd door ondeugden en gevaren, 1500.

Hertenjacht als hoofse bezigheid

Alleen grootgrond-bezitters hadden ruimte voor de lange hertenjacht.

Devonshire tapestry,

ca. 1425

Hert als persoonlijk embleem

Richard II, Wilton Diptiek (1395-1399)

Wildleute-Teppich 1

Dommuseum Mainz (1450-75)

Wildleute-Teppich 2

Jonge Wildeman jaagt met speer, hoorn en honden een hert naar een groot vangnet.

Wildfrau en oudere Wildeman rennen met open armen op elkaar af.

Alleen een ‘treue Jacht’ leidt tot het doel: de ware, trouwe liefde.

Het Bildteppich toont 2 heraldische wapens: waarschijnlijk ter ere van een huwelijk.

Duidt de hertenjacht in de kaarsenkroon ook op profane, trouwe liefde?

Hert, eenhoorn en boom

Nola, Zuid-Italië, ca 950

Hert en eenhoorn

Priestergewaad, Zwitserland, 1300-1310 Manuscript, Utrecht, ca 1450

Hert en eenhoorn

Hert en eenhoorn…en nog veel meer

Unicorn Tapestries NY

1495-1500

Een overdosis symboliek

Eenhoorn en hert staan voor van Christus.

Eenhoorn voortgejaagd door deugden.

Najagen van hert en eenhoorn: volgen Christus

Hert staat ook voor de mens, opgejaagd door zonden.

De wilde natuur moet bestreden worden.

Dresseren van hond en valk is temmen van lusten.

Het hoofse paar propageert de trouwe liefde.

Alleen met discipline slaagt de jacht, de liefde bereikt.

Boom is Christus, leven IN Christus

Waarom die combinatie religieus-profaan?

Huwelijkssymboliek?

Detail van Italiaans dubbel-

portret (1480) van twee

huwelijkspartners:

eenhoorn = maagdelijkheid

uitbottende boomstronk =

vruchtbaarheid.

Hoe zat dat in NW-Europa rond

1390?

Opdrachtgever?

Opdrachtgever lastig te bepalen: hoofse ‘taal’ was wijd verspreid.

Kapittel, burgers, adel of…hertog?

Gottesminne en Trouwe Liefde sluit aan bij huwelijk.

In jaren 1370 Gelderse opvolgingsstrijd: Gulik wint.

1379 huwt Willem van Gulik met Catharina van Beieren-Holland, weduwe vorige Gelderse hertog.

Huwelijk is extra legitimatie van Gulikse opvolging.

Prominente plaats in de kerk ‘rechtvaardigt’ hertogelijke rol.

Gelre en Gulik

Aanleiding: een huwelijk?

Konijntjes zijn vruchtbaarheidssymbolen.

Eenhoorn symboliseert maagdelijkheid, sluit aan op devies Catharina van Beieren: ‘Dat moet zijn God geklaagd, dat ik ben weduwe ende maagd’.

Kanttekeningen:

Geen heraldiek in de luchter

Het genoemde huwelijk werd niet in Zutphen voltrokken

Geschenk van hertogelijk echtpaar na huwelijk?

Zou kunnen, maar geen feitelijk bewijs.

Een interessante wending

Kennismaking met Jos Koldeweij, RU Nijmegen

Profaan dient religieus 1

Het Brugse Gruuthuse-handschrift (ca. 1395) promoot de trouwe liefde als geestelijk tussenstation op de route naar God:

Van duechden clemmende voort te duechden

Toter bleckender hemelscer croone


Ook het Haagse Liederenhandschrift (ca. 1400) benoemt de ware liefde als opmaat naar God. Jachtscènes symboliseren de minnejacht (incl. leidhonden). Centraal staat de vrouw als ideaalbeeld, geschapen naar de moeder van Christus.

Waar 2 harten zich verenigen in goede daden en bedoelingen

Daar zullen beiden hoofsheid, mildheid en vroomheid krijgen.

***

Eer de maagd, want Christus werd uit een maagd geboren.

Vrouw, Wijf en Maagd zijn van 3’en één.

***

Wie vrouw Trouwe dient, wordt goed beloond.

Zij is in het hemelrijk gekroond.


Gruuthuse uit burgerlijk milieu,

Haags Hs adellijk (oostelijke

NL’en of Nederrijns).

Breed fenomeen

Tripleer ca. 1400, Leiden.

Conclusie: Alles is liefde

Het paar uit scene 3 is een toonbeeld van liefdestrouw. Door hun geestelijk zuivere liefde, ontstijgen ze de aardse lusten op weg naar de hemelse liefde. Ze zijn dichtbij de verlossing: de eenhoorngroep, die naast hen zit. De profane taferelen hebben dus een religieuze bedoeling. De namen van Jezus en Maria onder de scene vormen het fundament van deze liefdes-boodschap.

Opportunistisch? Of tijdgeest?

(tegen)pausen Zwarte dood

oorlog

Handel

Of juist bijbelvast?

Korinthiërs 13:

Van geloof, hoop en liefde, is liefde het belangrijkst.

Dank voor uw aandacht!

Bronnen (selectie)

Baert, Barbara: Een erfenis van heilig hout, Aan de vruchten kent men de boom

Bayer, Andre e.a.: Art and love in renaissance Italy

Bos-Oskam, A: de kaarsenkroon van de Walburgiskerk

Cantzler, Christina: Bildteppiche der spätgotik am Mittelrhein

Groothedde, Michel e.a.: De Sint-Walburgiskerk in Zutphen

Koldeweij, Jos: Geloof en Geluk, Liefde en Devotie (2013)

Lähnemann, Henrike: Armbrust und Apfelbaum, eine Lateinisch-Niederdeutsche Hoheliedauslegung.

Lensen, Leo e.a.: Stad in de Middeleeuwen (gaat specifiek over Zutphen)

Lexikon der christliche ikonografie

Nijsten, Gerard: Het hof van Gelre, Cultuur ten tijde van de hertogen uit het Gulikse en Egmondse huis.

Oostrom, Frits van: Wereld in Woorden, Het woord van eer.

Pastoureau, Michel: Une histoire symbolique du Moyen Âge occidental

Reynaert, J.: Spoorzoeken in Gruuthuse.

Schnickmann, Heiko: Der Hund im Hoch- und Spätmittelalter

Wilhelmy, Winfried: Drache, Greif und Liebesleut, Mainzer Bildteppiche

www.historici.nl: Catharina van Beieren, www.wikipedia.nl: Willem III van Gulik

Gesprekken en correspondentie met de volgende personen hebben ons zeer geholpen en geïnspireerd: Barbara Baert, Elizabeth den Hartog, Heiko Schnickmann, Jos Koldeweij, Henrike Lähneman, Martine Meuwese, Johan Oosterman, J.H. Winkelman, Beatrix Zumbült, Gunhild Roth, Paul Leblanc, Frits van Oostrom.

Het takkendier gevangen?

Eenhoorn en hert zijn Christussymbolen, deze ook?

Welke komt in aanmerking: de Panter!

Slaapt 3 nachten na zijn maaltijd en wordt wakker met luide schreeuw: opstanding Christus.

Adem is welriekend als zoete boodschap van Christus.

Alle dieren komen op hem af, behalve de draak.

Veelkleurigheid weerspiegelt veelzijdigheid Christus

Jesaja 11: Dan zal een wolf zich neerleggen naast een

lam, een panter vlijt zich bij een bokje neer.

Voorbeelden

Wat doet Panter in de scenes?

Panthere d’Amour

Hoofs liefdesgedicht ca. 1320

De Panter symboliseert de gedroomde geliefde en kan alleen met beschaving worden gewonnen.

Andere panters

Henry VI, ca 1440 Bij paasmis, ca 1425

Hampton Court, ca 1520

Maerlant, Naturen Bloeme

Presentatie: De Kaarsenkroon van de Sint Walburgiskerk

Documents