-
Spis treci
WYKAZ SKRTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13OD AUTORKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 15
Cz pierwszaOGLNA
Rozdzia I. OGLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA PRACY . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 19 1. Pojcie i przedmiot prawa pracy . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 19 2. Geneza prawa pracy . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 24 3. Szczeglne waciwoci prawa pracy . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
4. Funkcje prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
Rozdzia II. RDA PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1. Oglna
charakterystyka rde prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 33 2. Pozycja Kodeksu pracy w
systemie rde prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 40 3. Ukady zbiorowe pracy . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 45
1. Pojcie, charakter i przedmiot ukadu zbiorowego pracy . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 452. Ponadzakadowy ukad zbiorowy
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 513. Zakadowy ukad zbiorowy pracy . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554.
Porozumienie o stosowaniu ukadu zbiorowego pracy . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 58
4. Regulaminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 581. Regulamin pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 582. Regulamin wynagradzania . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
5. Midzynarodowe rda prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Umowy
midzynarodowe jako rdo prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 632. Konwencje Midzynarodowej Organizacji Pracy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
6. Europejskie prawo pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 7.
Normy kolizyjne dla stosunkw pracy. Jurysdykcja sdw polskich w
sprawach
z zakresu prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
Rozdzia III. ZASADY PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1. Pojcie i
rodzaje zasad prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 2. Funkcje zasad prawa
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 92
-
6 Spis treci
Cz drugaPRAWO STOSUNKU PRACY
Rozdzia IV. POJCIE I RODZAJE STOSUNKW PRACY . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 95 1. Koncepcje stosunku pracy . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 95 2. Pojcie i charakter stosunku pracy wedug
prawa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3. Rodzaje
stosunkw pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Rozdzia V. PODMIOTY STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 1. Podmiot zatrudniajcy
pracodawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 102
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.
Jednostka organizacyjna jako pracodawca . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 1043. Osoba zyczna jako
pracodawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 1084. Problem koncepcji pracodawcy . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 1115. Zakad pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1126. Przejcie zakadu pracy lub jego czci na innego pracodawc a
trwanie sto-
sunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
2. Pracownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
118
Rozdzia VI. UMOWA O PRAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 1. Uwagi
oglne powstanie stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 122 2. Tre umowy o prac . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 126 3. Sposb zawarcia umowy o prac . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 132 4. Forma umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 5.
Rodzaje umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6. Umowa
przedwstpna (umowa przyrzeczenia) w stosunkach pracy . . . . . . .
. . . . . 138 7. Telepraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 139 8. Zatrudnianie pracownikw tymczasowych . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Rozdzia VII. USTANIE UMOWNEGO STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 146 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 146 2. Porozumienie stron (porozumienie
rozwizujce) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147 3. Wypowiedzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
149
1. Istota i tryb wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.
Powszechna ochrona pracownikw zatrudnionych na czas nieokrelony
przed
wypowiedzeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1543.
Szczeglna ochrona przed wypowiedzeniem . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 1604. Roszczenia pracownika z tytuu
nieprawidowego wypowiedzenia umowy
o prac przez pracodawc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 4. Rozwizanie bez
wypowiedzenia (ze skutkiem natychmiastowym) . . . . . . . . . . . .
170
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1702.
Rozwizanie umowy o prac ze skutkiem natychmiastowym przez pracodawc
. . 1713. Rozwizanie umowy o prac bez wypowiedzenia przez
pracownika . . . . . . . . . 179
5. Wyganicie umownego stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Rozdzia VIII. ZMIANA UMOWNEGO STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 185 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 185 2. Porozumienie zmieniajce . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 190 3. Wypowiedzenie warunkw pracy lub pacy
(wypowiedzenie zmieniajce) . . . . . . 192 4. Jednostronna zmiana
warunkw umownego stosunku pracy przez pracodawc . . . 198
-
Spis treci 7
Rozdzia IX. POWSTANIE, ZMIANA I USTANIE POZAUMOWNYCH STOSUNKW
PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
204 2. Stosunek pracy na podstawie powoania . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
1. Zakres zastosowania powoania . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2062. Powstanie i
tre stosunku pracy z powoania . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 2083. Ustanie i zmiana stosunku pracy z powoania
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
3. Stosunek pracy na podstawie mianowania . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2141. Oglna
charakterystyka stosunku pracy z mianowania . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 2142. Mianowani urzdnicy suby cywilnej . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
4. Stosunek pracy na podstawie wyboru . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2271. Wybr jako rdo
stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 2272. Ustanie stosunku pracy z wyboru . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 229
Rozdzia X. ROZWIZANIE STOSUNKU PRACY Z PRZYCZYN NIEDOTYCZCYCH
PRACOWNIKW (ZWOLNIENIE GRUPOWE) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 232
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
232 2. Zwolnienie grupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
3. Indywidualne zwolnienia z przyczyn niedotyczcych pracownikw . .
. . . . . . . . . . 241
Rozdzia XI. OBOWIZKI STRON STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 245 1. Wprowadzenie . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 245 2. Obowizki pracodawcy . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 246 3. wiadectwo pracy . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 259 4. Prowadzenie dokumentacji w sprawach
zwizanych ze stosunkiem pracy oraz akt
osobowych pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 5.
Obowizki pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 6. Zakaz
konkurencji pracownika z pracodawc . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 272
Rozdzia XII. WYNAGRODZENIE ZA PRAC . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 1. Reglamentacja pac . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 275 2. Metody wynagradzania . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 281 3. Obowizek zapaty wynagrodzenia
koniecznym skadnikiem stosunku pracy . . . . 283 4. Ekwiwalentny
charakter wynagrodzenia za prac . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 285 5. Skadniki wynagrodzenia za prac . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
288 6. Prawna ochrona wynagrodzenia za prac . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 7. wiadczenia
majtkowe od pracodawcy niebdce wynagrodzeniem za prac . . . 296 8.
Ochrona roszcze pracowniczych w razie niewypacalnoci pracodawcy . .
. . . . . . 298
Rozdzia XIII. ODPOWIEDZIALNO STRON ZA NIEWYKONANIE LUB
NIENALEYTE WYKONANIE OBOWIZKW ZE STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 303 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 303 2. Odpowiedzialno porzdkowa pracownika . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
1. Charakter prawny odpowiedzialnoci porzdkowej . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 3052. Przewinienia i kary porzdkowe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 3063. Tryb nakadania kar i rodki odwoawcze . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
3. Odpowiedzialno dyscyplinarna . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 4.
Odpowiedzialno materialna (majtkowa) pracownika . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 311
-
8 Spis treci
1. Uwagi oglne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3112.
Ograniczona pracownicza odpowiedzialno materialna . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 3133. Odpowiedzialno za szkod wyrzdzon
nieumylnie w mieniu powierzo-
nym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3154. Wsplna umowna odpowiedzialno pracownikw za szkod wyrzdzon
nie-
umylnie w mieniu powierzonym . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3195. Odpowiedzialno za
szkod wyrzdzon umylnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 3226. Naprawienie szkody wyrzdzonej przez pracownika osobie
trzeciej . . . . . . . . . 3237. Dochodzenie roszcze
odszkodowawczych od pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . .
324
5. Odpowiedzialno majtkowa (odszkodowawcza) pracodawcy . . . . .
. . . . . . . . . . . 325
Cz trzeciaPRAWO OCHRONY PRACY
Rozdzia XIV. CZAS PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 1.
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 2. De
nicja czasu pracy i innych poj . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 3. Normy czasu pracy i
czasu odpoczynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 340 4. Systemy i rozkady czasu pracy . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 342
1. Systemy czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3422.
Rozkad czasu pracy. Ewidencja czasu pracy . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 352
5. Praca w porze nocnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 6.
Praca w niedziele i wita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 7. Praca w
godzinach nadliczbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 358 8. Dyur . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 9. Odrbnoci w zakresie
regulacji czasu pracy dotyczce pracownikw zarzdza-
jcych w imieniu pracodawcy zakadem pracy . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 367 10. Odrbnoci w zakresie
regulacji czasu pracy pracownikw niepenosprawnych . 370 11.
Odrbnoci w zakresie regulacji czasu pracy dotyczce kierowcw . . . .
. . . . . . . 370 12. Czas pracy wedug wybranych pragmatyk
pracowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Rozdzia XV. URLOP WYPOCZYNKOWY I URLOPY BEZPATNE . . . . . . . .
. . . . . . . . 377 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 377 2. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego. Wymiar
urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
1. Nabycie prawa do urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3782. Wymiar
urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3793. Urlop
proporcjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
3. Zasady i tryb wykorzystywania urlopu wypoczynkowego . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 3841. Udzielenie urlopu w zwykym
trybie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 3842. Urlop na danie pracownika . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3873.
Przedawnienie roszczenia o urlop . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
4. Wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego i ekwiwalent
pieniny za nie-wykorzystany urlop wypoczynkowy . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
5. Urlopy bezpatne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
6. Zwolnienia od pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Rozdzia XVI. BEZPIECZESTWO I HIGIENA PRACY . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 393 1. Wprowadzenie . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 393
-
Spis treci 9
2. Obowizki pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3961.
Obowizki dotyczce organizacji pracy, pomieszcze pracy i ich
wyposaenia
oraz wyposaenia pracownikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3962. Obowizki z zakresu
pro laktycznej ochrony zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 3993. Obowizki zwizane z wypadkami przy pracy i chorobami
zawodowymi . . . . . 401
3.1. Obowizki w zwizku z wypadkiem przy pracy . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 4013.2. Obowizki pracodawcy dotyczce
chorb zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . 4063.3. Obowizki
dotyczce zarwno wypadkw przy pracy, jak i chorb zawo-
dowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4084.
Naprawianie szkd powstaych w wyniku wypadku przy pracy lub choroby
za-
wodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4085. Obowizek szkolenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy .
. . . . . . . . . . . 411
3. Obowizki innych podmiotw w zakresie bezpieczestwa i higieny
pracy . . . . . . . 411 4. rodki realizacji prawa pracownika do
bezpiecznych i higienicznych warunkw
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 414 5. Suba bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 6. Udzia
zaogi w rozwizywaniu spraw z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy
. . . . 416 7. Obowizki i prawa w zakresie bezpieczestwa i higieny
pracy w zwizku z wyko-
nywaniem pracy na innej podstawie ni stosunek pracy . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 418
Rozdzia XVII. OCHRONA PRACY KOBIET. SZCZEGLNE UPRAWNIENIA
PRACOWNIKW WYCHOWUJCYCH DZIECI . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 420 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
420 2. Powszechna ochrona pracy kobiet . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 3.
Szczeglna ochrona pracy kobiet w zwizku z macierzystwem . . . . . .
. . . . . . . . . 423 4. Urlopy, zwolnienia od pracy i inne
uprawnienia zwizane z urodzeniem lub wy-
chowywaniem dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4251.
Rodzaje uprawnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4252. Urlop
macierzyski i urlop na warunkach urlopu macierzyskiego . . . . . .
. . . . 425
2.1. Urlop macierzyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4252.2. Urlop
na warunkach urlopu macierzyskiego . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 4272.3. Nowe rodzaje urlopw rodzicielskich . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4272.4.
Zatrudnienie po urlopie macierzyskim . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 4282.5. Zasiek macierzyski . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 428
3. Urlop wychowawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4294. Inne
uprawnienia rodzicielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 4315. Zakazy dotyczce
zatrudniania pracownikw opiekujcych si maymi dziemi . . 433
5. Szczeglna ochrona trwaoci stosunku pracy w zwizku z
macierzystwem i wy-chowywaniem dzieci . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 433
Rozdzia XVIII. ZATRUDNIANIE MODOCIANYCH I DZIECI . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 436 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 436 2. Umowa o prac w celu przygotowania
zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
438
1. Oglna charakterystyka umowy. Nawizanie i rozwizanie . . . . .
. . . . . . . . . . . . 4382. Nauka zawodu . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 4403. Przyuczenie do wykonywania okrelonej pracy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4424.
Rzemielnicze przygotowanie zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 442
3. Zatrudnianie modocianych w celu zarobkowym . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
-
10 Spis treci
4. Szczeglna ochrona zdrowia modocianych . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 5. Zatrudnianie dzieci
do lat 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 446
Rozdzia XIX. NADZR NAD PRZESTRZEGANIEM PRAWA PRACY . . . . . . .
. . . . . . . 449 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 449 2. Nadzr Pastwowej Inspekcji Pracy . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
3. Nadzr spoecznej inspekcji pracy . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 4. Nadzr
sprawowany przez inne organy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 460
1. Nadzr Pastwowej Inspekcji Sanitarnej . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4602. Nadzr urzdw
grniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 4613. Dozr techniczny . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 462
Rozdzia XX. ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI ZA WYKROCZENIA PRZECIWKO
PRAWOM PRACOWNIKA I ZA PRZESTPSTWA PRZECIWKO PRAWOM PRACOWNIKA . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 464 1. Odpowiedzialno za wykroczenia przeciwko prawom
pracownika . . . . . . . . . . . . 464 2. Odpowiedzialno za
przestpstwa przeciwko prawom pracownika . . . . . . . . . . . .
468
Cz czwartaROZSTRZYGANIE INDYWIDUALNYCH SPORW PRACY
Rozdzia XXI. ROZPATRYWANIE SPORW O ROSZCZENIA ZE STOSUNKU PRACY
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 1. Wprowadzenie . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 2. Obowizujcy system
rozstrzygania sporw ze stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . .
. 474 3. Pozasdowe postpowanie pojednawcze . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
1. Tryb powoywania i organizacja komisji pojednawczych . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 4772. Postpowanie pojednawcze przed
komisjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
478
4. Zasady postpowania przed sdami w sprawach z zakresu prawa
pracy . . . . . . . . 4791. Sprawy z zakresu prawa pracy . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 4792. Odrbnoci postpowania . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
5. Wykonywanie wyrokw i ugd w sprawach ze stosunku pracy . . . .
. . . . . . . . . . . . 486 6. Przedawnienie roszcze ze stosunku
pracy. Inne terminy dochodzenia roszcze . 487
1. Przedawnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4872.
Szczeglne terminy do dochodzenia niektrych roszcze ze stosunku
pracy . . 491
Cz pitaZBIOROWE PRAWO PRACY
Rozdzia XXII. OGLNA CHARAKTERYSTYKA ZBIOROWEGO PRAWA PRACY . . .
. 495
Rozdzia XXIII. ZWIZKI ZAWODOWE . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 1. Rys historyczny
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 2. Zasady tworzenia
i funkcjonowania zwizkw zawodowych w Rzeczypospolitej
Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 5081. Podstawowe zasady dziaania zwizkw zawodowych (wolnoci
zwizkowe) . . 5082. Zakres podmiotowy prawa do zrzeszania si w
zwizki zawodowe . . . . . . . . . . 5093. Powstanie zwizku
zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 511
-
Spis treci 11
4. Zakoczenie dziaalnoci zwizku zawodowego . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 5135. Kompetencje zwizkw zawodowych .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5136. Zakadowa organizacja zwizkowa . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5147. Uprawnienia zwizkw
zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 5198. Odpowiedzialno za naruszenie przepisw ustawy
o zwizkach zawodowych 520
Rozdzia XXIV. ORGANIZACJE PRACODAWCW . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 522
Rozdzia XXV. ROZWIZYWANIE SPORW ZBIOROWYCH . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 525 1. Spr zbiorowy . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 525 2. Sposoby rozwizywania sporw zbiorowych
(etapy sporu zbiorowego) . . . . . . . . . 526
1. Rokowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5272. Mediacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5273. Arbitra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5284. Strajk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 5285. Problem lokautu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
532
Rozdzia XXVI. UDZIA PRACOWNIKW W ZARZDZANIU ZAKADEM PRACY
(PARTYCYPACJA PRACOWNICZA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 534
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
534 2. Samorzd pracowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 3.
Informowanie pracownikw i przeprowadzanie z nimi konsultacji . . .
. . . . . . . . . . 537
Rozdzia XXVII. SAMORZDY ZAWODOWE . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 543
Rozdzia XXVIII. ZATRUDNIENIE ORAZ PRZECIWDZIAANIE BEZROBOCIU I
AGODZENIE JEGO SKUTKW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 546 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 546 2. Podmioty realizujce polityk rynku pracy (instytucje
rynku pracy) . . . . . . . . . . . . 549 3. Rejestracja
bezrobotnych i innych osb poszukujcych pracy oraz wiadczenie
pomocy w uzyskaniu przez nich pracy . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5541. Usugi rynku
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5542. Instrumenty rynku
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 5573. Zatrudnienie socjalne i
wolontariat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 559
4. Wsparcie dla bezrobotnych bdcych w szczeglnej sytuacji na
rynku pracy . . . . 561 5. Regulacje wspierajce ksztacenie
ustawiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 563 6. Zasiki i inne wiadczenia dla bezrobotnych . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 7. Fundusz
Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 8.
Podejmowanie pracy przez obywateli polskich za granic u pracodawcw
zagra-
nicznych oraz wykonywanie pracy przez cudzoziemcw w Polsce . . .
. . . . . . . . . . 5681. Podejmowanie pracy przez obywateli
polskich za granic u pracodawcw za-
granicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5682.
Wykonywanie pracy przez cudzoziemcw . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 570
SKOROWIDZ PRZEDMIOTOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573
-
Wykaz skrtw
bhp bezpieczestwo i higiena pracyIPiSS Instytut Pracy i Spraw
Socjalnychk.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U.
Nr 16, poz. 93 ze zm.k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny,
Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks
pracy, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r.
Nr 21, poz. 94 ze zm.k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks
postpowania cywilnego, Dz.U.
Nr 43, poz. 296 ze zm.k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks
rodzinny i opiekuczy, Dz.U. Nr 9,
poz. 59 ze zm.k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks
postpowania w sprawach o wykro-
czenia, tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848k.w. ustawa
z 20 maja 1971 r. Kodeks wykrocze, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r.
Nr 109, poz. 756 ze zm.MOP Midzynarodowa Organizacja PracyMP
Monitor PolskiNP Nowe PrawoNSA Naczelny Sd AdministracyjnyONZ
Organizacja Narodw ZjednoczonychOSA Orzecznictwo Sdw
AdministracyjnychOSN Orzecznictwo Sdu NajwyszegoOSNCP Orzecznictwo
Sdu Najwyszego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna,
Pracy i Ubezpiecze SpoecznychOSNAPiUS Orzecznictwo Sdu
Najwyszego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpie-
cze SpoecznychOSNP Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Pracy,
Ubezpiecze Spoecznych
i Spraw PublicznychOSP Orzecznictwo Sdw PolskichOSPiKA
Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji ArbitraowychPiP Pastwo i
PrawoPiZS Praca i Zabezpieczenie SpoeczneUE Unia Europejskau.s.c.
ustawa z 21 listopada 2008 r. o subie cywilnej, Dz.U. Nr 227, poz.
1505
-
Od Autorki
O istocie i randze problemw zwizanych z prawem pracy wiadczy
uwaga i troska, z jak papie Jan Pawe II odnosi si do tych wanych
kwestii. Warto przypomnie fragment homilii Ojca witego, wygoszonej
2 czerwca 1997 r. na Legnickim Polu:
Z sytuacj bezrobocia jest zwizane takie podejcie do pracy, w
ktrym czowiek staje si narzdziem produkcji, zatracajc w
konsekwencji swoj osobow godno. W praktyce zjawisko to przybiera
form wyzysku. Czsto przejawia si on w takich sposobach
zatrudniania, ktre nie tylko nie gwarantuj pracownikowi adnych
praw, ale zniewalaj go poczuciem tymczasowoci i lkiem przed utrat
pracy do tego stopnia, e jest on pozbawiony wszelkiej wolnoci w
podejmowaniu decyzji. Wielokrotnie w wyzysk przejawia si w takim
ustalaniu czasu pracy, i pozba-wia si pracownika prawa do
odpoczynku i troski o duchowe ycie rodziny. Czsto te wie si z
niesprawiedliwym wynagrodzeniem, zaniedbaniami w dziedzinie
ubezpiecze i opieki zdrowotnej. Wielokrotnie, szczeglnie w
przypadku kobiet, jest zaprzeczeniem prawa do szacunku dla osobowej
godnoci.
Praca ludzka nie moe by traktowana tylko jako sia potrzebna dla
produkcji tak zwana sia robocza. Czowiek nie moe by widziany jako
narzdzie produk-cji. Czowiek jest twrc pracy i jej sprawc. Trzeba
uczyni wszystko, aby praca nie stracia swojej waciwej godnoci.
Celem pracy kadej pracy jest sam czowiek. Dziki niej winien si
udoskona-la, pogbia swoj osobowo. Nie wolno nam zapomina i to chc z
moc po-wiedzie e praca jest dla czowieka, a nie czowiek dla pracy
(Jan Pawe II. Pielgrzymka do Ojczyzny, 31 maja10 czerwca 1997 r.
Przemwienia i homilie, Czstochowa 1997, s. 52 i 53).
Lublin, wrzesie 2009 rokuTeresa Liszcz
-
Cz pierwsza
OGLNA
-
Rozdzia IOglna charakterystyka
prawa pracy
1. Pojcie i przedmiot prawa pracy
1 Prawo pracy jest to ga prawa obejmujca og norm prawnych
reguluj-cych stosunki pracy oraz stosunki spoeczne prawnie zwizane
ze stosunka-mi pracy.
Podstawowym przedmiotem regulacji prawa pracy s stosunki pracy,
tj. stosun-ki spoeczne, w ktrych jeden podmiot, zwany pracownikiem,
wskutek zawarcia umowy o prac albo dokonania za jego zgod aktu
prawnie rwnorzdnego (mianowania, powoania bd wyboru na stanowisko),
jest obowizany (i ma pra-wo) wiadczy osobicie prac na rzecz
drugiego podmiotu, zwanego pracodaw-c, pod jego kierownictwem, w
zamian za wynagrodzenie (art. 22 1 k.p.).
2 Jak wynika z tej de nicji, w zakres regulacji prawa pracy nie
wchodz wszelkie przypadki wykonywania pracy przez czowieka, lecz
tylko te, ktre odpowia-daj kryteriom wskazanym w ustawie (aktualnie
w art. 22 k.p.), okrelane w doktrynie prawniczej zbiorczym mianem
pracy dobrowolnie podporzdko-wanej.
Po pierwsze, chodzi o przypadki, gdy midzy dwoma podmiotami
istniej odpo-wiednio obowizek wykonywania pracy (po stronie
pracownika) i obowizek przyjcia wiadczenia pracy oraz zapaty
wynagrodzenia za ni (po stronie pracodawcy), dobrowolnie przez nich
przyjte przez zawarcie umowy o prac lub dokonanie innego aktu
prawnego (spord wymienionych w art. 2 k.p.). Nie podlegaj regulacji
przez prawo pracy z jednej strony przypadki wiadczenia pra-cy bez
obowizku prawnego (np. praca wolontariuszy w organizacjach
charyta-tywnych1, pomoc ssiedzka, udzia w czynach spoecznych), a z
drugiej praca wykonywana z obowizku naoonego na dan osob przez
ustaw, decyzj ad-
1 Por. ustaw z 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku
publicznego i o wolontariacie, Dz.U. Nr 96, poz. 873 ze zm.
-
20 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
ministracyjn bd orzeczenie sdu, a nie przyjtego dobrowolnie,
okrelana jako praca jednostronnie wyznaczona (np. praca skazanych
odbywajcych kar po-zbawienia wolnoci, wykonywana na podstawie
skierowania zakadu karnego).
Po drugie, w stosunku pracy pracownik zobowizany jest do
osobistego wykony-wania powtarzajcych si czynnoci okrelonego
rodzaju (do pracowania), a nie do dostarczenia pracodawcy
okrelonego rezultatu pracy, chocia ten ostatni chce, oczywicie,
osign przez zatrudnienie pracownika postawiony sobie cel. Ryzyko
osignicia tego celu spoczywa na pracodawcy, a prawo pracownika do
wynagrodzenia za prac, co do zasady, nie zaley od osignicia celu
zaoonego przez pracodawc, lecz od tego, czy pracownik naleycie
(starannie) wykonywa swoj prac.
Z tego, e pracownik zobowizuje si nie do dostarczenia pracy
uprzedmiotowio-nej (rezultatu), lecz do pracowania na korzy i
ryzyko pracodawcy, wynika, e moe on speni swoje wiadczenie tylko
osobicie, bez moliwoci wyrczenia si inn osob.
Po trzecie, praca ma by podporzdkowana (zalena), tj. wykonywana
w miej-scu i czasie okrelonych w umowie o prac lub w innym akcie
prawnym zastpuj-cym t umow, pod kierownictwem pracodawcy, wyraajcym
si przede wszyst-kim w zwizaniu pracownika poleceniami pracodawcy
co do sposobu i porzdku wykonywania pracy, a take we wspdziaaniu
przy jej wykonywaniu z innymi pracownikami, jeli jest to praca
zespoowa.
Po czwarte, praca wykonywana w ramach stosunku pracy jest z de
nicji prac od-patn, wykonywan w celu zarobkowym.
3 Regulacj prawa pracy nie jest objta zarobkowa dziaalno
prowadzona na wasny rachunek i ryzyko przez posiadacza zakadu
produkcyjnego, sklepu, go-spodarstwa rolnego, gabinetu lekarskiego
czy te literata bd innego twrc.
Nie jest objte t regulacj tzw. samozatrudnienie, przez ktre w
Polsce rozu-mie si sytuacj, gdy osoba zyczna, bdca o cjalnie
podmiotem dziaalnoci go-spodarczej, wzgldnie stale wiadczy osobicie
(bez zatrudnienia pracownikw) usugi na podstawie umowy
cywilnoprawnej na rzecz jednego bd niewielkiej liczby kontrahentw,
od ktrych jest uzaleniona ekonomicznie. W praktyce cz-sto
samozatrudnieni s byymi pracownikami kontrahenta. Pozornym zmianom
statusu pracownika na status samozatrudnionego ma zapobiega przepis
art. 22 12 k.p., ktry zabrania zastpienia umowy o prac umow
cywilnoprawn przy zachowaniu warunkw pracy charakterystycznych dla
stosunku pracy (okrelo-nych w art. 22 1 k.p.).)
4 Prawu pracy nie podlegaj stosunki spoeczne zwizane ze
wiadczeniem pracy na podstawie umowy o dzieo (w tym umowy
autorskiej), w ktrej chodzi bezpo-rednio o okrelony rezultat, ani
na podstawie umowy zlecenia, umowy agen-cyjnej bd innych umw o
wiadczenie usug, charakteryzujcych si brakiem organizacyjnego
podporzdkowania wykonawcy usug podmiotowi zamawiajce-mu usugi. Te
umowy i wynikajce z nich stosunki zobowizaniowe podlegaj pra-wu
cywilnemu. Do przedmiotu prawa cywilnego zalicza si take umow o
prac nakadcz (chaupnicz), ktra w opinii doktryny prawniczej stanowi
specy czn
-
1. Pojcie i przedmiot prawa pracy 21
odmian umowy o dzieo, natomiast w praktyce podlega na zasadzie
odesania2 regulacji przez prawo pracy.
5 Prima facie wydaje si, e wszystkim kryteriom stosunku pracy,
okrelonym w art. 22 k.p., odpowiadaj stosunki prawne, w jakich
pozostaj ze swymi forma-cjami bd urzdami onierze zawodowi,
policjanci oraz funkcjonariusze Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego,
Agencji Wywiadu, Stray Granicznej, Pastwowej Stray Poarnej, Suby
Wiziennej, Suby Celnej. Praca w tych instytucjach, okrelana jako
suba, jest podejmowana dobrowolnie i w celu zarobkowym. Wykonywana
jest wycznie osobicie i w warunkach organizacyjnego
podpo-rzdkowania podmiotowi zatrudniajcemu. Podstaw nawizania tych
stosun-kw jest akt mianowania dokonywany za zgod (na wniosek)
mianowanego. Nie ma te prawnego przymusu pozostawania w subie po
jej rozpoczciu.
Mimo tych podobiestw do stosunku pracy stosunki subowe czonkw
tych formacji mundurowych nie s uznawane za stosunki pracy i nie
podlegaj przepisom prawa pracy. Uznaje si powszechnie, e przy
wspomnianych po-dobiestwach istniej jednak bardzo istotne rnice
wyraajce si w tym, e obowizki onierzy zawodowych i funkcjonariuszy
s wykonywane w warun-kach penej zalenoci od zwierzchnikw
(dyscypliny), daleko silniejszej od pod-porzdkowania pracowniczego.
Instrumentem realizacji tej zalenoci, nazywanej czsto
dyspozycyjnoci, jest rozkaz, wicy znacznie mocniej i pod surowszymi
rygorami ni polecenie przeoonego w stosunku pracy. Dla podkrelenia
tej r-nicy wykonywanie tych obowizkw nazywa si nie prac, lecz sub.
Ponadto w warunkach stanw nadzwyczajnych, w szczeglnoci w czasie
wojny, stosunki subowe zawodowych onierzy i funkcjonariuszy
mundurowych nabieraj cech przymusowoci. Z tych wszystkich powodw s
one traktowane jako stosun-ki o charakterze publicznoprawnym
(administracyjnym), podlegajce odrbnym pragmatykom subowym,
przynalenym do prawa administracyjnego.
6 Nawiasem mwic, w okresie midzywojennym oraz w pierwszym
okre-sie po wojnie take oparte na mianowaniu stosunki subowe
urzdnikw suby cywilnej traktowano podobnie jako stosunki
publicznoprawne, nalece do sfery prawa administracyjnego3. Pniejsz
dyskusj na temat charakteru tych stosunkw w Polsce przecio
ostatecznie wejcie w ycie Kodeksu pracy, ktry w art. 2 (w zw. z
art. 76) przesdzi, i mianowanie moe by podstaw nawi-zania stosunku
pracy. W niektrych pastwach Europy Zachodniej s one nadal domen
prawa publicznego (administracyjnego).
7 Nie jest stosunkiem pracy i co do zasady nie podlega prawu
pracy stosunek za-trudnienia poborowego, ktry na swj wniosek zosta
skierowany decyzj mar-szaka wojewdztwa do odbycia suby zastpczej w
pastwowej lub samorz-dowej jednostce organizacyjnej bd organizacji
poytku publicznego. Sub
2 Patrz art. 303 1 k.p. i wydane na jego podstawie rozporzdzenie
Rady Ministrw z 31 grud-nia 1975 r. w sprawie uprawnie
pracowniczych osb wykonujcych prac nakadcz, Dz.U. z 1976 r. nr 3,
poz. 19 ze zm.
3 Taki charakter nadaa im ustawa z 17 lutego 1922 r. o pastwowej
subie cywilnej, tekst jedn. Dz.U. z 1949 r. Nr 11, poz. 72 ze zm.;
uchylona przez art. IV 1 pkt 2 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Przepisy
wprowadzajce Kodeks pracy, Dz.U. Nr 24, poz. 142.
-
22 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
zastpcz bdc form wypeniania powszechnego obowizku obrony
reguluje ustawa z 28 listopada 2003 r. o subie zastpczej4, ktra w
niektrych sprawach odsya do przepisw Kodeksu pracy.
8 Naley zaznaczy, e niektre przepisy prawa pracy stosuje si do
przypad-kw wiadczenia pracy poza stosunkiem pracy, nienalecych do
przedmio-tu prawa pracy, jednake tylko wtedy, gdy istnieje ku temu
wyrana podsta-wa prawna w postaci przepisu zawartego w samym prawie
pracy bd w aktach prawnych nalecych do innych gazi prawa. Zjawisko
to nosi miano ekspansji prawa pracy.
W szczeglnoci art. 303 1 k.p. zobowizuje Rad Ministrw do
okrele-nia w drodze rozporzdzenia zakresu stosowania przepisw prawa
pra-cy do osb wykonujcych prac nakadcz z rwnoczesnym wprowadzeniem
zmian do tych przepisw, wynikajcych z odmiennych warunkw
wykonywania tej pracy. Rozporzdzenie z 1975 r., wydane na podstawie
wskazanego przepi-su, przewiduje stosowanie do stosunkw wynikajcych
z umw o prac nakad-cz wszystkich niemale, cho nieco zmody kowanych,
instytucji prawa pracy. Stwarza to nieco dziwny stan rzeczy, w
ktrym stosunek spoeczny zaliczany do przedmiotu jednej gazi prawa,
tj. prawa cywilnego, jest w praktyce re-gulowany prawie wycznie
przez przepisy nalece do innej gazi prawa, przedmiotowo co do
zasady niewaciwej, jak jest prawo pracy.
Przepis art. 303 2 k.p. upowania (lecz nie zobowizuje) Rad
Ministrw do wydania rozporzdzenia okrelajcego zakres stosowania
przepisw pra-wa pracy do osb stale wykonujcych prac na innej
podstawie ni stosunek pracy lub umowa o prac nakadcz, ze zmianami
wynikajcymi z odmiennych warun-kw wykonywania tej pracy.
Rozporzdzenie to mogoby dotyczy w szczeglno-ci osb wykonujcych w
sposb cigy prac na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej.
Obecnie nie obowizuje adne rozporzdzenie wydane na tej
podstawie.
9 Z mocy art. 3043044 k.p. wskazane bezporednio w nich bd w
rozporzdze-niach wykonawczych wydanych na ich podstawie przepisy
dziau dziesitego Kodeksu pracy Bezpieczestwo i higiena pracy
znajduj zastosowanie do r-nych przypadkw wiadczenia pracy na innej
podstawie ni stosunek pracy, w szczeglnoci przez osoby wykonujce
prac na podstawie umw cywilnopra-nych, czonkw rolniczych spdzielni
produkcyjnych, studentw i uczniw odby-wajcych praktyki.
10 Z mocy art. 121 k.k.w.5 w stosunku do pracujcych skazanych
odbywajcych kar pozbawienia wolnoci stosuje si przepisy prawa pracy
w zakresie czasu pracy oraz bezpieczestwa i higieny pracy. Przepis
ten nakazuje stosowanie wskaza-nych w nim przepisw prawa pracy do
skazanych pracujcych poza stosunkiem pracy, przede wszystkim na
podstawie skierowania w ramach publicznoprawne-go stosunku
prawnego, w jakim skazany pozostaje z pastwem wskutek prawo-mocnego
orzeczenia wobec niego kary pozbawienia wolnoci. Naley wiedzie,
e
4 Dz.U. Nr 223, poz. 2217 ze zm.; ustawa ta niebawem straci moc
w zwizku z likwidacj po-wszechnego obowizku obrony.
5 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. Nr
90, poz. 557 ze zm.
-
1. Pojcie i przedmiot prawa pracy 23
obowizujce przepisy o zatrudnieniu skazanych dopuszczaj rwnie
zawieranie przez nich umowy o prac. Skazani wykonujcy w czasie
odbywania kary pozba-wienia wolnoci prac na podstawie umowy o prac
s po prostu pracownikami i z tego tytuu stosuje si do nich wprost
przepisy prawa pracy, z ograniczeniami i zmianami okrelonymi w
Kodeksie karnym wykonawczym, uzasadnionymi fak-tem odbywania przez
nich kary izolacyjnej6.
11 Poza stosunkiem pracy, ktry jest gwnym stosunkiem regulowanym
przez prawo pracy, do przedmiotu tej gazi prawa nale niektre inne
stosunki spoeczne, cile zwizane ze stosunkami pracy. W szczeglnoci
s to stosunki: zwizane z promocj zatrudnienia i przeciwdziaaniem
bezrobociu, wynikajce ze sprawowania przez waciwe organy (gwnie
przez Pastwow
Inspekcj Pracy, Pastwow Inspekcj Sanitarn i Spoeczn Inspekcj
Pracy) nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy przez
pracodawcw,
materialnoprawne wynikajce z odpowiedzialnoci pracodawcw lub osb
ich reprezentujcych za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,
procesowe i quasi -procesowe zwizane z rozstrzyganiem
indywidualnych spo-rw o roszczenia ze stosunku pracy,
tzw. zbiorowe stosunki pracy, powstajce w zwizku z tworzeniem i
funkcjono-waniem zwizkw zawodowych, samorzdw zawodowych,
organizacji praco-dawcw oraz prowadzeniem rokowa i zawieraniem
ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych, udziaem
pracownikw w zarzdzaniu za-kadem pracy (partycypacj), dialogiem
spoecznym i rozwizywaniem sporw zbiorowych.
12 Normy prawne powicone regulacji tzw. zbiorowych stosunkw
pracy sta-nowi cz prawa pracy okrelan mianem zbiorowego prawa
pracy. Podstawowe zasady zbiorowego prawa pracy zawarte s w
Konstytucji (w szczeglnoci w art. 12, 17 ust. 1 i art. 59) oraz w
Kodeksie pracy (art. 181
183). Poza tym tworz to prawo przede wszystkim trzy ustawy z
tego samego dnia 23 maja 1991 r.: o zwizkach zawodowych7, o
organizacjach pracodawcw8 i o rozwizywaniu sporw zbiorowych9,
ustawa z 7 kwietnia 2006 r. o informowa-niu pracownikw i
przeprowadzaniu z nimi konsultacji10, a take przepisy dziau
jedenastego Kodeksu pracy Ukady zbiorowe pracy.
13 Do przedmiotu prawa pracy jako dyscypliny badawczej i
dydaktycznej wci jeszcze w Polsce zalicza si stosunki ubezpieczenia
spoecznego. Ma to histo-ryczne uzasadnienie w tym, e w pocztkowej
fazie rozwoju ubezpieczeniem spo-ecznym byli objci wycznie
pracownicy. Obecnie ubezpieczenie to obejmuje, obok pracownikw,
wszystkie grupy ludnoci yjcej z legalnej pracy zarobkowej. Przepisy
regulujce stosunki ubezpieczenia spoecznego s bardzo liczne, a przy
tym charakterem norm w nich zawartych (ius cogens) rni si istotnie
od prze-
6 Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osb pozbawionych
wolnoci, Dz.U. Nr 123, poz. 777 ze zm.; patrz rwnie rozporzdzenie
Ministra Sprawiedliwoci z 9 lutego 2004 r. w spra-wie szczegowych
zasad zatrudniania skazanych, Dz.U. Nr 27, poz. 242.
7 Tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm. 8 Dz.U. Nr
55, poz. 235 ze zm. 9 Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.10 Dz.U. Nr 79,
poz. 550 ze zm.
-
24 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
pisw prawa pracy. Dojrzay ju tym samym do wyodrbnienia ich w
samodzieln ga prawa. Z tego wzgldu niniejsze opracowanie nie
zawiera omwienia zagad-nie ubezpieczenia spoecznego.
14 Orodkiem wszystkich stosunkw regulowanych przez prawo pracy
jest stosunek pracy. Na sytuacj prawnospoeczn pracownika maj
jednake wpyw take inne stosunki prawne, ktrych podmiotem staje si
lub moe si sta pracownik w zwizku z nawizaniem stosunku pracy. S to
w szczeglnoci: stosunek ubez-pieczenia spoecznego, czonkostwo w
zwizku zawodowym, stosunek procesowy w toku rozstrzygania sporu ze
stosunku pracy. Stanowi one cznie o tzw. statu-sie pracowniczym. Na
status pracowniczy maj take wpyw stosunki, w ktrych pracownik, nie
bdc ich podmiotem, jest osob odnoszc korzyci z ich reali-zacji,
czyli tzw. destynatariuszem (np. stosunki zwizane z funkcjonowaniem
Pastwowej Inspekcji Pracy i odpowiedzialnoci za wykroczenia
przeciwko pra-wu pracy).
2. Geneza prawa pracy
15 Prawo pracy jest gazi prawa stosunkowo mod. Jej pocztki sigaj
nie dalej ni przeomu XVIII i XIX wieku. Dopiero wtedy, w nastpstwie
rewolucji buru-azyjnych, powstay warunki do najmu na szerok skal
siy roboczej za wynagro-dzeniem. Nastpio to dziki wyzwoleniu z
poddastwa rzesz chopw oraz for-malnemu zrwnaniu ludzi wobec prawa,
przy ich ekonomicznym zrnicowaniu na posiadajcych kapita potrzebny
do uruchomienia dziaalnoci gospodarczej oraz dysponujcych wycznie
wasn zdolnoci do pracy (si robocz).
Regulacja umowy o prac odbywaa si pocztkowo i w wielu pastwach
odbywa si formalnie nadal w ramach prawa cywilnego, ktre traktowa-o
j jako jedn spord tzw. umw o wiadczenie usug (obok umw: zlecenia, o
dzieo, przechowania, ajencyjnej i in.).
Prawo cywilne stanowi wic podstawowy pie genetyczny dla prawa
pracy. Z niego wywodzi si tzw. prawo stosunku pracy, najwaniejszy
dzia indywi-dualnego prawa pracy, w ktrym centralnym zagadnieniem
bya niegdy umowa o prac, a obecnie jest stosunek pracy i czynnoci
prawne prowadzce do jego po-wstania, zmiany oraz ustania.
16 Rwnoczenie od pocztku XIX w. pastwa wydaj normy prawne o
charakterze administracyjnoprawnym, majce na celu gwnie ochron
zdrowia i ycia pra-cownikw w procesie pracy (dotyczce czasu pracy,
bezpieczestwa i higieny pra-cy, zakresu prac wzbronionych kobietom
i dzieciom, inspekcji pracy). To tzw. usta-wodawstwo fabryczne
nakadao na pracodawcw obowizki, ktrych wykona-nie zabezpieczone byo
sankcjami typu administracyjnego i karnego. Dao ono pocztek
drugiemu dziaowi indywidualnego prawa pracy tzw. prawu ochro-ny
pracy. W prawie administracyjnym naley zatem dopatrywa si drugiego,
obok prawa cywilnego, pnia genetycznego wspczesnego prawa
pracy.
17 U rde powstania prawa pracy ley ingerencja pastwa w stosunek
zobowi-zaniowy midzy pracodawc i pracownikiem, podyktowana potrzeb
ochrony
-
2. Geneza prawa pracy 25
pracownika jako sabszej strony tego stosunku, w celu zachowania
pokoju spo-ecznego i zapobieenia psycho zycznej degradacji warstwy
pracujcych jako no-sicieli siy roboczej. Ta ingerencja zacza si od
ustanawiania zakazw i nakazw sucych zapewnieniu pracownikowi
bezpieczestwa jego ycia i zdrowia, nad ktrych przestrzeganiem
pastwo sprawowao i sprawuje nadal z urzdu nadzr przez powoane do
tego celu organy (inspekcja pracy). W lad za tym nastpio wydawanie
przepisw bezwzgldnie obowizujcych, ograniczajcych swobod
kontraktowania stron stosunku pracy, w celu zagwarantowania
pracownikowi mi-nimalnych warunkw pracy i pacy.
18 Od koca XIX w. w wikszoci uprzemysowionych pastw Europy (od
Niemiec poczynajc) zaczto wprowadza tzw. ustawodawstwo socjalne,
ktre dao po-cztek przede wszystkim dzisiejszemu prawu ubezpiecze
spoecznych.
Przez okoo 100 lat powstawao i rozwijao si, w ramach prawa
cywilnego i admi-nistracyjnego, przysze prawo pracy. Na pocztku XX
w., po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej, z obu tych gazi prawa w
wikszoci pastw naszego krgu kul-turowego wyodrbniono przepisy
dotyczce wiadczenia pracy umownie pod-porzdkowanej. Na podstawie
tego wsplnego przedmiotu regulacji (a nie jak dotd, na podstawie
kryterium charakteru stosunku prawnego i metod regulacji) powstaa
nowa ga prawa, nazwana prawem pracy.
19 W Polsce faktyczne wyodrbnienie prawa pracy nastpio w okresie
midzy-wojennym, kiedy to obowizywa ju duy zesp aktw prawnych
powiconych wycznie regulacji stosunkw pracy dobrowolnie
podporzdkowanej i stosunkw z nimi zwizanych11. Formalnie jednak
prawo stosunku pracy wci jeszcze tkwi-o w ramach prawa cywilnego.
Najwaniejsza czynno prawa pracy, jak jest umowa o prac, regulowana
bya bowiem przez Kodeks zobowiza z 1933 r., a przepisy oglne prawa
cywilnego oraz oglne przepisy o zobowizaniach stoso-way si do niej
wprost.
20 Prawne usankcjonowanie odrbnoci prawa pracy jako gazi systemu
prawnego nastpio w Polsce z chwil wejcia w ycie Kodeksu cywilnego z
1964 r., tj. z dniem 1 stycznia 1965 r. Artyku XII 1 przepisw
wprowadzajcych Kodeks cywilny12 stwierdza, e: Kodeks cywilny nie
narusza przepisw ustawodaw-stwa pracy. Rwnoczenie przepis 3 tego
artykuu nakazywa, w wypadkach nieuregulowanych przepisami prawa
pracy, stosowa odpowiednio do stosunkw pracy przepisy Kodeksu
cywilnego, chyba e nie byy one zgodne z zasadami pra-wa pracy.
Norm t powtrzy art. 300 k.p., stanowic, e w sprawach
nieunormo-wanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje
si odpo-wiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeeli nie s one
sprzeczne z zasadami prawa pracy.
11 Na temat historii polskiego prawa pracy patrz w szczeglnoci:
M. wicicki, Instytucje polskie-go prawa pracy w latach 19181939,
Warszawa 1960; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warszawa 1976, s.
1642.
12 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.
-
26 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
3. Szczeglne waciwoci prawa pracy
21 Prawo pracy stanowi wydzielon konwencjonalnie, na podstawie
kryterium przedmiotu, cz jednolitego porzdku prawnego naszego
pastwa13. Jako cz systemu prawnego opiera si na wsplnych dla caego
systemu zasa-dach, jednake jego geneza, ogromna donioso stosunkw
spoecznych przez nie regulowanych, oraz specjalne funkcje, ktre
spenia, sprawiy, e ta stosunkowo moda jeszcze dziedzina prawa
wyksztacia w sobie wiele cech specy cznych. Nale do nich:
22 1) Wynikajcy z art. 18 k.p. specy czny charakter przewaajcej
wikszo-ci norm prawa pracy. Umowa o prac (lub inny akt tworzcy
stosunek pracy) moe zawiera postanowienia od nich odbiegajce, jeli
bd one korzystniejsze dla pracownika. Natomiast postanowienia, ktre
prowadz do ograniczenia praw pracownika bd zwikszenia jego
obowizkw, s z mocy art. 18 niewane i nie-jako automatycznie zastpuj
je odpowiednie, bardziej korzystne dla pracownika, przepisy prawa
pracy. Z uwagi na t waciwo, normy prawa pracy okrela si jako
jednostronnie bezwzgldnie obowizujce lub granicznie zastpujce
(inaczej semiimperatywne, semidyspozytywne).
23 Obok norm tego rodzaju w polskim prawie pracy wystpuj te
nieliczne przepisy o charakterze cile bezwzgldnie obowizujcym (ius
cogens). Z ich brzmienia wynika, e jakiekolwiek odstpstwa od ich
treci (take te na korzy pracownika) s niedopuszczalne.
Przykad. Takim przepisem moe by art. 291 4 k.p. zabraniajcy
skracania oraz przedu-ania terminw przedawnienia roszcze ze
stosunku pracy. Do bezwzgldnie obowizujcych nale rwnie te przepisy
prawa pracy, ktre nie reguluj praw i obowizkw pracodawcy i
pracownika wzgldem siebie, lecz odnosz si do relacji midzy jednym z
tych podmiotw (z reguy pracodawc) a pastwem (np. przepisy o
odpowiedzialnoci za wykroczenia prze-ciwko prawom pracownika).
24 2) Zoono metod regulacji wynikajca ze wspomnianego ju
dwutorowe-go procesu powstawania prawa pracy. Metoda cywilnoprawna
przejawia si przede wszystkim w koncepcji stosunku pracy jako
zobowizania oraz w posu-giwaniu si konstrukcj czynnoci prawnej
(owiadczenia woli) dla nawizania, rozwizania i ksztatowania treci
stosunku pracy, a take w odpowiedzialnoci majtkowej
(odszkodowawczej) stron stosunku pracy. Z prawa administracyj-nego
wywodzi si przede wszystkim instytucja nadzoru nad przestrzeganiem
prawa pracy, sprawowana przez organy wyposaone w uprawnienia wadcze
(nakaz, sprzeciw, mandat), ale take akt mianowania jako podstawa
nawiza-nia stosunku pracy.
25 3) Wystpowanie tzw. specy cznych rde prawa w postaci ukadw
zbioro-wych pracy i innych porozumie zbiorowych zawieranych przez
partnerw spo-ecznych (pracodawcw bd organizacje pracodawcw ze
zwizkami zawodowy-mi). Do niedawna zaliczano do nich rwnie takie
wewntrzzakadowe akty, jak regulaminy pracy i regulaminy
wynagradzania, wydawane na podstawie ustaw,
13 Na temat podziau prawa na gazie por. w szczeglnoci: T.
Zieliski, Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego, Warszawa
1977.
-
3. Szczeglne waciwoci prawa pracy 27
ktre to akty na gruncie obecnej Konstytucji, jeli maj charakter
jednostronny, nie mog by traktowane jako rda prawa, lecz jako
swoiste zaczniki do umowy o prac lub innego aktu tworzcego stosunek
pracy. Specy cznymi rdami prawa pracy, zrwnanymi z umow
midzynarodow, s konwencje Midzynarodowej Organizacji Pracy.
26 4) Udzia zwizkw zawodowych i organizacji pracodawcw w
procesie two-rzenia prawa przez organy pastwa. W szczeglnoci trzeba
wspomnie o ci-cym na organach pastwa obowizku wspdziaania ze
zwizkami zawodowy-mi i organizacjami pracodawcw przy uchwalaniu
ustaw i wydawaniu przepisw wykonawczych z zakresu prawa pracy i
ubezpiecze spoecznych. Zakres i tryb zasigania opinii reguluj
ustawy o zwizkach zawodowych i o organizacjach pra-codawcw.
27 5) Bardziej ni w innych gaziach prawa nasilona dyferencjacja.
Polega ona na rwnoczesnym uregulowaniu tej samej sprawy (np. dugoci
czasu pracy, wy-miaru urlopu) normami prawnymi o rnej treci.
Najwaniejsze spord kryteriw podmiotowych dyferencjacji to wiek i
pe pra-cownika. Opierajc si na kryteriach podmiotowych, wprowadzono
szczeglne przepisy dotyczce ochrony pracy kobiet oraz
modocianych.
Ze wzgldu na kryteria przedmiotowe (w szczeglnoci szkodliwo i
uci-liwo pracy) rnicuje si np. wymiar czasu pracy. Kryterium
przedmiotowym kierowa si rwnie ustawodawca, wprowadzajc w do
szerokim zakresie spe-cjalne unormowania dla pracownikw
zatrudnionych na stanowiskach kierowni-czych lub samodzielnych (np.
ograniczenie prawa do wynagrodzenia za godziny nadliczbowe).
28 Obowizujcy Kodeks znis natomiast majcy w przedkodeksowym
usta-wodawstwie podstawowe znaczenie podzia pracownikw na umysowych
i zycznych. Nie odpowiada on bowiem zmienionym, gwnie wskutek
postpu techniczno -organizacyjnego, warunkom pracy wikszoci
pracownikw i wyso-kim wymaganiom co do kwali kacji stawianym
obecnie take robotnikom.
Nowela do Kodeksu pracy z 1996 r.14 zlikwidowaa rnice w statusie
pracow-nikw zatrudnionych u pracodawcw uspoecznionych i
nieuspoecznionych (prywatnych). Nowym kryterium rnicowania praw i
obowizkw pracownika i pracodawcy jest wielko pracodawcy, mierzona
liczb zatrudnianych pra-cownikw poniej 20 albo 20 i wicej.
Stosowane w naszym prawie kryteria rnicowania obowizkw i
uprawnie pracowniczych nie maj charakteru dyskryminacyjnego. Przez
uwzgldnienie obiektywnych rnic w warunkach pracy lub szczeglnych
waciwoci osoby pra-cownika pozwalaj one na realizacj w sferze
stosunkw pracy zasady sprawiedli-woci, ktrej zaprzeczeniem byoby
mechaniczne zrwnanie praw i obowizkw wszystkich pracownikw.
14 Ustawa z 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz
o zmianie niektrych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.).
-
28 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
4. Funkcje prawa pracy
29 Pewne funkcje s wsplne wszystkim albo kilku gaziom prawa; w
szczeglnoci cay system prawa ma suy zaprowadzeniu adu w stosunkach
midzyludzkich, a wic peni funkcj organizujc spoeczestwo. Wikszo
norm prawa ma te wpywa na ksztatowanie podanych spoecznie postaw i
zachowa ludzi, pe-nic tym samym funkcj wychowawcz i prewencyjn.
Mwic o funkcjach prawa pracy w nauce i dydaktyce prawa pracy,
ograniczamy si tylko do funkcji dla niego specy cznych, tzn.
takich, ktre przypisuje si wy-cznie prawu pracy, oraz do funkcji
penionych rwnie przez inne gazie pra-wa, lecz w prawie pracy ze
wzgldu na jego przedmiot majcych szczeglnie due znaczenie lub
realizowanych przy uyciu swoistych rodkw.
30 Tradycyjnie prawu pracy przypisuje si trzy gwne funkcje:1)
ochronn,2) organizacyjn (organizatorsk, organizujc),3)
wychowawcz.
Niekiedy wymienia si jeszcze funkcj rozdzielcz
(dystrybutywn).
31 Funkcja ochronna jest najwaniejsza i najbardziej
charakterystyczna dla prawa pracy. Polega na prawnym
uprzywilejowaniu pod wieloma wzgl-dami pracownika jako sabszego
ekonomicznie i socjalnie kontrahenta w stosunku pracy. Pracownik,
zarwno w warunkach gospodarki rynkowej, jak i centralnie
zarzdzanej, jest w stosunkach z pracodawc stron sabsz przede
wszystkim ekonomicznie i dlatego oraz wskutek organizacyjnego
podporzdko-wania pracodawcy w procesie pracy pozostaje w
wielorakiej od niego zalenoci. Z tego wynika potrzeba mocniejszej
ochrony pracownika, ktra ley u podstaw po-wstania i rozwoju prawa
pracy. Nie znaczy to jednak, e kada norma prawa pracy peni funkcj
ochronn, lecz e jest to typowy kierunek oddziaywania wikszoci norm
prawa pracy. W polskim prawie pracy funkcja ochronna przejawia si
za-rwno w treci bardzo wielu jego norm, jak i w swoistym
mechanizmie ich dziaania.
Przykad. Ze wzgldu na tre wybitnie ochronny charakter maj
skierowane na ochro-n ycia i zdrowia pracownika przepisy
bezpieczestwa i higieny pracy, a take przepisy o szczeglnej
ochronie pracy kobiet i modocianych, o urlopach wypoczynkowych i
innych oraz o nadzorze nad przestrzeganiem prawa pracy przez
pracodawcw, sprawowanym gw-nie przez Pastwow Inspekcj Pracy i
Spoeczn Inspekcj Pracy.
32 Ochronie materialnych interesw pracownika su przede wszystkim
przepi-sy ograniczajce dopuszczalno dokonywania potrce z
wynagrodzenia za pra-c i ustanawiajce zakaz zrzekania si przez
pracownika wynagrodzenia za prac, a take przepisy ograniczajce
majtkow odpowiedzialno pracownika za szko-dy wyrzdzone przez niego
pracodawcy nieumylnie, wskutek niewykonania lub nienaleytego
wykonania obowizkw pracowniczych.
33 Wanym przejawem funkcji ochronnej prawa pracy jest regulacja
wypowie-dzenia stosunku pracy. Pracownik ma prawnie nieograniczon
swobod wypowiadania tego stosunku (nie musi podawa przyczyny
wypowiedzenia), natomiast prawo pracodawcy do wypowiedzenia
stosunku pracy jest mocno
-
4. Funkcje prawa pracy 29
ograniczone przede wszystkim w odniesieniu do pracownikw
zatrudnionych na czas nieokrelony przez istnienie obowizku
uzasadnienia wypowiedzenia (podanie rzeczywistej wanej przyczyny)
oraz konsultacji ze zwizkami zawodo-wymi, a take przez tzw.
szczegln ochron niektrych kategorii pracownikw przed wypowiedzeniem
i rozwizaniem stosunku pracy. Jest to typowy przykad odstpowania
przez ustawodawc od zasady prawnej (formalnej) rwnoci stron,
obowizujcej bezwzgldnie w zobowizaniowych stosunkach cywilnych,
przez prawne uprzywilejowanie pracownika w celu zapewnienia
rzeczywi-stej (materialnej) rwnoci stron. Jest to szczeglnie wane w
warunkach due-go bezrobocia, ktre bardzo osabia pozycj pracownika
na rynku pracy.
34 Zasadnicze znaczenie dla realizacji funkcji ochronnej prawa
pracy ma swoisty cha-rakter norm prawa pracy, wynikajcy z art. 18
k.p. Normy te, okrelane w nauce jako jednostronnie bezwzgldnie
obowizujce lub granicznie zastpuj-ce, dopuszczaj odstpstwa od ich
treci w umowach o prac i aktach jednostron-nych tworzcych stosunek
pracy, pod warunkiem e s to odstpstwa na korzy pracownika, tzn.
prowadz do zwikszenia jego uprawnie lub zmniejszenia obowizkw.
Postanowienia umw o prac lub innych aktw mniej korzystne dla
pracownikw ni waciwe przepisy prawa pracy s z mocy art. 18 k.p.
niewane. Naley doda, e w celu zabezpieczenia interesw pracownika
prawo pracy nie przewiduje w takim przypadku niewanoci caej umowy;
niewane s tylko mniej korzystne dla pracownika postanowienia,
zamiast ktrych do umowy o prac wstpuj automatycznie waciwe przepisy
prawa pracy. Rwnie postanowienia ukadw zbiorowych pracy, innych
porozumie zbiorowych i regu-laminw pracy mog by korzystniejsze, a
nigdy mniej korzystne dla pracownikw ni przepisy Kodeksu pracy i
innych ustaw z zakresu prawa pracy.
Ta waciwo prawa pracy jest okrelana w nauce jako zasada
uprzywilejowa-nia pracownika. Przy okazji warto nadmieni, e wbrew
rozpowszechnionemu przekonaniu nie obowizuje w praktyce stosowania
prawa pracy dyrekty-wa interpretacyjna, ktra nakazywaaby ewentualne
wtpliwoci co do treci norm prawnych lub umowy o prac rozstrzyga na
korzy pracownika.
35 W celu wzmocnienia ochrony ycia i zdrowia oraz interesw
majtkowych pracownika prawo pracy w wielu przypadkach kumuluje
sankcje za narusze-nie prawa pracy przez pracodawc na szkod
pracownika. Obok sankcji pry-watnoprawnych (niewano i wzruszalno
czynnoci prawnych lub ich czci, obowizek naprawienia szkody)
stosuje si sankcje karno -administracyjne (grzywna za wykroczenie
przeciw prawom pracownika). W gr wchodzi rwnie odpowiedzialno karna
z art. 218221 k.k., okrelajcych przestpstwa przeciw-ko prawom osb
wykonujcych prac zarobkow.
36 Obecnie w Polsce z krgu pracodawcw padaj zarzuty, e polskie
prawo pracy nadmiernie chroni pracownika i przez to stanowi istotn
przeszkod dla rozwoju gospodarczego. Pracodawcy domagaj si rwnego
traktowania obu stron stosunku pracy, w szczeglnoci penej swobody
wypowiedzenia umowy o prac przez pracodawc.
W sukurs przychodz im niektrzy, raczej odosobnieni w swych
pogldach, na-ukowcy, twierdzc, e funkcja ochronna nie dotyczy
wycznie pracownikw, lecz
-
30 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
take pracodawcw, a eksponowanie ochronnej funkcji prawa pracy
jest poywk teorii i praktyki pastwowego paternalizmu i utrudnia
ksztatowanie zrwnowa-onego ukadu si w dziedzinie zbiorowych
stosunkw pracy. Koliduje te z kon-cepcj spoecznie uwarunkowanej
gospodarki rynkowej15.
Przewaa jednak pogld, podzielany przeze mnie, e funkcja ochronna
w sto-sunku do pracownika jest w dalszym cigu gwn racj istnienia
prawa pracy, zwaszcza w obecnym polskim nieucywilizowanym
kapitalizmie i w warunkach duego bezrobocia. Kwestionowanie tej
funkcji oznacza w istocie kwestionowa-nie potrzeby dalszego bytu
prawa pracy i danie cofnicia si do stanu prawa z XIX w., gdy
stosunkami pracy rzdzio prawo cywilne ze sztandarowymi zasada-mi:
wolnoci umw, rwnoci stron (prawnej, formalnej), nieingerencji
pastwa w relacje midzy stronami zobowizania. Nie znaczy to wcale, e
mona bez szko-dy dla gospodarki, ale i dla samego pracownika, mnoy
i rozszerza uprawnienia pracownika kosztem pracodawcy. Moe to
bowiem doprowadzi do upadku nie-ktrych pracodawcw i tym samym do
utraty miejsc pracy przez pracownikw lub do ograniczania legalnego
zatrudniania i rozszerzania zjawiska pracy na czarno i w szarej
stre e. Uwaam, e w obecnym stanie polskiego prawa pracy wystpu-je
wzgldna rwnowaga midzy ochron interesw pracownika i interesw
pracodawcy.
37 Funkcja organizacyjna prawa pracy oznacza, e z zaoenia ma ono
od-dziaywa w kierunku zapewnienia prawidowego, niezakconego
przebiegu procesu pracy oraz wysokiej efektywnoci (wydajnoci i
jakoci) pracy. Ta funkcja lee przede wszystkim w interesie
pracodawcy, jednake porednio take w interesie pracownika. W
zakadzie pracy, w ktrym praca jest dobrze zorganizowana, pracownik
moe czu si bezpieczny i moe, w peni wykorzystujc swoje moliwoci,
osign satysfakcj z pracy i wysokie wynagro-dzenie.
Funkcja organizacyjna prawa pracy (zwana te funkcj ochronn w
stosunku do pracodawcy) bya szczeglnie eksponowana w pastwach byego
obozu socjali-stycznego. Niska wydajno pracy bya w nich staym
problemem ze wzgldu na brak dziaania mechanizmw ekonomicznych
waciwych gospodarce rynkowej i nieistnienie rzeczywistego
pracodawcy waciciela, ktry dbaby o swj interes. Swoist protez, ktra
miaa wyrwna te braki, byy rnorodne mechanizmy prawne majce
zabezpieczy socjalistyczn dyscyplin pracy oraz wysok wy-dajno.
Naleay do nich penalizacja narusze dyscypliny pracy, rozbudowany
system kar porzdkowych i nagrd, wspzawodnictwo pracy i wreszcie
wprowa-dzenie swoistej instytucji porzucenia pracy jako przyczyny
wyganicia stosun-ku pracy.
38 W gospodarce rynkowej na zdyscyplinowanie pracownikw i
efektywno ich pra-cy oddziauj przede wszystkim mechanizmy rynkowe,
w tym stae bezrobocie. Nie oznacza to jednak, e prawo pracy nie ma
tu roli do odegrania. Niektre jego przepisy za swoje ratio legis
maj wspomaganie pracodawcy w jego dziaaniach, majcych na celu jak
najlepsz organizacj i efektywno pracy. Tak funkcj pe-ni przepisy o
obowizkach pracownika i jego podporzdkowaniu pracodaw-
15 J. Joczyk, Prawo pracy, Warszawa 1995, s. 26.
-
4. Funkcje prawa pracy 31
cy, w szczeglnoci poleceniom dotyczcym pracy. Organizacyjnej
funkcji prawa pracy s podporzdkowane przepisy o odpowiedzialnoci
materialnej pracow-nika za mienie powierzone oraz o
odpowiedzialnoci porzdkowej, realizo-wanej przez pracodawc pod
kontrol sdu, a take przepisy o nagrodach dla pracownikw. Motywacj
do wydajnej pracy zawieraj przepisy ustanawiajce wynikowe metody
wynagradzania (akord, prowizja); realizacji celw pracodaw-cy maj
sprzyja te uelastyczniane stale przepisy o czasie pracy. W
stabilizacji zaogi powinny pomaga przepisy uzaleniajce niektre
uprawnienia pracowni-ka od okresu pracy u danego pracodawcy.
39 Funkcj organizacyjn z reguy peni inne grupy przepisw
(instytucje) ni te, w ktrych przejawia si funkcja ochronna. Jednake
coraz czciej jest tak, e te same instytucje prawne peni obydwie
funkcje, chronic interesy obu stron sto-sunku pracy. Na przykad
przepisy o czasie pracy, bdce najstarszymi, klasyczny-mi wrcz,
przepisami ochronnymi wobec pracownika, poczynajc od nowelizacji
Kodeksu pracy w 1996 r., w duej mierze straciy ten charakter i
przez swoj elastyczno oraz oddanie wielu decyzji dotyczcych systemw
i rozkadu czasu pracy w rce pracodawcy co najmniej w takim samym,
jeli nie wikszym stop-niu, peni funkcj organizacyjn.
Funkcj t peni take zbiorowe prawo pracy, ktre reguluje w
szczeglnoci stosunki midzy pracodawc a zwizkami zawodowymi oraz
tryb likwidowania sporw zbiorowych wcznie ze strajkiem.
40 Organizacyjna funkcja prawa pracy prima facie wydaje si
pozostawa w sprzecz-noci z jego funkcj ochronn i w konkretnych
sprawach taka sprzeczno moe zachodzi. W przeszoci tak byo np. z
regulacj porzucenia pracy. Wikszo tego rodzaju regulacji zostaa
usunita z Kodeksu pracy w wyniku jego noweliza-cji. W szczeglnoci
wyeliminowano instytucj porzucenia pracy. Wprowadzono sdow kontrol
nakadania kar porzdkowych na pracownika przez pracodawc. Zrwnano
pracownika z pracodawc w prawie do natychmiastowego rozwizania
stosunku pracy z powodu cikiego naruszenia podstawowych obowizkw
przez drug stron. Obecnie wyran sprzeczno tych funkcji mona
natomiast zaob-serwowa w przepisach o czasie pracy.
Generalnie jednak funkcje ochronna i organizacyjna nie s ze sob
sprzeczne, lecz si uzupeniaj. Prawidowy przebieg pracy, dobra
kondycja pracodawcy i porzdek w zakadzie pracy le bowiem take w
interesie majtkowym i osobi-stym pracownikw.
41 Funkcj wychowawcz speniaj wszystkie gazie prawa, z prawem
kar-nym na czele. Doktryny poszczeglnych gazi prawa przyjmuj, e
wycho-wawcza funkcja prawa polega na ksztatowaniu pozytywnych
postaw jednostek i caych grup spoecznych. W przypadku prawa pracy
chodzi o pozytywne po-stawy pracownikw w zwizku z wykonywaniem
pracy, waciwy stosunek pracodawcw do pracownikw oraz wpywanie na
stosunek do pracy i do lu-dzi pracy reszty spoecznoci,
niezaangaowanej w stosunki pracy. Zakada si, e z jednej strony
prawo pracy powinno stwarza motywacje do dobrej pra-cy, a z drugiej
skania do rwnego i sprawiedliwego traktowania pracownikw i uczy
szacunku dla ludzi rzetelnie pracujcych, niezalenie od tego, jak
prac
-
32 I. Oglna charakterystyka prawa pracy
wykonuj. rodkami, ktre stosuje si w celu wychowywania przez
prawo pra-cy, s w szczeglnoci:1) w stosunku do pracownikw:
sprawiedliwe wartociowanie i wynagradzanie
pracy oraz kary i nagrody,2) w stosunku do pracodawcw: zasady
prawa pracy, zakazujce dyskryminacji
pracownikw i nakazujce szanowanie ich godnoci i innych dbr
osobistych, a take kary za naruszanie praw pracowniczych.
Te same rodki wpywaj na ksztatowanie wiadomoci i postaw
etycznych, w szczeglnoci stosunku do pracy, u osb niepozostajcych w
stosunku pracy, lecz stykajcych si z liter i praktyk prawa
pracy.
42 Niektrzy autorzy, wskazujc na cele i rodki przypisywane
funkcji wycho-wawczej, zbiene z funkcj organizacyjn, kwestionuj
zasadno wyodrb-niania tej funkcji prawa pracy; np. J. Joczyk uznaje
twierdzenie o penieniu przez prawo pracy funkcji wychowawczej za
jeden ze stereotypw w nauce prawa pra-cy16. Zgadzam si z tym
pogldem w tym sensie, e nie widz podstaw do trakto-wania funkcji
wychowawczej jako specy cznej funkcji prawa pracy.
Trzeba tutaj przypomnie, e L. Petraycki, omawiajc wychowawcz rol
prawa, napisa, i prawo moe te ludzi demoralizowa swymi
nierozum-nymi postanowieniami, szerzy zaraz moraln i degeneracj17.
W ewidentny sposb czynio to prawo faszystowskie i komunistyczne,
ale rwnie prawo pracy z okresu PRL, a jeszcze bardziej praktyka
jego stosowania (czy raczej amania) dziaaa czsto
antywychowawczo.
Zdaniem niektrych przedstawicieli nauki, prawo pracy jako
instrument polityki spoecznej peni funkcj rozdzielcz, przyczyniajc
si do po-dziau funduszw przeznaczonych na pace, ubezpieczenia
spoeczne i wiadcze-nia socjalne, a take do sprawiedliwego
uczestnictwa ludzi pracy w zaspokajaniu potrzeb wyszego rzdu
(potrzeby uznania, samodzielnoci, przejawiania inicja-tywy),
odczuwanych przez pracownikw, ktrzy odnajduj w pracy zawodowej sens
swego ycia18.
Do niedawna nie byam zwolenniczk wyodrbniania funkcji
rozdzielczej. Obecnie myl, e w warunkach bezrobocia, jako zjawiska
stale wystpujcego w gospo-darkach rynkowych, prawo pracy powinno
peni t funkcj przede wszystkim w stosunku do de cytowego dobra,
jakim s miejsca pracy. Ograniczony w stosun-ku do zapotrzebowania
zasb pracy do wykonania powinien by sprawiedliwie dzielony midzy
ubiegajcych si o zatrudnienie, a wanym instrumentem tego podziau
powinno by obok mechanizmw ekonomicznych prawo pracy, np. przepisy
o czasie pracy. Take przepisy o wynagrodzeniu za prac, w tym o
wyna-grodzeniu minimalnym, w wikszym stopniu powinny przyczynia si
do sprawie-dliwego udziau pracownikw w wypracowanym dochodzie
narodowym.
16 J. Joczyk, O kulturze pracy badawczej, w: Poznanie prawa
pracy, Wrocaw 1981, s. 20.17 L. Petraycki, Wstp do nauki polityki
prawa, Warszawa 1968, s. 29.18 T. Zieliski, Prawo pracy. Zarys
systemu. Cz I Oglna, WarszawaKrakw 1996, s. 49.
-
Rozdzia IIrda prawa pracy
1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy
43 Potrzeba zajmowania si w wykadzie prawa pracy zagadnieniem
rde prawa, stanowicym w zasadzie przedmiot teorii prawa oraz prawa
konstytucyjnego, wy-nika z pewnych swoistoci prawa pracy, ktre
sygnalizowano ju w rozdziale pierwszym. Wyraaj si one w szczeglnoci
w:1) wystpowaniu specyficznych rodzajw rde prawa w postaci ukadw
zbio-
rowych pracy i innych porozumie zbiorowych oraz w pewnym sensie
kon-wencji Midzynarodowej Organizacji Pracy,
2) udziale tzw. partnerw spoecznych, tj. zwizkw zawodowych i
organizacji pracodawcw, w procesie tworzenia prawa,
3) specyficznym charakterze mocy obowizujcej norm (z nielicznymi
wyjtkami) jako granicznie zastpujcych.
44 Artyku 9 k.p. okrela katalog rde prawa pracy na uytek Kodeksu
pracy i jak naley sdzi take innych aktw prawnych. Katalog ten
obejmuje tzw. rda powszechne ustaw i rozporzdzenie, wymienione w
konstytucyj-nym katalogu rde prawa powszechnie obowizujcego (art.
87 Konstytucji) i wystpujce we wszystkich gaziach prawa, oraz rda
specy czne wystpu-jce wycznie w prawie pracy, ktre poza ukadami
zbiorowymi pracy i innymi porozumieniami zbiorowymi nie maj
umocowania konstytucyjnego.
45 W odniesieniu do tych pierwszych art. 9 uywa sowa przepis,
powszechnie sto-sowanego na okrelenie jednostki tekstu aktu
normatywnego, gdy za chodzi o drug grup rde, mowa jest o
postanowieniach z uwagi na zbliony do umo-wy tryb ich
stanowienia.
Porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty, okrelajce prawa i
obowizki stron stosunku pracy, wedug art. 9 k.p. obowizuj w
stosunkach pracy tylko wtedy, gdy s oparte na ustawie. Naley
stwierdzi, i po wejciu w ycie Konstytucji z 1997 r. regulaminy i
statuty okrelajce prawa i obowizki stron stosunku pracy nie powinny
by uznawane za rda prawa, chyba e stanowi porozumienie zbiorowe, o
ktrym mowa w art. 59 ust. 2 Konstytucji. Artyku 9 k.p., w czci
do-
-
34 II. rda prawa pracy
tyczcej tych jednostronnych aktw, nie jest dostosowany do
Konstytucji, chocia zaskarony do Trybunau Konstytucyjnego w
zakresie dotyczcym statutu jako rda prawa pracy nie zosta uznany
przez Trybuna za sprzeczny z ustaw za-sadnicz1. Naley zwrci uwag na
to, e art. 59 Konstytucji, w przeciwiestwie do art. 9 k.p., nie
wymaga, aby porozumienie zbiorowe byo oparte na ustawie.
Tote Sd Najwyszy w uchwale z 23 maja 2001 r., III ZP 25/00,
OSNPiUS 2002, nr 6, poz. 134 (podjtej po wczeniejszych rozbienych
orzecze-niach w tej sprawie), uzna za rdo prawa pracy w rozumieniu
art. 9 k.p. Pakt Gwarancji Pracowniczych, zawarty pomidzy zarzdem
PKP a oglnopolskimi or-ganizacjami zwizkowymi dziaajcymi w PKP. Za
rdo umocowania tego aktu poza Konstytucj Sd Najwyszy uzna
postanowienie art. 4 Konwencji MOP nr 98 z 1949 r., dotyczcej prawa
organizowania si i rokowa zbiorowych w sto-sunkach pracy2.
46 Podziau rde prawa pracy na powszechne i specy czne nie naley
uto-samia z konstytucyjnym podziaem rde prawa na: rda powszech-nie
obowizujcego prawa (art. 87 Konstytucji) i rda prawa wewntrznego
(art. 93 Konstytucji). W pierwszym podziale chodzi tylko o rodzaj
(form) r-da wystpujcy powszechnie, tj. we wszystkich gaziach prawa
(ustawa, roz-porzdzenie, umowa midzynarodowa), bd wycznie w prawie
pracy (ukad zbiorowy pracy). W drugim za o rzecz daleko waniejsz o
dopuszczalny za-kres (przedmiot) regulacji.
47 Prawo powszechnie obowizujce moe regulowa wszystkie rodzaje
sto-sunkw spoecznych. Prawo wewntrzne obowizuje tylko jednostki
orga-nizacyjne podlege organowi to prawo wydajcemu; w szczeglnoci
nie moe re-gulowa obowizkw ani (bezporednio) praw obywateli i osb
prawnych. Prawa i obowizki tych podmiotw, w tym ich prawa i
obowizki jako pracownikw i pracodawcw, mog by regulowane wycznie w
drodze aktw prawa po-wszechnie obowizujcego. Wedug terminologii
stosowanej w doktrynie prawa konstytucyjnego przed wejciem w ycie
Konstytucji z 1997 r. byy one zaliczane do tzw. sfery wycznoci
ustawy, tzn. do dziedzin, ktre mogy by regulowane wycznie przez
ustawy lub rozporzdzenia wydane w celu wykonania okrelonej ustawy
na podstawie zawartego w niej upowanienia.
48 Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji, rdami prawa powszechnie
obo-wizujcego s: Konstytucja, ustawy, raty kowane umowy
midzynarodo-we oraz (wykonawcze do ustaw) rozporzdzenia (Prezydenta
Rzeczypospolitej, Rady Ministrw, Prezesa Rady Ministrw, ministrw
wchodzcych w skad Rady Ministrw, Krajowej Rady Radiofonii i
Telewizji). Poza katalogiem z art. 87 po-zostaj rozporzdzenia
Prezydenta RP z moc ustawy, wydawane na podstawie
1 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 10 czerwca 2003 r., SK 37/02,
Dz.U. z 2003 r. Nr 109, poz. 1037; por. te podobn w treci uchwa Sdu
Najwyszego z 24 czerwca 1998 r., III ZP 14/98, OSNAPiUS 1998, nr
24, poz. 705. W pimiennictwie wystpuje pogld, i statut tylko wtedy
stanowi rdo prawa pracy, gdy ustawa nie tylko przewiduje jego
wydanie, lecz take zobowizuje lub co najmniej dopuszcza do
regulowania w nim praw lub obowizkw pracownikw (A. Jedliski, A.
Ka-czyski, Statut jako rdo regulacji prawa pracy, PiP 1999, nr
4).
2 OSP 2002, nr 9, poz. 115, z glosami A. witkowskiego, J.
Steliny i A. Tomanka.
-
1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy 35
art. 234 Konstytucji w czasie stanu wojennego, gdy nie moe zebra
si Sejm, uznane expressis verbis za rda powszechnie obowizujcego
prawa.
49 Wedug art. 87 ust. 2 Konstytucji rdami powszechnie
obowizujcego prawa s take akty prawa miejscowego, obowizujce
wycznie na obszarze dziaania organw, ktre je ustanowiy. Akty te
zgodnie z art. 94 Konstytucji wydaj organy samorzdu terytorialnego
oraz terenowe organy administracji rzdo-wej, na podstawie i w
granicach upowanie zawartych w ustawie, lecz nie tylko w celu
wykonania ustawy i na podstawie zawartego w niej szczegowego
upo-wanienia, jak tego wymaga w stosunku do rozporzdzenia art. 92
Konstytucji. Akty prawa miejscowego, co do zasady, nie mog, moim
zdaniem, by rdami norm prawa pracy, chyba e stanowi one regulaminy
lub statuty, o ktrych mowa w art. 9 k.p.
50 Artyku 87 Konstytucji nie wymienia wrd rde powszechnie
obowizujce-go prawa ukadw zbiorowych pracy ani innych porozumie
zbiorowych. Jednake jej art. 59 w ust. 2 przyznaje zwizkom
zawodowym oraz pracodaw-com i ich organizacjom prawo do zawierania
ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych. To wanie
postanowienie Konstytucji zostao uznane za konstytucyjn podstaw
obowizywania ukadw zbiorowych pracy i in-nych porozumie zbiorowych
jako rde powszechnie obowizujcego pra-wa w zakresie nalecym do
przedmiotu prawa pracy (specy cznego dla prawa pracy)3.
51 Brak natomiast w Konstytucji umocowania dla innych ni ukad
zbiorowy i po-zostae porozumienia zbiorowe specy cznych rde prawa
pracy, wskazanych w art. 9 k.p., tj. wydanych na podstawie ustawy
regulaminw i statutw okre-lajcych prawa i obowizki stron stosunku
pracy (np. regulaminu pracy i re-gulaminu wynagradzania ustalanych
jednostronnie przez pracodawc czy statutu szkoy wyszej). W tym
stanie rzeczy nie pozostaje nic innego, tylko odmwi tym aktom
charakteru rda prawa powszechnie obowizujcego i uzna, e ich
obo-wizywanie w okrelonym stosunku pracy wynika z woli jego stron,
wyraonej przy nawizywaniu stosunku pracy. W zasadzie chodzi o zgod
pracownika, po-niewa akty te, pochodzc od pracodawcy, same wyraaj
jego wol. Dla przyjcia istnienia zgody pracownika konieczne jest,
aby przy zawieraniu stosunku pracy zosta on zapoznany z treci
danego aktu wewntrzzakadowego, do czego, zreszt, np. art. 1043 2
k.p. w odniesieniu do regulaminu pracy wyranie zobo-wizuje
pracodawc.
W tych przypadkach, gdy akt wewntrzzakadowy dochodzi do skutku w
wy-niku uzgodnienia jego treci przez pracodawc z organizacj
(organizacja-mi) zwizkow, naley go traktowa jako zawarte na
podstawie ustawy porozumienie zbiorowe, o ktrym mowa w art. 59
Konstytucji, bdce rdem prawa pracy. Dotyczy to w szczeglnoci
regulaminu pracy i regulaminu wyna-
3 Por. np.: E. Gdulewicz, w: Polskie prawo konstytucyjne, red.
W. Skrzydo, Lublin 1997, s. 203; L. Florek, Zgodno przepisw prawa
pracy z Konstytucj, PiZS 1997, nr 11, s. 11; L. Kaczyski, Wpyw art.
87 Konstytucji na swoiste rda prawa pracy, PiP 1997, nr 8, s. 64;
tego autora, Ukad zbioro-wy prawa pracy problem konstytucyjny, w:
Zbiorowe prawo pracy, red. G. Godziewicz, Toru 2000, s. 173 i
nast.; W. Sanetra, Konstytucyjne prawo do rokowa, PiZS 1998, nr 12,
s. 5 i nast.
-
36 II. rda prawa pracy
gradzania, gdy s one ustalane przez pracodawc w uzgodnieniu z
organizacjami zwizkowymi.
52 rdami prawa wewntrznego s zgodnie z art. 93 Konstytucji
uchwa-y Rady Ministrw oraz zarzdzenia, wydawane w szczeglnoci przez
Prezesa Rady Ministrw i ministrw. Akty prawa wewntrznego, m.in.
zarzdze-nia ministra waciwego do spraw pracy i polityki spoecznej,
nie stanowi rde prawa pracy, z wyjtkiem dotyczcym prawa
administracji pracy, regulujcego stosunki, w ramach ktrych pastwo
realizuje swoj polityk promocji zatrudnie-nia i przeciwdziaania
bezrobociu. W tym zakresie mog by bowiem wydawane akty prawa
wewntrznego, obowizujce wycznie organy i jednostki organiza-cyjne
podlege Radzie Ministrw i centralnym organom administracji
pastwowej, niedotyczce praw i obowizkw pracownikw i pracodawcw.
Naley je jednak zaliczy do prawa administracyjnego, a nie do prawa
pracy.
Relacje midzy poszczeglnymi rdami prawa w obrbie rde
powszechnych s nastpujce:1) wszystkie ustawy i akty wykonawcze do
ustaw powinny by zgodne z przepisa-
mi konstytucyjnymi,2) akty wykonawcze do ustaw powinny by zgodne
z ustawami.
53 Relacjami midzy powszechnymi a specy cznymi rdami prawa pracy
oraz w obrbie rde specy cznych rzdzi zasada korzyci
(uprzywilejo-wania) pracownika. Oznacza to, e:1) postanowienia
ukadw zbiorowych pracy, innych porozumie zbiorowych,
regulaminw i statutw mog odbiega w swej treci od przepisw
Kodeksu pracy, innych ustaw i aktw wykonawczych, pod warunkiem e te
postanowie-nia nie s mniej korzystne dla pracownikw od tyche
przepisw. Jeli posta-nowienia s korzystniejsze dla pracownikw od
tych przepisw, wi strony. Postanowienia mniej korzystne dla
pracownikw s nieobowizujce;
2) postanowienia regulaminw i statutw mog by bardziej korzystne
dla pra-cownikw ni postanowienia ukadw zbiorowych pracy i innych
porozumie zbiorowych. Mniej korzystne dla pracownikw od ukadowych
(i zawartych w porozumieniach) postanowienia statutw i regulaminw s
nieobowi-zujce.
Nieobowizujce s z mocy art. 9 4 k.p. postanowienia ukadw
zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych, regulaminw i
statutw naruszajce zasad rwnego traktowania w zatrudnieniu.
54 Artyku 91 k.p., wprowadzony w wyniku nowelizacji Kodeksu
ustaw z 26 lipca 2002 r.4, dopuszcza przejciowe zawieszenie
obowizywania niektrych przepisw prawa pracy u danego pracodawcy,
jeli jest to uzasadnio-ne jego sytuacj nansow (naley rozumie z
sytuacj nansow). Z treci art. 91 k.p. wynika, e dotyczy on tylko
tzw. specy cznych rde prawa pracy, z wyczeniem jednak ukadw
zbiorowych pracy, gdy dla tych ostatnich obowi-zuje odrbny przepis
o podobnej treci art. 24127 k.p. Expressis verbis wyczone jest
stosowanie zawieszenia obowizywania do ustaw i rozporzdze z
zakresu
4 Dz.U. Nr 135, poz. 1146 ze zm.
-
1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy 37
prawa pracy. Oczywiste jest te, e nie podlegaj zawieszeniu w tym
trybie posta-nowienia umw midzynarodowych.
Na podstawie art. 91 k.p. dopuszczalne jest czasowe zawieszenie
stosowania w szczeglnoci porozumie zbiorowych innych ni ukady
zbiorowe pracy oraz regulaminw wynagrodze. Wydaje si, e moliwo ta
dotyczy rwnie tzw. paktw socjalnych, zawieranych w zwizku z
prywatyzacj lub restruktury-zacj przedsibiorstw5. Chodzi gwnie o
czasowe niestosowanie postanowie o uprawnieniach pracowniczych,
zwaszcza dotyczcych wynagrodzenia i innych wiadcze pieninych, po
to, aby przez zmniejszenie kosztw osobowych wes-prze pracodawc i
uchroni go przed upadkiem bd ograniczeniem dziaalnoci i tym samym
ratowa miejsca pracy.
Do zawieszenia stosowania w caoci lub czci okrelonych aktw
dochodzi w drodze porozumienia midzy pracodawc a pracownikami. Tych
ostat-nich reprezentuje organizacja zwizkowa. Jeeli u danego
pracodawcy dziaa wicej organizacji zwizkowych, musi to by wsplne
porozumienie zawarte ze wszystkimi organizacjami zakadowymi. Do
tego porozumienia nie stosuje si bowiem art. 30 ust. 5 ustawy o
zwizkach zawodowych, z ktrego wynika, e wsplne stanowisko
wszystkich organizacji zwizkowych moe by zastpione przez wsplne
stanowisko reprezentatywnych organizacji zakadowych.
55 Jeeli u pracodawcy nie dziaa adna organizacja zwizkowa,
porozumienie za-wieszajce moe by zawarte z przedstawicielstwem
zaogi wyonionym w try-bie przyjtym u danego pracodawcy. Ten tryb
moe polega, moim zdaniem, na wyborze przedstawicielstwa (a wic co
najmniej dwch osb) przez pracownikw na ich oglnym zebraniu bd przez
wskazanie przez nich na pimie (z podpisami pracownikw) nazwisk osb
typowanych na przedstawicieli.
Pracodawca jest obowizany, zawarte w formie pisemnej,
porozumienie przekaza waciwemu miejscowo okrgowemu inspektorowi
pracy, aby inspektor mia moliwo sprawdzi, czy jest ono zgodne z
prawem. Moim zdaniem, porozumie-nie zawieszajce wchodzi w ycie z
dniem wskazanym w porozumieniu, niezale-nie od tego, czy i kiedy
zostanie przekazane inspektorowi pracy.
Zawieszenie stosowania przepisw prawa pracy na podstawie tego
porozumienia nie moe trwa duej ni 3 lata.
56 W zakresie i przez czas okrelony w porozumieniu nie tylko nie
stosuje si za-wieszonych przepisw do nawizywanych w tym czasie
(nowych) stosunkw pracy, lecz take nie stosuje si z mocy prawa (bez
potrzeby zawierania z pra-cownikiem porozumienia albo skadania mu
wypowiedzenia zmieniajcego) wy-nikajcych z tych przepisw warunkw
umw o prac i innych aktw stano-wicych podstaw stosunkw pracy,
nawizanych przed rozpoczciem okresu zawieszenia. Po upywie za
okresu zawieszenia te warunki znw obowizuj, bez przywracania ich
czynnoci prawn.
57 Normy prawa pr