Pravo teorija i praksa 2012-04-06 - PRAVNI FAKULTET · Privredno pravo, Kragujevac, str. 47. 4 Odredbom čl. 38 ZOPD predviđen je krug poslova koje prokurista ne može da preduzima

PRAVOteorija i praksa

Godina XXIX Novi Sad, april-jun 2012. Broj 4–6

IZDAVAČ:PRAVNI FAKULTET ZA PRIVREDU I PRAVOSUĐE

UNIVERZITET PRIVREDNA AKADEMIJAGeri Karolja 1, 21000 Novi Sad

Tel.: 021/400-484, lokal 109; 021/400-499

SUIZDAVAČ:„PRAVO” DOO

Novi Sad, Geri Karolja 1Poštanski fah 13, 21102 Novi Sad

Glavni urednik:Marijana Dukić Mijatović

Odgovorni urednik:Vuksan Lakićević

Sekretar redakcije:Nenad Stefanović

Lektor i korektor: Mara Despotov

Lektor i korektor za engleski jezik:Jelena Dunđerski

Tehnička realizacija:Penpro, Novi Sad

Štampa:Alfa-graf NS, Novi Sad

L AWtheory and practiceYear XXIX Novi Sad, April-June 2012. No. 4–6

Uređivački odbor:Simeon Gelevski, profesor emeritus, Pravni fakultet, SkopljePetar Simonetti, profesor emeritus, Pravni fakultet, Rijeka

Miroslav Vrhovšek, profesor emeritus, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Nikola Mojović, redovni profesor Pravni fakultet Univerzitet Banja LukaMiroslav Vitez, redovni profesor, Ekonomski fakultet, SuboticaDušanka Đurđev, redovni profesor, Pravni fakultet, Novi Sad

Slavko Bogdanović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Milorad Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Dragoslav Neškov, vanredni profesor, Fakultet za evropske pravno-političke studije, Novi SadZdravko Petrović, doktor pravnih nauka, advokat, Beograd

Izdavački savet:Slobodan Perović, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet BeogradMiloš Trifković, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet Travnik

Miodrag Orlić, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Beograd Kurt Schmoller, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet SalzburgLynn Wardle, redovni profesor, Brigham Young University, Juta,USA

Christa Jessel Holst, naučni savetnik, Max Plank Institute, Hamburg, NemačkaAndrew Pote, advokat, London – Oxford

Ludvik Toplak, redovni profesor, Alma Mater Europea, Evropsko Središče, MariborArsen Janevski, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Justinijan Prvi, Skoplje

Gordana Stanković, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet NišSlavoljub Carić, vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe,

Univerzitet Privredna akademija Novi Sad

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад34 PRAVO : teorija i praksa = Law : theory and practice / glavni urednik Marijana Dukić Mijatović; odgovorni urednik Vuksan Lakićević. – God. 1, br. 1 (1984)– . – Novi Sad : Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe : „Pravo” doo, 1984–. – 24 cmTromesečno. – Sažeci na eng. jeziku.ISSN 0352-3713COBISS.SR-ID 5442050

S A D R ž A J

AKTUELNA TEMA

Gordana Stanković: Zastupanje preduzetnika u parničnom postupku .............................................1

Ilda Mannino: Precautionary principle in the EU law and the Italian law ...........................13

POGLEDI I MIŠLJENJA

Mirjana Knežević: Rečni transport kao mogućnost privrednog razvoja Srbije ...........................26

Vesna Bilbija: Radnopravni položaj zaposlenih kod stečajnog dužnika i potraživanje zaposlenih u slučaju stečajnog postupka nad poslodavcem, zakonske odredbe i stvarnost ........................................................................41

Nemanja Kovačević: Aktivna legitimacija za raskid ugovora o doživotnom izdržavanju ..............60

Dejan Šuput: Problemi dokazivanja i procesuiranja delikata iz oblasti sporta ...................75

Milovan Komnenić, željko Bjelajac, žaklina Spalević: Predmet krivičnog dela falsifikovanja isprave ..............................................89

Milica Kovačević: Vaspitni nalozi u Srbiji ................................................................................108

Despotov Mara, Ferizović Silva: Citiranost radova prof. dr Slavka Carića u citatnoj bazi SCIndeks ............120

PRAVO – teorija i praksaGodina XXIX Novi Sad, april-jun 2012. Broj 4–6

C O N T E N T S

CURRENT ISSUES

Gordana Stanković: Representation of an Entrepreneur in the Legal Proceedings .........................1

Ilda Mannino: Princip predostrožnosti u pravu EU i u italijanskom pravu ..........................13

VIEWS AND OPINIONS

Mirjana Knežević: River Transport as a possibility of Economic Development of Serbia .........26

Vesna Bilbija: Working and Legal Position of fhe Employees of the Insolvent Debtor and Claims of the Employees in the Case of Inslolvency Proceedingds of the Employer, Legal Regulations and Reality ..........................................41

Nemanja Kovačević: Active legitimization for the termination of a lifelong support contract ......60

Dejan Šuput: Problems in proving and prosecuting sport-related offences ........................75

Milovan Komnenić, željko Bjelajac, žaklina Spalević: The case of document forgery offenses ........................................................89

Milica Kovačević: Diversion orders in the Republic of Serbia .................................................108

Despotov Mara, Ferizović Silva: The Quoting of Pieces of Work of Slavko Carić, PhD, In a Citing Basis of SCIndex ......................................................................120

LAW – theory and practiceYear XXIX Novi Sad, April-June 2012. No. 4–6

1

Gordana Stanković*

ZASTUPANJE PREDUZETNIKA U PARNIČNOM POSTUPKU

REZIME: Pravni položaj preduzetnika i zastupanje preduzetnika u njego-voj poslovnoj delatnosti regulisao je novi Zakon o privrednim društvima (2011), dok je novi Zakon o parničnom postupku (2011) uredio zastupa-nje preduzetnika u parničnom postupku. Zakonodavac je u nastojanju da obezbedi monopol advokature u zastupanju, ograničio postulacionu spo-sobnost preduzetnika u parničnom postupku i, pored obaveznog advokat-skog zastupanja u postupku po vanrednim pravnim lekovima, predvideo da parnični punomoćnik u prvostepenom i drugostepenom postupku mora da bude advokat, i istovremeno, predvideo i određena odstupanja od tog pravila, kao i neka nova rešenja u pogledu zakonskih zastupnika predu-zetnika u parnici. U radu se izlažu nova zakonska rešenja koja se odnose na zastupanje preduzetnika u parničnom postupku i ukazuje na njihove nedostatke.

Ključne reči: preduzetnik, parnični postupak, zastupnici, punomoćnici.

1. Novi Zakon o privrednim društvima,1 iz maja 2011. godine, koji je počeo da se primenjuje 1.2.2012. godine,2 uredio je, u određenoj meri, i pravni položaj preduzetnika (čl. 1. ZOPD),3 iako preduzetnik nema formu privrednog društva, i stavio van snage Zakon o privatnim preduzetnicima. Prema odred-bama ZOPD, preduzetnik, kao privredni subjekt, predstavlja oblik individu-

* Redovni profesor Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, E-mail: [email protected] Zakon o privrednim društvima, Sl. glasnik RS br. 36/11 – u daljem tekstu ZOPD.2 Zakonodavac je odložio primenu određenih odredaba ovog zakona i pojedinih odredaba Zakona

o privatnim preduzetnicima, tako da odredbe o ortačkim radnjam prestaju da važe 1. januara 2013. g.

3 Odredbe o pravnom položaju preduzetnika situirane su u drugoj glavi ZOPD (čl. 83–92).

aktuelna tema

UDK: 347.91/.95BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 1–13

ORIGINALNI NAUčNI RAD

PRAVO – teorija i praksa Broj 4–6 / 2012

2

alnog organizovanja privredne delatnosti registrovane u skladu propisima o registraciji privrednih subjekata. Preduzetnik je poslovno sposobno fizičko lice koje obavlja registrovanu privrednu delatnost radi ostvarivanja prihoda.1 Jedan preduzetnik može obavljati privrednu delatnost u više individualno or-ganizovanih oblika poslovanja. Preduzetnik, osim toga, može biti i fizičko lice koje obavlja delatnost slobodne profesije, uređenu posebnim propisima kojima je propisano da se to fizičko lice smatra preduzetnikom, i koje je upi-sano u poseban registar. Dva ili više preduzetnika mogu zajednički obavljati svoju delatnost određene slobodne profesije.

Preduzetnik ne može biti pravno lice. Uobičajeno je da se organizacioni oblik u kome preduzetnik obavlja privrednu delatnost zove radnja, bez ob-zira da li je to radionica, servis, biro, kancelarija, ordinacija, apoteka, agen-cija, pansion i sl. Poslovi koje preduzetnik obavlja su poslovi preduzetnika. Preduzetnik upravlja radnjom, predstavlja radnju i zastupa radnju. Prava i obaveze koje su nastale kao rezultat obavljanja registrovane privredne delat-nosti stiče preduzetnik kao osnivač konkretne radnje u okviru koje obavlja svoju delatnost.

Preduzetnik nije uvek u poziciji da sam obavi sve pravne poslove i da preduzme sve pravne radnje, posebno ako svoju delatnost treba da obavlja u više izdvojenih mesta. Zbog toga on ima potrebu za zastupanjem. Prema odredbama ZOPD, preduzetnika u vršenju njegove redovne poslovne delat-nosti mogu da zastupaju poslovođa, prokurista i punomoćnik po zaposlenju.

2. Preduzetnik može poslovođenje radnjom da poveri poslovno spo-sobnom fizičkom licu – poslovođi, koji treba da ispunjava određene uslove. Poslovođa koji radi kod preduzetnika mora da bude u radnom odnosu kod nje-ga.2 Preduzetnik može da poveri poslovođenje poslovođi samo ovlašćenjem u pisanoj formi. Ovo ovlašćenje o poslovođenju može biti opšte ili ograniče-no na jedno ili više izdvojenih mesta obavljanja preduzetnikove delatnosti. Prema odredbama ZOPD, poslovođa kome je povereno poslovođenje mora da bude registrovan u registru privrednih subjekata.

Poslovođa koji je zaposlen kod preduzetnika u domenu poslovođenja ima svojstvo zastupnika po zakonu jer ga je preduzetnik postavio na osnovu zakona i ovlastio ga u pisanoj formi da obavlja poslove u domenu poslovo-đenja. Poslovođa nije zakonski zastupnik preduzetnika jer je, s jedne strane, preduzetnik poslovno sposobno fizičko lice. Ovlašćenje za zastupanje predu-zetnika u domenu poslovođenja zaposleni poslovođa izvodi iz postavljenja za

1 Videti odredbu čl. 82 ZOPD.2 Poslovođa ne može biti lice koje kod preduzetnika obavlja privremene ili povremene poslove,

da bude lice angažovano po ugovoru o delu ili po ugovoru o dopunskom radu.

Zastupanje preduzetnika u parničnom postupku

3

poslovođu prilikom zasnivanja radnog odnosa na poslovima poslovođe i pisa-nog ovlašćenja kojim mu je povereno poslovođenje. S druge strane, zakonski zastupnici su određeni, kad su u pitanju poslovno nesposobna lica, samim zakonom ili odlukom nadležnog organa.

Ovlašćenje za zastupanje u domenu poslovođenja kojim je preduzetnik, u skladu sa zakonom, ovlastio poslovođu na zastupanje predstavlja tip poslov-nog punomoćja. Poslovnim punomoćjem preduzetnik ovlašćuje poslovođu da obavlja uobičajene poslove u vršenju poslovne delatnosti preduzetnika.3

Ukoliko preduzetnik sam radi i nema zaposlenog poslovođu, on može izuzetno, iz opravdanih razloga, da opšte poslovođenje u sedištu poveri članu svog porodičnog domaćinstva iako on nije u radnom odnosu kod njega, niti je dužan da ga u tom slučaju zaposli. član porodičnog domaćinstva kome je preduzetnik poverio da privremeno obavlja poslove umesto njega, u njegovo ime i za njegov račun, predstavlja njegovog privremenog punomoćnika, pu-nomoćnika na određeno vreme, koji ovu funkciju obavlja dok traju opravdani razlozi koji sprečavaju preduzetnika da obavlja sam svoju delatnost ( npr. bo-lest, godišnji odmor, kraće odsustvo i sl.).

3. Poseban vid ovlašćenja za zastupanje preduzetnika predstavlja pro-kura. Prokura je, kao što je poznato, poslovno punomoćje kojim preduzetnik ovlašćuje jedno ili više lica da u njegovo ime i za njegov račun zaključuju pravne poslove i preduzimaju druge pravne radnje koje su u vezi sa delatno-šću samog preduzetnika.4 Odredbama ZOPD predviđeno je da preduzetnik izdaje prokuru lično i da ovlašćenje za izdavanje prokure ne može preneti na drugo lice.

4. Preduzetnika u njegovoj poslovnoj delatnosti mogu zastupati i puno-moćnici po zaposlenju kad se radi o ugovornim odnosima iz sfere preduzetni-kove delatnosti. ZOPD je predvideo i, za razliku od dosadašnjih propisa5, prvi put uredio kategoriju punomoćnika po zaposlenju iako je ova vrsta zastupnika česta u praksi. Punomoćnici po zaposlenju su lica koja su u radnom odnosu sa preduzetnikom i koja obavljaju poslove koji predstavljaju zaključivanje i ispunjavanje određenih ugovora (npr. prodavac u prodavnici, portir, kelner, kondukter, i sl.). Preduzetnik ne daje nikakvo punomoćje punomoćniku po zaposlenju, niti se podaci o njegovoj ličnosti upisuju u registar. Obim ovlašće-nja ovog zastupnika određen je, najčešće, poslovnim običajima.

3 Videti: Mićović, M., (2010). Privredno pravo, Kragujevac, str. 47.4 Odredbom čl. 38 ZOPD predviđen je krug poslova koje prokurista ne može da preduzima bez

posebnog ovlašćenja.5 Vidi više Dukić Mijatović, M., (2011). Korporativno upravljanje i kompanijsko pravo Republike

Srbije, Pravo – teorija i praksa, 28, (1–2). str. 15–23.


4

5. Ukoliko povodom preduzetnikove delatnosti dođe do spora, stranka u parničnom postupku je preduzetnik koji je osnovao i registrovao radnju. Radnja nema svojstvo pravnog lica i ona ne može biti stranka u postupku, bez obzira što je spor nastao u pravnom odnosu povodom privredne delatnosti koja se obavlja u radnji. Stranka u postupku može biti samo preduzetnik koji je osnivač radnje, bilo u ulozi tužioca, bilo u ulozi tuženog.

Preduzetnik, kao stranka u postupku, može sam, lično i neposredno da preduzima parnične radnje, a može da angažuje i punomoćnika. U skladu sa principom slobodnog zastupništva, preduzetnik, kao stranka u postupku, može izabrati i angažovati punomoćnika, kao voljnog zastupnika, da ga u određenoj parnici zastupa pred sudom. Zastupanje u parnici sastoji se u pre-duzimanju parničnih radnji u ime i za račun preduzetnika. Preduzetnik može da angažuje punomoćnika da bi, s jedne strane, iskoristio posebne kvalifika-cije, stručnost i sposobnost zastupnika za radnje u postupku, a s druge strane, da bi smanjio sopstveno neposredno angažovanje u parnici i tako uštedeo vreme koje mu je neophodno za obavljanje njegove delatnosti.

6. Narodna skupština Republike Srbije usvojila je septembra 2011. godi-ne novi Zakon o parničnom postupku.6 Ovaj zakon, koji je donet po hitnom postupku,7 prema odredbi čl. 508 ZPP, stupio je na snagu 1. februara 2012. godine. Novi ZPP doneo je i neka nova rešenja u pogledu zastupanja u parnici koja se razlikuje od rešenja koja je u tom pogledu predviđao prethodni pro-cesni zakon.8

Novi ZPP je preduzetniku, kao fizičkom licu, koje je poslovno i parnično sposobno, priznao postulacionu sposobnost koju je, istovremeno, u određenoj meri ograničio. Prema odredbama ZPP, preduzetnik ima postulacionu spo-sobnost samo u prvostepenom i drugostepenom postupku jer je u postupku po vanrednim pravnim lekovima zakonom predviđeno obavezno advokatsko zastupanje, osim ako je sama stranka advokat.

7. Odredbe o punomoćnicima radikalno su izmenjene u novom ZPP (2011). Prema odredbama ZPP, parnični punomoćnik preduzetnika, kao fizič-kog lica, može biti samo advokat (čl. 85). Preduzetnika ne mogu, kao njegovi voljni zastupnici, zastupati ni njegovi srodnici, ni lica koja su kod njega za-poslena, bez obzira na njihove stručne kvalifikacije. Prema odredbama ZPP (2004), preduzetnik je mogao za svog parničnog punomoćnika da odredi bilo

6 Zakon o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 72/11 – u daljem tekstu ZPP (2011).7 Donošenje ovog zakona po hitnom postupku, prema Obrazloženju Predloga zakona, predloženo

je radi ispunjenja međunarodnih obaveza u cilju sticanja kandidature u procesu pridruživanja Evropskoj uniji.

8 Zakon o parničnom postupku, Sl. glasnik RS br. 125/04 i 111/09 – u daljem tekstu ZPP (2004).


5

koje poslovno sposobno fizičko lice, osim nadripisara. ZPP (2011) isključio je takvu mogućnost i uspostavio advokatski monopol na zastupanje u parnič-nom postupku.9

Novi ZPP isključio je u potpunosti i mogućnost da se u parnici pojavi supružnik, vanbračni partner, srodnik, član porodičnog domaćinstva ili zapo-sleni kod preduzetnika kao punomoćnik bez punomoćja – kao negotiorum ge-stor, u slučaju preduzetnikove izuzetne sprečenosti da iz opravdanih razloga dođe pred sud ukoliko je preduzetnik sam vodio konkretnu parnici i nije imao advokata kao punomoćnika, čak i kad je srodnik preduzetnikov privremeni punomoćnik u njegovoj poslovnoj delatnosti. Nesumnjivo je da će ovakvo zakonsko rešenje biti često povod ili za donošenje presude zbog propušta-nja ili presude zbog izostanka, za fikciju o povlačenju tužbe zbog izostanka sa ročišta i za izjavljivanje predloga za vraćanje u pređašnje stanje da bi se otklonile posledice nastale prekluzije. U svakom slučaju to može da dovede do odugovlačenja postupka koje bi moglo da bude izbegnuto u ovakvim situ-acijama da zakonom nije uveden advokatski monopol u pogledu zastupanja fizičkih lica.10 Verovatno je da zakonodavac nije imao u vidu sve implikacije koje ovakvo zakonsko rešenje može da izazove.11

8. Preduzetnika može, osim advokata, izuzetno da zastupa, kao parnični punomoćnik, i advokatski pripravnik koji je zaposlen kod određenog advo-kata. Ovaj izuzetak predviđen je u odredbi čl. 88. ZPP (2011). Punomoćnika

9 Pravila parnične procedure shodno se primenjuju u vanparničnom, izvršnom i stečajnom postupku, tako da domet pravila o advokatskom monopolu u zastupanju fizičkih lica nije ograničen samo na parnični postupak.

10 Radna verzija ZPP (2011), koja je bila predmet javne diskusije i koja je dostupna na sajtu Advokatske komore Srbije (http://www.advokatska-komora.co.rs pristup 1. avgusta 2011), znatno se razlikuje i od teksta Predloga koji je usvojila Vlada, i od teksta koji je usvojila Narodna skupština. U tekstu Radne verzije u pogledu punoćnika bila su zadržana rešenja iz ZPP (2004).

11 Izuzetak od pravila da punomoćnik u parničnom postupku mora da bude advokat predviđen je zakonom jedino za pravna lica. Zakonodavac je izuzetno dopustio da korporacijski pravnici zastupaju privredna društva u prvostepenom i drugostepenom postupku. U postupku po vanrednim pravnim lekovima predviđeno je obavezno advokatsko zastupanje. Privredna društva, kao pravna lica, pored zastupnika po zakonu, mogu da zastupaju i punomoćnici koji mogu da budu ili advokati ili diplomirani pravnici sa položenim pravosudnim ispitom koji su stalno zaposleni u tom pravnom licu. Ukoliko je prokurista diplomirani pravnik u stalnom radnom odnosu u privrednom društvu i ima položen pravosudni ispit, on može samo na osnovu posebnog ovlašćenja da zastupa privredno društvo u parničnom postupku u prvostepenom i drugostepenom postupku. Prokurista koji ne ispunjava ove uslove ne može da zastupa privredno društvo ni u sudskom, ni u arbitražnom postupku. Punomoćnici privrednih društava u parničnom postupku ne mogu da budu lica koja su zaposlena na određeno vreme, bez obzira što imaju pravničke kvalifikacije i položen pravosudni ispit.


6

koji je advokat može da zamenjuje advokatski pripravnik koji je kod njega zaposlen samo ako je preduzetnik, kao stranka, u parnično punomoćje uneo supstitucionu klauzulu. Advokatski pripravnik u tom slučaju može da zastupa preduzetnika kao vlastodavca samo u prvostepenom postupku jer je zakonom u postupku po pravnim lekovima isključena takva mogućnost.

9. Izuzetak od pravila da preduzetnika u parnici mora da zastupa isklju-čivo advokat predviđen je u odredbi čl. 271. st. 2, ZPP (2011) kojom je predvi-đen punomoćnik za pojedine parnične radnje koji nije advokat, bez obzira da li stranka sama preduzima parnične radnje ili je zastupa advokat.12 Stranka koja ima primedbe na nalaz i mišljenje sudskog veštaka ima pravo da sama, po svom izboru, angažuje drugog stručnjaka ili drugog veštaka upisanog u registar veštaka kome će poveriti da sačini ili primedbe na postojeći nalaz i mišljenje sudskog veštaka (tzv. tehnički savetnik) ili da sačini nov nalaz i mišljenje i da ga ovlasti da bude njen punomoćnik za pojedine parnične radnje – da učestvuje na ročištu na kome se raspravlja o nalazu i mišljenju sudskog veštaka, i da u njeno ime raspravlja na ročištu o dokazu veštačenjem – da postavlja pitanja sudskom veštaku ali i da daje objašnjenja. Ovo zakonsko rešenje, po kome ekspert koga je angažovala stranka kao tehničkog savetnika istovremeno ima i ulogu njenog punomoćnika za pojedine parnične radnje (raspravljanje o izvedenim dokazima), s jedne strane, predstavlja odstupanje od pravila koje je ustanovio novi ZPP – da punomoćnik koji preduzima rad-nje u postupku može da bude samo advokat. S druge strane, zakonodavac je odstupio od još jednog pravila klasične parnične procedure – od pravila o slo-bodnom zastupništvu. Po novim pravilima, da bi ekspert (tehnički savetnik) koga je stranka angažovala u njeno ime učestvovao u raspravi i preduzimao radnje na ročištu na kome se raspravlja o primedbama na nalaz i mišljenje veštaka postavljanjem pitanja i davanjem objašnjenja, nije dovoljno da ga je stranka ovlastila da u njeno ime preduzima radnje u postupku već je potrebno da sud dozvoli tom licu da učestvuje u raspravi.13

10. Za razliku od parničnog punomoćnika, koji mora da bude advokat, a izuzetno i advokatski pripravnik, punomoćnik za prijem pismena to ne mora da bude. Prijem pismena za preduzetnika, kao adresata je određena parnična radnji koja je po svojoj pravnoj prirodi realni akt i za njeno preduzimanje nisu

12 Detaljno o tome: Stanković, G., (2011). Zakon o parničnom postupku, Predgovor, Službeni glasnik, str. 113.

13 Ukoliko sud ne bi dozvolio da ekspert (tehnički savetnik) kao punomoćnik za pojedine radnje u postupku učestvuje u raspravi, to bi bio razlog za izjavljivanje žalbe jer je stranci uskraćeno pravo na izjašnjavanje i pravo na dokaz koji garantuje odredba člana 6 Evropske konvencije.


7

potrebne i neophodne posebne stručne kvalifikacije, niti je prijem pismena radnja preduzeta u domenu pružanja pravne pomoći.

Dostavljanje preduzetniku, kao fizičkom licu, vrši se, po pravilu, na adresu koja je označena u tužbi. To je, pre svega, adresa koja je upisana u registar, kao deo preduzetnikovog poslovnog imena.14 Dostavljanje pismena u parničnom postupku vrši se u skladu sa odredbama ZPP koji predviđa da se u ulozi punomoćnika za prijem pismena mogu da nađu i lica koja nisu advokati.

Preduzetnik je dužan da imenuje punomoćnika za prijem pismena po-sebnim punomoćjem u određenim situacijama. Punomoćnika za prijem pi-smena određuje sam preduzetnik koji se nalazi u inostranstvu, u tužbi ili u odgovoru na tužbu, ili sporazumno sa ostalim suparničarima ukoliko se, eventualno, nalazi u suparničarskoj zajednici, tako da punomoćnik za prijem pismena može da bude i jedan od suparničara.

Punomoćnici za prijem pismena koje određuje stranka u tužbi ili od-govoru na tužbu su nužni punomoćnici.15 ZPP nije izričito predvideo da oni treba da budu advokati. Ovi punomoćnici predstavljaju poseban slučaj oba-veznog zastupanja. Zakonodavac je na poseban način sankcionisao propust stranke da postavi nužnog ili obaveznog punomoćnika za prijem pismena: tužiocu će tužba biti odbačena, a tuženom će biti postavljen zakonski zastu-pnik za prijem pismena.

11. Preduzetnik u parničnom postupku, pored parničnog punomoćnika, parničnog punomoćnika za pojedine parnične radnje i punomoćnika za pri-jem pismena, može da ima zakonskog zastupnika za prijem pismena, privre-menog zakonskog zastupnika i besplatnog zakonskog zastupnika.

12. Ukoliko preduzetnik, koji ima sedište ili prebivalište ili boravište u inostranstvu, uz odgovor na tužbu ne priloži16 punomoćje kojim je odredio svog punomoćnika za prijem pismena, iako ga je sud u tom pogledu upozo-rio, sud je dužan da mu postavi zastupnika za prijem pismena i da ga o tome obavesti. U odredbi čl. 298. st. 4. zakonodavac je upotrebio pogrešan tehnički termin jer je prevideo da kod zastupanja postoji razlika u pogledu osnova za zastupanje: ukoliko je volja vlastodavca osnov za zastupanje radi se o puno-

14 Poslovno ime preduzetnika, prema odredbi čl. 86, st. 2 obavezno sadrži, pored imena i prezimena preduzetnika i njegove pretežne delatnosti, oznake „preduzetnik” ili „pr” i njegovo sedište i adresu.

15 Zakonodavac je predvideo ovakvo zakonsko rešenje u nastojanju da postigne efikasnost i ekspeditivnost u postupanju radi ostvarivanja principa o suđenju u razumnom roku.

16 Odredba čl. 298 st. 4 ZPP (2011) je neprofesionalno i nekorektno redigovana. U odredbi stoji da tuženi uz odgovor na tužbu treba da “dostavi” punomoćje uz odgovor na tužbu iako je dostavljanje sudska, a ne stranačka parnična radnja. Radi se o tome da je tuženi dužan da punomoćje, kao ispravu, priloži uz odgovor na tužbu.


8

moćniku, a ukoliko je osnov za zastupanje odluka suda, radi se o zakonskom zastupniku.

Zastupnik za prijem pismena koga je postavio sud ne mora da bude ad-vokat. ZPP Republike Hrvatske, međutim, sadrži bolje zakonsko rešenje kad se radi o zastupnicima za prijem pismena. Prema odredbi čl. 146 st. 2 Zakona o parničnom postupku RH, zastupnik za prijem pismena postavlja se iz reda advokata ili javnih beležnika.

Preduzetnik u parnici, pored punomoćnika za prijem pismena, koga on sam određuje, može da ima i zakonske zastupnike za prijem pismena. Zastupnik za prijem pismena je zakonski zastupnik koji je određen ili odred-bama ZPP ili odlukom suda.

Ako se preduzetnik ne zatekne u stanu, pismeno koje mu se dostavlja po pravilima o običnom dostavljanju, dostavljač treba da preda nekom od odraslih članova domaćinstva, a ako se dostavljanje vrši na radnom mestu, dostavljanje se može izvršiti predajom pismena licu koje je tu zaposleno. Lica koja primaju pismeno za preduzetnika, kao adresata, su njegovi zastupnici za prijem pismena koje je odredio sam zakonodavac. Ukoliko suparničari pro-puste da imenuju zajedničkog punomoćnika za prijem pismena ili stranka ili njen punomoćnik za prijem pismena promene adresu, a o tome ne obaveste sud, sud postavlja zastupnika za prijem pismena.

13. Privremenog zakonskog zastupnika postavlja sud tuženom predu-zetniku ako se pokaže da bi redovan postupak oko postavljanja zakonskog zastupnika dugo trajao i da bi zbog toga mogle da nastanu štetne posledice za jednu ili za obe stranke.”ZPP predviđa odredbama člana 133 stav 3 da sud može postaviti privremenog zastupnika i pravnom licu, pod istim uslovima kao i fizičkom licu.” 17 Privremeni zakonski zastupnik postavlja se tuženom preduzetniku iako je preduzetnik parnično sposobna stranka pod uslovima iz čl. 81, st. 1–3 ZPP.

Sud bi mogao, pre svega, da postavi privremenog zakonskog zastupni-ka tuženom preduzetniku ukoliko bi on u toku postupka izgubio parničnu sposobnost da bi se na taj način sprečilo odugovlačenje postupka do koga bi neminovno došlo kad organ starateljstva postavlja redovnog zakonskog za-stupnika. Osim toga, parnično sposobnom preduzetniku se može postaviti privremeni zakonski zastupnik i u onim situacijama kad on nije u poziciji da u parnici štiti svoje interese. Privremeni zastupnik se može postaviti i pre-duzetniku koji nema punomoćnika i čije je sedište nepoznato (čl. 81, st. 2).

17 Dukić Mijatović, M., (2012). Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe Univerzitet Privredna akademija, str. 57.


9

Zakonodavac je na taj način omogućio da se postupak sprovede efikasno i u situaciji kad se eventualno sedište koje je upisano u registar i faktičko sedi-šte pravnog lica razlikuju, odnosno kad preduzetnik ne prijavi blagovremeno promenu svog sedišta koje se obavezno upisuje u odgovarajući registar.

Privremeni zakonski zastupnik koga sud postavlja tuženom preduzetni-ku može da bude isključivo advokat. Privremeni zakonski zastupnik određu-je se sa spiska advokata koji sudu dostavlja nadležna advokatska komora. 18 Prilikom postavljanja privremenog zastupnika, sud je dužan da poštuje redo-sled sa spiska advokata koji je dostavila nadležna advokatska komora. 19 Na ovaj način omogućena je, s jedne strane, kvalitetna zaštita interesa tuženog jer se u ulozi privremenog zastupnika nalazi advokat koji će u ime i za račun stranke preduzimati parnične radnje. S druge strane, znatno je ubrzan po-stupak oko postavljanja privremenog zakonskog zastupnika. U sudu se već nalazi spisak advokata koji je poslala nadležna advokatska komora, te su tako i stvorene su pretpostavke za suđenje u razumnom roku i umanjena moguć-nost za nastupanje eventualnih štetnih posledica po jednu ili po obe stranke.20

14. Za razliku od ZPP (2004)21 i Radne verzije ZPP (2011), koji su pred-viđali besplatnog zakonskog zastupnika licu koje ima pravo na besplatno za-tupanje, zakonodavac je u odredbi čl. 170 u procesni sistem uveo novu pravnu kategoriju zastupnika – „besplatnog punomoćnika.” Ovakav institut predstav-lja raritet koji nije poznat u savremenim procesnim sistemima.22 „Besplatnog punomoćnika” imenuje i razrešava predsednik suda i on iz jednog upravnog akta, koji je doneo sud kao državni organ, a ne iz punomoćja, izvlači svoja

18 Sam spisak se, po izričitoj zakonskoj odredbi, objavljuje na internet stranici i oglasnoj tabli nadležne advokatske komore i suda.

19 Ovim novim zakonskim rešenjem delimično su otklonjeni problemi koji su postojali u praksi. Pojedine sudije su samo određene advokate stalno određivale za privremene zakonske zastupnike. Dužnost da se poštuje utvrđeni redosled treba da eliminiše takvu neprihvatljivu praksu. Međutim, ova odredba ne rešava problem neravnomernog angažovanja advokata u tom svojstvu u jednom sudu ili u sudovima koji imaju sedište u istom mestu, niti vodi računa o eventualnoj specijalizaciji advokata za određenu materiju. Pored toga, ova odredba ne nudi ni rešenja u pogledu eventualnog sukoba interesa između stranke i advokata, tako da potencijalno može da dovede do odugovlačenja postupka kad advokat ili stranaka ukažu na tu okolnost.

20 Detaljno: Stanković, G., (2010). Građansko procesno pravo, prva sveska, Parnično procesno pravo, Niš, str. 188.

21 Stanković, G., op. cit. str. 190.22 Razlika između zakonskog zastupnika i punomoćnika u svim pravnim sistemima je u osnovu

ovlašćenja za zastupanje. Zakonski zastupnik ovlašćenje za zastupanje izvodi iz zakona, akta suda ili drugog nadležnog državnog organa (organa starateljstva), dok punomoćnik, kao voljni zastupnik, svoje ovlašćenje za zastupanje zasniva na punomoćju – na aktu koji potiče od vlastodavca.


10

ovlašćenja za zastupanje.23 „Besplatni punomoćnik” se imenuje sa spiska koji sud dobija od advokatske komore i koji je objavljen na sajtu suda i Advokatske komore.24 Protiv rešenja predsednika suda kojim se odlučuje o postavljanju25 (i razrešenju) „besplatnog punomoćnika” nije dozvoljena žalba.26 Preduzetnik kao stranka nema nikakav uticaj na izbor ličnosti „besplatnog punomoćnika” koji se imenuje po redosledu sa spiska advokata jer se u tom pogledu odstupa od načela slobodnog zastupanja koje uključuje i slobodan izbor advokata – preduzetniku je nametnuo lice koje će ga zastupati.

„Besplatni punomoćnik”, iako upotrebljeni termin na to asocira, nije voljni zastupnik (ni punomoćnik sui generis), bez obzira što se imenuje iz reda advokata i ima sva ovlašćenja koja imaju advokati, kao punomoćnici. U odnosu na „besplatnog punomoćnika” ne važe pravila o otkazu i opozi-vu punomoćja, koja važe u odnosu na voljne zastupnike – punomoćnike.27 Postavljeni „besplatni punomoćnik,” postavljen aktom predsednika suda, ima pravo da zahteva da bude razrešen iz opravdanih razloga;28 on ne može da otkaže punomoćje koje nema, a predlog za razrešenje besplatnog punomoć-nika može da podnese i stranka, koja ne može da opozove punomoćje jer nije vlastodavac.29

23 Iz te okolnosti jasno je da se radi o posebnoj vrsti zakonskog zastupnika i da je upotrebljeni termin verovatno stručna omaška.

24 Sa istog spiska imenuje se i privremeni zakonski zastupnik.25 Zakonom o advokaturi (2011) predviđena je dužnost advokata da pruža pravnu pomoć ako ga

kao zastupnika u skladu sa zakonom postavi sud, osim ako postoje zakonski razlozi iz kojih može da odbije zastupanje i da zatraži razrešenje.

26 Sud je dužan da odluči o pravu na „besplatnog punomoćnika” u roku od osam dana od dana podnošenja predloga odnosno u roku od osam dana od dostavljanja žalbe drugostepenom sudu. Ukoliko je stranka podnela predlog da joj se prizna pravo na besplatno zastupanje, rok za preduzimanje radnje od koje zavisi zaštita prava stranke teče od dana dostavljanja rešenja kojim je odlučeno o zahtevu stranke za besplatno zastupanje. Na ovaj način zaštićeno je pravo stranke na pravni lek, posebno u pogledu vanrednih pravnih lekova, jer joj je odredbama o obaveznom advokatskom zastupanju u postupku po vanrednim pravnim lekovima oduzeta postulaciona sposobnost.

27 To jasno ukazuje da je u pitanju redakcijska greška onih koji su formulisali ovu odredbu i koji nisu razlikovali zakonsko od voljnog zastupanja.

28 Opravdani razlog može npr. da bude jedna od okolnosti koje su Zakonom o advokaturi predviđene kao razlozi zbog kojih advokat može da odbije pružanje pravne pomoći (npr. da je već zastupao parničnog protivnika stranke koju treba besplatno da zastupa, da je bio sudija u konkretnoj pravnoj stvari ili kad postoji sukob interesa između stranke i „besplatnog punomoćnika”).

29 Stranka može da zahteva da se „besplatni punomoćnik” razreši ukoliko nije zadovoljna njegovim angažovanjem ili kad između nje i određenog zastupnika postoji sukob interesa i da istovremeno zahteva da joj se postavi drugi „besplatni punomoćnik.”


11

Pošto je „besplatni punomoćnik” advokat koji zastupa parnično sposob-nu stranku u postupku, preduzetnik ima pravo da daje izjave pored „besplat-nog punomoćnika,” a ima i pravo da preduzima dispozitivne parnične radnje jer mu zakonodavac nije izričito oduzeo postulacionu sposobnost kad je omo-gućio besplatno kvalifikovano zastupanje.

Gordana Stanković A Full Professor, The Faculty of Law, Niš

Representation of an Entrepreneur in the Legal Proceedings

A b s t r a c t

The legal position of an entrepreneur and representation of an entrepre-neur in their business activity has been regulated by the new Law on Economic Associations (2011), while the new Law on Legal Proceedings (2011) has reg-ulated representation of an entrepreneur in the legal proceedings.

In striving to provide the monopoly of advocacy in representation, the legislator has limited the postulation ability of an entrepreneur in the legal proceedings and, besides the mandatory lawyer’s representation in the pro-ceedings on extraordinary legal remedies, it has been regulated that the litiga-tion attorney in the first and second instance procedures has to be a lawyer. However, at the same time, the legislator has planned for some exceptions to the rule, as well as some new solutions concerning the legal representatives of an entrepreneur in litigation.

In the paper the author offers some new legal solutions related to repre-sentation of an entrepreneur in the legal proceedings and she also indicates their drawbacks.

Key words: an entrepreneur, the legal proceedings, representatives, attorneys

Literatura

1. Dukić Mijatović, M., (2011). Korporativno upravljanje i kompanijsko pra-vo Republike Srbije, Pravo – teorija i praksa, (1–2), str. 15–23

2. Dukić Mijatović, M., (2012). Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe Univerzitet Privredna akademija

3. Zakon o privrednim društvima, Sl. glasnik RS br. 36/11


12

4. Zakon o privatnim preduzetnicima Sl. glasnik SRS br. 54/89 i 9/90 i Sl. glasnik RS br.19/91, 46/91, 31/93-odluka USRS, 39/93, 53/93, 67/93, 48/94, 53/95, 35/02, 101/05, 55/04 i 61/05

5. Zakon o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, 72/116. Zakon o parničnom postupku Sl. glasnik RS, 125/04 i 111/097. Zakon o advokaturi Sl. glasnik RS br. 31/118. Zakon o Parničnom postupku: radna verzija, (01. Avgust 2011). Preuzeto

sa: http://www.advokatska-komora.co.rs9. Mićović, M., (2010). Privredno pravo, Kragujevac, Pravni fakultet

10. Stanković, G., (2011). Zakon o parničnom postupku, Predgovor, Beograd, Službeni glasnik

11. Stanković, G,. (2010). Građansko procesno pravo, prva sveska, Parnično procesno pravo, Niš, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu.

13

Ilda Mannino1

PRECAUTIONARY PRINCIPLE IN THE EU LAW AND THE ITALIAN LAW2

ABSTRACT: Precautionary principle is one of those often recurring in environmental policy, but without a univocal definition. The analysis on its application in Europe and in Italy carried out in this paper highlights as this principle, linked to the risk concept, has become one of the main tenets of the overall EU and its member states’ policy. It is in fact often mentioned in EU and national regulations, but an important role when de-ciding on its application is given to Courts, as they are called to judge if it is appropriate or it hides protectionist measures instead.

Key words: Environmental Law; Precautionary Principle; Risk Manage-ment; Community Law; Italian Environmental Law.

I. The precautionary principle – Origin and International Law

The precautionary principle as underlined by Ferrara3 and recalled by Butti4, is a typical example of that descending process that starts with International Law and overflows into Community Law, and continues down into national legal orders, rules and principles of Environmental Law, which thus find their real multilevel allocation.

1 Scientific Coordinator, Venice International University, TEN Center – Thematic Environmental Networks, Italy, E-mail: [email protected]

2 This paper is the result of research on the project Legal & Institutional Response of the Republic of Serbia to the Need of Building-up of a Sustainable system of System of Prevention and Control of Environmental Media Pollution in the Association to EU Context (No. 179072), funded by the Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia.

3 Ferrara R. (2005), pp. 509–555.4 Butti L. (2007), p. 15.

UDK: 502.1 (4–672EU + 450)BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 13–26

ORIGINALNI NAUčNI RAD


14

The precautionary principle was first recognised in relation to environ-ment protection5. The very first legal use of the principle6 is generally traced back to 1969 Swedish Environment Protection Act7. This Act stated that envi-ronmentally hazardous activities had to be proved innocent rather than guilty.

At international level, the precautionary principle was first recognised in the World Charter for Nature8, adopted by the UN General Assembly in 1982. However, a fundamental step for the universal recognition of the precaution-ary principle at international level was its incorporation in the principle 15 of the Rio Declaration9.

After that, several important UN conventions enshrined the principle, such as United Nations’ Framework Convention on Climate Change10, the Convention on Biological Diversity11, the Cartagena Protocol on Bio-safety12 and the Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants13.

The consolidation of the precautionary principle in international envi-ronmental law as a full-fledged and general principle is confirmed by its pres-ence in the World Trade Organisation (WTO) Agreements. The preamble to the WTO Agreements highlights the close links between international trade and environmental protection, recognising to each Member of the WTO the independent right to determine the level of environmental or health protection they consider appropriate and to apply measures based on the precautionary principle, which lead to a higher level of protection than that provided for in the relevant international standards or recommendations14.

The precautionary principle is taken into account in the WTO Agreements, i.e. in the Agreement on Sanitary and Phytosanitary Measures (SPS)15 and the Agreement on Technical Barriers to Trade (TBT)16. In particular, the

5 Common M., Stagl S. (2005), p. 389. 6 Trouwborst A. (2002), p. 378.7 Environment Protection Act, 1969.8 UN (1982). 9 UN (1992). The United Nation Conference on Environment and Development (UNCED) (also

known as the Earth Summit) was held in 1992 in Rio, in order to evaluate the progresses made toward sustainable development. It was the largest international conference to date and produced several outcomes, among which the Rio Declaration on Environment and Development, containing 27 non binding statements.

10 UN (1992). 11 UN (1992). 12 UN (2000). 13 UN (2001). 14 Source: EC (2000).15 WTO. Agreement on Sanitary and Phytosanitary Measures (SPS).16 WTO. Agreement on Technical Barriers to Trade (TBT).

Precautionary Principle in the Eu Law and the Italian Law

15

Agreement on the Application of Sanitary and Phytosanitary Measures (SPS Agreement)17 clearly sanctions in Article 5(7) the use of the precautionary principle, although the term itself is not explicitly used. This Article states the provisional nature of measures adopted in application of a precautionary principle when the scientific data are inadequate, indicating however that ef-forts have to be undertaken to find the necessary scientific data. It is impor-tant to stress that this provisional nature is not linked to a time limit but to the development of scientific knowledge. Moreover, this Article clarifies the link of the precautionary principle to risk evaluation, leaving however freedom for interpretation of what could be used as a basis for a precautionary principle. 18

II. The EU law and the precautionary principle

The EU Commission considers that, following the example set by other Members of the WTO, the Community is entitled to prescribe the level of protection, notably as regards the environment and human, animal and plant health, which it considers appropriate. To this end, reliance on the precaution-ary principle constitutes an essential tenet of the Community policy19.

At Community level the first explicit reference to the precautionary principle is in the EC Treaty20, and more specifically in Article 174(2). This Article, beside the acknowledgement of the precautionary principle as a pil-lar of Community policy, also indicates the right of member States to take measures for environmental protection on the basis of this principle, even if provisional and subject to a Community inspection. Moreover, as underlined by Caranta21, this Article strikes a delicate balance between economic de-velopment ant the environment, that can be kept through the precautionary principle.

Relevant as regards the precautionary principle is also Article 95(3) of the EC Treaty, indicating the concerns of the Commission for human health, acknowledged as one of the aim of all Community policies and activities. While in the Article 95(5) it is resumed the right of the member States, al-ready seen in Article 174, to take provisional measures on the basis of the precautionary principle, as well as the due to notify them to the Commission. This last aspect is related, as highlighted by Caranta22, to the “Community

17 WTO SPS.18 Source: EC (2000).19 WTO SPS.20 EC (2006).21 Caranta R. (2007), p. 199.22 Id.


16

law ancestral fear of national measures taken for protectionist reasons dis-guised in public health or similar considerations”. This is well expressed in Article 95(6), establishing that it is up to the Commission to allow – or not allow – derogations to harmonisation measures.

Although the precautionary principle is explicitly mentioned in the Treaty only in the environmental field,

its scope has to be considered much wider and covers those specific circumstances where scientific evidence is insufficient, inconclusive or un-certain and there are indications through preliminary objective scientific evaluation that there are reasonable grounds for concern that the potentially dangerous effects on the environment, human, animal or plant health may be inconsistent with the chosen level of protection.

In fact the Commission considers that the precautionary principle is a general one which should in particular be taken into consideration in the fields of environmental protection and human, animal and plant health as emerges from EU policy orientations expressed in several documents.23

This vision is clearly expressed by the Commission in the Communication on precautionary principle24, indicated by Butti25 as “the most incisive provi-sion of Community Law on this subject”. This Communication, released in 2000, represents an important step in the application of the precautionary principle in the EU, even if this principle has been adopted in the Community even before, inspiring many environmental measures, e.g. those to protect the ozone layer or concerning climate change.

The Commission Communication on the precautionary principle de-clares four aims: it outlines the Commission’s approach in the use of the pre-cautionary principle, it provides guidelines for applying it, builds a common understanding of how to assess, appraise, manage and communicate risks that science is not yet able to fully evaluate, and is also meant to avoid unwar-ranted recourse to the precautionary principle, as a justification for disguised protectionism. The Communication also underlines that that expressed in this document is not to be considered the last Commission’s word on the topic, whereas it tries to provide an input to the ongoing debate on this issue, both within the Community and internationally.

What is interesting to note is that, despite the just mentioned declared Communication aims, one of the reasons to apply the precautionary principle, clearly expressed by the Commission in the introduction of the document, is

23 EC (2000).24 Id.25 Butti L. (2007), p. 19.


17

the rising public awareness of the potential risks to which the population or their environment are potentially exposed, but in many cases before the sci-entific research is able to fully illuminate the problems. This new awareness demands the decision-makers to put in place preventive measures to eliminate the risk or at least reduce it to the minimum acceptable level. As underlined by Caranta26 this sentence could be interpreted as if the Commission were lamenting the rise in public awareness as reason why to apply the precaution-ary principle.

But, when to apply the Precautionary Principle?The Communication clarifies that recourse to the principle presupposes

first of all the identification of potentially negative effects on the environ-ment, the human, animal or plant health, resulting from a phenomenon, prod-uct or process. The identification of these negative impacts has to be followed by a scientific evaluation of the risk which because of the insufficiency of the data, their inconclusive or imprecise nature, makes it impossible to determine with sufficient certainty the risk in question. According to this, we can say that, as expressed by Tallacchini27 and recalled by Butti28, “the precautionary principle brings environmental law to regulation of inexact science”.

In other words, the precautionary principle is relevant only in the event of a potential risk, even if this risk cannot be fully demonstrated or quan-tified or its effects determined, aspect that can under no circumstances be used to justify the adoption of arbitrary decisions, as clearly stated in the Communication itself29.

Hence, according to the Communication, application of the precaution-ary principle is part of risk management when scientific uncertainty precludes a full assessment of the risk and when decision-makers consider that the cho-sen level of human, animal and plant health protection may be in danger. However, the Communication also underlines as reliance on the precaution-ary principle does not mean searching for zero risk, but for a high level of health and safety and environmental and consumer protection. This clarifica-tion is given to avoid that the principle of precaution were seen as a tool to stop all innovations.

Beside, the Commission acknowledges that assessment of risk is not always possible, but it establishes that all effort should be made to evalu-ate the available scientific information. The EC Communication faces also

26 Caranta R. (2007). p. 199.27 Tallacchini M. (1999), pp. 57–100.28 Butti L. (2007), p. 19.29 EC (2000).


18

the uncertainty issue, establishing that an assessment of the potential conse-quences of inaction and of the uncertainties of the scientific evaluation should be considered by decision-makers when determining whether to trigger ac-tion based on the precautionary principle.30 The Commission also invokes transparency for the analysis procedure as well as the involvement of all in-terested parties to the fullest extent possible in the study of the various risk management options that may be adopted.

Moreover, the Communication establishes the general principles for the application of the precautionary principle, clarifying that they should be ap-plied to all risk management measures. These general principles include pro-portionality, non-discrimination, consistency, examination of the benefits and costs of action or lack of action and examination of scientific developments.

As stated by Mangano31 and recalled by Caranta32, these are some gen-eral principles of Community law, all of them in principle capable of restrict-ing the scope or the effects of the same measures.

The first principle, proportionality, implies that measures should be pro-portional to the desired level of protection. The Communication also under-lines that risk reduction measures should include less restrictive alternatives which make it possible to achieve an equivalent level of protection. Again the purpose of this specification is to avoid stopping innovations as well as to promote economic development. The measures should also be non discrimi-natory in their application, i.e. comparable situations should not be treated differently and different situations should not be treated in the same way, un-less there are objective reasons for doing so. Moreover the measures should be consistent with those already adopted in similar circumstances or using similar approaches. Finally, the measures adopted presuppose examination of the benefits and costs of action and lack of action. This examination should include not only an economic cost/benefit analysis, but also other analysis methods, such as those concerning efficacy and the socio-economic impact of the various options. In fact, the decision-maker should be guided not only by economic considerations, but by all those considered as priority ones by the population.

This overview of the Communication contents highlights that even in this document a definition of the precautionary principle is not given, but this is because, as stated in the Communication itself, it is for the decision-makers and ultimately the courts to flesh out the principle. In other words,

30 Id.31 Mangano R. (2003), p. 401.32 Caranta R. (2007), p. 199.


19

the scope of the precautionary principle also depends on trends in case law, which to some degree are influenced by prevailing social and political values. The Communication however underlines that this situation does not lead to legal uncertainty, as the Community authorities’ practical experience with the precautionary principle and its judicial review make it possible to get an ever-better handle on the precautionary principle. This means that, in order to fully understand the use of the principle in the EU, it is necessary to also consider the case law of the Court of Justice and the Court of First Instance, and the policy approaches that have emerged.

As established in the EC Treaty, it is for the Court of Justice to pronounce on the legality of any measures taken by the Community institutions. Review by the Court must be limited to examining whether the institution commit-ted a manifest error or misuse of power or manifestly exceed the limits of its powers of appraisal.

The precautionary principle has been at issue in some judgements by both the Court of justice and the Court of first instance, being invoked in cases testing the legality of both Community and national decisions.

Several cases were reviewed by Caranta33 that noticed that the precau-tionary principle is often the ground upon which intervention by Community institutions is justified. In particular, “in the cases where the legality of Community decisions is tested it emerges that the principle of precaution is not a principle against which the validity of a rule or a decision affecting the environment is challenged. Rather, it is an argument to uphold a Community measure which is under challenge.” Moreover, “in several cases the precau-tionary principle has been used as a shield for Community measures rather than a sword against them”.

The same review highlights as attempts to challenge Community legisla-tion inter alia for infringement of the precautionary principle have failed so far. Here again, the precautionary principle does not fare well as an effective tool for reviewing Community measures and the Community courts are not ready to go beyond marginal review when faced with decisions based on the precautionary principle.

Caranta also notes that the precautionary principle has been used by the Court of Justice as a tool to rebut arguments by Member States claiming they were not infringing the Community law provisions.34

33 Id.34 Id.


20

Finally, it seems that Member States have not been successful even when they themselves have invoked the precautionary principle to upheld measures which provided for stronger environmental protection. Community courts, probably fearing that national measures taken under the appearance of the principle of precaution may actually disguise protectionist ends, insist that the precautionary principle may be invoked only when there are scientific grounds to doubt of the safety of a given product, such as a GMO35.

III. Italian law and the precautionary principle

The Italian Constitution36, entered into force in 1948, has no provision laying down general principles on environmental law, even if in Article 10 it says that “the legal system of Italy conforms to the generally recognized prin-ciples of international law”. Only in the Article 9 we find a reference to the need to preserve the landscape37, and, in the Article 32, the need to preserve the historical heritage of the country, and to health as a fundamental human right. The need to protect the environment through legal rules was first per-ceived only in the late ’6038, but the very big change as concerns environmen-tal law in Italy came from the Community Law.

Italy was one of the six states – the founders of the European Community and it is now a part of the European Union. Therefore, Community provi-sions represent the higher law in Italy and the Community law must take precedence over domestic law39. The 2001 Constitution reform expressly rec-ognised the supremacy of the European law over domestic law and adopted a kind of federal model of distribution of competences among the different government bodies. As clarified by Caranta40, under the new Article 117, the competencies of the different governmental authorities are defined. In par-ticular, the national parliament has competence with a reference to a list of subject matters (State exclusive competence); further, it has the power to lay down general principle, to be specified by Regional statutes, in other matters (concurrent State and Regional); the Regions alone have legislative compe-tence in all matters which are not listed as exclusive State or concurrent State

35 Case C-236/01.36 Costituzione italiana, 1948.37 Landscape protection have a long tradition in Italy, we find the first laws already at the

beginning of the XX century, even if the first one facing the issue systematically is Law n. 1497 of 1939.

38 Sgubbi F. (1978), p. 739 ff.39 Caranta R. (2007), p. 199.40 Butti L. (2007), p. 19.


21

and Regional matters (Regional exclusive competence). The same distribution of competences is established for the implementation of the Community law, with each body appointed to implement directives falling in the area of their legislative competence.

The protection of the environment is listed among the State exclusive competence by the Article 117(2) (s), whereas human health and food regula-tion are under concurrent State and Regional competences. The problem is that, as highlighted by Caranta41, the protection of the environment, given its nature, may lead to rules influencing the most various fields of human activity. For this reason the Constitutional Court has dubbed the protection of the environment as one of the matters of ‘diagonal competence’. That is to say that, in principle, the State should set minimal standards for environ-ment protection, each Region being free to enforce higher standards in their jurisdiction. However, in some cases, according to the Constitutional Court, there may exist a compelling need for uniform standards at the national level overriding the power of Regions to set higher standards, and it is up to the Constitutional Court to say when this need is present, and when it is not. This means that, in the end, the level of environmental protection is decided neither by the State nor by the Regions, but by the Court itself42.

The Precautionary Principle, as a general principle of the Community law, has entered in both State and Regional legislation. There have been some purely Italian litigations concerning this principle, mainly centred on the min-imal distance of sources of electro-magnetic pollution coming from houses, hospitals and schools. This is one of the cases in which the Constitutional Court firmly shuts the door to any application of the precautionary principle by local authorities, stating that this is one of those cases for which there ex-ists a compelling need for uniform standards at the national level overriding the power of Regions to set higher standards43. This position reminds those of the EU Court observed in the litigations between Member States and the EU.

Coming to the use of the precautionary principle in the Italian regulation, it has expressly been cited in some sectors for several years. In particular, as reported by Merusi and Manfredi44, the principle was mentioned for the first time in the Italian law in the Law of 23rd February 2001, No. 36, on electro-magnetic pollution45. This law includes, among its objectives, the one

41 Id.42 Colavecchio A. (2005), p. 109.43 Caranta R. (2007), p. 199.44 Merusi (2001), p. 221; Manfredi G. (2001), p. 164.45 Legge quadro sulla protezione dalle esposizioni a campi elettrici, magnetici ed elettromagnetici


22

concerning of “promoting scientific research for the assessment of long term effects and for activating precautionary measures to be adopted when apply-ing the precautionary principle”.

In 2004, Italian Parliament introduced a Law giving the government the power to adapt, streamline and bring together all existing legislation in envi-ronmental matter46. The Article 1 (8) (f) l of 15th December 2004, No. 308, lists the Precautionary Principle as one of many Community law principles – along with the Principle of Prevention and the rule Polluter Pays – which the government has to abide to when drafting the “code”47. This Law was imple-mented by the Decree No. 152/2006, containing provisions on environmental matters. As underlined by Butti48 in this decree the precautionary principle was solemnly upheld by the Italian legislation for the first time (Art. 3-ter).

The Decree is divided into six parts; first comes a very short part con-taining several general provisions, one of them claiming the code was drafted according to the Community law. The following five parts provide for proce-dures to measure environmental impact, to the protection of land and water, to waste control, to air pollution, and finally to liability for environmental damages respectively. In general, the Decree mentions the precautionary principle repeatedly and expressly, and not only referred to regulations con-cerning environmental damage. The Art. 301 is specifically devoted to the implementation of the precautionary principle, defining limits and conditions of the application of this principle, providing, as noted by Butti49, indications that largely agree with the Commission Communication. In particular, “the application of the principles concerns such a risk that can be identified after a preliminary objective scientific evaluation” and the measures have to be “proportional to the chosen level of protection”, “based on examination of the potential benefits and costs”, and “subject to review in the light of new scien-tific data”. The Precautionary Principle is also expressly mentioned within the regulations on waste, when it refers to waste management.

In the same Decree, the principle is implicitly invoked in other regulations, e.g. those which generally refer to Community principles in environmental

46 Legge 15 dicembre 2004, n. 308, “Delega al Governo per il riordino, il coordinamento e l’integrazione della legislazione in materia ambientale e misure di diretta applicazione”.

47 Art. 1 (8) (f) l. 15 dicembre 2004, n. 308 “affermazione dei principi comunitari di prevenzione, di precauzione, di correzione e riduzione degli inquinamenti e dei danni ambientali e del principio “chi inquina paga”.

48 Butti L. (2007). p. 19.49 Ibid.


23

laws as well as in those which apply to situations likely to generate a “signifi-cant risk of harmful effects” 50.

From this brief overview appears quite clear that the direction of recent Italian legislation with reference to the precautionary principle seems to be in-spired by a substantial conformity to the criteria indicated in the Commission Communication. It is also true that in Italy too the precautionary principle is without a doubt one of the fundamental criteria for the interpretation and ap-plication of all national sectoral legislation in environmental matters today, as well as in regional legislation.

IV. Conclusions

The Precautionary Principle has become one of the main tenets of envi-ronmental law and policies. This is also true in the EU and its Member States’, where we can find the principle explicitly or implicitly expressed in several directives and in their implementation in national regulations. However, there is not a univocal definition of the principle, the task to flesh out the principle is given to decision-makers and ultimately the courts. The latter are asked to judge about the appropriateness of the application of the principle both at the EU and national level, so playing an important role. The main fear of the Community seems to be that this principle could be used to justify protection-ist measures and the decisions made by the Courts in some cases seem to be linked to it.

Ilda ManninoNaučni koordinator, Međunarodni Univerzitet u Veneciji, TEN Centar – Thematic Environmental Networks, Italija

Princip predostrožnosti u pravu EU i u italijanskom pravu

R e z i m e

Princip predostrožnosti je jedan od onih principa koji se često pojavljuju u politici zaštite životne sredine, ali bez opšteprihvaćene definicije. Analiza primene principa predostrožnosti u EU i Italiji načinjena u ovom radu ukazuje na to da ovaj princip, koji je povezan sa konceptom procene rizika, postaje nezaobilazan u svim politkama zaštite životne sredine EU i njenih država članica. činjenica je da se princip predostrožnosti često pominje u propisima

50 Id.


24

EU i u nacionalnim propisima država članica EU, ali, kad je reč o primeni tog principa u praksi, odlučujuća je ipak uloga sudova jer su oni pozvani da donesu konačnu odluku o tome da li je njegova primena odgovarajuća ili, umesto toga, krije u sebi protekcionističke mere.

Ključne reči: Zakon o zaštiti životne sredine; princip predostrožnosti; upravljanje rizikom; Zakon Evropske zajednice; Zakon o zaštiti životne sredi-ne koji se primenjuje u Italiji

References

1. Butti, L., (2007). The Precautionary Principle in Environmental Law. Neither arbitrary nor Capricious if Interpreted with Equilibrium; Quaderni della rivista giuridica dell’ambiente, (19)

2. Caranta, R., (2007). The Precautionary Principle in Italian Law; in M. Paques (ed.), Le principe de prècaution en droit administratif the precau-tionary principle and administrative law; Bruylant, Bruxelles, 2007, p. 1–28.

3. Case C-236/01, Monsanto Agricoltura Italia, [2003] ECR I-8105; in Foro it., 2004, IV, 245, note A. Barone, Organismi geneticamente modificati (Ogm) e precauzione: il rischio alimentare tra diritto comunitario e di-ritto interno.

4. Colavecchio, A., (2005). La tutela dell’ambiente fra Stato e Regioni: l’ordine delle competenze nel prisma della giurisprudenza costituzionale; in F. Gabriele, A. M. Nico, Cacucci Editore (eds.). La tutela multilivello dell’ambiente; Bari, p.109.

5. Common M., Stagl S. (2005). Ecological Economics, Cambridge6. Costituzione italiana, 19487. EC (2000). Communication from the Commission on the precautionary

principle, (COM (2000)1).8. EC (2006). Consolidated versions Treaty on European Union. Consolidated

Version of the treaty Establishing the European Community9. Environment Protection Act, 1969

10. Ferrara, R., (2005). I principi comunitari della tutela dell’ambiente, in Diritto amministrativo, Rivista trimestrale, (3), p. 509–555.

11. Manfredi, G., (2001). L’irresistibile diritto alla salute e la tutela dall’inquinamento elettromagnetico; in Urb. e appalti, (2), p. 164.


25

12. Mangano, R., (2003). Conoscenza scientifica e conoscenza ambientale nel principio di precauzione; in Diritto e Gestione Dell’ambiente, 2003. p.401.

13. Merusi, (2001). Dal fatto incerto alla precauzione: la legge sull’elettrosmog; in Foro amm., p. 221.

14. Sgubbi, F., (1978). Sur certains aspects de la protection penale de l’environnement en Italie; in Rapports nationaux italiens au Xeme Congrès International de Droit Comparé, Budapest, 1978 – Italian National Reports to the Xth International Congress of Comparative Law; Budapest, 1978, Milano, 1978, 739 ff.

15. Tallacchini M. (1999). Ambiente e diritto della scienza incerta; in Grassi, Cecchetti; Andronio (eds.): Ambiente e diritto, Leo S. Olschki, pp. 57–100

16. Trouwborst, A., (2002). Evolution and Status of the Preacautionary Principle in internacional Law, Kluwer Law International

26

Mirjana Knežević*

REČNI TRANSPORT KAO MOGUĆNOST PRIVREDNOG RAZVOJA SRBIJE

REZIME: Autor u radu nastoji da ukaže na značaj vodnog potencijala Republike Srbije u svetlu savremenog okruženja i mogućnosti privred-nog razvoja. Saobraćaj unutrašnjim vodenim putevima poseduje velike prednosti u odnosu na druge vrste prevoza i nudi značajnu konkurentnu alternativu kopnenom transportu. U oblasti rečnog transporta kao najzna-čajnijeg segmenta saobraćaja unutrašnjim vodenim putevima u Evropskoj uniji postoje brojne uredbe, direktive, preporuke čiji su ciljevi ujednača-vanje postojeće pravno neujednačene regulative. Zakonodava aktivnost u Evropskoj uniji treba da obezbedi donošenje ne samo novih propisa već i harmonizaciju postojećih u pravnim sistemima zemalja članica i onih koje preteduju to da postanu. Postojeća regulativa koja uređuje pravni režim plovidbe Dunavom je stara preko pedeset godina, tako da autor u radu ukazuje na važeću Dunavsku konvenciju o režimu plovidbe i potrebu nje-nog prilagođavanja novonastalim privrednim zahtevima. Uređenje režima plovidbe na Savi kao drugoj plovnoj reci koja samo jednim delom svoga toka protiče kroz Republiku Srbiju, za razliku od režima plovidbe Duna-vom, je tek u začetku tako da autor u tom svetlu ukazuje na značaj ove plovne reke.

Ključne reči: rečni prevoz, pravni režim, privredni značaj.

Uvod

Prednosti rečnog transporta, čiji stepen razvijenosti određuju pre svega prirodni uslovi čine ovu vrstu prevoza atraktivnu ne samo za domaće pri-vredne subjekate već i ulaganje stranih investitora (veliki prevozni kapaciteti,

* Vanredni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, E-mail: [email protected]

pogledi i mišljenja

UDK: 656.62:338.47(497.1)BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 26–40

PREGLEDNI NAUčNI RAD

Rečni transport kao mogućnost privrednog razvoja Srbije

27

mali troškovi prevoza). Srbija kao evropska zemlja kroz koju protiče Dunav i Sava čini važan deo evropskih plovnih vodenih puteva. Nalazi se na raskršću dva evropska saobraćajna koridora,1 koji prateći najznačajniji evropski auto i železnički put čini primamljiv prostor za investicije sa velikim privrednim potencijalima.2

Uticaj evropskih transportnih koridora se sagledava na širem regional-nom planu kroz promene koje nastaju usled slobode kretanja kapitala, usluga i radne snage, što je očigledno i u dunavskom regionu Srbije. Međusobna uzročno-posledična povezanost transportnih sistema i regionalnog razvoja se najbolje sagledava kroz uticaj saobraćajne infrastrukture na privredni regio-nalni razvoj. Sveopšta teritorijalna integracija privrede nastaje kao najvažniji efekat razvoja saobraćajnih pravaca i izgradnja saobraćajne infrastrukture.3

Reka Dunav protiče najvećim delom kroz zemlje Evropske unije, tako da transportni koridori treba da omoguće formiranje jedinstvenog tržišta na kojem vladaju harmonizovani pravni propisi. Rečni transport Srbije u sadaš-njem trenutku je nerazvijen u odnosu na druge vidove prevoza iako poseduje veliki vodeni potencijal.4

Srbija je zemlja koja tek treba da razvije ovu vrstu saobraćaja, tj. prevoz robe i putnika unutrašnjim vodenim putevima, tako što će se integrisati putem dunavskog regiona u evropsku zajednicu i na taj način doprineti ekonomskoj, socijalnoj i teritorijalnoj koheziji Evropske unije u postizanju njenih ciljeva i povećanje važnosti održivog razvoja Evropske unije.

Rečni prevoz je manje energetski intenzivan saobraćaj, čistiji i bezbed-niji koji zahteva unapređivanje infrastrukture i ekonomskog učinka unutraš-nje plovidbe u cilju eliminisanja postojećih uskih grla plovidbe.5 Zahteva se povećanje aktivnosti investiranja u infrastrukturu plovnih puteva Dunava i njegovih pritoka i razvijanje međuveza, razvijanje luka u slivu reke Dunav u

1 Kopneni koridor X i Rečni koridor VII koji povezuje 10 evropskih zemalja koje izlaze na plovni deo reke Dunav.

2 Na teritoriji koja se prostire uz Dunav strani investitori su uložili kapital u vrednosti oko dve trećine od svih stranih investicija u Srbiji u periodu od 2001–2010.

3 Maksin – Mišić, M., (2003). Uticaj transevropskih saobraćajnih koridora na regionalni razvoj i aglomeracione sisteme – iskustva evropskih zemalja, Ekonomski anali (157), str. 123–135.

4 Pored Dunava, plovna je reka Sava i kanal Dunav-Tisa-Dunav.5 Međunarodna klasifikacija evropskih plovnih puteva (UNECE/TRANS/120/Rev.4, str. 28/29)

u Evropskom sporazumu o glavnim unutrašnjim plovnim putevima od međunarodnog značaja (AGN), navodi parametre za motorne brodove i potiskivane konvoje. U aktuelnom tekstu, kategorija VI b se izričito odnosi na potiskivane konvoje i brodove unutrašnje plovidbe sa gazom do 2,5 m.


28

multimodalne logističke centre kao i unapređivanje organizacionog okvira i ljudskih resursa za potrebe unutrašnje plovidbe.

U cilju evropskih integracija, boljeg i bržeg razvoja rečnog prevoza potrebno je doneti adekvatnu, pravno održivu regulativu usklađenu sa za-htevima evropskog rečnog prava. Promocija održivog teretnog saobraćaja u Dunavskom regionu treba da utvrdi intermodalnu vezu između teretnog saobraćaja na unutrašnjim plovnim putevima Dunava i železničkog teretnog saobraćaja radi jačanja postojećih ekonomskih veza i podsticanja kohezije u regionu.

Pravni režim rečne plovidbe u Republici Srbiji

Prilagođavajući se budućim izazovima sa kojima se Evropska unija su-očava i Dunavski region koji značajnim delom zauzima prostor Republike Sbije mora u ukupnosti svojih odnosa da odgovori novonastalim zahtevima. 6

Pre svega se misli na pravno uređenje režima plovidbe Dunavom i prav-na kompatibilnost po pitanju važećih propisa sa propisima Evropske unije.7

Zakonska regulativa u ovoj oblasti se i pored nastojanja sporo usklađuje sa evropskim standardima i praktičnim potrebama. U oblasti rečnog saobra-ćaja, kao najznačajnijeg segmenta saobraćaja unutrašnjim vodenim putevima u Evropskoj uniji postoje brojne uredbe, direktive, preporuke čiji su ciljevi ujednačavanje postojeće pravno neujednačene regulative.8 Režim plovidbe na

6 Bjelajac, Ž., Dukić Mijatović, М., Počuča, М., (2011). Dunav – reka saradnje i afirmacije bezbednosti, zaštite životne sredine i privrednog razvoja u: Dunav-reka saradnje: zbornik radova međunarodne konferencije, Beograd, str.43–55.

7 Vitez, M., Raičević, V., (2008). Saobraćaj unutrašnjim vodenim putevima – potencijal za razvoj Srbije, Pravo – teorija i praksa 25 (3–4), str. 10–19.

8 Council Regulation (EEC) No 1101/89 of 27 April 1989 on structural improvements in inland waterway transport,” Official Journal of the European Communities” (OJ) L 116 28.04.1989, pp. 25–29; Council Regulation (EEC) No 3921/91 of 16 December 1991 laying down the conditions under which non-resident carries may transport goods or passengers by inland waterwaywithin a Member State, OJ, L 373, 31.12.1991, pp.1–3; Council Directive 82/714/EEC of 4 October 1982 laying down technical requirements for inland waterway vessels, OJ, L 301, 28.10.1982, pp.1–66; Council Directive 87/540/EEC of 9 November 1987 on access to the occupation of carrier of goods by waterway in national and international transport and on mutual recognition of diplomas, certificates and other evidence of formal qualifications for this occupation, OJ, L 322, 12.11.1987, pp. 20–24; Council Directive 91/672/EEC of 16 December 1991 on the reciprocal recognition of national boat master’ certificates for the carriage of goods and passengers by inland waterway OJ, L 373, 31.12.1991, pp. 29–32; 68/335/EEC: Commission Recommendation of July 1968 to the Mumber States on the structural improvement of the market in the carriageof goods by inland waterway OJ, L 218, 04.09.1968, pp. 10–12; Commission of the European Communities: White paper’ European transport policy for 2010: time to decide’, Brussels, 12.09.2001, COM (2001)370 final.


29

Dunavu je regulisan međunarodnim multilateralnim i bilateralnim konven-cijama, sporazumima i drugim pravnim instrumentima.9 Republika Srbija je potpisnica brojnih međunarodnih konvencija, tako da je naše zakonodavstvo usklađeno sa međunarodnopravnom regulativom.

Godine 1948. doneta je međunarodna Konvencija o režimu plovidbe na Dunavu, koja reguliše javno pravna pitanja.10 Za razliku od statuta Dunava (1921) koji su donele uglavnom nepribrežne zemlje, Konvenciju su potpisale podunavske zemlje. Uz konvenciju o režimu plovidbe na Dunavu zaključen je Dodatni protokol (1998) kojim je u svojstvu strane ugovornice Konvenciji pristupila SR Nemačka. U Bratislavi od 26. IX 1955. godine zaključeni su tzv. Bratislavski sporazumi između rečnih brodarstava država pribrežnih reci Dunav. U Bratislavskim sporazumima su sadržana pravila kojima se reguli-šu poslovni odnosi u međunarodnom saobraćaju Dunavom. Dunavski Lojd i Jugoslovensko rečno brodarstvo pristupili su Bratislavskom sporazumu na konferenciji u Bukureštu (1966.), odnosno Odesi (1967.).

9 Konvencija o unifikaciji izvesnih pravila u predmetu sudara brodova u unutrašnjoj plovidbi iz 1960. godine (Dodatak Službenog lista FNRJ, br. 7/61); Konvencija o baždarenju plovila unutrašnje plovidbe iz 1969. godine (Dodatak Službenog lista SFRJ, br. 47/70); Dodatni protokol i Protokol o potpisivanju Dodatnog protokola uz Konvenciju o režimu plovidbe na Dunavu iz 1998. godine (Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 6/98); Regionalni dogovor o radiotelefonskoj službi na unutrašnjim plovnim putevima iz 1998. godine (Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 47/70); Memorandum o saglasnosti o razvoju Panevropskog saobraćajnog koridora VII, iz 2000. godine; Preporuke Dunavske komisije za sprečavanje zagađenja voda Dunava prouzrokovanog plovidbom iz 1998. godine; Okvirni sporazum o slivu reke Save, Protokol o režimu plovidbe uz Okvirni sporazum o slivu reke Save. Konvencija o plovidbi i hidrotehničkom sistemu kanala i reke Begej između Jugoslavije i Rumunije, iz 1931. godine (Službene novine, br. 174-LXXIV/1932); Sporazum između Vlade FNRJ i Vlade SR Nemačke o privremenom regulisanju plovidbe na Dunavu iz 1955. godine (Dodatak Službenog lista FNRJ, br. 18/55); Protokol o tumačenju i sprovođenju Sporazuma između Vlade FNRJ i Vlade SR Nemačke o privremenom regulisanju plovidbe na Dunavu iz 1954. godine (Dodatak Službenog lista FNRJ, br. 18/55); Sporazum između Vlade SFRJ i Vlade NR Mađarske o plovidbi rekom Tisom (Dodatak Službenog lista FNRJ, br.9/56); Sporazum između Vlade FNRJ i Vlade Austrije o regulisanju plovidbe Dunavom (Dodatak Službenog lista FNRJ, br. 2/56); Sporazum između Vlade SFRJ i Vlade SR Rumunije o utvrđivanju i kontroli pravila plovidbe, održavanju i poboljšanju uslova plovidbe na sektoru gde Dunav cini granicu između dve države (Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori, br. 2/78); Konvencija između SIV Skupštine SFRJ i Vlade SR Rumunije o eksploataciji i održavanju hidroenergetskih sistema i plovidbenih sistema Ðerdap I i Ðerdap II (Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori, br. 4/88); Sporazum između SIV Skupštine SFRJ i Vlade SR Rumunije o daljem proširenju saradnje i korišcenju hidroenergetskog potencijala Dunava (Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori, br. 4/88).

10 Konvencija o režimu plovidbe na Dunavu, Službeni list FNRJ, br. 8/49.


30

Godine 1968. godine izmenjen je Bratislavski sporazum na konferenciji direktora u Beogradu. Godine 1970. u Regensburgu su izvršene pojedine iz-mene Bratislavskog sporazuma, a isto tako i 1972. godine.

Beogradska konvencija i Bratislavski sporazum se uzajamno dopunju-ju. Dok se u Beogradskoj konvenciji uglavnom reguliše međunarodnopravni režim plovidbe Dunavom, u Bratislavskom sporazumu su predviđena pravila kojima se regulišu poslovni odnosi u međunarodnom saobraćaju Dunavom. Potpisnici Beogradske konvencije su pribrežne države, dok su potpisnici Bratislavskog sporazuma međunarodna dunavska brodarstva, tj. međunarod-ni dunavski transporteri, a ne države. Ovo je veoma značajno naglasiti, zbog toga što upravo ove činjenice ukazuju na karakter Bratislavskog sporazuma prilikom potpisivanja regulisanja posla međunarodnog rečnog prevoza robe u plovidbi Dunavom.

Kad je reč o unutrašnjoj plovidbi, u Ženevi je još 1973. godine doneta Konvencija o ograničenju odgovornosti vlasnika brodova unutrašnje plovidbe – CLN koju je izradio rimski Institut za unifikaciju međunarodnog privat-nog prava (UNIDROIT).11 Prevoz putnika i prtljaga12 unutrašnjim vodenim putevima regulisan je i Konvencijom o ugovoru o međunarodnom prevozu putnika i prtljaga u unutrašnjoj plovidbi – CVN (1976.)13

Ugovor o prevozu putnika je u osnovi na isti način regulisan u Zakonu o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi. Pojedine Zakonske odredbe se odnose samo na pomorsku ili samo na unutrašnju plovidbu.14

Ovakvo rešenje našeg pomorskog prava proizašlo je iz racionalnih razlo-ga, jer se radi o istom ili sličnom predmetu.

Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi polazi od zajedničkih karak-teristika i jedne i druge plovidbe, ali za sebe zadržava pravo da za specifične slučajeve u unutrašnjoj plovidbi da drugačije rešenje.15 Bez obzira na to što je ostvarena ova jedinstvenost pravila o međunarodnoj i unutrašnjoj plovidbi, mora se stalno voditi računa o specifičnosti unutrašnje plovidbe, naročito u poslovnoj praksi.

11 Konvencija o ograničenju odgovornosti vlasnika brodova unutrašnje plovidbe-CLN, zaključena je u Ženevi i zajedno sa Protokolom od 5. jula 1978. godine nije stupila na snagu.

12 Knežević, M., (2009). Prevoz prtljaga, Pravo – teorija i praksa, (1–2), str. 105–114.13 Konvencija CVN doneta je u Ženevi 6. februara 1976. godine, i zajedno sa svojim Protokolom

od 5. jula 1978. godine nije još stupila na snagu (pristupila je samo Rusija 19. februara 1981. godine).

14 Lepotić-Kovačević, B., (2002). Odgovornost brodara za štetu nastalu u prevozu opasne stvari u saobraćaju unutrašnjim vodenim putevima, Pravo – teorija i praksa, (11), str. 27–36.

15 Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi, Službeni list SRS, broj 12/98, 14/99,74/99,73/00, 85/05.


31

U domaćem pravu na unutrašnju plovidbu primenjuje se od oktobra 2010. godine Zakon o plovidbi i lukama na unutrašnjim vodama,16 kojim se detaljno uređuje unutrašnja plovidba i luke, čiji je cilj unapređenje rečnog sao-braćaja i ostvarivanje privrednih benefita, kao što su povećanje obima rečnog transporta. Njegova glavna karakteristika je sublimirano, pojedinačno pri-menjivanje na unutrašnju plovidbu i određenih odredbi prethodno dva važeća zakona u ovoj oblasti: Zakona o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi i Zakona o unutrašnjoj plovidbi. Donošenjem posebnog Zakona o plovidbi kao jednog od najmoderijih zakona u oblasti unutrašnje plovidbe, stvorili su se uslovi za potpuno usklađivanje domaćeg zakonodavstva sa tekovinama Evropskog prava.17

Danom stupanja na snagu Zakona o plovidbi prestaju da važe: 1. Zakon o unutrašnjoj plovidbi, s tim da se propisuje da će se pojedine

odredbe (Odredbe člana 41. stav 4. i člana 43. stav 4. ovog zakona) primenji-vati od dana prijema Republike Srbije u punopravno članstvo Evropske unije, a odredbe člana 183. stav 2. zakona od 1. januara 2013. godine;

2. kao i Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi.18 Ovo ukazuje na jasno opredeljenje Republike Srbije u pravcu evropskih

integracija. Zakonom se uređuju uslovi i način za bezbednu plovidbu na unu-trašnjim vodama Republike Srbije, vodni putevi i plovidba, plovila i njiho-va sposobnost za plovidbu, posada, traganje i spasavanje, luke i pristaništa, nadzor i druga pitanja koja se odnose na plovidbu na unutrašnjim vodama.19 Odredbe ovog zakona primenjuju se na međunarodnim, međudržavnim i državnim vodnim putevima Republike Srbije, kao i na drugim unutrašnjim vodama. Razvoj vodnog saobraćaja, kao i luke i pristaništa od interesa su za Republiku Srbiju i uživaju njenu posebnu zaštitu.

16 Zakon o plovidbi i lukama na unutrašnjim vodama, Službeni glasnik RS, broj 73/10.17 Grabovec, I., (2007), Prijevoz stvari u unutarnjoj plovidbi Hrvatskoj – de lege ferenda, PPP 46,

(161), str. 3–1118 Zakon o unutrašnjoj plovidbi, Službeni glasnik SRS, broj 54/90 i Službeni glasnik RS, br. 53/93–

dr. zakon, 67/93-dr. zakon, 48/94–dr. zakon i 101/05-dr. zakon, osim odredaba o prevozu u unutrašnjoj plovidbi i kaznenih odredaba koje se odnose na prevoz u unutrašnjoj plovidbi i to: čl. 2 i 4 tač. 7, 8, 9, 10 i 11, čl. 44 do 53 člana 64 tač. 10, 11, 12 i 13, člana 66 tač. 10, 11 i 12, člana 67 i člana 69 Odredbe čl. od 1 do 202 Zakona o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi Službeni list SRJ, br. 12/98, 44/99, 74/99 i 73/00 i Službeni glasnik RS, br. 85/05–dr. zakon i 101/05–dr. zakon), prestaju da važe odredbe koje se odnose na unutrašnju plovidbu, osim člana 50 stav 2, čl. 51 i 52, a odredbe koje se odnose na pomorsku plovidbu ostaju na snazi i to: čl. 1 do 9, član 20, član 26, član 30, član 36, član 44, član. 50 do 52, član. 56 do 186 koje se odnose na pomorsku plovidbu, kao i odredbe člana. 202 do 821 i član 835 do 1051 koje se odnose i na unutrašnju i na pomorsku plovidbu.

19 član 1 Zakon o plovidbi.


32

Dugoročni razvoj vodnog saobraćaja uređuje se Strategijom razvoja vod-nog saobraćaja Republike Srbije koja se donosi na period od 10 godina, a koja se u izuzetnim slučajevima može dopunjavati kada se za to ukaže naročita potreba. Vlada donosi Strategiju,20 u skladu sa kojom se donose kratkoročni, srednjoročni i dugoročni planovi izgradnje i razvoja vodnih puteva, luka i pristaništa, kao i planirani iznosi troškova i predlozi načina finansiranja na-vedenih planova izgradnje i razvoja vodnih puteva i luka otvorenih za javni saobraćaj.

Planove koji se odnose na razvoj međunarodnih i međudržavnih vodnih puteva donosi Direkcija za vodne puteve uz saglasnost ministarstva, dok pla-nove koji se odnose na razvoj državnih vodnih puteva donosi ministarstvo. Vodni putevi moraju da ispunjavaju uslove za bezbednu plovidbu propisane ovim zakonom.21 Kategorizaciju međunarodnih, međudržavnih i državnih vodnih puteva vrši Vlada na osnovu tehničkih i eksploatacionih karakteristi-ka utvrđenih međunarodnim ugovorom.

Međunarodna komisija za sliv reke Save, tzv. Savska komisija osnova-na Sporazumom koji su potpisale pribrežne zemlje22 2002. godine u okviru Pakta o stabilnosti za jugoistočnu Europu. Sporazum je stupio na snagu 2004. godine, usklađen je sa evropskim pravom i okvirnom direktivom Evropske unije o vodama23 i ima sledeće ciljeve: uspostavljanje međunarodnog režima plovidbe rekom Savom i njenim plovnim pritokama; uspostavljanje održivog upravljanja vodama; preduzimanje mera za sprečavanje ili ograničavanje opa-snosti, kao i uklanjanje štetnih posledica nastalih usled poplava, leda, suša i nezgoda koje uključuju stvari opasne za vode.

Značaj pravne regulative koja uređuje plovidbu Dunavom vidi se i na pri-meru reke Save. Pored saradnje sa međunarodnim organizacijama koje su od značaja za plovidbu Dunavom (Međunarodna komisija za zaštitu reke Dunav – ICPDR, Dunavska komisija, Ekonomska komisija za Evropu Ujedinjenih Naroda UN/ECE), plovidba rekom Savom je regulisana na isti način kao i plo-vIdba Dunavom, tj. putem Konvencija o režimu plovidbe Dunavom iz 1948. godine.

20 član 8 Zakon o plovidbi.21 član 11 Zakon o plovidbi.22 Republika Slovenija, Republika Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Državna zajednica Srbije i

Crne Gore.23 Direktiva 2000/607EC od 23. oktobra 2000. godine.


33

Značaj rečnog transporta u Srbiji

Obim prevoza na unutrašnjim plovnim putevima u Republici Srbiji je u nesrazmeri sa mogućnostima ukupne dužina unutrašnjih plovnih puteva oko 1700 km koju čine Dunav, tj. evropski Koridor VII, Sava i Tisa, kanalski sistem Dunav-Tisa-Dunav. U čitav sistem se ubrajaju deset luka i pristaništa koje su uglavnom internacionalne, od čega je devet na Dunavu. Dužina plov-nih puteva za brodove zavisi od njihove nosivosti, a jedino Dunav je plovan za sve rečne brodove celim svojim tokom.

Dunav kao unutrašnji plovni put sa saobraćajnicama i železničkim prugama, predstavlja značajnu međunarodnu veze unutar regiona. Luke na Crnom moru, kao i one na Jadranskom moru, uključujući i železničke linije i aerodrome, predstavljaju direktne tačke ulaska u Dunavski region basena iz inostranstva.

Kanalom Majna-Dunav, Rajna i Dunav direktno povezuju 11 država od Severnog do Crnog mora, u dužini od više od 3500 km. Stoga, reka Dunav predstavlja okosnicu regiona.

TABELA 1 – DUŽINA PLOVNIH PUTEVA U REPUBLICI SRBIJI, 2011.Unutrašnji

plovni putevi

Ukupna plovna

dužina (km)

Dužina plovnih puteva (km) za brodove nosivosti:

do 150 t do 400 t do 650 t do 1500 t Preko 1500 t

Dunav 588 588 588 588 588 88Sava 207 207 207 207 207 –Tisa 164 164 164 164 164 –

Begej 77 77 77 77 31 –Tamiš 41 41 3 3 3 –

HS DTD 600 342 321 321 – –Ukupno 1677 1419 1360 1360 993 88

Izvor: Republički zavod za statistiku, Bilten saobraćaj, skladištenje i veze za 2011.

Republika Srbija sa Dunavom koji kroz njenu teritoriju prolazi 600 kilo-metara, dobija „indirektno” izlaz na more i vezu sa sa Hrvatskom, Mađarskom, Slovačkom, Austrijom i Nemačkom, Rumunijom, Bugarskom, Moldavijom i Ukrajinom.

Savom se povezuje sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom, a Tisom sa Mađarskom. Dunav pruža Srbiji najveću razvojnu šansu u obla-sti privrede, infrastrukture, ekologije, turizma, transporta i na taj način pokazuje svoju posebnu važnost za njen održivi privredni razvoj. Evropski Koridor VII daje Republici Srbiji ulogu ključne zemlje u domenu rečnog i


34

multimodalnog-kombinovanog transporta iz svih delova Evrope putem po-vezivanja Koridora VII na Dunavu sa Koridorom X u oblasti kopnenog tran-sporta sa Evropom i Evroazijom.24 Povezanost puteva povlači veći priliv inve-sticija i potrebu bolje izgradnje infrastrukturnih objekata na kopnu.

U budućnosti se planira izgradnja Koridora 11 koji će železnicom, dru-mom i morem povezati Koridore X i VII, autoputem od Beograda do juž-nog Jadrana i od Pančeva preko Vršca do Temišvara. Evropska perspektiva Dunava i Srbije kao važne zemlje u razvoju jedinstvenog evropskog tržišta, najbolje se sagledava u nedavno potpisanoj Dunavskoj strategiji Evropske unije. Uključivanjem Republike Srbije u izradu strategije i njenom primenom, doprineće se: jačanju ekonomije, integraciji sektorskih politika Republike Srbije u razvojne planove EU, pospešivanju bilateralne i multilateralne sarad-nje Republike Srbije sa svim zemljama dunavskog sliva. Stoga, reka Dunav predstavlja okosnicu regiona.25 Međutim, razvoj plovnih puteva kao plovnih koridora mora teći ruku pod ruku sa stvaranjem savremenih i efikasnih inter-modalnih luka radi integrisanja vodenog, železničkog i kopnenog saobraćaja. Razvoj transporta, energetike i informaciono-komunikacionih tehnologija duž čitavog toka Dunava je jedan od ciljeva strategije. Zaštita životne sredi-ne i održivo korišćenje prirodnog bogatstva u slivu reke Dunav, ekonomski razvoj i jačanje regionalne saradnje i partnerstva u regionu Podunavlja, us-postavljanje sistema sigurne plovidbe i afirmacija principa vladavine prava u slivu reke Dunav kao i stvaranje ekonomije znanja kroz saradnju u regionu Podunavlja su definisani ciljevi Strategije.

Reka Sava kroz Srbiju protiče u dužini od 207 km sa trasom puta od Beograda do Siska evropsku mrežu unutrašnjih plovnih puteva međunarod-nog značaja.26 Međunarodni karakter reke Save predstavlja izazov regionalne saradnje, razvoja, povezivanja preko Dunava i kopnenim putnim pravcima sa mrežom evropskih plovnih saobraćajnica. Tisa je takođe međudržavna reka,27

24 Memorandum o razumevanju i razvoju panevropskog koridora VII, čiji su potpisnici Nemačka, Slovačka, Austrija, Mađarska, Hrvatska, Jugoslavija, Rumunija, Bugarska, Moldavija, Ukrajina i Evropska komisija.

25 Od Kelhajma u Nemačkoj do Suline, na rumunskoj delti reke, ukupna dužina plovnog puta Dunava iznosi 2,414 km sa više od 40 luka od međunarodnog značaja. Godišnji obim saobraćaja na celom Dunavu iznosi i do 50 miliona tona, što je ekvivalentno sledećem: 2,5 miliona kamiona ili 65,500 teretnih kompozicija vozova. Sa 10 priobalnih država i 1,025 km zajedničkih granica, Dunav takođe predstavlja najinternacionalniju reku na svetu. Zajedno sa kopnenim rutama koje prolaze kroz region, on takođe predstavlja i ključnu vezu između istoka i zapada, kao i raskrsnicu puteva između severa i juga.

26 Okvirni sporazum o basenu reke Save potpisan je 2004. godine između Srbije i Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije, a počeo je da se primenjuje 2005. godine.

27 Sporazum o plovidbi Tisom, zaključenim sa Mađarskom 1955. godine.


35

koja protiče kroz Srbiju u dužini od 164 km i uliva se u Dunav, ali sa malim obim saobraćaja.

Prema podacima Dunavske komisije na reci Dunav i njenim pritoka-ma postoji 91 luka za komercijalne namene, a na teritoriji Srbije nalazi se 11. Na reci Dunav kroz Srbiju postoji osam luka od međunarodnog značaja: Apatin, Bogojevo, Bačka Palanka, Novi Sad, Beograd, Pančevo, Smederevo i Prahovo. Najveće luke na reci Savi su u Šapcu i Sremskoj Mitrovici, a na reci Tisi u Senti. Sve luke su privatizovane osim Luke Novi Sad koja treba da postane javno preduzeće.28 Luke i pored velikog prostornog kapaciteta, dobre lokacijske povezanosti sa železničkim i drumskim saobraćajnicama, ostaju godinama neiskorišćene.29 Prema podacima iskorišćenost luka se kreće oko 30%, a rečna flota je zastarela. Kompanije koje rade u oblasti saobraćaja na unutrašnjim plovnim putevima (luke, brodske kompanije, klijenti i drugi) iskazuju potrebu investiranja u obuku potrebnog kadra, jer trenutno posto-ji faza nedostatka nautičkog osoblja. Unapređivanje obrazovanja i obuke u oblasti saobraćaja na unutrašnjim plovnim putevima u Dunavskom regionu ima za cilj omogućavanje razmene i buduće saradnje u vezi sa obrazovanjem i obukom.

Pomenuti potencijal može biti bolje iskorišćen unapređivanjem multi-modalnosti, infrastrukture, upravljanja logistikom ili opreme (npr. inovativ-no konstruisana plovila, savremena kompjuterizovana navigaciona sredstva). Tokom cele godine, infrastruktura plovnih puteva, na određenim deonicama mreže, delimično ograničava konkurentnost plovidbe na Dunavu (prevashod-no u slučaju dužih perioda niskog vodostaja). Luke se moraju modernizo-vati i prilagoditi multimodalnim uslovima. Proteklih decenija bilo je malo investicija i inovacija kada je reč o rečnoj floti. Nedostatak osoblja (naročito kapetana i kormilara) jeste rezultat nedovoljnih sredstava za obuku, migracij-skih tendencija i velikog broja osoba starijih od 50 godina.30 Linijski putnički saobraćaj u Srbiji ne postoji, a intermodalni transport robe je u začetku. U delatnosti saobraćaja na unutrašnjim plovnim putevima, krajem 2010. godine, bilo je zaposleno oko 900 ljudi i još oko 800 u delatnosti rada luka i pristani-šta, što je malo.

28 Republički Zavod za statistiku, bilten Saobraćaj, skladištenje i veze za 2010.29 U luci Smederevo postoji konstantan rast prometa robe zbog privatizacije metalurškog

kombinata i ulaganja američke kompanije US Steel30 Dunavska Strategija EU.


36

Mogućnosti razvoja rečnog transporta

Srbija još uvek u maloj meri koristi potencijale unutrašnjih plovnih pute-va, posebno Dunava, imajući u vidu dužinu unutrašnjih plovnih puteva od oko 1700 kilometara. Potencijali razvoja rečnog transporta u Srbiji su veliki pogo-tovo za gradove i opštine koji izlaze na Dunav, kao što su: Sombor, Apatin, Bačka Palanka, Bač, Odžaci, Beočin, Bački Petrovac, Sremski Karlovci, Inđija, Titel, Stara Pazova, Zrenjanin, Novi Sad, Zemun, Stari Grad, Novi Beograd, Palilula, Pančevo, Grocka, Kovin, Smederevo, Bela Crkva, Veliko Gradište, Golubac, Kladovo, Majdanpek. Unapređivanje saobraćajne infra-strukture ima pozitivan uticaj na poslovno okruženje, privlačnost gradova i regiona ili kvalitet života građana uopšte. Iako u dunavskom regionu postoje značajna infrastrukturna postrojenja, rečne luke, pristaništa u kojima se to-vari roba, ali i brodogradilišta za remont i izgradnju rečnih brodova i velikih brodova inostranih kompanija, rafinerije, fabrike itd. potrebno je povećati ulaganja u infrastrukturu u lukama i na graničnim prelazima. Zatim, uvo-đenjem novih tehnologija smanjivanje mogućnosti obustave plovidbe zbog vetra, leda, nivoa vode itd.

Republika Srbija zbog procesa proširenja Evropske unije, poseduje velike šanse za dobijanje važne uloge u procesu uspostavljanja jedinstvenog tržišta. Na zahteve međunarodne mobilnosti u trgovini odgovaraju velike kompanije u Dunavskom regionu sa novim zahtevima uklanjanja barijere za poslovanje izvan granica.31 U cilju razvoja rečnog saobraćaja kao ekološki najprivatljivi-jeg vida transporta potrebno je da dođe do potpunog povezivanja sa drugim vrstama saobraćaja, tj. da saobraćajni tokovi i pravci prate razvoj infrastruk-turnih objekata i obrnuto.

Dunavski region kao jedinstveni prirodni, kulturni, saobraćajni i turi-stički prostor predstavlja izazov regionalne saradnje u oblasti turizma, jačanja veze sa crnomorskom regijom i zemljama Dunavskog sliva. Mnoge zemlje su davno počele da koriste prednosti rečnog prevoza robe kao najjeftinijeg vida transporta koji traži relativno manja ulaganja u infrastrukturu, a zauzvrat nudi velike mogućnosti i kapacitete putem povezivanja sa multimodalnim transportom.

Zaključak

Saobraćaj unutrašnjim vodenim putevima predstavlja značajan činilac razvoja privrede u savremenom okruženju ekonomskih integracija. Rečni

31 Socio-ekonomska analiza za Strategiju EU za Dunavski region.


37

saobraćaj je važan element transportnog sistema svake zemlje koji ima pri-rodne uslove za njegov razvoj, a Dunav kao najveća međunarodna vodna saobraćajnica za Republiku Srbiju ima značaj „kičme” privrednog sistema. Postojeća pravila u oblasti rečnog saobraćaja treba pojednostaviti i uskladiti sa zahtevima Evropskog prava i potrebama prakse, da bi korišćenje potencija-la Dunava kao značajnog resursa za održivi razvoj Republike Srbije, odgovo-rio postojećim kapacitetima.

U Dunavskoj regiji je nedovoljno iskoriščena saobraćajna i tehnička in-frastrktura iako postoji privredni potencijal u zemlji. Rečni transport je kom-patibilan sa drugim vidovima prevoza, sa železničkim i drumskim prevozom pre svega, tako da svoje prednosti najviše pokazuje kod transporta velikih količina robe a u poslednje vreme kod kotenjerskog prevoza zbog većih nosi-vih kapaciteta brodova unutrašnje plovidbe u odnosu na drumski i železnički transport.

Reka Dunav pripada evropskom Koridoru VII i predstavlja najbolju vezu Republike Srbije sa istokom i zapadom Evrope, posebno sa priključenjem na Koridor X. Republika Srbija na taj način jača sektor oko Dunava, a pre sve-ga veze sa Hrvatskom, Mađarskom, Rumunijom, a sa Bugarskom na ušću Timoka. Očekuje se povećanje prometa na reci i stvaranje uslova privredni-cima za razvoj aktivnosti i prekogranične saradnje čime se privlačni tržišni potencijal unutrašnje plovidbe pokazuje u novom svetlu privredne inicijative. Rečnom saobraćaju koje pretežno dobija međunarodni oblik saobraćaja po-trebne su aktivnosti ne samo na nacionalnom nivou, već i na nivou Evropske unije.

Mirjana KneževićAn Associate Proffesor at the Faculty of Economics, The University of Kragujevac

River Transport as a possibility of Economic Development of Serbia

A b s t r a c t

The author of this paper aims at showing the importance of water poten-tials of Republic of Serbia in the light of contemporary environment and the possibility of economic development. The traffic on the internal waterways has a number of advantages in comparison to other means of transportation, and it offers a competitive advantage alternative to the land transport. There are numerous regulations, directives, and recommendations whose aim is to


38

harmonize the existing regulations in the field of river transportation as the most important segment of traffic in inland waterways in the European Union.

The legislative activity in the EU should allow for not only the adopt-ing of new regulations, but to the harmonization of the existing regulations within the legal systems of the member states and those countries which aim at becoming member states. The existing regulation regulating the legal re-gime of the Danube sailing was adopted over 50 years ago, and in this light, the author reflects on the existing Danube Convention of the sailing regime, and the need of its adjustment to the latest economic demands. Regulation of the Sava sails, as the second track of waterway sails in Serbia, as opposed to the Danube sails regime, is in its initial stages and the author emphasizes the importance of this river in the river traffic in the country.

Key words: river traffic, legal regime, economic significance.

Literatura

1. Wallden, A. S., (2001). Regional Cooperation in the Balkans and in the Black Sea, Međunarodni problemi (3), pp. 230–232.

2. Bjelajac, Ž., Dukić Mijatović, М., Počuča, М., (2011). Dunav – reka sarad-nje i afirmacije bezbednosti, zaštite životne sredine i privrednog razvoja u: Dunav-reka saradnje : zbornik radova sa međunarodne konferencije, Beograd, str.43–55

3. Grabovec, I., (2007). Prijevoz stvari u unutarnjoj plovidbi Hrvatskoj-de lege ferenda, PPP, 46, (161). str. 3–11

4. Knežević, M., (2007). Harmonizacija putničkog saobraćaja EU-SRBIJA, monografija, Kragujevac.

5. Knežević, M., (2010). Uticaj Sporazuma o stabilizaciji i pridruživa-nju na privredni razvoj Srbije u: Vlastimir Leković, et al. (urednik) Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije: zbornik radova sa naučnog skupa, Kragujevac Ekonomski fakultet Univerzitet u Kragujevcu str. 320–328.

6. Knežević, M., (2009). Prevoz prtljaga, Pravo – teorija i praksa, (1–2), str. 105–114.

7. Lepotić-Kovačević, B., (2002). Odgovornost brodara za štetu nastalu u prevozu opasne stvari u saobraćaju unutrašnjim vodenim putevima, Pravo – teorija i praksa, (11), str. 27–36.


39

8. Maksin-Mićić, M., (2003). Uticaj transevropskih saobraćajnih koridora na regionalni razvoj i aglomeracione sisteme-iskustva evropskih zemalja, Ekonomski anali (157), str. 123–135.

9. Vitez, M., Raičević, V., (2008). Saobraćaj unutrašnjim vodenim putevi-ma- potencijal za razvoj Srbije, Pravo – teorija i praksa, 25 (3–4), str. 10–19.

10. Council Regulation (EEC) No 1101/89 of 27 April 1989 on structural improvements in inland waterway transport, Official Journal of the European Communities (OJ) L 116 28.04.1989.

11. Council Regulation (EEC) No 3921/91 of 16 December 1991 laying down the conditions under which non-resident carries may transport goods or passengers by inland waterwaywithin a Member State, OJ, L 373, 31.12.1991.

12. Council Directive 82/714/EEC of 4 October 1982 laying down technical requirements for inland waterway vessels, OJ, L 301, 28.10.1982.

13. Council Directive 87/540/EEC of 9 November 1987 on access to the occu-pation of carrier of goods by waterway in national and international tran-sport and on mutual recognition of diplomas, certificates and other evi-dence of formal qualifications for this occupation, OJ, L 322, 12.11.1987.

14. Council Directive 91/672/EEC of 16 December 1991 on the reciprocal recognition of national boat master’ certificates for the carriage of goods and passengers by inland waterway OJ, L 373, 31.12.1991.

15. Council Directive 68/335/EEC: Commission Recommendation of July 1968 to the Mumber States on the structural improvement of the market in the carriageof goods by inland waterway OJ, L 218, 04.09.1968.

16. Directive 2000/607EC od 23. oktobra 2000. godine.17. Commission of the European Communities: White paper’ European

transport policy for 2010: time to decide’, Brussels, 12.09.2001, COM (2001)370 final.

18. UNECE/TRANS/120/Rev. 4, str. 28/29.19. Konvencija o unifikaciji izvesnih pravila u predmetu sudara brodova u

unutrašnjoj plovidbi iz 1960. godine, Dodatak Sl. lista FNRJ, br. 7/61 20. Konvencija o baždarenju plovila unutrašnje plovidbe iz 1969. godine,

Dodatak Sl. lista SFRJ, br. 47/70 21. Dodatni protokol i Protokol o potpisivanju Dodatnog protokola uz

Konvenciju o režimu plovidbe na Dunavu iz 1998. godine, Sl. list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 6/98

22. Regionalni dogovor o radiotelefonskoj službi na unutrašnjim plovnim pu-tevima iz 1998. godine, Sl. list SRJ- Medunarodni ugovori, br. 47/70


40

23. Konvencija o plovidbi i hidrotehničkom sistemu kanala i reke Begej izme-đu Jugoslavije i Rumunije, iz 1931. godine, Sl. novine, br. 174-LXXIV/1932

24. Sporazum između Vlade FNRJ i Vlade SR Nemačke o privremenom re-gulisanju plovidbe na Dunavu iz 1955. godine, Dodatak Sl. lista FNRJ, br. 18/55

25. Protokol o tumačenju i sprovođenju Sporazuma izmedu Vlade FNRJ i Vlade SR Nemačke o privremenom regulisanju plovidbe na Dunavu iz 1954. godine, Dodatak Sl. lista FNRJ, br. 18/55

26. Sporazum između Vlade SFRJ i Vlade NR Mađarske o plovidbi rekom Tisom, Dodatak Sl. lista FNRJ, br. 9/56

27. Sporazum između Vlade FNRJ i Vlade Austrije o regulisanju plovidbe Dunavom, Dodatak Sl. lista FNRJ, br. 2/56

28. Sporazum između Vlade SFRJ i Vlade SR Rumunije o utvrđivanju i kon-troli pravila plovidbe, održavanju i poboljšanju uslova plovidbe na sektoru gde Dunav čini granicu između dve države, Sl. list SFRJ-Međunarodni ugovori, br. 2/78).

29. Konvencija između SIV Skupštine SFRJ i Vlade SR Rumunije o eksploa-taciji i održavanju hidroenergetskih sistema i plovidbenih sistema Ðerdap I i Ðerdap II, Sl. list SFRJ-Međunarodni ugovori, br. 4/88

30. Sporazum između SIV Skupštine SFRJ i Vlade SR Rumunije o daljem proširenju saradnje i korišcenju hidroenergetskog potencijala Dunava (Sl. list SFRJ-Međunarodni ugovori, br. 4/88).

31. Konvencija o režimu plovidbe na Dunavu, Sl. list FNRJ, br. 8/49.32. Zakon o plovidbi i lukama na unutrašnjim vodama, Sl. glasnik RS, broj

73/10.33. Zakon o unutrašnjoj plovidbi, Sl. glasnik SRS, broj 54/90 i Sl. glasnik RS,

br. 53/93, 67/93, 48/94 i 101/05.34. Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi Sl. list SRJ, br. 12/98, 44/99,

74/99 i 73/00 i Sl. glasnik RS, br. 85/05 i 101/05.

41

Vesna Bilbija*

RADNOPRAVNI POLOžAJ ZAPOSLENIH KOD STEČAJNOG DUžNIKA I POTRAžIVANJE

ZAPOSLENIH U SLUČAJU STEČAJNOG POSTUPKA NAD POSLODAVCEM,

ZAKONSKE ODREDBE I STVARNOST

REZIME: Od 24. januara 2010. godine u Srbiji se primenjuje Zakon o stečaju (Službeni Glasnik RS, br. 104/09. godine). Od dana njegovog donošenja od ovog Zakona se mnogo očekivalo. Prve ocene novog zakona date su već posle godinu dana njegove primene. Kako, prema prvom članu Zakona, cilj stečaja jeste najpovoljnije kolektivno namirenje stečajnih poverilaca ostvarivanjem najveće moguće vrednosti stečajnog dužnika, odnosno njegove imovine, najviše prostora zauzimaju ocene date za uspeh u ostvarivanju primarnog cilja Zakona. Međutim, pokretanje stečajnog postupka ima više neposrednih posledica, a među njima se zbog osetljivosti ističe ona koje pogađa zaposlene stečajnog dužnika. Otvaranje stečajnog postupka je razlog za otkaz ugovora o radu koji je stečajni dužnik zaključio sa zaposlenima. Zakon o stečaju sadrži više odredbi koje se tiču radnopravnog položaja zaposlenih kod stečajnog duž-nika. Takođe, jedan deo Zakona o radu (IX deo) nosi naziv „Potraživanja zaposlenih u slučaju stečajnog postupka”. Položaj zaposlenih stečajnog dužnika nije određen samo zakonskim odred-bama. U ovom radu je ukazano i na njihov položaj koji je uslovljen realnim okolnostima i koji, kao sam život, prevazilazi i pretiče zakonsku normu.

Ključne reči: stečajno pravo, načelo ekonomičnosti, zaposleni, nezaposle-nost, otkaz

* Javno preduzeće PTT saobraćaja „Srbija”, Radna jedinica poštanskog saobraćaja „Subotica”, E-mail: [email protected]

UDK: 347.736BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 41–59



42

Uvodne napomene

Od 24. januara 2010. godine u Srbiji se primenjuje Zakon o stečaju (Službeni glasnik RS, br. 104/09).

Od dana njegovog donošenja od ovog zakona se mnogo očekivalo. Prve ocene novog zakona date su već posle godinu dana njegove primene. Očigledno je da je u pravnotehničkom smislu Zakon o stečaju rađen znatno pažljivije od svog prethodnika Zakona o stečajnom postupku iz 2004. godi-ne2, zbog čega je svakako bolji te će biti i dugovečniji3.

Ipak, najviše prostora zauzimaju ocene date za uspeh u ostvarivanju pri-marnih ciljeva Zakona: uspešno namirenje potraživanja poverilaca4, ekonom-ska zaštita drugih učesnika u pravnom i privrednom prometu od privrednog subjekta koji nije sposoban da uredno ispunjava dospele novčane obaveze i tako izvršava svoje privredne i društvene obaveze, pravna sigurnost svih su-bjekata privrednog prometa, zaštita ekonomskih i drugih interesa šire druš-tvene zajednice – države, zatim zaštita interesa samog stečajnog dužnika, koji pored bankrotstva, ima poslednju priliku da se u toku stečajnog postupka re-organizuje i sanira, na osnovu usvojenog stečajnog plana. U tom smislu ističe se da Zakon sadrži brojne novine i poboljšanja u odnosu na ranije propise5 – Zakona o stečajnom postupku iz 2004. godine, odnosno Zakon o prinudnom poravnanju, stečaju i likvidaciji.6 Po svom značaju posebno se izdvaja institut prodaje stečajnog dužnika kao pravnog lica7.

Stečajni postupak jeste zakonit način da se namire potraživanja poveri-laca, ali uz ostvarivanje tog primarnog cilja i zaštite gore navedenih interesa, pokretanje stečajnog postupka ima više neposrednih posledica npr. na zapo-slene stečajnog dužnika.

Podsetimo se, Bankrupt u Engleskoj, Bankrott u Nemačkoj, Banqueroute u Francuskoj potiče od italijanskog Banca rotta – „slomljena klupa”. U

2 Službeni glasnik RS, br. 84/04, 85/053 Jovanović, N., (2010). Ocena i sitne greške Zakona o stečaju, Pravo i privreda (7–9), str. 209.4 Cilj stečaja jeste jeste najpovoljnije kolektivno namirenje stečajnih poverilaca ostvarivanjem

najveće moguće vrednosti stečajnog dužnika, odnosno njegove imovine, čl. 1 Zakona o stečaju (Službeni glasnik RS, br. 104/09, u daljem tekstu: Zakon).

5 Vidi više Dukić-Mijatović, M., (2009). U susret izmenama Zakona o stečajnom postupku, Pravo – teorija i praksa, 26, (1–2), str. 73–84.

6 Službeni list SFRJ, br. 84/89 i Službeni list SRJ, br. 37/93 i 28/967 Kozar, V., (2010). Pobijanje prodaje stečajnog dužnika kao pravnog lica, Pravo i privreda (7–9),

str. 288.

Radnopravni položaj zaposlenih kod stečajnog dužnika i potraživanje zaposlenih u slučaju stečajnog...

43

srednjovekovnoj Italiji u slučaju da je zajmodavac postao insolventan, njegova klupa je bila slomljena – ponekad i preko glave8.

Da li danas u Republici Srbiji upravo zaposleni stečajnog dužnika najte-že osete tu „klupu preko glave”?

Odredbe Zakona o stečaju

Pravne posledice otvaranja stečajnog postupka nastupaju početkom dana isticanja oglasa o otvaranju postupka na oglasnoj tabli suda9.

Pravne posledice otvaranja stečajnog postupka nastupaju u odnosu na dužnika10 (npr. prestaju zastupnička i upravljačka prava direktora, zastupnika i punomoćnika, kao i organa upravljanja i nadzornih organa stečajnog dužni-ka, ta prava prelaze na stečajnog upravnika; punomoćja koja je dao stečajni dužnik, a koja se odnose na imovinu koja ulazi u stečajnu masu, prestaju otvaranjem stečajnog postupka; otvaranjem stečajnog postupka gase se ranije stečena prava preče kupovine u pogledu imovine stečajnog dužnika; ako je stečajni dužnik stekao nasledstvo posle otvaranja stečajnog postupka, nasled-ničku izjavu daje stečajni upravnik itd.).

Pravne posledice otvaranja stečajnog postupka nastupaju u odnosu na poslovanje dužnika i u odnosu na njegove pravne poslove11.

Pravne posledice otvaranja stečajnog postupka nastupaju u odnosu na poverioca, odnosno potraživanja poverilaca12 (npr. stečajni poverioci svoja potraživanja prema stečajnom dužniku ostvaruju samo u stečajnom postup-ku; otvaranjem stečajnog postupka razlučno pravo se ostvaruje isključivo u stečajnom postupku, osim u slučaju donošenja odluke o ukidanju zabrane iz-vršenja i namirenja u skladu sa ovim zakonom; izlučni poverioci mogu svoje potraživanje ostvarivati u svim sudskim i drugim postupcima; danom otva-ranja stečajnog postupka, potraživanja poverilaca prema stečajnom dužniku, koja nisu dospela, smatraju se dospelim; novčana i nenovčana potraživanja prema stečajnom dužniku koja imaju za predmet povremena davanja postaju jednokratna potraživanja; nenovčana potraživanja stečajnog dužnika izraža-vaju se u novčanoj vrednosti; potraživanja u stranoj valuti obračunavaju se u dinarskoj protivvrednosti prema zvaničnom srednjem kursu Narodne banke Srbije na dan otvaranja stečajnog postupka itd.).

8 Spasić, S., (2010). Stečajna reforma – odgovor na finansijsku krizu na globalnom nivou i u Srbiji, Pravni život (11) str. 243.

9 čl. 73, st. 1 Zakona10 čl. 74–79 Zakona 11 čl. 94–100 Zakona12 čl. 80–87 Zakona


44

Otvaranje stečajnog postupka donosi i procesnopravne posledice13.Međutim, ono što je za zaposlene stečajnog dužnika bitno nalazi se u

delu Zakona koji reguliše pravne posledice otvaranja stečajnog postupka na-stupaju u odnosu na dužnika, tačnije Zakon ima poseban član koji nosi naziv „Prestanak radnog odnosa”14:

Otvaranje stečajnog postupka je razlog za otkaz ugovora o radu koji je stečajni dužnik zaključio sa zaposlenima.

Stečajni upravnik odlučuje o otkazu ugovora o radu iz stava 1. ovog čla-na i o otkazu obaveštava odgovarajući organ odnosno organizaciju za zapo-šljavanje na čijoj teritoriji se nalazi sedište stečajnog dužnika.

Stečajni upravnik može, pored zaposlenih kojima nije dat otkaz ugovora o radu, da angažuje potreban broj lica radi okončanja započetih poslova ili radi vođenja stečajnog postupka uz saglasnost stečajnog sudije.

Zarade i ostala primanja lica iz stava 3. ovog člana, koja određuje stečaj-ni upravnik, uz saglasnost stečajnog sudije, namiruju se iz stečajne mase kao obaveza stečajne mase.

Dakle, stečajni upravnik je taj koji odlučuje o otkazu i koji ima obavezu da o tome obavesti nadležnu filijalu Nacionalne službe za zapošljavanje. I ste-čajni upravnik je organ koji odlučuje da li će ili ne na poslu zadržati određen broj ljudi, do tada zaposlenih, kojima neće biti dat otkaz ugovora o radu, s tim da to čini uz saglasnost stečajnog sudije.

Organi stečajnog postupka su stečajni upravnik, stečajni sudija, skupšti-na poverilaca i odbor poverilaca15. Ostali organi Skupština poverilaca i odbor poverilaca se ne uključuju u odlučivanje po ovim pitanjima, ali su posredno uključeni, putem izveštaja koje stečajni upravnik dostavlja tromesečno o toku stečajnog postupka i o stanju stečajne mase odboru poverilaca i stečajnom sudiji16.

Stečaj se sprovodi bankrotstvom ili reorganizacijom. Pod bankrotstvom se podrazumeva namirenje poverilaca prodajom celokupne imovine stečaj-nog dužnika, odnosno stečajnog dužnika kao pravnog lica, a reorganizacija podrazumeva namirenje poverilaca prema usvojenom planu reorganizacije i to redefinisanjem dužničko-poverilačkih odnosa, statusnim promenama duž-nika ili na drugi način, koji je predviđen planom reorganizacije. Nezavisno od toga da li stečaj ide u pravcu bankrotstva ili pak, reorganizacije, otvaranje

13 čl. 88–93 Zakona14 čl. 77 Zakona 15 čl. 17 Zakona 16 čl. 29 st. 1 Zakona 3.


45

stečajnog postupka je razlog za otkaz ugovora o radu koji je stečajni dužnik zaključio sa zaposlenima.

U samom zakonskom tekstu upravo reč otvaranje tj. to što se za tako rani momenat otvaranja stečajnog postupka vezuje posledica koja utiče na radnopravni položaj zaposlenih, govori u prilog da pokretanje stečaja pred-stavlja razlog za otkaz ugovora o radu nezavisno od načina na koji će se stečaj okončati, kao i u prilog tome da otpuštanje zaposlenih ima za cilj efikasno obezbeđenje svih preduslova za nesmetano i što hitnije sprovođenje stečajnog postupka uz što manje troškova. Zadržavanje zaposlenih bi nesumnjivo zna-čilo povećavanje troškova stečajnog postupka.

S druge strane, to što Zakon predviđa da stečajni upravnik može da zadr-ži na radu pojedine zaposlene, ne kosi se sa proklamovanim načelom ekono-mičnosti17. Naime, zaposleni sa kojima nije raskidan radni odnos nastavljaju da rade kod stečajnog dužnika na obavljanju poslova oko okončanja stečajnog postupka. Potreba efikasnog vođenja i okončanja stečajnog postupka je krite-rijum kojim se stečajni upravnik rukovodi kako kod odluke kojim zaposleni-ma neće biti dat otkaz ugovora o radu, tako i kod odluke da angažuje potreban broj lica izvan kruga zaposlenih kod stečajnog dužnika radi okončanja zapo-četih poslova ili radi vođenja stečajnog postupka.

Stečaja se ne treba plašiti, niti ga izbegavati, iako sam po sebi predstavlja poremećaj na tržištu i često prouzrokuje negativne posledice prema pove-riocima stečajnog dužnika. Veoma nagle i česte promene atraktivnosti po-stojećih ili budućih privrednih delatnosti najčešće prouzrokovane naučnim dostignućima, od privrednih subjekata zahtevaju osposobljenost da ispravno reaguju i iskazuju tehnološki višak, ali da je i taj privredni subjekat sposoban da rešava sve probleme u vezi tehnološkog viška. Tu je prethodno neophodna deoba radnika na dobre i loše radnike. Dobre radnike koji su i stvorili svojim radom privrednu organizaciju u svako doba treba zaštititi, a loše radnike u onoj meri koliko su loši kazniti18.

Prilikom davanja otkaza ugovora o radu i donošenja odluke da zadrži na poslu određeni broj i konkretnu strukturu zaposlenih, stečajni upravnik mora da se rukovodi ekonomskom celishodnošću i objektivnom procenom kompetentnosti, stručnosti i efikasnosti zaposlenih kod stečajnog dužnika. Praktično, stečajni upravnik će zadržati zaposlene stečajnog dužnika koji po svojoj kvalifikaciji i stručnosti odgovaraju potrebama okončanja stečaja, a zaposlenima koji nemaju odgovarajuće kvalifikacione i stručne sposobnosti

17 čl. 5 Zakona 18 Carić, S., (2001). Stečaj i tehnološki višak, Pravo – teorija i praksa, 18, (9), str. 3–9.


46

da doprinesu okončanju započetih stečajnih poslova, stečajni upravnik će ot-kazati ugovor o radu.

Obaveza je stečajnog upravnika da o otkazu obaveštava odgovarajući organ odnosno organizaciju za zapošljavanje na čijoj teritoriji se nalazi sedište stečajnog dužnika19, ali Zakon izričito ne propisuje obavezu da se odluka ste-čajnog upravnika o otkazu ugovora o radu neposredno dostavlja i zaposlenom licu kome je dat otkaz, niti je propisana obaveza isticanja ove odluke na ogla-snoj tabli suda ili njenog objavljivanja u Službenom glasniku RS. Kako je pra-vo na rad ustavom zagarantovano pravo, te kako se na sve zaposlene koji rade na teritoriji Republike Srbije primenjuje Zakon o radu20, to zaposleni koji rade kod stečajnog dužnika u momentu otvaranja stečajnog postupka (baš kao i oni koji se zaposle naknadno) imaju položaj, odnosno prava i obaveze regulisana Zakonom o radu. Ispravan je zato stav da analogno izričito propisanoj obave-zi obaveštavanja o otkazu na strani stečajnog upravnika21 stečajni upravnik mora odluku o otkazu ugovora o radu dostaviti i licu kome je otkaz dat.

Zaposlenima kojima stečajni upravnik nije otkazao ugovor o radu i dalje pripadaju sva prava koja proizilaze iz odredaba Zakona o radu i odredaba pojedinačnog kolektivnog ugovora koji je bio osnov za zaključenje njihovog ugovora o radu. Stečajni upravnik može da otkaže takav ugovor o radu, tj. da otkaže ugovor o radu svim zaposlenima kod stečajnog dužnika, uz neizo-stavno neposredno dostavljanje otkaza ugovora o radu licu koga se tiče, a da onda zaključi nove ugovore o radu sa licima koja su mu potrebna primenjujući ranije pomenute kriterijume. Ovo je celishodno iz dva razloga: prvo, na taj način stečajni upravnik će ispoštovati uslov otkaznog razloga iz Zakona o radu, a drugo: novim ugovorom o radu stečajni upravnik ima priliku da jasno definiše prava zaposlenih koje zadržava na radu u tom periodu22. Praktično, stečajni upravnik može zbog stečaja da otkaže zaposlenom ugovor o radu, ali onda odmah može sa njim zaključiti novi ugovor o radu koji će imati u vidu specifičnu poziciju poslodavca, odnosno činjenicu da je on sada u stečaju.

Druga mogućnost stečajnog upravnika je da zaposlenima koji su ostali da rade kod stečajnog dužnika ne otkazuje ugovor o radu, već da im učini ponudu u pogledu izmene ugovorenih uslova rada.

19 čl. 77, st. 2, Zakona 20 Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05 i 54/09, (u daljem tekstu: ZOR ), čl. 221 Stečajni upravnik o otkazu obaveštava odgovarajući organ odnosno organizaciju za

zapošljavanje na čijoj teritoriji se nalazi sedište stečajnog dužnika, čl. 77, st. 2 Zakona22 Naravno, stečajni upravnik ne može izvršiti redukciju prava zaposlenima na taj način da im

uskrati ona prava koja su po Zakonu o radu obavezna, već mu je ostavljena mogućnost da nove ugovore definiše u skladu sa ciljevima stečajnog postupka, uz poštovanje opštih principa Zakona o radu.


47

Stečajni upravnik će, rukovodeći se ciljevima stečajnog postupka odluči-ti da li će zaključiti novi ugovor o radu sa zaposlenima koji ostaju da rade kod stečajnog dužnika ili će se odlučiti za izmenu ranije zaključenog ugovora o radu koji – ukoliko nije otkazan – i dalje proizvodi dejstvo u pravnom saobra-ćaju, odnosno ostaje pravni osnov radnog odnosa zaposlenog kod stečajnog dužnika.

Uz saglasnost stečajnog sudije, stečajni upravnik određuje zarade i osta-la primanja zaposlenih kojima nije dat otkaz ugovora o radu i licima koja su angažovana radi okončanja započetih poslova ili radi vođenja stečajnog postupka. Zarade i ostala primanja namiruju se iz stečajne mase kao obaveza stečajne mase. Obzirom da Zakon o stečaju ne razrađuje bliže ta materijalna prava zaposlenih, ponovo se za definisanje sadržine ovih prava zaposlenih primenjuju odgovarajuće odredbe Zakona o radu. Tako, zarada zaposlenih za puno radno vreme ne može biti određena ispod važeće minimalne zarade, a ukoliko to stečajna masa dozvoljava, može biti određen i viši nivo zarade. Dakle, zaposleni na radu kod stečajnog dužnika treba da imaju kao mini-malna prava ona prava koja su garantovana odredbama Zakona o radu, dok u pogledu prava iznad toga postoji dispozicija volje stranaka. Jasno, tu dis-poziciju stranaka treba shvatiti na pravi način, jer je volja stečajnog dužnika kao poslodavca značajno uslovljena činjenicom da je u stečaju i da su njegove mogućnosti zbog toga ograničene.

U vezi sa stečajnom masom iz koje se namiruju zarade i ostala primanja, treba izdvojiti sledeće odredbe Zakona:

Stečajna masa je celokupna imovina stečajnog dužnika u zemlji i ino-stranstvu na dan otvaranja stečajnog postupka, kao i imovina koju stečajni dužnik stekne tokom stečajnog postupka23.

Troškovi stečajnog postupka obuhvataju:1) sudske troškove stečajnog postupka;2) nagrade i naknade stečajnom upravniku i/ili privremenom stečajnom

upravniku;3) druge izdatke za koje je zakonom predviđeno da se namiruju kao

troškovi stečajnog postupka24.Obaveze stečajne mase su obaveze:1) koje su prouzrokovane radnjama stečajnog upravnika ili na drugi

način upravljanjem, unovčenjem i podelom stečajne mase, a koje ne spadaju u troškove stečajnog postupka;

23 čl. 101, st. 1, Zakona24 čl.103 Zakona


48

2) iz dvostranoteretnog ugovora, ako se njegovo ispunjenje traži za ste-čajnu masu ili mora uslediti nakon otvaranja stečajnog postupka;

3) koje su nastale neosnovanim obogaćenjem stečajne mase;4) prema zaposlenima stečajnog dužnika, nastale nakon otvaranja ste-

čajnog postupka.Obaveze stečajne mase su i obaveze iz stava 1. ovog člana koje su nastale

tokom prethodnog stečajnog postupka ako se stečajni postupak otvori25.Kako obaveze prema zaposlenima stečajnog dužnika, nastale nakon

otvaranja stečajnog postupka spadaju u obaveze stečajne mase, to nema nika-kve potrebe za njihovim prijavljivanjem ili utvrđivanjem. Drugo, kako Zakon razlikuje troškove stečajnog postupka od obaveza stečajne mase, treba reći da se iz stečajne mase prioritetno namiruju troškovi stečajnog postupka, a po njihovom punom namirenju obaveze iz stečajne mase, nakon čega se pristupa namirenju poverilaca po isplatnim redovima.

Zakon ima jasnu odredbu koja uređuje i nosi naziv „Redosled namirenja”26. Dakle, iz stečajne mase prioritetno se namiruju troškovi stečajnog postupka, a po njihovom punom namirenju obaveze stečajne mase.

Stečajni poverioci se, u zavisnosti od njihovih potraživanja, svrstavaju u isplatne redove. Stečajni poverioci nižeg isplatnog reda mogu se namiriti tek pošto se namire stečajni poverioci višeg isplatnog reda.

Stečajni poverioci istog isplatnog reda namiruju se srazmerno visini nji-hovih potraživanja.

Utvrđuju se sledeći isplatni redovi:1) u prvi isplatni red spadaju neisplaćene neto zarade zaposlenih i biv-

ših zaposlenih, u iznosu minimalnih zarada za poslednjih godinu dana pre otvaranja stečajnog postupka sa kamatom od dana dospeća do dana otvaranja stečajnog postupka i neplaćeni doprinosi za penzijsko i invalidsko osigura-nje zaposlenih za poslednje dve godine pre otvaranja stečajnog postupka, a čiju osnovicu za obračun čini najniža mesečna osnovica doprinosa, saglasno propisima o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje na dan otvaranja stečajnog postupka, kao i potraživanja po osnovu zaključenih ugovora sa pri-vrednim društvima čiji su predmet neisplaćene obaveze na ime doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih za poslednje dve godine pre otvaranja stečajnog postupka, a čiju osnovicu za obračun čini najniža me-sečna osnovica doprinosa, saglasno propisima o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje na dan otvaranja stečajnog postupka;

25 čl. 104 Zakona26 čl. 54 Zakona


49

2) u drugi isplatni red spadaju potraživanja po osnovu svih javnih pri-hoda dospelih u poslednja tri meseca pre otvaranja stečajnog postupka, osim doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih;

3) u treći isplatni red spadaju potraživanja ostalih stečajnih poverilaca.Potraživanja stečajnih poverilaca koji su se pre otvaranja stečajnog po-

stupka saglasili da budu namireni nakon punog namirenja potraživanja jed-nog ili više stečajnih poverilaca, biće namireni tek nakon punog namirenja trećeg isplatnog reda sa pripadajućim kamatama.

Imajući u vidu ovaj redosled, jasno je da će poverioci biti zaintersovani da troškovi stečajnog postupka i obaveze stečajne mase budu što manji, tako da što više sredstava ostane za raspodelu poveriocima. Praktično, poverioci će zastupati stav da što manje zaposlenih stečajnog dužnika ostane na radu, a da oni koji ipak ostanu na radu imaju što niža primanja za svoj rad.

Odredbe Zakona o radu

Jedan deo Zakona o radu (IX deo) nosi naziv „Potraživanja zaposlenih u slučaju stečajnog postupka.”

Pravo na isplatu neisplaćenih potraživanja kod poslodavca nad kojim je pokrenut stečajni postupka ima zaposleni koji je bio u radnom odnosu na dan pokretanja stečajnog postupka i lice koje je bilo u radnom odnosu u periodu za koji se ostvaruju prava utvrđena Zakonom o radu27.

Zaposleni ima pravo na:– isplatu zarade i naknade zarade za vreme odsutnosti sa rada zbog pri-

vremene sprečenosti za rad po propisima o zadravstvenom osiguranju koju je bio dužan da isplati poslodavac u skladu sa zakonom, za po-slednjih devet meseci pre pokretanja stečajnog postupka;

– isplatu naknade štete za neiskorišćeni godišnji odmor krivicom poslo-davca, za kalendarsku godinu u kojoj je pokrenut stečajni postupak, ako je to pravo imao pre pokretanja stečajnog postupka (ova naknada isplaćuje se u visini minimalne zarade);

– isplatu otpremnine zbog odlaska u penziju u kalendarskoj godini u kojoj je pokrenut stečajni postupak, ako je pravo na penziju ostvario pre pokretanja stečajnog postupka (otpremnina se isplaćuje u visini tri prosečne zarade);

– isplatu naknade štete na osnovu odluke suda donete u kalendarskoj godini u kojoj je pokrenut stečajni postupak, zbog povrede na radu ili profesionalnog oboljenja, ako je ta odluka postala pravosnažna pre

27 čl. 124, st. 1, ZOR


50

pokretanja stečajnog postupka (ova naknada isplaćuje se u visini na-knade utvrđene odlukom suda);

– uplatu doprinosa za obavezno socijalno osiguranje za isplate zarade i naknade zarade za vreme odsutnosti sa rada zbog privremene spre-čenosti za rad po propisima o zdravstvenom osiguranju za poslednjih devet meseci pre pokretanja stečajnog postupka28.

U svrhu ostvarivanja nabrojanih prava zaposlenih Zakonom o radu osno-van je Fond solidarnosti. Fond solidarnosti posluje kao javna služba, ima svoj-stvo pravnog lica, a sredstva za njegovo osnivanje i početak rada obezbeđuju se iz budžeta Republike Srbije29. Organi Fonda, predviđeni Zakonom o radu su: upravni odbor, nadzorni odbor i direktor30.

Upravni odbor31 Fonda ima šest članova: dva predstavnika Vlade, dva predstavnika reprezentativnih sindikata i dva predstavnika reprezentativnih udruženja poslodavaca, osnovanih za teritoriju Republike Srbije. Svaki član upravnog odbora ima svog zamenika koji ga zamenjuje u slučaju odsutnosti. članove upravnog odbora i njihove zamenike imenuje Vlada na četiri godine i to: predstavnike Vlade na predlog ministra nadležnog za poslove rada, a predstavnike reprezentativnih sindikata, odnosno predstavnike reprezenta-tivnih udruženja poslodavaca na predlog reprezentativnih sindikata, odnosno predstavnike reprezentativnih udruženja poslodavaca, članova Socijalno-ekonomskog saveta. Predsednika i zamenika predsednika upravni odbor bira iz reda svojih članova.

Upravni odbor vrši sledeće poslove: 1.) donosi statut i druge opšte akte Fonda, ako zakonom nije drukčije određeno; 2.) donosi finansijski plan i usva-ja godišnji obračun Fonda; 3.) imenuje direktora Fonda; 4.) obavlja i druge poslove utvrđene zakonom i statutom Fonda.

Način rada i druga pitanja od značaja za rad upravnog odbora uređuju se statutom i opštim aktom Fonda. Na statut, finansijski plan i godišnji obračun Fonda saglasnost daje Vlada, kojoj upravni odbor podnosi izveštaj o svom poslovanju najkasnije do 31. marta tekuće godine za prethodnu godinu.

Nadzorni odbor32 ima tri člana, članstvo je određeno na isti način kao članstvo u upra-vnom odboru, tj. po jedan predstavnik Vlade, reprezentativ-nih sindikata i reprezentativnih udruženja poslodavaca, osnovanih za terito-riju Republike Srbije. Na isti način kao za članove upravnog odbora, Zakon

28 čl. 125–126 ZOR29 čl. 127–128 ZOR30 čl. 129 ZOR31 čl. 130–132 ZOR32 čl. 133–134 ZOR


51

o radu i za nadzorni odbor određuje da svaki član ima svog zamenika koji ga zamenjuje u slučaju odsutnosti, da članove nadzornog odbora i njihove zame-nike imenuje Vlada na četiri godine, predlagači su određeni na isti način, kao i izbor predsednika i podpredsednika nadzornog odbora.

Delokrug nadzornog odbora je: 1.) vršenje nadzora nad finansijskim po-slovanjem Fonda; 2.) vršenje uvida u sprovođenje zakona i drugih propisa u vezi sa finansijskim poslovanjem Fonda; 3.) vršenje uvida u sprovođenje odluka upravnog odbora; 4.) obavljanje i drugih poslova utvrđenih zakonom i statutom Fonda.

Dužnost podnošenja izveštaja Vladi stoji i na strani nadzornog odbora: nadzorni odbor podnosi izveštaj o finansijskom poslovanju Fonda Vladi naj-kasnije do 31. marta tekuće godine za prethodnu godinu.

Direktor33 Fonda solidarnosti: 1.) organizuje rad i poslovanje u Fondu i odgovara za zakonitost rada Fonda; 2.) predstavlja i zastupa Fond; 3.) izvršava odluke upravnog odbora Fonda, uz saglasnost Vlade; 4.) donosi akt o orga-nizaciji i sistematizaciji poslova u fondu, uz saglasnost Vlade; 5.) rukovodi radom zaposlenih u Fondu; 6.) vrši i druge poslove u skladu sa zakonom i statutom Fonda.

Administrativno-stručne poslove za Fond solidarnosti obavljaju zaposle-ni u Fondu, na koje se primenjuju propisi o radnim odnosima u državnim organima34.

Kao što je rečeno, sredstva za njegovo osnivanje i početak rada obez-beđuju se iz budžeta Republike Srbije. I prihodi Fonda su sredstva budžeta Republike Srbije i drugih izvora u skladu sa zakonom35. Ako se godišnjim obračunom prihoda i rashoda Fonda utvrdi da su ukupno ostvareni prihodi Fonda veći od njegovih rashoda, razlika sredstava uplaćuje se na račun budže-ta Republike Srbije i raspoređuje za sprovođenje programa aktivne politike zapošljavanja36.

Postupak za ostvarivanje prava zaposlenih u slučaju stečaja poslodavca pokreće zaposleni tako što u roku od 15 dana od dana dostavljanja pravosnaž-ne odluke kojom je, u skladu sa zakonom kojim se uređuje stečajni postupak, utvrđeno potraživanje, podnosi zahtev na propisanom obrascu i uz zahtev prilaže: ugovor o radu, odnosno drugi akt o zasnivanju radnog odnosa, a lice kome je prestao radni odnos – akt kojim je prestao radni odnos; akt kojim je

33 čl. 135 ZOR.34 čl. 136 ZOR35 čl. 137 ZOR.36 čl. 138 ZOR.


52

utvrđeno pravo na potraživanje zaposlenog u vezi sa stečajnim postupkom i dokaz o postojanju pomenutih potraživanja zaposlenog37.

Obrazac zahteva za ostvarivanje prava kod Fonda solidarnosti Republike Srbije objavljen je kao sastavni deo Pravilnika o sadržaju obrasca zahteva za ostvarivanje prava kod Fonda solidarnosti38.

O podnetom zahtevu, upravni odbor Fonda odlučuje rešenjem. Stečajni upravnik, poslodavac i zaposleni imaju zakonsku obavezu da na zahtev Fonda, u roku od 15 dana od dana prijema zahteva, dostave sve podatke koji su od značaja za donošenje rešenja. Protiv rešenja može se podneti žalba u roku od osam dana od dana dostavljanja rešenja. O žalbi odlučuje ministar, u roku od 30 dana od dana njenog podnošenja. Rešenje ministra je konačno i protiv njega se može pokrenuti upravni spor39.

Prava zaposlenih na potraživanja u vezi sa stečajnim postupkom nad po-slodavcem su neotuđiva, lična i materijalna40.

Na kraju, zaposleni u određenim situacijama gubi prava na potraživanja propisana za slučaj stečajnog postupka nad poslodavcem: ako mu je navedeno potraživanje isplaćeno najmanje u visini i za vreme određeno ovim zakonom, pre izvršenja rešenja upravnog odbora Fonda donetog po zahtevu zaposlenog, ako je dao neistinite podatke u vezi sa ispunjavanjem uslova za ostvarivanje prava i ako nije podneo zahtev u zakonski propisanom roku, dok je za Fond u određenim situacijama propisana obaveza da zahteva povraćaj neopravdano dobijenih sredstava, uvećanih za zakonsku zateznu kamatu i troškove postup-ka: ako su prava stečena na osnovu neistinitih i netačnih podataka, odnosno ako zaposleni nije obavestio Fond o činjenicama koje utiču na sticanje i ostva-rivanje prava utvrđenih zakonom. Što se rokova tiče, zahtev za povraćaj ne-opravdano dobijenih sredstava Fond podnosi u roku od godinu dana od dana saznanja o činjenicama koje su osnov za povraćaj sredstava, dok je zaposleni dužan da u roku od 30 dana od dana dostavljanja zahteva za povraćaj sredsta-va izvrši povraćaj na žiro račun Fonda41.

37 čl. 139–140 ZOR.38 Službeni glasnik RS, br. 31/05.39 čl. 141–142. ZOR40 čl. 143 ZOR41 čl. 144–145 ZOR


53

Šta kaže život?

Portal Agencije za licenciranje stečajnih upravnika42 je Javni informativ-ni portal za promovisanje transparentnosti i dobre prakse u vođenju stečajnih postupaka. Posetioci ove internet stranice mogu se upoznati sa sledećim sta-tističkim podacima:

Broj aktivnih stečajnih postupaka koji su započeti po ZPPSL i nastavlje-ni po ZaSP i ZS sa stanjem na dan 01.01.2012. godine je 2335 stečaja.

Otvoreni stečajni postupci od 01.01.2011. godine, stanje na dan 01.01.2012. godine – 1242 stečaja.

Broj obustavljenih stečajnih postupaka, stanje na dan 01.01.2012. godine je 281 stečaj. Broj zaključenih stečajnih postupaka, sa stanjem na isti dan je 1222 stečaja.

Portal, nadalje, sadrži pregled pokrenutih stečajnih postupaka po Privrednim sudovima, stanje na dan 01.01.2012. godine. Na primer, za Privredni sud u Subotici broj pokrenutih stečajnih postupaka od 2000. godine iznosi ukupno 283 pokrenutih stečajnih postupaka i to za period od 2000. do 2004. godine 40 pokrenutih stečajnih postupaka, u 2005. godini ih je bilo 10, u 2006. godini 12, u 2007. godini pokrenuto je 24 stečajna postupka, u 2008. jedan manje – 23. Zatim, u 2009. godini pokrenuto je 24 stečajna postupka, u 2010. čak 63, a prošle 2011. godine pokrenuto je 74 stečajna postupka43.

Na istoj internet stranici, posetioci se mogu upoznati i sa statističkim podacima koji se odnose na prosečno vreme trajanja stečajnih postupaka, li-stom aktivnih stečajnih upravnika i nizom drugih podataka i obaveštenja o stečajnim postupcima, obaveštenja o prodajama i slično.

Na ovom portalu nema podataka o tome koliko je zaposlenih ostalo bez posla usled otvaranja stečaja, niti po godinama, niti po nekom dugom kriterijumu.

Fond solidarnosti Republike Srbije ima svoju internet stranicu44. Svoja prava na potraživanja u vezi sa stečajnim postupkom nad poslodavcem za-interesovani zaposleni mogu proveriti putem ovog portala, odnosno unosom jedinstvenog matičnog broja građana mogu da ustanove trenutni status pod-netog zahteva.

42 Agencija za licenciranje stečajnih upravnika (2012, januar 20), Preuzeto sa: http://www.alsu.gov.rs

43 Agencija za licenciranje stečajnih upravnika (2012, januar 20), Preuzeto sa: http:/ www.alsu.gov.rs/bap/uploa d/documents/statistika/aktivni_stecajni_postupci.pdf

44 Fond solidarnosti Republike Srbije (2012, januar 31). Preuzeto sa: http://www.fs.gov.rs


54

Između ostalog, na pomenutoj internet stranici odabirom opcije „isplate” mogu se preuzeti podaci „isplate u 2010” ili „isplate u 2011” .

Prema podacima iz 2010. godine, „Fond solidarnosti: Tabelarni prikaz isplata po firmama u stečaju u periodu 01.01–16.09.2010.” broj isplaćenih radnika je 1618, u 46 firmi. Od toga, u 11 firmi isplaćen je jedan zaposle-ni (npr. DTP Angrokolonijal; Aleksinac DP Belocrkvanka, Bela Crkva; DP Kožakomerc, Niš; DP Polet, Leskovac...), a najveći broj zaposlenih, njih 255, isplaćeno je u ATP Vojvodina AD, Novi Sad. U tabeli se mogu videti i sledeći podaci:

Neto iznos isplata – 163.061.888,00. Uplaćen iznos za doprinose – 80.755.048,00. Ukupno – 243.816.936,00.Prema podacima iz 2011. godine „Isplate po firmama u periodu

01.01.2011.-21.10.2011.”, broj isplaćenih radnika je 2734, u 71 firmi. I 2011. godine u određenom broju firmi isplaćen je jedan zaposleni, u određenom broju firmi isplaćena su dva, tri, četiri, pet, odnosno 6, 7, 12, 13, 18, 46, 50, 90, 135, 149, 152, 219... Najveći broj zaposlenih, njih 284 isplaćeno je u DGP Graditelj, Ivanjica. Slično tabeli iz 2010. godine tabela iz 2011. godine sadrži sledeće podatke:

Neto – 292.347.014,00. Doprinosi – 135.740.494,00. Ukupno – 428.087.508,00.„Rebalansom budžeta Republike za 2011. godinu Fondu solidarnosti

nisu odobrena dodatna sredstva za isplatu potraživanja radnika čija su pre-duzeća u stečaju. Fond se obratio zahtevima za odobrenje dodatnih sredstava od 500.000.000,00 dinara nadležnim državnim organima ali nažalost usva-janjem rebalansa budžeta svi ti zahtevi su odbijeni. Fondu će u 2011. godini nedostajati sredstva za isplatu potraživanja za oko 10.000 radnika. Zahteve koje je Fond upućivao nadležnim državnim organima i amandman na reba-lans budžeta možete pogledati ako na ovom sajtu otvorite naslov: „Zahtevi za dodatna sredstva u 2011. godini”, stoji u najnovijim vestima internet stranice Fonda solidarnosti Republike Srbije45.

Prema podacima Privredne komore Vojvodine46 najsumornija situacija je u građevinskoj industriji u kojoj je zaposleno 30.000,00 radnika, ali od kojih 50% zbog teške ekonomske krize nema posla ili je na prinudnom odmoru, a

45 Fond solidarnosti Republike Srbije (2012, februar 02). Preuzeto sa: http://www.fs.gov.rs/view.php?mod=news &news_id=80&lg=0,.

46 Ekonomija, stečaj, Privredna komora Vojvodine (2012, januar 24). Preuzeto sa: http://www.blic.rs/Vesti/Vojv odina/3031 63/Stecaj-u-cak-932--firme


55

svaka druga građevinska firma odavno ispunjava uslove za stečaj. Isti podaci ukazuju da ni agronidustrijski sektor nije u boljem položaju. Prema podacima sindikata Solidarnost47 u Novom Sadu „za većinu firmi koje će se likvidirati znalo se odavno da će nestati, pa će automatski stečaj za zaposlene u njima tek narednih meseci doći na naplatu, jer sve one i dalje imaju zaposlene koji su, iako tri godine ne dobijaju platu ili dobijaju neku mizeriju, bili taoci pro-pale firme. Bez posla će ostati više od 1.000,00 radnika. Najviše radnika koji zbog automatskog stečaja ostaju bez posla je u „Merkuru” iz Bačke Palanke. Nekad poznata Industrija za preradu kože zapošljava 113 radnika koji čeka-ju stečajnu likvidaciju. U istoj situaciji je 88 radnika iz siriškog „Kamendi-na”, 45 iz „Dunava” iz čelareva, 56 „Navip-Fruškogorca” iz Petrovaradina. Prehrambena industrija Novog Sada prema podacima Saveza samostalnih sin-dikata, u poslednjih 10 godina izgubila je više od polovine radnika. Tranzicija je bez posla u prehrambenoj industriji i poljoprivredi ostavila skoro 2.000,00 radnika48.

Statistika je „crna” i u regionu49. Statistička istraživanja iznela su či-njenicu o povećanoj stopi samoubistava radnika preduzeća koja su u stečaju, posebno u Makedoniji. „Dvadeset pet naših članova ubili su se jer više nisu mogli podneti život i bedi. Svi su imali preko 50 godina, neki su se obesili, neki su skakali s mosta, a jedan se spalio”, kaže Ljiljana Georgievska, pot-predsednica organizacije UNIT, udruženja „Stečajevaca” makedonskih rad-nika koji su ostali bez posla jer su njihova preduzeća otišla u stečaj nakon loše sprovedene privatizacije.

Zaključna razmatranja

Reforme stečajnog prava ne rešavaju finansijsku krizu. One predstavlja-ju samo ograničenje gubitaka. U krizi, stečajne reforme treba da idu ruku pod ruku sa merama makroekonomske politike50.

47 Ekonomija, stečaj, Vojvodina (2011, novembar 03). Preuzeto sa: http://www.blic.rs/Vesti/Vojvodina/287286/ Zbog-stecaja-bez-posla-ce-ostati-jos-hiljadu-radnika

48 Ekonomija, stečaj, Vojvodina (2011, novembar 03). Preuzeto sa: http://www.blic.rs/Vesti/Vojvodina/287286/ Zbog-stecaja-bez-posla-ce-ostati-jos-hiljadu-radnika

49 Ekonomija, stečaj, region (2011, novembar 29). Preuzeto sa: http://www.bifonline.rs/vesti/article.php?storyid= 2498

50 Spasić, S. op.cit. str. 251.


56

Društveno odgovorno poslovanje predstavlja sferu u kojoj se prelamaju interesi vlasnika kapitala sa interesima zajednice, odnosno neograničen eko-nomski razvoj i pravedan i održivi razvoj.51

Institut sanacije je decenijama razvijan u našem pravu, a sada se više ne pominje52. Zamera mu se da dovodi do socijalizacije gubitaka, da ne dopri-nosi uspešnosti poslovanja privrednih subjekata, da prenaglašava ulogu drža-ve i njenih organa u oporavku privrednih subjekata, ali ako znači očuvanje radnih mesta i izbegavanje prestanka delatnosti privrednog subjekta, možda treba „istrpeti” manjkavosti. Zbog nepovoljnih ekonomskih, pravnih i soci-jalnih posledica stečaja, pažnja zainteresovanih subjekata prvenstveno mora da bude usmerena na otklanjanje uzroka stečaja i na sanaciju insolventnog privrednog subjekta. Zato je sanacija stečajnog dužnika podignuta na nivo načela stečajnog postupka53. Poveriocima je sanacija njihovog dužnika povolj-nija no njegovo ukidanje, odnosno imovinsko uništenje, jer im se njegovim ozdravljenjem stvaraju veće mogućnosti za namirenje potraživanja, no što bi to ostavrili deobom stečajne mase. Vlasnicima stečajnog dužnika, kao ulaga-čima kapitala, je svakako najveći interes da ta organizacija opstane, obnovi se i donosi im dobit. Radnicima i drugim zaposlenim licima najviše odgovara sanacija i opstanak organizacije u kojoj rade i od koje žive. To je socijalni faktor koji u savremenim uslovima ima izuzetno veliki značaj54.

Prepacks55, na primer, omogućava dogovor poverilaca i izbegavanje totalnog pre-stanka delatnosti i očuvanje biznisa i očuvanje radnih mesta. Bankrotstvo ili reorganizacija? Reorganizacija se može definisati i kao mo-gućnost stečajnog dužnika da živi ponovo, s tim da to mora biti ekonomično za poverioce, koji će doneti važnu odluku i opredeliti se za bankrot ili reorga-nizaciju, rukovođeni jedino objektivnim postulatima za reorganizaciju, kakav je da postoji proizvodni proces koji se može nastaviti56.

51 Prelević, S., (2011): Poslovna etika – paradoks ili neminovnost, Pravo – teorija i praksa br. (1–3) str. 36.

52 Vidi više Mićović, M., (2011): Sporazumno finansijsko restruktuiranje ili sanacija privrednih društava, Pravni život (11), str. 53–67.

53 Velimirović, M., (2010): Novo stečajno zakonodavstvo, Pravni život (11), str. 227.54 Ibid. str. 226.55 Vidi više Dukić-Mijatović, M. (2010). Vodič kroz stečajni postupak – osvrt na stečajno

zakonodavstvo bivših jugoslovenskih republika, drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje autora, Novi Sad, str. 89–93 i Spasić, S. Pre pack kao šansa za srpsku privredu, Pravo i privreda 7–9. str. 243–257.

56 Dukić-Mijatović, M., (2011). Predlog plana reorganizacije u svetlu zakonskih procedura stečajnih zakona u regionu, Pravo i privreda. (4–6), str. 361.


57

Iz partijskih izbornih kampanja i programa, umesto prostog konstatova-nja problema nestajanja privrednih subjekata i nestajanja radnih mesta, valja delovati u pravcu zaustavljanja njihovog nestajanja.

Kako smo rekli, reforme stečajnog prava ne rešavaju finansijsku krizu, već treba da idu ruku pod ruku sa merama makroekonomske politike.

Vesna BilbijaThe public company of PTT communication „Serbia” The Working unit of PTT communication „Subotica”

Working and Legal Position of fhe Employees of the Insolvent Debtor and Claims of the Employees

in the Case of Inslolvency Proceedingds of the Employer, Legal Regulations and Reality

A b s t r a c t

In Serbia, the Insolvency Law has been applied since 24th January 2010 (The Public Herald of Republic of Serbia no. 104/09).

There have been great expectations of the Insolvency Law since the day it was issued. The first evaluations of the new Law have been made just after a year of its application. Since, according to the first paragraph of the Law, the aim of declaring insolvency is the most advantageous col-lective settlement of the creditors by achieving the greatest possible value of the insolvent debtor, meaning its assets; most of evaluations have been made concerning the successfulness in achieving the primary goal of the Law. However, the initiation of the insolvency proceedings has more than one immediate consequences, and amongst these consequences the one af-fecting the employees of the insolvent debtor stands out. The initiation of the insolvency proceedings is the reason for cancelling of the contract of work being made between the insolvency debtor and his employees. The Insolvency Law contains several regulations concerning the working and legal position of the employees of the insolvent debtor. Also, one part of the Work Law (the part IX) has the following title: “Claims of employees in the case of the insolvency proceedings”.

The position of the employees of the insolvent debtor is not solely deter-mined through the legal regulations. In this paper, it is presented and pointed


58

out how their position is conditioned by real circumstances and how it, as life itself, exceeds and precedes the legal frame.

Keywords: the Insolvency Law, the principle of economy, the employees, unemployment, dismissal

Literatura

1. Carić, S., (2001). Stečaj i tehnološki višak, Pravo – teorija i praksa 18, (9), str. 3–9.

2. Dukić-Mijatović, M., (2010). Vodič kroz stečajni postupak – osvrt na ste-čajno zakonodavstvo bivših jugoslovenskih republika, drugo izmenjeno i dopunjeno izd., Novi Sad, Izdanje autora

3. Dukić-Mijatović, M., (2011). Predlog plana reorganizacije u svetlu zakon-skih procedura stečajnih zakona u regionu, Pravo i privreda (4–6), str. 360–372

4. Dukić-Mijatović, M., (2009). U susret izmenama Zakona o stečajnom po-stupku, Pravo – teorija i praksa 26 (1–2), str. 73–84

5. Jovanović, N., (2010). Ocena i sitne greške Zakona o stečaju, Pravo i pri-vreda (7–9), str. 209–221

6. Kozar, V., (2010). Pobijanje prodaje stečajnog dužnika kao pravnog lica, Pravo i privreda (7–9), str. 287–299

7. Mićović, M., (2011). Sporazumno finansijsko restruktuiranje ili sanacija privrednih društava, Pravni život (11), str. 53–67

8. Prelević, S., (2011). Poslovna etika – paradoks ili neminovnost, Pravo – teorija i praksa, (1–3), str. 36–55

9. Spasić, S., (2010). Stečajna reforma – odgovor na finansijsku krizu na globalnom nivou i u Srbiji, Pravni život (11), str. 243–254

10. Spasić, S., (2010) Pre pack kao šansa za srpsku privredu, Pravo i privreda (7–9). str. 243–257

11. Velimirović, M., (2010). Novo stečajno zakonodavstvo, Pravni život, (11). str. 217–230

12. Zakon o radu, Službeni Glasnik RS, br. 24/05, 61/05 i 54/0913. Zakon o stečaju, Službeni Glasnik RS, br. 104/0914. Pravilnik o sadržaju obrasca zahteva za ostvarivanje prava kod Fonda

solidarnosti, Službeni Glasnik RS, br. 31/0515. Ekonomija, stečaj, Privredna komora Vojvodine (2012, januar 24). Preuzeto

sa: http://www.blic.rs/Vesti/Vojv odina/3031 63/Stecaj-u-cak-932--firme


59

16. Ekonomija, stečaj, Vojvodina (2011, novembar 03). Pre uze to sa: http://www.blic.rs/Vesti/Vojvodina/287286/ Zbog- stecaja-bez-posla-ce-ostati- jos-hiljadu-radnika

17. Ekonomija, stečaj, region (2011, novembar 29). Preuzeto sa: http://www.bifonline.rs/vesti/article.php?storyid= 2498

18. Fond solidarnosti Republike Srbije (2012, februar 02). Preuzeto sa: http://www.fs.gov.rs/view.php?mod=news &news_id=80&lg=0,.

60

Nemanja Kovačević*

AKTIVNA LEGITIMACIJA ZA RASKID UGOVORA O DOžIVOTNOM IZDRžAVANJU

REZIME: Autor razmatra raskid ugovora o doživotnom izdržavanju, pr-venstveno s aspekta lica aktivno legitimisanih za traženje raskida. Pred-met rada je ključno pitanje iz domena raskida ovog najznačajnijeg ugovora u našem naslednom pravu, a obrađen je kroz prava tri lica da traže raskid: ugovarača, trećeg lica u čiju je korist ugovoreno izdržavanje, kao i na-slednika ugovarača. Na početku je ukazano na osnovne razloge raskida predmetnog ugovora, a rad je u potpunosti potkrepljen stavovima sudske prakse i teorije o svim spornim pitanjima.

Ključne reči: raskid ugovora o doživotnom izdržavanju, ugovarač, treće lice u čiju je korist ugovoreno izdržavanje, naslednik ugovarača

1. Uvod

Ugovor o doživotnom izdržavanju je specifičan obligacioni ugovor sa naslednopravnim dejstvima. Ovo je formalan, dvostranoobavezan, teretan i aleatoran ugovor sa trajnim izvršenjem obaveza, a zaključuje se s obzirom na posebna svojstva ličnosti. Pored navedenih osnovnih osobina koje determini-šu njegovu pravnu prirodu i ukazuju na kompleksnost obligacionog odnosa koji njime nastaje, za nasledno pravo ima poseban značaj i zbog činjenice da imovina koja je njime obuhvaćena ne ulazi u sastav zaostavštine primaoca izdržavanja. Ovim ugovorom se obavezuje primalac izdržavanja da se posle njegove smrti na davaoca izdržavanja prenese svojina na određenim stvarima ili kakvo drugo pravo, a davalac izdržavanja se obavezuje da ga kao naknadu za to izdržava, da se brine o njemu do kraja njegovog života i da ga posle smrti sahrani. Treba istaći da predmet ugovora mogu biti samo stvari i pre-nosiva prava koja su tačno označena u ugovoru i postoje u trenutku njegovog zaključenja u imovini primaoca izdržavanja. Dakle, samo stvari i prava koja

* Saradnik, Pravni fakultet, Kragujevac, E-mail: [email protected]

UDK: 347.645BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 60–74


Aktivna legitimacija za raskid ugovora o doživotnom izdržavanju

61

nisu njime obuhvaćena ili su naknadno stečena predstavljaju zaostavštinu, pa je predmetni ugovor i moguće sredstvo izigravanja prava nužnih naslednika.

S obzirom na napred navedeno, posebno naslednopravno dejstvo ovog ugovora i činjenicu da se njime uglavnom raspolaže imovinom veće vredno-sti, jasno je da je prestanak ugovora, pre svega sa aspekta lica ovlašćenih da traže raskid ugovora jedno od centralnih pitanja koje utiču na njegove obliga-cionopravne i naslednopravne posledice. Kako je cilj rada da raskid ugovora o doživotnom izdržavanju obradimo kroz lica koja su aktivno legitimisana u parnicama za raskid, smatramo neophodnim da u prvom delu ukratko izne-semo razloge za prestanak ovog ugovora. Predmet drugog dela rada je stvar-na legitimacija tj. pojam stranke u postupku koji proizilazi iz njenog odnosa prema pravu ili obavezi iz tužbenog zahteva, odnosno materijalnopravnog odnosa iz koga je spor nastao. Akcenat je na pitanju ko sve može biti tužilac u parnicama povodom prestanka ugovora o doživotnom izdržavanju. Kako o pitanju postojanja stvarne legitimacije, sud pazi po službenoj dužnosti, jer se radi o primeni materijalnog prava u procesu odlučivanja o predmetu spora, jasno je da ćemo kroz obradu pojedinih pitanja o subjektima koji su aktivno legitimisani nužno razraditi i razloge za raskid ugovora koji se najčešće pri-menjuju u praksi, ukazujući i na teorijske stavove o spornim pitanjima.

2. Razlozi za raskid ugovora o doživotnom izdržavanju

Sve razloge za raskid ugovor o doživotnom izdržavanju možemo klasi-fikovati u više grupa bilo da predstavljaju primenu instituta iz Zakona o obli-gacionim odnosima,1 bilo da su izričito navedeni u Zakonu o nasleđivanju,2 a primenjuju se prema pravilu lex specialis derogat legi generali. Opšte je prihvaćeno da se raskid ugovora ostvaruje u parničnom postupku, osim kada se radi o sporazumnom raskidu.

1) Poremećeni odnosi između ugovarača kao razlog raskida su specifič-nost ovog ugovora, a ratio legis je u tome da poremećeni odnosi između ugo-vornih strana narušavaju kauzu, svrhu ugovora. Inače, ovi odnosi bez obzira na uzrok njihove poremećenosti i činjenicu da li ugovarači žive zajedno one-mogućavaju ostvarivanje svrhe ugovora o doživotnom izdržavanju (čl. 201, ZON).

2) Smrt davaoca izdržavanja je poseban razlog za raskid ugovora pred-viđen Zakonom o nasleđivanju. Obaveze davaoca izdržavanja prelaze na

1 Zakon o obligacionim odnosima – ZOO, Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89, 57/89 i Sl. list SRJ, br. 31/93

2 Zakon o nasleđivanju – ZON, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 46/95


62

njegovog bračnog druga i njegove potomke, kao zakonske naslednike, ako oni na to pristanu. U slučaju da pomenuti zakonski naslednici prvog nasledog reda ne pristanu na produženje ovog ugovora, dolazi do njegovog raskida. Ako naslednici davaoca nisu u stanju da preuzmu njegove obaveze, onda ima-ju pravo na naknadu za ranije dato izdržavanje. Visinu naknade određuje sud po slobodnoj proceni, uzimajući u obzir sve okolnosti (čl. 204 i 205 ZON).

3) Promenjene okolnosti kao razlog raskida ugovora predstavljaju kon-kretizaciju klauzule rebus sic stantibus i izraz su uvažavanja realnih životnih prilika. Neophodno je da ove okolnosti otežavaju ispunjenje ugovornih obave-za ili osujećuju ostvarenje cilja ugovora, i to u oba slučaja, u toj meri da ugo-vor više ne odgovara realnim očekivanjima stranaka i da bi po opštem mišlje-nju bilo nepravično održati ga na snazi. Kada postoje promenjene okolnosti, sud može da ponovo uredi ugovorne odnose, može pravo primaoca preinačiti u doživotnu rentu ili može da raskine ugovor (čl. 202 ZON).

4) Neispunjenje ili neuredno ispunjenje ugovornih obaveza od strane ugovarača je razlog za raskid ugovora prema opštim pravilima obligacionog prava. Neispunjenje obaveza treba da je trajnog ili trajnijeg karaktera, a neu-redno ispunjenje može se odnositi na kvalitativne i kvantitativne nedostatke u činidbi, neizvršenje u roku ili na odgovarajućem mestu.

5) Sporazumni raskid je, takođe, moguć prema opštim pravilima obli-gacionog prava, ali pre nego što je ugovor u potpunosti izvršen tj. samo u slučaju neizvršenja ili delimično izvršenog ugovora. Po pravilu, sporazumno raskidanje ugovora nema retroaktivno dejstvo, a ono što je već izvršeno ostaje punovažno, tako da se ne može zahtevati povraćaj datog.3

3. Aktivna legitimacija za traženje raskida

3.1. Pravo ugovarača da traže raskid

Budući da je ugovor delo ugovornih strana, one mogu njime da raspolažu i to kako u vidu dopune, izmene, tako i u vidu raskida.4 Osnovno pravilo je da niko za vreme života ugovarača, osim njih samih, ne može zahtevati raskid ugovora.5 Prvo ćemo ukazati na činjenicu ko sve može biti ugovorna strana, a zatim i na osnovna sporna pitanja u praksi u vezi prava ugovarača da traže raskid ugovora.

3 Nikolić, Đ., (2007). Obligaciono pravo, Beograd, Projuris, str. 684 Radišić, J., (2004) Obligaciono pravo, Beograd, Nomos, str. 1645 Izuzetak je slučaj poslovne nesposobnosti ugovarača, koja nastane u toku trajanja obligacionog

odnosa, kada bi samo njegov staralac mogao tražiti raskid u njegovo ime.


63

Davalac izdržavanja mora biti potpuno poslovno sposobno lice. Ugovor se zaključuje lično, ali može i preko punomoćnika, pod uslovom da se pri za-ključenju ispune svi elementi forme. Iako se najčešće u ulozi davaoca pojav-ljuje fizičko lice, moguće je i da pravno lice bude davalac izdržavanja. Prema ZON, zabranjeno je zaključenje ugovora o doživotnom izdržavanju za fizička i pravna lica koja su u okviru svog zanimanja dužna da se brinu o primaocu izdržavanja, što se uglavnom odnosi na bolnice, staračke domove, kao pravna lica, i na njihove zaposlene kao fizička lica, osim ako za ugovor postoji sa-glasnost organa starateljstva. Moguće je i da se prema istom primaocu dva ili više lica obavežu da zajedno daju izdržavanje.

Za razliku od davaoca, primalac izdržavanja može biti samo fizičko lice. Takođe poređenjem sa davaocem, koji ne može ako je poslovno nesposoban, zaključiti ugovor preko svog zakonskog zastupnika, moguće je da primalac izdržavanja bude i lice koje nije potpuno poslovno sposobno, kada će stara-lac u njegovo ime zaključiti ugovor. Za punovažnost u prethodnom slučaju navedenog ugovora neophodna je saglasnost organa starateljstva. Primaoci izdržavanja mogu biti i supružnici zajedno, kao i maloletna lica. Kada je do-životno izdržavanje ugovoreno za više primalaca, ako nije drugačije određeno u ugovoru, pretpostavka je da svako od njih ima zasebno pravo na potpuno izdržavanje. U skladu s tim, i uslovi za postojanje raskida cene se prema sva-kom primaocu ponaosob.

1. O punovažnosti ugovora koji se zaključuje između supružnika, srod-nika, kao i drugih lica koja su dužna da se međusobno izdržavaju, nije po-stojao jedinstven stav u teoriji i praksi. Naime, između ovih lica već postoji zakonska obaveza izdržavanja, pa se različito tumačila njihova mogućnost da se međusobno javljaju u svojstvu davaoca i primaoca izdržavanja. Međutim, nijednom odredbom Porodičnog zakona,6 kao ni ZON, nije isključena moguć-nost navedenih lica da međusobno sklapaju ugovor o doživotnom izdržava-nju, pa lica zainteresovana za raskid ističu neosnovane prigovare da se ne radi o izvršenju ugovornih, već o izvršenju zakonskih i moralnih obaveza.7

2. Potrebno je ukazati na situaciju i kada bračni drugovi kao primaoci iz-državanja zajedno zaključe ugovor o doživotnom izdržavanju sa trećim licem, kao davaocem izdržavanja dajući mu svoju zajedničku nepodeljenu imovinu. Prema stavu sudske prakse, u slučaju smrti jednog od primalaca izdržavanja nadživeli bračni drug aktivno je legitimisan da traži raskid ugovora u celini.8 Navedeni stav je zasnovan na činjenici da se radi o nepodeljenoj imovinskoj

6 Porodični zakon, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 18/057 Presuda Apelacionog suda u Kragujevcu, Gž. 2607/11 od 1.11.20118 Vrhovni sud Srbije, Rev. 1764/98 od 25.1.2000


64

zajednici primalaca izdržavanja zasnovanoj na zajedničkoj svojini čiji titulari mogu njome samo zajedno raspolagati.9 Ipak, u skladu sa načelom pravično-sti, neophodno je naglasiti da davalac izdržavanja ima pravo na adekvatno novčano obeštećenje, ako nije postojala njegova krivica za raskid ugovora.

3. Od brojnih spornih pitanja ove oblasti u praksi, kao posebno značajno izdvajamo pitanje krivice ugovarača za raskid. Na ovoj pravnoj činjenici su često zasnivani prigovori saugovarača protiv tužbenog zahteva za raskid ugo-vora. Usled poremećenih odnosa ugovarača i nepodnošljivosti daljeg zajed-ničkog života, nastupa uslov za raskid ugovora bez obzira na krivicu za nasta-li poremećaj.10 Naime, poremećenost odnosa do nepodnošljivosti zajedničkog života se smatra neophodnim ali i dovoljnim razlogom da jedan od ugovarača može tražiti raskid ugovora. Pitanje krivice je od značaja samo prilikom od-lučivanja o naknadi štete. Subjektivni element razloga za raskid ugovora je nepodnošljivost zajedničkog života, a ne krivica nekog od ugovarača.11 Ovo je stanovište naša sudska praksa primenjivala i pre donošenja ZON iz 1995. godine. Smisao ugovora je obezbeđenje izdržavanja i isti se zbog specifično-sti prirode ugovornih obaveza ne može održati na snazi kada se iz bilo kojih razloga ugovor u dužem vremenskom periodu ne izvršava. Prema ZON12 iz 1974. godine, u slučaju raskida svaka strana zadržava pravo da od saugova-rača traži naknadu koja joj pripada po opštim pravilima imovinskog prava. Pri navedenom zakonskom rešenju sudska praksa je pitanje krivice za raskid ugovora, iako nije bilo posebno predviđeno u ZON, ipak cenila u okviru op-štih pravila o naknadi štete. Dakle, eventualna krivica za raskid ugovora od značaja je bila samo u parnici za naknadu troškova učinjenih za izdržavanje za vreme trajanja ugovora, ukoliko je šteta posledica skrivljenog ponašanja.

Smatramo da je pod uticajem sudske prakse, u ZON iz 1995. godine, krivici kao negativnoj oceni vrednosti čovekovog ponašanja opravdano po-klonjeno više pažnje. Ako je do raskida došlo zbog krivice jedne strane, druga strana ima pravo na pravičnu naknadu (čl. 201, ZON). Ovom formulacijom ocenjujemo da je zakonodavac na pravilan način izbalansirao dve različite potrebe. S jedne strane, svako ponašanje ugovarača koje se ne temelji na op-štim načelima obligacionog prava i pravilima zajedničkog života ljudi biće

9 Zastupljen je i stav da u navedenom slučaju dolazi do deobe zajedničke imovine, a da imovina umrlog supružnika na davaoca izdržavanja prelazi pod raskidnim uslovom. Videti: Antić, O., Balinovac, Z., (1996). Komentar ZON, Beograd, Nomos, str. 525

10 Presuda Vrhovnog suda Srbije: Rev. 424/9811 Poremećenost odnosa između davaoca i primaoca je objektivni element, Vrhovni sud Srbije:

Rev. 1523/8412 Službeni glasnik SR Srbije, br. 52/74, 1/80 i 25/82


65

sankcionisano putem naknade štete. S druge strane, termin „pravična nakna-da” ovlašćuje sud da u skladu sa načelima pravičnosti13 i slobodnog sudijskog uverenja, odmeri visinu naknade prema utvrđenom obliku krivice. Sud mora primenjivati odredbu rukovodeći se zahtevima pravičnosti, kako bi bio saču-van legitimitet pozitivnog prava. Mišljenja smo da naknadu treba priznati ne samo kad je saugovarač bio grubo ili krajnje nepažljiv tj. nije se ponašao ni kao iole pažljiv čovek, već i ako je namerno uticao na pogoršanje međusobnih odnosa do stepena nepodnošljivosti.

Dakle, u našem pozitivnom pravu sud može usvojiti zahtev nesavesne strane čija je krivica isključivi uzrok za raskid ugovora o doživotnom izdr-žavanju. činjenica da je ponašanje tužioca takvo da predstavlja mogući vid šikaniranja tuženog, pa i zloupotrebe prava, nije razlog za odbijanje tužbenog zahteva, već samo za priznavanje prava savesnoj strani na pravičnu naknadu štete. Uočavamo da je ovim rešenjem, zaštićen smisao ugovora o doživotnom izdržavanju. Suština je u radnjama izvršavanja ugovornih obaveza, kako od strane primaoca, tako i od strane davaoca izdržavanja. Cilj ugovora se ostva-ruje samo saradnjom ovih lica, pa ako nje nema iz bilo kog uzroka nema ni razloga za opstanak predmetnog ugovora, ni preduslova za izvršenje ugovor-nih obaveza. Raskid u slučaju neizvršenja usled nepodnošljivih međuljudskih odnosa jeste adekvatna sankcija, a savesna strana je zaštićena putem pravične naknade štete. Iako na prvi pogled podseća na jednostrani raskid ugovora, to nije, zato što se raskid ne može ostvariti jednostranom izjavom volje, već po pravilu pravosnažnošću sudske odluke.14

4. Kako postoji mogućnost i da više davalaca zaključe ugovor sa jednim primaocem, u načelu će oni tada odgovarati solidarno, jer je predmet njihove obaveze nedeljiv.15 Kod solidarnosti dužnika,16 iako postoji jedan dug, pove-rilac ima samostalne pojedinačne tražbine prema svakom solidarnom duž-niku, tako da svakom od tih tražbina poverilac može posebno raspolagati. Smatramo da primalac izdržavanja može tražiti raskid ugovora samo prema onim davaocima koji ne ispunjavaju ugovorne obaveze, ukoliko svoje obave-ze ispunjava bar jedan od davalaca. Mišljenja smo da ovo rešenje odgovara prirodi solidarnosti obaveza dužnika, koje je zapravo lično sredstvo obezbe-đenja poverioca. Naime, solidarnost dužnika je ustanovljena u interesu pove-rioca, kako bi imao veću sigurnost naplate, a ne da ga onemogući da prema

13 Pravo je stvarnost čiji je smisao da služi pravdi, a pravičnost je pravda pojedinačnog slučaja. Videti: Radbruh, G., (1980). Filozofija prava, Beograd, str.48

14 Odluka je preobražajnog (konstitutivnog) karaktera.15 Videti: Antić, O., Balinovac, Z., (1996). Komentar ZON, Beograd, Nomos, str. 50816 Videti: čl. 414, st.1, ZOO


66

pojedinim dužnicima raskine ugovorni odnos. Obostran je i interes primaoca i davalaca koji ugovor uredno ispunjavaju da se on raskine u prethodnom slučaju. Navedeni interes se ogleda u poboljšanju njihovog materijalnog po-ložaja, i to neposredno, samim raskidom kada je u pitanju materijalni položaj primaoca. Što se tiče materijalnog položaja davaoca koji uredno ispunjava ugovornu obavezu, postoji mogućnost da se on poboljša putem zaključenja dopunskog ugovora koji bi obuhvatao deo ili celu imovinu, koja je trebalo da pripadne ugovaraču prema kome je primalac raskinuo ugovor o doživotnom izdržavanju.

3.2 Pravo trećeg lica u čiju je korist ugovoreno izdržavanje da traži raskid ugovora

Pošto ugovor o doživotnom izdržavanju može biti zaključen i u korist trećeg lica (beneficijara), nužno se nameće pitanje da li ovo lice ima pravo na raskid ugovora. U našem pozitivnom pravu nedvosmisleno je predviđeno pra-vo trećeg lica da traži raskid ugovora zbog poremećenih odnosa (čl. 201, st.4) i promenjenih okolnosti (čl. 202, st. 3). U oba slučaja beneficijar može iz napred navedenih razloga da zahteva raskid ugovora, ali isključivo posle smrti saugo-varača davaoca izdržavanja, čime se obezbeđuje potpuna zaštita korisnika iz-državanja.17 Bitno je uočiti da se prema osnovnoj zakonskoj postavci, razilaze momenti sticanja prava i izvršenja obaveza.18 Naime, u trenutku smrti saugo-varača davalac izdržavanja stiče svojinu na predmetima ugovora, dok njegova obaveza izdržavanja traje do smrti beneficijara. Dakle, posle smrti stipulanta, promitent bi mogao da prestane sa ispunjenjem obaveza, ako ga na to ne bi mogao prinuditi korisnik. Zbog toga, pravičnim ocenjujemo što je trećem licu obezbeđeno pravo na raskid, s obzirom da se njime osigurava da davalac izdr-žavanja bez valjanog ispunjenja svojih obaveza i prema korisniku izdržavanja ne dobija ni vrednosti iz ugovora. Navedeno zakonsko rešenje, zapravo pri-hvata većinski stav nekadašnje sudske prakse,19 a i u ranijoj teoriji nalazimo zalaganje da i trećem licu treba priznati pravo na raskid.20 Smatramo logičnim postojeće rešenje da korisnik pošto već ima osnovno ovlašćenje na sticanje koristi iz ugovora, poseduje do kraja svog života i ovlašćenje na raskid, koje kao sporedno ovlašćenje prati sudbinu osnovnog.

17 Treće lice ima i pravo da obezbedi izdržavanje ugovoreno u njegovu korist upisom u javnoj knjizi (čl. 199, st. 2, ZON).

18 Videti: čl. 198, ZON19 Odluke VSV, Gž. 599/79 i VSH, Gž. 40/64 objavljene u Zborniku sudske prakse 34/80. 20 Subotić- Konstantinović, N., (1968). Ugovor o doživotnom izdržavanju, Beograd, str. 87


67

Kako ugovor u korist trećeg lica ima određene specifičnosti, neophodno je na njih ukazati posebno u vezi raskida ugovora o doživotnom izdržavanju. Za nastanak ovog ugovora potrebno je da se postigne sporazum između stipu-lanta (ugovarača koristi za treće lice) i promitenta (dužnika) o određenoj či-nidbi koja će se izvršiti trećem licu, koje mora biti određeno ili bar odredivo. Iako beneficijar u zaključenju ugovora uopšte ne učestvuje, on stiče sopstveno i neposredno pravo da od dužnika zahteva ispunjenje ugovora u svoju korist. Pošto treće lice nije ugovorna strana, nema smetnji da se kao treće lice poja-vi i poslovno nesposobno, maloletno lice, kao i začetak. Ako beneficijar ne prihvati korist iz ugovora, ova korist ne prelazi na stipulante,21 već se ugovor gasi, što je izuzetak od opštih pravila obligacionog prava (čl. 152, ZOO). Ova neprenosivost22 prava i obaveza je direktna posledica činjenice da je u pitanju ugovor intuitui personae. Inače, od toga da li je beneficijar prihvatio ono što je ugovoreno u njegovu korist, zavisi i da li je neophodna njegova saglasnost u slučaju sporazumnog raskida ugovora o doživotnom izdržavanju.23 U svakom slučaju, posledice raskida ugovora po zahtevu trećeg lica iste su kao da ih je izdejstvovao stipulant.

Iako je u našem pozitivnom pravu nesporno samo pravo trećeg lica da zahteva raskid ugovora, kao značajna pitanja u praksi izdvajamo: kada treće lice stiče pravo da raskine ugovor i koje su moguće posledice samog raskida.

U vezi prvog pitanja, pažnju posvećujemo situaciji kada su primaoci iz-državanja više lica, najčešće bračni drugovi, a izdržavanje je istovremeno ugovoreno u korist trećeg lica. Po stanovištu Vrhovnog kasacionog suda, u sporu za raskid ugovora za postojanje aktivne legitimacije korisnika ugovora, dovoljna je smrt jednog saugovarača.24 Ovim stavom treće lice je ovlašćeno da traži raskid ugovora i dok je jedan od primalaca izdržavanja živ, čime se u pogledu pravnog položaja izjednačava sa primaocem izdržavanja kao ugovor-nom stranom. Navedenim rešenjem, putem šireg tumačenja ZON, odstupilo se od dotadašnje sudske prakse i stavova domaće pravne teorije.25

Razmatrajući drugo pitanje, da li raskid od strane trećeg lica ima utica-ja samo na imovinu koja je davaocu trebala da pripadne posle smrti trećeg lica ili su dejstva raskida sveobuhvatnija, u smislu da se odnosi na celokupnu imovinu koja je predmet ugovora o doživotnom izdržavanju, mišljenja smo

21 Panov, S., Antić, O., (2007). Porodično pravo & Nasledno pravo, Beograd, str. 17622 Potraživanja primaoca ili beneficijara doživotnog izdržavanja ne mogu se prenositi na treća

lica (čl. 200, ZON RS).23 Videti: čl. 150, st. 1, ZOO24 Presuda Vrhovnog kasacionog suda: Rev. 1825/10 od 24.11.201025 Svorcan, S., (2004). Komentar ZON, Kragujevac, str. 477


68

da je najbitnije pravilno utvrditi sadržinu ugovora. U slučaju da je ugovorom određeno da davalac stiče svu imovinu u momentu smrti primaoca, logič-no je da je pravo trećeg lica da zahteva raskid ugovora u celosti. Međutim, ako je ugovorom predviđeno da davalac stiče samo deo imovine u momentu smrti primaoca, a drugi deo u momentu smrti trećeg lica, opravdanim reše-njem smatramo samo pravo trećeg lica da zahteva raskid ugovora u odnosu na imovinu koja je trebalo da pripadne davaocu posle smrti beneficijara, a ne i u odnosu na celokupnu imovinu. Dakle, kako u ZON-u nije regulisano, u navedenom slučaju kada je sporan obim posledica raskida ugovora od strane beneficijara, dolazi do izražaja značaj određenja u ugovoru tj. načelo autono-mija volje ugovornih strana.

3.3 Pravo naslednika ugovarača da traže raskid ugovora

Iako je najčešći slučaj u praksi da naslednici primaoca traže raskid ugo-vora, smatramo neophodnim da se pažnja prvo posveti zahtevima za raskid ugovora od strane naslednika davaoca izdržavanja. Ovo razlikovanje je nužno s obzirom na različite pravne posledice koje nastaju usled smrti primaoca, odnosno davaoca izdržavanja. Naime, prestanak pravne sposobnosti prima-oca po pravilu je i prestanak obligacionog odnosa i momenat ostvarenja cilja ugovora. Uglavnom u napred navedenom slučaju davaočeve obaveze presta-ju, a istovremeno nastaje mogućnost ostvarenja davaočevih prava. Nasuprot ovome prestanak pravne sposobnosti davaoca ne dovodi nužno do prestanka obligacionog odnosa, već su moguće različite situacije, koje zavise od pona-šanja određenih davaočevih naslednika.

1. Mogućnost da davaočev bračni drug i potomci koji su pozvani na nasleđe, preuzmu davaočeve obaveze iz ugovora o doživotnom izdržavanju izričito je predviđena u ZON-u (čl. 204). Istim članom je regulisano da ako navedena lica ne pristanu na produženje ugovora dolazi do njegovog raskida. Uočavamo da je ograničen krug naslednika na koje može preći davaočeva obaveza pod jasnim uslovom da oni moraju prihvatiti da nastave izvršavanje obaveza iz ugovora o doživotnom izdržavanju prema primaocu izdržavanja, čime i dalje ostaje ugovor s obzirom na posebna svojstva ličnosti. Kako cilj ugovora nije ostvaren, mišljenja smo da postojeće zakonsko rešenje odgovara potrebama prakse. Ovo jeste način da se primaocu obezbedi izdržavanje do kraja njegovog života, ali smatramo da je trebalo predvideti i primaočevu saglasnost za produženje ugovora, iako primaocu stoje na raspolaganju in-strumenti za raskid ugovora. Saglasnost je potrebna i kada je primalac od ranije poznavao bračnog druga i konkretne druge naslednike, i s njima već


69

razvio pozitivan odnos i prijateljske ljudske odnose, kao i u situacijama kada su oni učestvovali u izvršavanju mnogih davaočevih obaveza ili su već živeli u zajednici sa primaocem i davaocem. Dakle, ocenjujemo da bi bilo neophod-no, zbog specifičnosti prirode davaočevih obaveza, u svim slučajevima pre-uzimanja položaja davaoca da postoji izričita pismena, a ne pretpostavljena saglasnost primaoca sa produženjem ugovora.

Razlozi za postojanjem ove saglasnosti su naročito vidljivi u slučajevima kada više naslednika želi da preuzme davaočeve obaveze. Saglasni smo sa stavom domaće pravne teorije26 da bi u ovim slučajevima upravo primaočev odabir u vidu saglasnosti bio ključni kriterijum za ocenu ko će od više da-vaočevih naslednika biti davalac izdržavanja. Ovim putem bi se omogućilo primaocu izdržavanja da izborom ugovorne strane što bolje zaštiti svoje inte-rese. Takođe, evidentan je i interes naslednika za preuzimanjem davaočevih obaveza iz ugovora o doživotnom izdržavanju, s obzirom da je davalac već ispunio deo svoje ugovorne obaveze, što u momentu preuzimanja predstavlja nespornu korist. Dakle, postoji obostran interes da se obligacioni odnos ne prekine i na taj način u potpunosti ostvari cilj ugovora uz poštovanje njegove suštinske aleatorne prirode.

Našim pozitivnim pravom je predviđeno da u slučaju raskida tj. nepri-stanka na produženje ugovora bračni drug i potomci pozvani na nasleđe ne mogu zahtevati naknadu za ranije dato izdržavanje. Izuzetak je samo ako navedena lica nisu u stanju da preuzmu ugovorne obaveze, pri čemu će sud po slobodnoj oceni odrediti visinu naknade, posebno ceneći imovno stanje primaoca izdržavanja i lica ovlašćenih na produženje ugovora (ZON, čl. 205). Mišljenja smo da navedena odredba predstavlja primenu principa pravičnosti, kako bi se sprečila zloupotreba prava na nadoknadu i ukazuje na nužnost objektivne procene nemogućnosti preuzimanja ugovornih obaveza.

2. Dok za raskid ugovora usled smrti davaoca izdržavanja postoji pri-hvatljivo zakonsko rešenje, raskid ugovora posle smrti primaoca izdržavanja uopšte i nije zakonski regulisan, pa je teoriji i praksi ostavljeno da sami krei-raju rešenja u skladu sa postojećim pravnim načelima. Naime, jasno je da su naslednici primaoca izdržavanja gotovo uvek zainteresovani za raskid ovog ugovora. Naša sudska praksa27 u najvećem broju slučajeva dozvoljava nasled-nicima primaoca da traže raskid ugovora, posle smrti primaoca izdržavanja, i to pre svega zbog neispunjenja obaveza. S procesne strane, ne moraju svi

26 Svorcan, S., op. cit., str. 55127 „Pravo tražiti raskid ugovora o doživotnom izdržavanju zbog neizvršavanja ugovornih

obaveza je imovinsko pravo i pripada ugovaračima, ali i trećim zainteresovanim licima, pa i naslednicima ugovarača.” Videti presudu Vrhovnog suda Srbije: Rev. 2548/00


70

zajedno podići tužbu jer nisu u nedeljivom pravnom odnosu, pa nisu ni nužni suparničari.28

Stavovi u teoriji su podeljeni i kreću se od potpunog do delimičnog prihvatanja prava naslednika da traže raskid ugovora u navedenom slučaju. Smatramo potrebnim da ukažemo na razloge koji opravdavaju pomenute oprečne stavove.

Kao glavni kriterijum za prihvatanje prava naslednika da traže raskid ugovora navodi se činjenica da je ovo imovinsko, a ne lično pravo, pa da s obzirom na svoju prirodu uvek ulazi u zaostavštinu i prelazi na naslednike.29 Za razliku od ovog potpunog prihvatanja, ima i mišljenja da naslednici mogu, posle primaočeve smrti, tražiti raskid ugovora zbog neispunjenja obaveze samo pod uslovom ako je postupak za raskid pokrenuo primalac za života.30 Pored navedena dva, u domaćoj pravnoj teoriji postoji stav da primaočevi naslednici ne mogu, ni pod kojim uslovima, tražiti raskid ugovora zbog neis-punjenja obaveza od strane davaoca, posle davaočeve smrti.31 Dakle, u ovom trećem stavu dodatni uslov je da zahtev za raskid može biti usmeren isključi-vo prema davaocu izdržavanja, ne i prema trećim licima.

Nama se najprihvatljivijim čini uslovljeno ili delimično prihvatanje pra-va primaočevih naslednika da traže raskid ugovora. Uslov je da je primalac za života pokrenuo postupak za raskid ugovora, pa bi zakonski primaočev naslednik samo preuzeo predmetnu parnicu. Primenu navedenog rešenja na-lazimo u sudskoj praksi,32 a smatramo ga opravdanim i sa pravnog i sa mo-ralnog aspekta.

S pravnog aspekta, pravo primaoca izdržavanja da traži raskid ugovora o doživotnom izdržavanju je sporedno pravo, jer služi zaštiti njegovih interesa u slučaju kada ne može da realizuje osnovno pravo iz ugovora usmereno na uredno ispunjenje ugovornih obaveza.33 Kako se radi o ugovoru zaključenom s obzirom na posebna svojstva ličnosti (intuitu personae), jasno je da prima-lac izdržavanja ne može preneti na drugo lice ni osnovno, ni sporedno pravo iz obligacionog odnosa, bez saglasnosti druge ugovorne strane tj. davaoca

28 Vrhovni sud Srbije, Gž. 234/9229 Videti: Kreč M., Pavić, Đ., (1964). Komentar ZON, Zagreb, str.39130 Videti: Perišić, M., (1964). O pravnoj prirodi ugovora o doživotnom izdržavanju. Pravni

život,(6); Misita, N., (1977). O raskidu ugovora o doživotnom izdržavanju zbog neizvršenja. Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, (25)

31 Svorcan, S., (1988). Raskid ugovora o doživotnom izdržavanju, Beograd, str. 21232 Presuda Apelacionog suda u Kragujevcu, Gž. 1477/1033 Zahtev za uredno ispunjenje davaočevih obaveza je osnovno i neprenosivo pravo, pa je

neprenosiv i zahtev za raskid kao sporedno pravo. Uporediti sa zahtevom za raskid beneficijara, koje takođe, kao sporedno pravo, prati pravo beneficijara na izdržavanje, kao glavno pravo.


71

izdržavanja. Dakle, priroda predmetnog obligacionog odnosa je takva da je-dino njegove titulare ovlašćuje na realizaciju prava koja nastaju zasnivanjem, a traju do prestanka obligacionog odnosa. Za pravno relevantnu ocenu valja-nosti ispunjenja davaočevih obaveza ovlašćen je samo primalac.34

Razmatrajući navedeni problem sa moralnog aspekta, uviđamo da je sporan sam razlog podizanja tužbe za raskid ugovora. Naime, u fokusu inte-resovanja naslednika nije ni zaštita primaočevih interesa, niti jedan od zako-nom predviđenih razloga za raskid ugovora, već isključivo raskid bez obzira na stvarno stanje stvari. Primaočevi naslednici su zainteresovani za pravne posledice raskida, s obzirom da raskid ugovora direktno utiče na povećanje primaočeve zaostavštine a time i na poboljšanje njihovog pravnog položaja kao zakonskih i testamentarnih naslednika.

Proučavajući sudsku praksu zaključujemo da primaočevi zakonski na-slednici najčešće prvorednim tužbenim zahtevom traže da se utvrdi da je ugo-vor o doživotnom izdržavanju ništav i da ne proizvodi pravno dejstvo. Tek ako ovaj tužbeni zahtev ne bude usvojen traže da se raskine ugovor o doživotnom izdržavanju. Naime, sud može poništiti ugovor o doživotnom izdržavanju, ako zbog bolesti ili starosti primaoca izdržavanja ugovor nije predstavljao nikakvu neizvesnost za davaoca izdržavanja (čl. 203, ZON). Nepostojanje aleatornosti, ključne osobine ugovora o doživotnom izdržavanju je uzrok za poništaj ugovora.35 Bitno je uočiti da su u momentu zaključenja ugovora ugo-varači svesni aleatornosti i da koristi koje ostvaruju ugovorne strane ne stoje u odnosu ekvivalentnosti. Međutim, u momentu zaključenja ugovora postoji aleatornost, uvek kad se nije unapred znao odnos uzajamnih davanja, koliko će primalac izdržavanja živeti i da li će i koliko dugo bolovati. činjenica da je primalac izdržavanja stara, ali vitalna osoba sposobna da se sama stara o svojim potrebama ili osoba oštećenog zdravstvenog stanja ne utiče na alea-tornost ugovora, pa sud u ovim slučajevima odbija tužbeni zahtev usmeren na poništenje ugovora.36 Zatim, sud odlučuje o drugorednom, supsidijernom tužbenom zahtevu kojim se traži raskid ugovora zbog neispunjenja ugovornih obaveza. Radi pravilnog i potpunog utvrđivanja činjeničnog stanja neophod-no je da se na osnovu jasnih razloga sa sigurnošću zaključi o konkretnim

34 Svorcan, S., op.cit. str. 21335 Po pravilu, primaočevi zakonski naslednici navode i da je isključivi cilj zaključenja ugovora

bilo izigravanje njihovih naslednih prava, pa pošto je motiv protivzakonit i protivan opštem moralu uticao na odluku primaoca izdržavanja da zaključi ugovor, a to je bilo poznato davaocu izdržavanja, ugovor je ništav. Međutim, navedeni opšti osnov poništenja ugovora, prema čl. 53 ZOO, tužioci ne uspevaju da dokažu.

36 Odluke Apelacionog suda u Kragujevcu: Gž. 1842/10 i Gž. 2607/11


72

ugovornim obavezama koje davalac izdržavanja nije izvršavao, kao i o činje-nici da li se radi o znatnom neispunjenju ugovornih obaveza. U slučaju da je neispunjenje ugovornih obaveza neznatno ugovor se, shodno čl. 131 ZOO, ne može raskinuti. Zapažamo da treba imati u vidu i vremenski period u kom ugovor nije izvršavan, kao i činjenicu da li je primalac izdržavanja bio neza-dovoljan sadržinom i obimom ispunjenja obaveza davaoca izdržavanja. Tek na osnovu napred napomenutih ključnih činjenica može se potpuno utvrditi činjenično stanje i pravilno primeniti materijalno pravo.

4. Zaključak

Ugovorom o doživotnom izdržavanju su regulisani obligacionopravni odnosi koji proizvode značajna naslednopravna dejstva. Postoji u većini sa-vremenih pravnih sistema i svuda izvire i obuhvata ne samo opšte društvene odnose, već i konkretne ekonomske, pravne i lične odnose.

Iako je još u srednjovekovnom pravu bio regulisan običajnim normama, a od XIV veka i prvim pisanim normama, univerzalna aktuelnost ovog ugo-vora uticala je na predmet našeg interesovanja u radu. Ukazali smo, pre svega, na osnovne subjekte koji su aktivno legitimisani na raskid ugovora, kao i na najčešća sporna pitanja teorije i prakse kod ovog vida prestanka ugovora o do-životnom izdržavanju. Kako je život složeniji i inventivniji od svakog propisa uputili smo čitaoce i na rešenja brojnih sudskih odluka, radi sagledavanja pri-mene zakonskih normi u praksi, ali i uticaja prakse na normativno uređenje ovog instituta. Imperativ našeg izučavanja je bio objektivan presek i kritički osvrt u ovoj oblasti naslednog prava, rukovodeći se osnovnim ciljem ugovora koji se ostvaruje u obezbeđenju doživotnog izdržavanja primaocu. U skladu s navedenim, predlažemo nužnu saglasnost primaoca pri preuzimanju položaja davaoca od strane davaočevih naslednika. Složenost obligacionog odnosa koji nastaje zaključenjem ugovora, odražava se i pri njegovom raskidu, naročito u težnji da se pored pozitivnopravnih normi uvek u obzir uzimaju i osnovna načela građanskog prava i celokupnog pravnog poretka.


73

Nemanja KovačevićTeaching Assistant, The Faculty of Law, Kragujevac

Active legitimization for the termination of a lifelong support contract

A b s t r a c t

The author reviews the issue of the termination of a lifelong support contract from the perspective of the persons who can legitimately seek such a termination. The topic of this paper work is the key issue in domain of the ter-mination of the most significant succession contract in our legislation which is discussed through the analysis of the rights of three parties who may seek the termination of such a contract: the contractor, that is the party seeking the support, the party providing the support and the party who is the contractor’s successor. The focus is put on the question who can appear as a plaintiff in a civil suit related to the termination of the lifelong contract. At the beginning of the work, the author points to the main reasons for the termination of life-long contracts, while the entire work and the disputable issues are supported by the examples and opinions from the court practice and legal doctrine.

Key words: termination of a lifelong support contract, the contractor, the party providing the support, the contractor’s successor

Literatura

1. Antić, O., Balinovac, Z., (1996). Komentar Zakona o nasleđivanju, Beograd, Nomos

2. Nikolić, Đ., (2007). Obligaciono pravo, Beograd, Projuris 3. Radbruh, G., (1980). Filozofija prava, Beograd4. Radišić, J., (2004). Obligaciono pravo, Beograd, Nomos 5. Misita, N., (1977). O raskidu ugovora o doživotnom izdržavanju zbog

neizvršenja. Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, (25)6. Panov, S., Antić, O., (2007). Porodično pravo & Nasledno pravo, Beograd7. Svorcan, S., (2004). Komentar Zakona o nasleđivanju Srbije sa sudskom

praksom, Kragujevac, Pravni fakultet 8. Svorcan, S., (1988). Raskid ugovora o doživotnom izdržavanju, Beograd,

Savremena administracija


74

9. Subotić- Konstantinović, N., (1968). Ugovor o doživotnom izdržavanju, Beograd

10. Kreč M., Pavić, Đ., (1964). Komentar Zakona o nasleđivanju, Zagreb 11. Krsmanović, T., (2002). Aktuelna sudska praksa iz građansko-materijal-

nog prava, Beograd 12. Odluke Apelacionog suda u Kragujevcu (Gž.1477/10, Gž.1842/10,

Gž.2607/11) i Vrhovnog kasacionog suda (Rev.1825/10) su komentarisane na osnovu neposrednog uvida u dokumentaciju pisarnice Apelacionog suda u Kragujevcu.

75

Dejan Šuput*

PROBLEMI DOKAZIVANJA I PROCESUIRANJA DELIKATA

IZ OBLASTI SPORTA

REZIME: U okviru ovog članka autor je nabrojao, analizirao i objasnio najvažnije probleme do kojih dolazi prilikom dokazivanja i procesuiranja delikata iz oblasti sporta. Osim toga, objašnjeno je da delikti koji se vrše u oblasti sporta i u vezi sa aktivnostima povezanim sa sportom po svojim karakteristikama predstavljaju posebnu vrstu delikata, što se neposredno odražava i na postojanje specifičnosti pri dokazivanju disciplinskih povre-da, prekršaja i krivičnih dela iz te oblasti u odnosu na dokazivanje drugih delikata do čijeg izvršavanja dolazi od strane fizičkih i pravnih lica u sva-kodnevnom životu. Kao izuzetno negativan primer navedeno je da prak-sa organa otkrivanja i gonjenja u oblasti kriminalističke i sudske obrade slučajeva izvršenja delikata iz oblasti dopinga u sportu u Republici Srbiji još uvek ne postoji. U zaključnom delu rada iznet je stav da prikazani, ali i potencijalni, a najverovatnije mnogobrojni i složeni problemi do kojih se može doći prilikom dokazivanja izvršenja delikata iz oblasti sporta i prilikom dokazivanja izvršenja delikata povezanih sa sportom, ne smeju biti argument za odustajanje od primene i daljeg unapređenja upotrebe mehanizma kaznenopravne zaštite sporta.

Ključne reči: delikti, sport, dokazivanje, sankcije, državni organi.

Uvod

Broj pravnih dokumenata koji na međunarodnom i nacionalnom planu uređuju materiju sporta i propisuju sankcije za nedozvoljena ponašanja u sferi sporta ukazuje na važnost uloge sporta u modernom ljudskom društvu i na činjenicu da je sistematska zaštita organizovanja i odvijanja sportskih aktiv-nosti i delatnosti neophodna za opstanak i razvitak javnog zdravlja, očuvanje

* Naučni saradnik, Institut za uporedno pravo, Beograd, E-mail: [email protected]

UDK: 796:343.232(497.1)BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 75–88



76

javnog reda i mira i legalno obavljanje komercijalnih aktivnosti u sportu. Sve prisutnija i intenzivnija transformacija sporta u visokopro-fitabilnu privrednu aktivnost nameće potrebu suzbijanja zloupotreba u sportu primenom repre-sivnih mera kaznenog (krivičnog i prekršajnog) prava. Zbog toga, većina do-maćih propisa iz oblasti sporta, baš kao i propisi drugih država, sadrže veliki broj kaznenih odredbi kojima se štite društveni odnosi koji su uspostavljeni u vezi sa sportom, sportskim aktivnostima i komercijalnim i nekomercijalnim delatnostima koje izviru iz sporta.1 Međutim, da bi ti propisi koji predviđa-ju sankcije za izvršioce delikata povezanih sa sportom imali smisla i da bi bili adekvatno primenjeni, neophodno je na efikasan i pravno dopušten način sprovesti veći broj aktivnosti koje omogućavaju dokazivanje izvršenja takvih delikata i procesuiranje njihovih izvršilaca.

Specifičnosti delikata iz oblasti sporta

Delikti koji se vrše u oblasti sporta i u vezi sa aktivnostima povezanim sa sportom po svojim karakteristikama predstavljaju posebnu vrstu delikata, što se neposredno odražava i na postojanje specifičnosti pri dokazivanju dis-ciplinskih povreda, prekršaja i krivičnih dela iz te oblasti u odnosu na dokazi-vanje drugih delikata do čijeg izvršavanja dolazi od strane fizičkih i pravnih lica u svakodnevnom životu.

Proces prikupljanja i korišćenja dokaznih sredstava potrebih za doka-zivanje izvršenja delikata iz oblasti sporta i delikata povezanih sa sportom nije zajednički za sve delikte iz te oblasti. Do brojnih razlika i specifičnosti prilikom prikupljanja i korišćenja dokaznih sredstava dolazi, ne samo zbog činjenice da je reč o raznovrsnim oblicima zabranjenog ponašanja koja po svojoj pravnoj prirodi pripadaju kategorijama disciplinskih prestupa, prekr-šaja ili krivičnih dela, već i zbog toga što se većina takvih delikata izvršava u okviru dobro organizovanih i veoma solidarnih društvenih grupa, koje se trude da prikriju samo izvršenje delikta ili barem da prikriju i uklone dokaze o izvršiocima pojedinog delikta u oblasti sporta ili delikta izvršenog u vezi sa sportom.

Uobičajeno je da se kao izvršioci delikata iz oblasti sporta pojavljuju sportisti, treneri i ostali stručnjaci koji rade u okviru pojedinog sportskog klu-ba (sportski lekari, fizioterapeuti, menadžeri, klupski funkcioneri, ekonomi i dr.), koji čine deo jedinstvene sportske ekipe, među čijim članovima vlada ogromna solidarnost, lojalnost i osećanje pripadnosti zajedničkoj društvenoj

1 Šuput, D., (2011). Kaznenopravna zaštita sporta, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu i Službeni glasnik, str. 15.

Problemi dokazivanja i procesuiranja delikata iz oblasti sporta

77

grupi.2 To doprinosi da i otkrivanje izvršenja delikta od strane nekog od čla-nova takve grupe, a zatim i prikupljanje dokaza potrebnih za sprovođenje odgovarajućeg dokaznog postupka postaje izuzetno složeno i teško. Identična situacija postoji i u slučajevima kada su izvršioci delikata iz oblasti sporta i delikata povezanih sa sportom navijači, čije su navijačke grupe izuzetno dobro organi-zovane, hijerarhijski ustrojene, tehnički opremljene, zatvorene i zasnovane na načelu zaveta ćutanja.3 Osim toga, izvršioci pojedinih deli-kata iz oblasti sporta i delikata povezanih sa sportom izvršavaju delikte uz velike mere predostrožnosti koje treba da im omoguće da ne budu otkriveni i uhvaćeni. Tako na primer, navijači koji učestvuju u neredima na sportskim priredbama nose posebnu odeću – kape, kapuljače, jakne, pa čak i maske, koje treba da prikriju njihov identitet i onemoguće njihovo kažnjavanje za izvršene delikte. Zato propisi koji uspostavljaju mehanizam kazneno pravne zaštite sporta, sadrže i pojedine norme koje propisuju preventivne mere, čija svrha nije samo da uklone uzroke usled kojih dolazi do deliktnog ponašanja u obla-sti sporta i aktivnosti povezanih sa sportom, već i da omoguće prikupljanje dokaza i identifikaciju izvršilaca takvih delikata.

Primer mera prevencije koje doprinose lakšem prikupljanju dokaza o iz-vršenim deliktima i lakšoj identifikaciji izvršilaca delikata, nalazi se u okviru članova 13. i 15. Zakona o sprečavanju nasilja i nedoličnog ponašanja na sport-skim priredbama.4 članom 13. Zakona propisano je da je: ,,Organizator dužan da u saradnji sa sportskim klubovima koji učestvuju na sportskoj priredbi i klubovima njihovih navijača obezbedi vođenje evidencije o identitetu lica ko-jima se ulaznice prodaju, odnosno ustupaju preko klubova navijača, kao i da

2 Izuzetna solidarnost članova sportskog kluba ili sportske ekipe nastaje usled toga što je solidarnost, bliskost i poverenje preduslov postizanja uspeha u sportu – naročito u kolektivnim sportovima.

3 Po svojoj organizacionoj strukturi i hijerarhijskoj ustrojenosti, navijačke grupe koje izvršavaju brojne delikte u oblasti sporta i delikte povezane sa sportom, podsećaju na kriminalne organizacije koje postoje i deluju u sferi organizovanog kriminaliteta. Navijačke grupe, baš poput italijanske Mafije i drugih tajnih kriminalnih organizacija, nameću svojim članovima određena – nekodifikovana pravila ponašanja koja su namenjena zaštiti same navijačke grupe, kao i zaštiti njenih članova i vođa. Primena takvih pravila, osim što omogućava vođama grupe da efikasnije upravljaju grupom, služi i da bi se otežalo prikupljanje dokaza o deliktima koje izvrši pojedina navijačka grupa. Pravila ponašanja navijačkih grupa svode se na nekoliko načela od kojih su sledeća dva najvažnija: budi lojalan ostalim članovima grupe i ne ugrožavaj njihove interese; budi čvrst i izdržljiv – ne smeš odati druge članove grupe izvršioce protivpravnih radnji bez obzira na žestinu policijske torture i bez obzira na opasnost od pretnji ili kazni – drugim rečima, ne budi informator i cinkaroš. O zavetu ćutanja koji postoji kod Mafije, u čijem slučaju se naziva ,,omerta”, a koji na specifičan način važi i kod navijača, vidi detaljnije u: Ignjatović, Đ., (1998). Organizovani kriminalitet, Beograd, Policijska akademija, str. 60.

4 Sl. glasnik RS, br. 90/07, 111/09


78

te evidencije dostavi Ministarstvu unutrašnjih poslova”. Propisivanjem takve obaveze za organizatora sportske priredbe i za sportske klubove koji učestvuju na sportskoj priredbi olakšava se identifikacija izvršilaca delikata koji će eve-tualno biti učinjeni na sportskoj priredbi, ili u vezi sa sportskom priredbom. Sličnu svrhu ima i sadržina člana 15. Zakona o sprečavanju nasilja i nedolič-nog ponašanja na sportskim priredbama koji stavom 1. tačkom 6. propisuje da je: ,,Organizator dužan da obezbedi da se sportska priredba povećanog rizika održi u sportskom objektu koji ima odgovarajući prostor za dežurnog sudiju, javnog tužioca i ovlašćeno lice Ministarstva unutrašnjih poslova, nad-ležno za održavanje javnog reda i mira na sportskoj priredbi sa kojeg te osobe imaju jasan pregled sportskog terena i gledališta i pristup tehničke opreme za praćenje i snimanje ulaska i ponašanja gledalaca u sportskom objektu”. Izvršavanjem takve zakonske obaveze organizatora sportske priredbe stvaraju se tehnički uslovi za pripadnike policije da steknu početna saznanja (prve in-formacije) o izvršenim krivičnim delima i prekršajima na pojedinoj sportskoj priredbi i da zatim pristupe obezbeđivanju dokaza koji ukazuju na sumnju da je zaista izvršeno određeno krivično delo ili prekršaj na sportskoj priredbi, kao i da privedu izvršioce tih delikata. članom 15. stavom 1. tačkom 7. Zakona o sprečavanju nasilja i nedoličnog ponašanja na sportskim priredbama propisano je još da je: ,,Organizator dužan da obezbedi da se sportska priredba poveća-nog rizika održi u sportskom objektu koji ima tehničku opremu za praćenje i snimanje ulaska i ponašanja gledalaca na sportskom objektu”. Primenom ta-kve preventivne mere ne samo što se psihološki (generalno preventivno) utiče na potencijalne izvršioce delikata stavljanjem u izgled da će biti snimljeni i na osnovu toga krivično i prekršajno procesuirani pred sudovima, već se olakšava prikupljanje dokaza o izvršenju delikata i o izvršiocima delikata. Proteklih godina primenom takvih preventivnih mera tehničke prirode mnogi izvršioci akata nasilja na sportskim priredbama širom Evrope bili su identifikovani, a zatim i kažnjeni za delikte koje su izvršili.

Problema u oblasti dokazivanja i procesuiranja delikata iz oblasti sporta ima i u oblasti borbe protiv dopinga u sportu, tj. prilikom primene meha-nizma kaznenopravne zaštite sporta koji predviđa sankcionisanje upotrebe dopinga u sportu. Delikti iz oblasti dopinga u sportu, po svojim karakteri-stikama predstavljaju specifičnu vrstu delikata, što se neposredno odražava i na postojanje specifičnosti pri dokazivanju disciplinskih povreda, prekršaja i krivičnih dela iz te oblasti u odnosu na dokazivanje drugih delikata koje čine pojedinci u svakodnevnom životu.

Proces prikupljanja i korišćenja dokaznih sredstava potrebih za dokazi-vanje izvršenja delikata iz oblasti dopinga u sportu zajednički je za sve delikte


79

iz te oblasti, bez obzira da li se radi o disciplinskim povredama, prekršajima ili krivičnim delima. Zbog toga, sve što bude rečeno za dokazivanje krivičnih dela iz oblasti dopinga u sportu treba uzeti kao karakteristično i primenjivo i u postupcima za dokazivanje prekršaja i disciplinskih prestupa izvršenih u vezi sa dopingom u sportu.

Praksa organa otkrivanja i gonjenja u oblasti kriminalističke i sudske obra-de slučajeva izvršenja delikata iz oblasti dopinga u sportu u Republici Srbiji još uvek ne postoji. Za policiju, tužilaštva i sudove, otkrivanje, gonjenje i dokaziva-nje krivičnih dela i prekršaja iz oblasti dopinga u sportu, kao i postupak suđenja za te delikte predstavlja potpuno novu i nepoznatu oblast rada. O tome govori i činjenica da od vremena donošenja Zakona o sprečavanju dopinga u sportu, tačnije od 14. 11. 2005. pa do 31. 12. 2008. godine nije podneta nijedna krivična prijava i nijedan zahtev za pokretanje prekršajnog postupka,5 iako je na teri-toriji Republike Srbije u tom periodu osam sportista bilo pozitivno na doping testovima koje je izvršila Antidoping agencija Republike Srbije.6 Samim tim, to znači da je na teritoriji Republike Srbije bilo izvršeno najmanje osam krivič-nih dela upotrebe doping sredstava iz člana 47. Zakona o sprečavanju dopinga u sportu, a eventualno i određeni broj krivičnih dela omogućavanja upotrebe doping sredstava (član 48. Zakona o sprečavanju dopinga u sportu) i neovla-šćene proizvodnje i stavljanja u promet doping sredstava (član 49. Zakona o

5 Institut za uporedno pravo je 12. januara 2009. godine uputio molbu MUP-u RS da dostavi zvanične podatke o broju izvršenih krivičnih dela i prekršaja propisanih Zakonom o sprečavanju dopinga u sportu za period od donošenja Zakona pa do 31. 12. 2008. godine. MUP RS je dopisom broj: 161/09 od 4. marta 2009. godine obavestio Institut da u tom periodu: ,,po osnovu Zakona o sprečavanju dopinga u sportu, nisu podnošene krivične i prekršajne prijave”. Takav podatak trebalo bi da vodi zaključku da ni jedno krivično delo ni prekršaj iz te oblasti nisu izvršeni u protekle tri godine na teritoriji Republike Srbije. Međutim, podaci objavljeni na veb-stranici Antidoping agencije Republike Srbije govore suprotno, bar kada je reč o 2008. godini u kojoj je bilo više slučajeva pozitivnih rezultata na doping testovima srpskih sportista.

6 Tokom 2006. i 2007. godine na doping kontrolama koje je sprovela Antidoping agencija Republike Srbije nije bilo pozitivnih nalaza na prisustvo dopinga u telu testiranih sportista. Međutim, 2008. godine Antidoping agencija Republike Srbije sprovela je ukupno 545 doping kontrola i od tog broja otkriveno je 3,8% pozitivnih slučajeva. Konkretno, pozitivne doping testove imali su sportisti iz sledećih sportova: rvanje (4 slučaja), karate (1 slučaj), dizanje tegova (1 slučaj), veslanje (1 slučaj) i atletika (1 slučaj). Navedeni podaci govore da je te godine, ukupno osam sportista – državljana Republike Srbije, bilo pozitivno na doping testovima koji su izvršeni u našoj državi. Prema podacima dostupnim na veb-sajtu Antidoping agencije, u pet slučajeva, sportistima su već izrečene disciplinske sankcije za upotrebu dopinga u sportu, dok se protiv tri osobve još uvek vodi disciplinski postupak. Detaljnije podatke moguće je videti na veb-stranici: http://www.adas.org.rs/kontrole/izvestaj/2008.html. Slična situacija bila je i 2009. godine kada je od ukupnog broja testiranih domaćih sportista, pozitivno na doping testu bilo njih 2.2%. Detaljnije podatke moguće je videti na veb-stranici: http://www.adas.rs/dokumenti/statistika/dk-2009.pdf.


80

sprečavanju dopinga u sportu) koja se izvršavaju kao prateća krivična dela u odnosu na krivično delo upotrebe doping sredstava. Ona, međutim, nisu ra-svetljena. Takav podatak govori da policija i tužilaštvo nisu uopšte uspeli da otkriju izvršenje navedenih krivičnih dela i da pokrenu odgovarajuće krivične postupke, uprkos činjenici da su podaci o izvršenju tih krivičnih dela navedeni na zvaničnoj veb-prezentaciji nadležnog državnog organa Republike Srbije (na veb-sajtu Antidoping agencije Republike Srbije). Sa druge strane, Antidoping agencija i njena službena lica ne mogu biti odgovorna za krivično delo nepri-javljivanja krivičnog dela i učinioca za koje su saznali tokom vršenja doping kontrole pošto je članom 332. stavom 2. Krivičnog zakonika Republike Srbije propisano da će se zatvorom u trajanju do dve godine kazniti službeno ili odgo-vorno lice koje svesno propusti da prijavi krivično delo za koje je saznalo u vr-šenju svoje dužnosti, ako se za to delo po zakonu može izreći pet godina zatvo-ra ili teža kazna. Pošto se za krivično delo upotrebe doping sredstava izvršiocu može izreći kazna zatvora u trajanju do godinu dana, službena lica Antidoping agencije Republike Srbije neprijavljivanjem izvršenja takvih krivičnih dela i njihovih izvršilaca, ne čine krivično delo. Opisano zakonsko rešenje predstavlja očiglednu prepreku lakšem otkrivanju, a zatim i gonjenju izvršilaca krivičnih dela iz oblasti dopinga u sportu koja se izvrše na teritoriji Republike Srbije.

Za razliku od Srbije, u državama Zapadne Evrope već postoji razvijena sudska praksa koja se iz godine u godinu razvija i usavršava. Analizirajući do-sadašnje slučajeve izvršenja delikata iz oblasti dopinga, proučavajući postojeće pojavne oblike i načine izvršenja krivičnih dela i prekršaja iz oblasti dopin-ga u sportu, sumirajući tehniku i taktiku izvršilaca, dolazi se do neminovnog zaključka da se pomenuti delikti ne mogu dokazivati bez posebne vrste ma-terijalnih dokaza koji se redovno pojavljuju u obliku uzoraka krvi i uzoraka drugih telesnih tečnosti sportista (najčešće uzoraka urina), dokumenata koji predstavljaju medicinsku dokumentaciju o preduzetim tretmanima na sporti-stima i knjigovodstvenim ispravama i poslovnim knjigama pravnih lica koja dokumentuju promet supstanci potrebnih za sintetisanje i proizvodnju doping sredstava. U odnosu na materijalne dokaze, lični dokazi u vidu izjava datih pred sudom imaju pomoćnu i sekundarnu važnost, ali se ni u kom slučaju, zbog njihovog sekundarnog položaja, udeo tih dokaza u razjašnjavanju i dokazivanju relevantnih doping delikata ne može isključiti. Izjave, kao lični dokazi, služe za utvrđivanje stepena verodostojnosti materijalnih dokaza i svojom uverljivošću, one materijalnim dokazima uvećavaju ili umanjuju dokaznu snagu.7

7 Banović, B., (2002) .Obezbeđenje dokaza u kriminalističkoj obradi krivičnih dela privrednog kriminaliteta, Beograd, Viša škola unutrašnjih poslova, str. 40.


81

Uzimanje i analiza uzoraka telesnih tečnosti sportista, kao i pronala-ženje medicinske dokumentacije i poslovnih knjiga koje evidentiraju promet supstanci potrebnih za proizvodnju doping sredstava predstavljaju put da se dokaže izvršenje delikata iz oblasti dopinga u sportu.8 Takav put pribavljanja dokaza, najčešće je izuzetno dug i komplikovan i zahteva velika znanja, ne samo iz oblasti prava i kriminalistike, već i iz drugih nauka kao što su medi-cina, farmacija, hemija, veterina i ekonomija (pre svega oblast računovodstva i revizije). Zbog toga je neophodna stručna specijalizacija zaposlenih u poli-ciji i tužilaštvu, pošto su oni osnovni nosioci funkcije otkrivanja i gonjenja krivičnih dela i prekršaja u Republici Srbiji. Takođe, specijalizacija je preko potrebna i u sudovima kako bi otkriveni slučajevi dopinga u sportu bili pra-vilno i efikasno presuđeni. Do sada, nije bilo posebnih programa obuke za navedene subjekte, tako da nisu stvoreni osnovni uslovi i predznanja potrebna za prikupljanje i izvođenje dokaza o izvršenju delikata iz oblasti dopinga u sportu.

Praksa drugih evropskih država pokazala je da je, osim posedovanja specijalizovanog znanja i dobre tehničke opremljenosti policije i tužilaštva, neophodna i konstantna saradnja sportskih klubova, sportskih udruženja, le-kara i farmaceuta koji dolaze u kontakt sa sportistima, kako bi se kroz takvu saradnju lakše i brže pribavili dokazi o izvršenju doping delikata. Uzimajući takva iskustva u obzir dolazi se do zaključka da je neophodno da Republička agencija za borbu protiv dopinga koordinira aktivnosti sa policijom i tužilaš-tvom radi uspešnog otkrivanja i obezbeđivanja dokaza, a kasnije i dokaziva-nja izvršenja krivičnih dela i prekršaja iz oblasti dopinga u sportu. Međutim, i kada se jednoga dana takva saradnja konačno bude uspostavila i uhodala, kao dodatan ograničavajući faktor uspešnosti borbe protiv dopinga u Republici Srbiji nametnuće se nepostojanje bio-medicinske laboratorije koja bi bila teh-nički i kadrovski opremljena za testiranje uzoraka uzetih od sportista i za eventualno veštačenje uzoraka i rezultata prethodno izvršenih doping testova.

Trenutno, u Republici Srbiji ne postoji nijedna laboratorija koja je u pot-punosti kadrovski i tehnički osposobljena za analizu uzoraka telesnih teč-nosti putem kojih se dokazuje izvršenje većine doping delikata predviđenih Zakonom o sprečavanju dopinga u sportu, a zbog izuzetno velikih troškova koji su neophodni za osnivanje, opremanje i rad takve laboratorije, može se pretpostaviti da u bliskoj budućnosti takva laboratorija neće ni postojati na našim prostorima.

8 Šuput, D., (2007). Sankcionisanje dopinga u sportu, Beograd, Orion art, str. 146.


82

Kada je reč o konjičkom sportu, u Srbiji je već ustaljena praksa da se uzorci telesnih tečnosti uzeti od konja šalju na analizu u Njumarket u Veliku Britaniju. Što se tiče ostalih sportova, kod kojih se radi dokazivanja izvršenja doping delikata uzimaju uzorci ljudskih telesnih tečnosti od odgovarajućeg broja sportista, nema još ustaljene prakse ili tačno određenog pravila o labora-toriji u kojoj treba da se obavljaju analize, ali se može konstatovati, da se veći-na do sada uzetih uzoraka šalje na analizu u Austriju i Veliku Britaniju. Osim što prouzrokuje velike troškove i sporost pri testiranju i utvrđivanju rezultata doping testova, takva situacija otežava mogućnost uspešnog i zakonitog obez-beđivanja dokaza i dokazivanja izvršenja krivičnih dela i prekršaja iz oblasti dopinga u sportu.9 Postavlja se pitanje, da li će naši sudovi prihvatiti kao vero-dostojan dokaz isprave, potvrde i izveštaje o rezultatima analiza uzoraka tele-snih tečnosti do kojih se došlo sprovođenjem laboratorijskih analiza u stranoj državi, tj. u stranim državnim ustanovama, stranim privrednim subjektima ili stranim nevladinim organizacijama. Prethodni Zakonik o krivičnom postup-ku10 Republike Srbije koji se primenjivao od 2006. godine nije sadržao odred-be koje govore o sistemu dokaznih sredstava i uslovima njihove upotrebe, već je posedovao samo odredbe o izvođenju dokaza pojedinim dokaznim sred-stvima (ispitivanje okrivljenog, saslušanje svedoka, uviđaj i veštačenje), ali se iz toga nije mogao izvesti zaključak da se, osim dokaza o čijem se izvođenju

9 Antidoping agencija Republike Srbije do sada je od ukupnog broja testiranih uzoraka, najveću broj uzoraka slala na testiranje u laboratoriju koja se nalazi u Beču. Osnovni razlog za takav izbor laboratorije bio je što je bečka laboratorija, od ukupno trideset četiri laboratorije za doping kontrolu koje je akreditovala Svetska antidoping agencija, najbliža Beogradu, tako da su poštanski troškovi slanja uzoraka na testiranje u tom slučaju najniži. Takođe, samo testiranje u laboratoriji nešto je jeftinije nego u ostalim evropskim laboratorijama. Na samo trajanje testiranja može se uticati da bude vremenski duže ili kraće, ali je osnovni problem što skraćivanje roka testiranja povećava cenu testiranja. Antidoping laboratorija može da obavi testiranje i u roku od 24 časa po prijemu uzorka, ali je tada cena testiranja znatno veća nego kada se na rezultate čeka više dana. Za sada, zbog malog broja testiranja koje se tokom godine obavi u Republici Srbiji, još uvek nije ekonomski isplativo otvaranje antidoping laboratorije u Beogradu ili nekom drugom gradu u našoj zemlji. Inicijalni troškovi za osnivanje i opremanje laboratorije su veoma veliki (nekoliko miliona eura), a pored toga, za rentabilnost rada takve laboratorije potrebno je obaviti najmanje dve hiljade testova godišnje. Tokom 2007. godine u Republici Srbiji je obavljeno samo 310 doping kontrola (testova), a u 2008. godini 545 kontrola, tako da bi otvaranje laboratorije u bliskoj budućnosti bilo neisplativo. Rešenje bi možda moglo da se nađe u otvaranju regionalne laboratorije za Jugoistočnu Evropu, te bi se time obezbedio dovoljan broj testova tokom godine. Međutim, bez obzira na eventualnu ekonomsku neisplativost, pouzdanost izvođenja dokaza veštačenjem u nekom budućem krivičnom poistupku na teritoriji Republike Srbije, najefikasnije bi se obezbedila u slučaju postojanja domaće laboratorije.

10 Službeni glasnik Republike Srbije br. 46/06, 49/07 i 122/08.


83

u Zakoniku posebno ne govori, ne mogu koristiti i druga dokazna sredstva (isprave, indicije i dr.) koja Zakonik čak i ne pominje.11 Međutim, mogao se zauzeti stav da je sudija ovlašćen da u svakom konkretnom slučaju činjenice utvrđuje svakim dokaznim sredstvom podobnim za njihovo utvrđivanje, a ne samo onim dokaznim sredstvom o čijem se izvođenju u Zakoniku o krivičnom postupku govori, pod uslovom da upotreba konkretnog dokaznog sredstva i način njegovog sticanja nisu suprotni duhu pravnog poretka, procesnim prin-cipima i društvenoj etici. Za rezultate analiza uzoraka telesnih tečnosti pri-kupljenih uz saglasnost sportista koji se takmiče na sportskim nadmetanjima održanim u Republici Srbiji, bez obzira na to da li se do tih rezultata došlo analizama sprovedenim u domaćim ili stranim laboratorijama, može se reći da predstavljaju dokazna sredstva koja nisu suprotna duhu pravnog poretka, procesnim principima i društvenoj etici. To znači da je i do donošenja novog Zakonika o krivičnom postupku12 2011. godine, osuđujuća sudska presuda za neko od krivičnih dela izvršenih u vezi sa dopingom u sportu, mogla da se zasniva na tako pribavljenom i izvedenom dokazu o korišćenju zabranjenog doping sredstva. Međutim, problem je nastajao kada bi u toku krivičnog po-stupka, a posebno u toku glavnog pretresa, okrivljeni ili njegovi branioci, os-porili tačnost i valjanost rezultata analize izvršene u stranoj laboratoriji. U tom slučaju bi, radi razjašnjenja i utvrđivanja odlučnih činjenica, sud po inicijativi stranaka ili po sopstvenoj inicijativi mogao da odredi veštačenje koje ne bi bili u stanju da izvrše domaći stručnjaci i domaće stručne ustanove.

Zbog načina na koji je članom 127. stavom 5. i 6. Zakonika o krivičnom postupku iz 2006. godine bila ograničena mogućnost poveravanja veštače-nja inostranim stručnjacima i inostranim stručnim ustanovama u praksi je moglo da se dogodi, da veliki broj prekršilaca zabrane upotrebe dopinga u sportu bude oslobođen optužbi usled nedostatka dokaza, a da ujedno, takvim sudskim epilogom, deo kaznenopravnog mehanizma zaštite sporta postane potpuno nefunkcionalan. Zakonik je propisivao da se veštačenje može pove-riti licu koje ima boravište u inostranstvu samo izuzetno, kada je to oprav-dano prirodom veštačenja, a naročito nepostojanjem domaćih stručnjaka ili stručnih ustanova za određenu vrstu veštačenja, odnosno ako to nalažu druge naročito važne okolnosti. Kao dodatno ograničenje za poveravanje veštačenja inostranoj stručnoj ustanovi bilo je propisano da je za takvo veštačenje neop-hodno pismeno odobrenje predsednika Vrhovnog suda Srbije i to samo ako se krivični postupak vodi za krivično delo za koje je propisana kazna od preko

11 Grubač, M.,(2006). Krivično procesno pravo, Beograd, Službeni glasnik, str. 240. 12 Službeni glasnik Republike Srbije br. 72/11.


84

deset godina zatvora. Pošto je za krivično delo upotrebe doping sredstava propisana kazna zatvora do jedne godine i pošto se izvršenje tog krivičnog dela skoro isključivo može dokazati postojanjem pozitivnog nalaza dobijenog analizom uzorka telesnih tečnosti uzetog od sportiste, postaje očigledno da je dokazivanje izvršenja tog krivičnog dela pred sudovima u Republici Srbiji u periodu od 2006. do 2011. godine bilo znatno otežano ili gotovo nemoguće. Zbog toga se u pomenutom periodu, tokom brojnih stručnih rasprava i na naučnim skupovima, često čula preporuka da zbog mnogih drugih slučajeva potrebe dokazivanja izvršenja najraznovrsnijih krivičnih dela, u što kraćem roku, treba pristupiti izmenama i dopunama članova Zakonika o krivičnom postupku koji sputavaju mogućnost poveravanja veštačenja inostranim struč-nim ustanovama. Predlog za izmenu Zakonika u tom pravcu bio je opravdan, pre svega činjenicom da je Republika Srbija potpisivanjem Konvencije protiv dopinga Saveta Evrope preuzela međunarodnu pravnu obavezu da će uspo-staviti efikasan pravni mehanizam za suzbijanje dopinga u sportu. Šire po-smatrano, opisane odredbe Zakonika o krivičnom postupku, koje su se ticale ograničavanja poveravanja veštačenja inostranim stručnim ustanovama, bile su suprotne ideji evropskih integracija i potrebi približavanja Srbije pravo-sudnim sistemima država članica EU. U državama članicama EU već duži niz godina takva ograničenja ne postoje i na njih se gleda kao na nepotrebno sužavanje polja saradnje evropskih država na planu zajedničke borbe protiv svih oblika kriminaliteta.

Donošenjem novog Zakonika o krivičnom postupku u septembru 2011. godine, stvoren je pravni osnov da ubuduće problem poveravanja veštačenja inostranim stručnjacima i inostranim stručnim ustanovama u suđenjima za krivična dela povezana sa dopingom u sportu bude rešen. članom 114. stavom 5. Zakonika propisano je da: ,,Ako za određenu vrstu veštačenja ne postoji domaći stručnjak, stručna ustanova ili državni organ ili je to opravdano zbog posebne složenosti slučaja, prirode veštačenja ili drugih važnih okolnosti, za veštaka se izuzetno može odrediti strani državljanin, odnosno veštačenje se može izuzetno poveriti stranoj stručnoj ustanovi ili organu druge države”.

Problem složenosti i zahtevnosti prikupljanja dokaza i korišćenja doka-znih sredstava potrebnih za dokazivanje izvršenja delikata iz oblasti sporta i aktivnosti povezanih sa sportom, postoji i u svim drugim slučajevima iz-vršenja takvih delikata. Tako prekršaji koji su propisani Zakonom o sportu, a koji predstavljaju deo mehanizma kazneno pravne zaštite sporta kojim se pruža pravna zaštita stručnom radu u oblasti sporta, pravilnom korišćenju i upravljanju sportskim objektima i zakonitom radu sportskih organizacija, za-htevaju korišćenje znanja iz kriminalističke metodike, kako bi se obezbedili


85

dokazi neophodni za otkrivanje i kasnije sankcionisanje izvršilaca tih delika-ta.13 Kriminalistička metodika, kao posebna disciplina kriminalistike14, bavi se specifičnostima dokazivanja svakog pojedinačnog krivičnog dela, ali pri tome, kao naučna disciplina, koristi raznovrsne naučne metode, vrši uopšta-vanja i utvrđuje osnovna pravila postupanja u kriminalističkoj obradi pojedi-nih krivičnih dela i grupa krivičnih dela.15 To znači da kriminalistička me-todika postavlja, kako osnovna, tako i posebna, dopunska pravila postupanja neophodna za kriminalističku obradu posebne grupe krivičnih dela iz oblasti sporta. Štaviše, pravila postupanja neophodna za kriminalističku obradu po-sebne grupe krivičnih dela iz oblasti sporta mogu se primeniti i prilikom otkrivanja prekršaja i disciplinskih prestupa iz oblasti sporta, kao i prilikom prikupljanja dokaza o izvršenju takvih delikata. Zbog toga, većina onoga što je već rečeno za dokazivanje krivičnih dela iz oblasti sporta i aktivnosti po-vezanih sa sportom, važi kao karakteristično i primenjivo i u postupcima za dokazivanje prekršaja i disciplinskih prestupa izvršenih u vezi sa sportom. Specifičnosti u odnosu na dokazivanje krivičnih dela postoje u slučaju prekr-šaja koji se pretežno propisuju kao formalni delikti – delikti nečinjenja ili ap-straktnog ugrožavanja. Usled toga je dokazivanje takvih prekršaja u odnosu na dokazivanje krivičnih dela olakšano jer se svodi na utvrđivanje činjenice da li se odgovarajući subjekt nije pridržavao propisa.

Izvršenje prekršaja propisanih Zakonom o sportu ne može se dokazivati bez posebne vrste materijalnih dokaza koji se pojavljuju u obliku dokume-nata koji predstavljaju podatke i evidencije o stručnom radu u oblasti sporta, korišćenju i upra-vljanju sportskim objektima i osnivanju i radu sportskih or-ganizacija. Međutim, izvršioci delikata propisanih Zakonom o sportu, prili-kom izvršavanja tih delikata, a radi prikrivanja protivzakonitog postupanja, u većini slučajeva sačinjavaju i koriste lažnu dokumentaciju i pisane evidencije.

13 Većina prekršaja propisanih Zakonom o sportu izvršava se nečinjenjem i najčešće ne izaziva očigledne štetne posledice neposredno po izvršenju prekršaja. Zbog toga je prikupljanje dokaza i korišćenje dokaznih sredstava neophodnih za dokazivanje izvršenja tih prekršaja specifično i komplikovano, a u najvećem broju slučajeva i nemoguće bez korišćenja posebnih vrsta kriminalističke ekspertize. Najprimereniji oblik kriminialističke ekspertize u slučaju navedenih prekršaja je situaciono veštačenje, čija je osnovna odlika da se vrši neposredno na mestu izvršenja delikta, po pravilu u okviru dinamičke faze uviđaja, što znači da ima karakter hitne mere. Tom prilikom se veštačenju podvrgava celokupnost zatečene situacije na mestu izvršenja delikta, a ne samo pojedini izolovani stvarni dokazi (tragovi i predmeti). Istovremeno, preduslov za uspešno veštačenje predstavlja i primena znanja iz oblasti sporta i trenerske struke.

14 Detaljnije o pojmu kriminalistike videti u: Aleksić, Ž. i Škulić, M., (2009). Kriminalistika, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Javno preduzeće Službeni glasnik, str. 19.

15 Banović B., op.cit, str. 40.


86

Usled toga je uvid u dokumentaciju, kao jedna od osnovnih radnji kojom in-spekcije i organi unutrašnjih poslova mogu otkriti izvršenje prekršaja i obez-bediti tragove i predmete koji mogu da posluže kao materijalni dokaz, izuzet-no otežano.16 Kao preduslov za preduzimanje radnje uvida u dokumentaciju sportskih organizacija i sportskih stručnjaka, od strane radnika nadležnih in-spekcija i ovlašćenih službenih lica organa unutrašnjih poslova, pojavljuje se potreba elementarnog poznavanja propisa kojima se uređuje materija sporta u konkretnoj državi, kao i poznavanje tehnologije rada i evidentiranja poslov-nih procesa u sportskoj organizaciji ili drugoj ustanovi koja obavlja sportsku delatnost (npr. sportskom centru, stadionu, javnom skijalištu i sl.), a u kojoj se radnja uvida preduzima.

Zaključak

Prikazani, ali i potencijalni, a najverovatnije, mnogobrojni i složeni pro-blemi do kojih može doći prilikom dokazivanja izvršenja delikata iz oblasti sporta i prilikom dokazivanja izvršenja delikata povezanih sa sportom, ne smeju biti argument za odustajanje od primene i daljeg unapređenja upotrebe mehanizma kaznenopravne zaštite sporta. Umesto toga, napore države treba usmeriti ka što hitnijem osmišljavanju i sprovođenju programa stručne spe-cijalizacije zaposlenih u policiji, tužilaštvu i sudovima, a kako bi se stvorili preduslovi da ljudi koji rade u tim državnim organima steknu dodatna znanja i veštine koje će im olakšati da delikte iz oblasti sporta prepoznaju, otkriju i efikasno procesuiraju u svakodnevnom radu. Zabrinjavajuća je činjenica da do sada u Srbiji nije bilo posebnih programa obuke za navedene subjekte, što je dovelo do okolnosti da veliki broj izvršenja delikata iz oblasti sporta uopšte nije otkriven, ni evidentiran od nadležnih državnih organa, što je sa jedne strane podstaklo dalji rast učestalosti njihovog vršenja, a sa druge stra-ne obesmislilo napore onih koji su radili na pripremi i donošenju propisa koji predviđaju sankcije za delikte iz oblasti sporta.

16 Uvid u poslovnu dokumentaciju vrši se čitanjem stanja, sagledavanjem i upoređivanjem podataka u poslovnim knjigama, bazama podataka, registrima članstva i evidencijama o stručnom radu i odvijanju procesa rada. Reč je o izuzetno obimnim i detaljnim dokumentima, pa je i eventualno otkrivanje nepravilnosti u njima, ili otkrivanje činjenica o njihovom lažiranju, izuzetno složen posao.


87

Dejan ŠuputA Research Fellow, The Institute of Comparative Law, Belgrade

Problems in proving and prosecuting sport-related offences

A b s t r a c t

In this article, the author has identified, analyzed and explained the most important problems that arise in proving and prosecuting sport-related offens-es. In addition, it has been explained that the offenses committed in the field of sport and sport-related activities represent, by their characteristics, a spe-cial type of offenses, which is directly reflected in the existence of specifici-ties when proving disciplinary breaches, misdemeanors and relevant criminal offenses, as compared to proving other offenses committed by individuals or legal entities in everyday life. It has been illustrated, as an extremely negative example, that the practice of detection and prosecution authorities in the field of criminal and judicial prosecution of offenses pertaining to doping in sport is still missing in Republic of Serbia.

The concluding part of the paper argues that the presented, but also po-tential, most probably numerous and complex problems, that may arise when proving the offenses committed in the field of sport and when proving the sport-related offenses, must not stand as an argument for refraining from the application and further improvement of the usage of the mechanism of penal protection of sport.

Key words: offenses, sport, proving, sanctions, state authorities.

Literatura

1. Aleksić, Ž., Škulić M., (2009). Kriminalistika, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Javno preduzeće Službeni glasnik

2. Banović, B., (2002). Obezbeđenje dokaza u kriminalističkoj obradi kri-vičnih dela privrednog kriminaliteta, Beograd, Viša škola unutrašnjih poslova

3. Grubač, M., (2006). Krivično procesno pravo, Beograd, Službeni glasnik4. Ignjatović, Đ., (1998). Organizovani kriminalitet, Beograd, Policijska

akademija


88

5. Šuput, D., (2007). Sankcionisanje dopinga u sportu, Beograd, Orion art 6. Šuput, D., (2011). Kaznenopravna zaštita sporta, Beograd, Pravni fakultet

Univerziteta Union u Beogradu, Službeni glasnik.

89

Milovan Komnenić* Željko Bjelajac** Žaklina Spalević***

PREDMET KRIVIČNOG DELA FALSIFIKOVANJA ISPRAVE

REZIME: Krivičnim delima falsifikovanja isprave napada se, povređuje ili ugrožava, pravni saobraćaj (pravom uređeni odnosi između pojedinih pravnih i fizičkih lica). Pošto su sredstva tog pravnog saobraćaja isprave, to zapravo znači da se ovim krivičnim delima preduzimaju radnje pre-ma ispravama, odnosno sredstvima za zakonito i nesmetano odvijanje pravnog saobraćaja. Upravo zbog značaja koji imaju isprave u pravnom saobraćaju, posebno prilikom zasnivanja, menjanja ili ukidanja pojedinih pravnih odnosa, a još više i kao dokazno sredstvo, njihovo falsifikova-nje predstavlja opasnost i protivpravnost takvog stepena i inteziteta da je nužna primena krivičnih sankcija kako bi se subjekti pravnog saobraćaja zaštitili od falsifikovanja isprava i upotrebe tako pribavljenih isprava u pravnom saobraćaju. Iz navedenog se vidi da je predmet radnji izvršenja krivičnih dela falsifikovanja isprava (član 355–358 KZ RS) sama ispra-va. Imajući u vidu raznolikost isprava koje se pojavljuju u svakodnevnom pravnom saobraćaju više će se govoriti o njihovom razlikovanju i o podeli isprava na vrste.

Ključne reči: isprave, vrste isprava, falsifikovanje isprave, evropsko za-konodavstvo.

* Doktor pravnih nauka, advokat, Beograd, E-mail: [email protected] ** Vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad, E-mail: zdjbjelajac@

gmail.com*** Fakultet za preduzetnički biznis, Univerzitet Union – Nikola Tesla, Beograd, E-mail:

[email protected]

UDK: 343.522/.523BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 89–107



90

1. Pojam isprave

1.1. Pojam isprave u širem i u užem smislu

Pojam isprave određen je u čl. 112 tač. 26 Krivičnog zakonika Republike Srbije:

„Isprava je svaki predmet koji je podoban ili određen da služi kao do-kaz kakve činjenice koja ima vrednost za pravne odnose, kao i računarski podatak”.

Isti član u tački 17 pod računarskim podatkom podrazumeva predstavlje-nu informaciju, znanje, činjenicu, koncept ili naredbu koja se unosi, obrađuje ili pamti, ili je uneta, obrađena ili zapamćena u računaru i računarskoj mreži.

Na ovaj način određen je pojam isprave u njegovom najširem značenju.Za postojanje isprave u širem smislu zahteva se ispunjenje dva konstitu-

tivna uslova: prvo, da se radi o predmetu koji je po svojoj sadržini takav da je podoban ili određen da služi kao dokaz kakve činjenice i drugo, da je ta činjenica, koja se tim predmetom dokazuje, pravno relevantna za neki pravni odnos.1

Pored shvatanja pojma isprave u širem smislu, postoji i shvatanje o poj-mu isprave u užem smislu.2

Isprava u užem smislu je izjava volje ili misli nekog lica o nekoj pravno relevantnoj činjenici od značaja za pravne odnose koja je data u pismenoj formi.

1.2. Uslovi za postojanje isprave u užem smislu

Da bi neko pismeno imalo značaj isprave u užem smislu, mora ispunja-vati uslove u pogledu četiri bitna elementa:

1. Isprava mora da predstavlja izjavu volje ili misli. Izjava izražava že-lju, htenje ili očekivanje. Izjavom se konstatuje neko stanje ili se dru-gom saopštava svoje mišljenje ili stav. Izjava kojom se izražava volja je testament, ugovor o poklonu, naslednička izjava itd. Izjava kojom se izražava misao je izveštaj lekara specijaliste, pismena karakteristi-ka o nekom licu i dr.;

2. Izjava mora da bude data u pismenoj formi. Sačinjavanje isprave u pismenoj formi je materijalizovanje volje kao pravne činjenice, koje se manifestuje u spoljnom svetu. Izjava je manifestovanje konkretno

1 Stojanović, Z., Perić, O., (2007). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, str. 299.2 Jovašević, D., (1997). Karakteristike krivičnog dela falsifikovanja službene isprave, Pravo –

teorija i praksa, 14 (12), str. 51–64,

Predmet krivičnog dela falsifikovanja isprave

91

određene misli ili volje, a ne apstraktno izjašnjavanje. Izjava volje i misli data u pismenoj formi može biti zabeležena na bilo kojem pred-metu materijalne prirode, kao što su predmeti od: drveta, kamena, pečene gline, metala, pergamenta, papira (hartije), elektronskog ma-terijala itd. Ona može biti pisana bilo kojim pismom (ćirilicom, lati-nicom) i na bilo kojem jeziku. Izjava može biti ispisana rukopisom, pisaćom mašinom, a može biti fotokopirana i mikrofilmovana, kao i kompjuterski sinhronizovana.

3. Izjava mora da sadrži neku pravno relevantnu činjenicu koja sama za sebe ili u vezi sa drugim činjenicama dovodi do nastanka, promene ili prestanka nekog pravnog odnosa. Te pravno relevantne činjenice mogu se odnositi na različite pravne odnose, odnosno pravne poslo-ve: stvarnopravne, obligacione, nasledne, porodične, statusne i druge pravne odnose, odnosno na dozvoljene pravne poslove.3

4. Izjava mora biti overena od strane poslovno sposobnog lica koje ju je dalo, radi autentičnosti. Overa izjavljene volje i misli davaoca izja-ve vrši se potpisivanjem imena i prezimena, inicijalima, parafom ili stavljanjem otiska prsta. Autentičnost sadržine ili potpis pismene izjave može se utvrđivati veštačenjem rukopisa ili drugih podataka. Isprava čiji se autor, kao izdavalac, ne može utvrditi i odrediti nema dokaznu vrednost.4,5

Razvitak nauke, tehnike i tehnologije, kao i primena nauke, danas je nesumnjiv i svakako će ići dalje uzlaznom linijom. Zakonodavac je zato, pod pritiskom ovako velikog, brzog i intenzivnog tehničkotehnološkog razvoja, poslednjih godina bio prisiljen da proširi pojam isprave. U Zakonu o izme-nama i dopunama Krivičnog zakona Republike Srbije od jula 1994. godine prvi put je izričito proširen pojam isprave, pa je navedeno da se pod ispravom smatra i registrovani podatak koji je rezultat postupka elektronske obrade po-dataka, a koji se već bez korišćenja tehničkih sredstava ne može saznati. U danas važećem Krivičnom zakoniku Republike Srbije, u čl. 112, st. 2 i 5, nave-den je pojam isprave koji jasno ukazuje na to da krivično zakonodavstvo prati rezultate intenzivnog tehničkog i tehnološkog razvoja poslednjih godina.

U vezi s ovim raznim magnetofonskim, tonskim ili video zapisima (pod uslovom da ih prihvatimo s ograničenjem i uz primenu strogo određenih

3 Lazarević, Lj., (2006). Komentar Krivičnog zakonika Republike Srbije, Beograd, str. 876.4 Jovašević, D., (1996). Falsifikovanje isprave u jugoslovenskom krivičnom pravu, Beograd,

Policijska akademija 5 Jovašević, D., Hašimbegović, T., (2000). Krivična dela falsifikovanja, Beograd, Zadužbina

Andrejević


92

uslova) ostaje otvoreno pitanje tajnog ilegalnog snimanja. S obzirom na to da je zaštita ličnosti čoveka i građanina u našem društvu dignuta na visok nivo ustavnog postulata, mislimo da tu nema nikakve sumnje. Upotreba ovakvih snimaka je dozvoljena pod strogo utvrđenim zakonskim uslovima i u određe-nim prilikama.6

2. Vrste isprava

Po svojoj sadržini, nameni i izdavaocu, isprave mogu biti različite. U krivičnopravnom smislu isprave se mogu podeliti na više vrsta zavisno od toga da li se isprava, kao dokaz kakve činjenice koja ima vrednost za pravne odnose, odnosi na nastanak, promenu ili prestanak pravnog odnosa između fizičkih, fizičkih i pravnih lica ili između pravnih lica, od toga ko je sve uče-stvovao kao izdavalac pri njenom sačinjavanju, kao i da li je isprava po formi i sadržini izdata na način kako je to određeno za njeno izdavanje.

U krivičnopravnoj doktrini, zbog posebnog značaja pravnog saobraćaja kao objekta zaštite, poznato je više načina podele isprava, tako da razlikuje-mo sledeće vrste:

– privatne isprave;– javne isprave;– službene isprave.Moguća je podela isprava i na originalne i prepise, namerne i slučajne,

duplikate, triplikate itd. One se mogu razlikovati i s obzirom na to da li su upotrebljene u krivičnom, parničnom ili u pravnom postupku, da li po svom značenju odgovaraju širem ili užem pojmu isprave, kao i da li se zbog značaja pravnog saobraćaja izjednačavaju sa javnom ispravom.7

Pitanje službenih isprava, kao i isprava posebne vrste, potrebno je sagle-dati ne samo sa aspekta odvijanja pravnog saobraćaja, već i sa aspekta ugro-žavanja autoriteta državnih organa i organa preduzeća i izazivanja podozrenja u njihov rad u vršenju javnih ovlašćenja. Različita shvatanja službene isprave zahtevaju bliže određivanje njene sadržine i značaja.

Kod pitanja reciprociteta potrebno je osvrnuti se i na izjednačavanje ino-stranih javnih isprava sa javnim ispravama izdatim od strane organa društve-no-političkih zajednica, preduzeća i drugih organizacija i zajednica u vršenju poslova na osnovu javnih ovlašćenja, kao i na pitanju nostrifikacije inostrane

6 Aleksić, Ž., (1965). Primena naučnih dostignuća kod ličnih izvora dokaza u krivičnom postupku, Beograd, str. 238.

7 Jovašević, D., (2003). Komentar Krivičnog zakona Republike Srbije sa sudskom praksom, Beograd, Nomos, str. 451–4.


93

diplome (dokazne isprave, svedočanstva) sa diplomama škola ili fakulteta od-govarajućeg ranga stečenim u našoj zemlji. Sva ova i druga pitanja u vezi sa tim nameću potrebu bližeg sagledavanja i proučavanja pojedinih vrsta ispra-va, pošto se u krivičnopravnom zakonodavstvu ne definiše ni privatna ni jav-na isprava, već se pojam privatne, odnosno javne isprave, određuje na osnovu drugih grana prava.

3. Privatna i javna isprava

3.1. Privatna isprava

Privatna isprava je svaka ona isprava koja je izdata od subjekata pravnih poslova bez učešća, u njihovom izdavanju, organa društveno-političkih zajed-nica ili preduzeća i organizacija u vršenju javnih ovlašćenja.8

Pojam privatne isprave, dakle, određuje se uopšteno, upravo njenim raz-graničenjem od javne isprave. Zato se pod privatnom ispravom smatra svaka ona isprava koja nije javna, kao ni isprava koja se po svom značaju izjednača-va sa javnom ispravom, samo u pogledu kažnjivosti.

Kao privatne isprave imaju se smatrati isprave koje su izdali organi druš-tveno-političke zajednice i organi preduzeća, organizacija ili drugih zajedni-ca, ali ne u vršenju poslova iz svoje nadležnosti u vršenju javnih ovlašćenja.9

Takođe se, kao privatne isprave imaju smatrati i isprave za čiju puno-važnost zakon zahteva posebnu formu (ad solemnitatem) kao bitan uslov za nastanak određenog pravnog posla i bitnih elemenata da bi se smatrale ispra-vama koje se u pogledu kažnjavanja izjednačavaju sa javnim ispravama. Kod menice i čeka, kao hartija od vrednosti, zakonom je određeno šta se smatra bitnim elementima. U slučaju nepostojanja makar jednog od bitnih elemenata, pismeno će predstavljati dokaz na iznos duga, a ne menicu ili ček.

Učešće određenih državnih organa u postupku sačinjavanja pismenih isprava, kao dokaza o izjavi volje ovlašćenog lica, ne smatra se izdavanjem javne isprave. Posredovanje državnog organa je garancija o ispunjenju uslova da je izjava volje ovlašćenog lica data u formi predviđenoj zakonom, što je slučaj kod određenih vrsta testamenata. Testament koji nije sačinjen u odre-đenoj formi neće biti punovažan – postojeći i neće imati vrednost za pravne odnose. Sudski testament, iako je sačinjen posredstvom suda, kao državnog organa, predstavlja privatnu, a ne javnu ispravu.

8 Jovanović, LJ., (1983). Krivično pravo : posebni deo, Beograd, str. 529.9 Presuda Prvog opštinskog suda u Beogradu Kbr.1591/04 od 23.05.2008 godine, (2007). Bilten

Okružnog suda u Beogradu (79), str. 108


94

I u drugim slučajevima kada se u pogledu ispunjavanja uslova forme predviđa učešće državnog organa pri izvesnim radnjama, to se čini radi obezbeđenja efikasnosti kontrole tih radnji, kao i obezbeđenja odgovarajućeg interesa.10

Zato overavanje potpisa od strane državnog organa nadležnog za overu potpisa ne predstavlja učešće državnog organa pri sačinjavanju i izdavanju isprava. Organ nadležan za overu potpisa overava samo istinitost činjenice da je određeno lice stavilo svoj potpis na pismeno. Pri overavanju potpisa ne zalazi se u istinitost sadržine i pismena. Zbog toga je ugovor o kupoprodaji i drugo pismeno, za koja je obavezno overavanje potpisa od strane nadležnog državnog organa, privatna, a ne javna isprava.11

Kreditna kartica „Amerikan ekspresa” i faktura (evidencija utroška) koja se obavezno sačinjava prilikom plaćanja kreditnom karticom ne predstavlja-ju javne isprave, izdavalac tih isprava nije državni organ koji ih je izdao u propisanom obliku u granicama svoje nadležnosti, a ne mogu se smatrati ni menicom ni čekom. U konkretnom slučaju radi se o postojanju krivičnog dela iz stava 1 člana 355 KZ RS. Ovaj vid falsifikovanja je nov u Srbiji, ali je u značajnom porastu jer građani sve više koriste platne kartice i taj trend će se nastaviti.12

Zbog određenih specifičnosti (karakteristično je da se falsifikovane plat-ne kartice po pravilu upotrebljavaju kao prave i tako pribavlja imovinska ko-rist, kao i da se ta korist pribavlja i neovlašćenom upotrebom platnih kartica) i zbog njihovog značaja, krivično delo falsifikovanja isprave iz čl. 355 KZ RS nije pružalo adekvatnu pravnu zaštitu pa je zato bilo neophodno propisati u novom KZ RS, članom 225, posebno krivično delo koje se zove: falsifiko-vanje i zloupotreba platnih kartica. Zaprećena kazna za ovo delo jeste od 3 meseca do 3 godine. Ako se pri tome pribavi imovinska korist, kazna je od 6 meseci do 5 godina, a ukoliko je ona veća od 1.500.000,00 dinara, kazna je od 2 do 10 godina.13,14

10 Sessa, Đ., (2010). Novi sustav pravnih lijekova u Ovršnom (izvršnom) zakonu R. Hrvatske, Pravo – teorija i praksa, 27 (11–12), str. 107–126

11 Presuda Okružnog suda u Beogradu Kž.3199/79 od 28.12.1979. godine, (1980). Bilten Okružnog suda u Beogradu, (9–10), str. 60

12 Janković, S., (2011). Falsifikovanje platnih kartica kao pojavni oblik kompjuterskog kriminaliteta, Bezbednost, 53 (1), str. 176–188.

13 Presuda Okružnog suda u Beogradu Kž br.3199/79 od 28. 12. 1979, godine, op. cit. str.60.14 Bjelajac, Ž.,(2008). Organizovani kriminal VS Srbije, Beograd, str. 125.


95

3.2. Javna isprava

Javna isprava je svaka isprava koju izdaje državni organ ili ovlašćeni organi, ustanova ili organizacija koja vrši javna ovlašćenja.15

Pojam javne isprave nije određen u krivičnom zakonodavstvu. Za shvatanje i određivanje u krivičnopravnom smislu šta se pod javnom ispra-vom podrazumeva prihvatljivo je definisanje javne isprave u odredbama čl. 230 Zakona o parničnom postupku16 i čl. 154 Zakona o opštem upravnom postupku.17

Javnu ispravu, s obzirom na nadležnost ili ovlašćenje za njeno sačinjava-nje i izdavanje, karakterišu sledeći konstitutivni elementi:

1. postojanje svojstva državnog organa ili svojstva preduzeća ili druge organizacije koja vrši javna ovlašćenja;

2. sačinjavanje i izdavanje isprave u okviru poslova iz nadležnosti ili delokruga državnog organa, preduzeća ili organizacije;

3. sačinjavanje i izdavanje isprave od strane državnog organa, preduze-ća, organizacije ili zajednice u granicama nadležnosti;18

4. izdavanje isprave u propisanoj formi, tj. u pismenom obliku.Zavisno od svojstva državnog organa, javne isprave izdate u granicama

nadležnosti po svom značenju su „akti vlasti” u materijalnom i formalnom smislu. To su isprave putem kojih državni organi vrše svoje redovne funkcije, kao organi državne vlasti ili kao upravni ili pravosudni ili drugi organi. Zbog toga su isprave izdate u poslovima određene nadležnosti državnih organa jav-ne isprave, kako po sadržini tako i po formi.19

Poslovi koji spadaju u delokrug službene dužnosti nadležnog državnog organa određeni su Ustavom i zakonom. 20

Određene poslove državne uprave, kao javna ovlašćenja, obavljaju u okviru svoje delatnosti preduzeća i druge organizacije koje su od posebnog društvenog značaja, na osnovu zakona ili na zakonu zasnovanoj odluci opštin-ske skupštine. Javna isprava izdata od strane državnog organa iz delokruga i u

15 Jovanović, LJ., (1983). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, .str. 529.16 Službeni glasnik Republike Srbije broj :125/04 i106/06. Više: Stanković, G., Rajović, V., (2005).

Zakon o parničnom i izvršnom postupku, Beograd17 Službeni list SRJ broj 33/97 i 31/01.18 Crnogorčević, J., (1958). Neke napomene u vezi krivičnopravnog pojma javne isprave, Naša

zakonitost, (2), str.32–6.19 Tomić, Z., Bačić, V., (1997). Komentar zakona o opštem upravnom postupku, Beograd, str. 423.20 Vukašinović, P., Šoltes, I., (2009). Dokazivanje u upravnom postupku – značajan segment

opšteg dela upravnog prava, Pravo – teorija i praksa,26, (7–8), str. 156–167


96

granicama nadležnosti, u postupku i u formi predviđenoj za njeno izdavanje, služi kao dokaz kakve činjenice koja ima vrednost za pravne odnose.

Međutim, javne isprave koje izdaju preduzeća i druge organizacije i za-jednice prosvete, nauke, kulture, zdravstva, invalidskog i penzionog osigura-nja, socijalne i dečije zaštite, odnosno privredne komore, stručnog udruženja, udruženja banaka, štedionice ili neke druge organizacije, moraju se odnositi na poslove u vršenju javnog ovlašćenja, odnosno u poslovima koji se vrše na osnovu javnog ovlašćenja i kao takve služe za dokaz neke činjenice koja ima vrednost za pravne odnose.

Državni organi, odnosno preduzeća i druge organizacije, stupaju i u gra-đanskopravne odnose sa fizičkim i pravnim licima (akti poslovanja), te ispra-ve su formalno javne a materijalno privatne takve isprave nemaju svojstvo javne već privatne isprave, jer se odnosi na nastanak pravnog posla imovin-sko-pravne prirode. 21

Javnim ispravama smatraju se i javne ili službene knjige ili druge knjige koje se moraju voditi na osnovu zakona.22

Zakonom je određeno da pojedini državni organi vode po službenoj duž-nosti javne knjige (zemljišne kljige, matične knjige) o određenim pravno re-levantnim činjenicama. U javne knjige može vršiti uvid svako lice koje ima pravni interes. Javne knjige imaju dokaznu vrednost kao i javne isprave. Iz javnih knjiga nadležni državni organi izdaju izvode, koji služe kao dokaz kakve činjenice koja ima vrednost za pravne odnose.

Službene knjige vode po službenoj dužnosti određene službe državnih organa, preduzeća i drugih organizacija i zajednica. Postojanje i vođenje služ-bene knjige je obavezno po zakonu. Pod službenom knjigom podrazumeva se svaka knjiga u koju se unose podaci od značaja za dokazivanje nekih pravno relevantnih činjenica. Državni organi i organizacije, preduzeća i druge orga-nizacije i zajednice koje vrše javna ovlašćenja, vode različite službene knji-ge, kao upisnike, registre, protokole, imenike, knjigovodstvene i blagajničke knjige.

Zbog značaja pravnog saobraćaja za subjekte pravnih odnosa i društvo u celini, sa javnom ispravom je u pogledu kažnjavanja izjednačeno falsifiko-vanje testamenta, menice i čeka, kao isprava koje u pogledu forme i sadržine moraju ispunjavati određene uslove kao privatne isprave.

21 Tahović, J., (1961). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, str. 432, Presuda Okružnog suda u Beogradu Kž.527/09 od 30.03.2009.godina, (2009). Bilten Okružnog suda u Beogradu (79), str. 109

22 Trajković, D., (1958). Javne isprave izdate u ime samostalnih ustanova i organizacija, Pravni život, (9–10)


97

3.2.1. Inostrana javna isprava

Svojstvo javne isprave imaju i inostrane javne isprave prema čl. 231 ZPP ako međunarodnim ugovorom nije što drugo određeno. Isprave koje su propisno overene imaju, pod uslovom uzajamnosti, istu dokaznu snagu kao i domaće javne isprave, što znači da su inostrane i domaće isprave u pogledu dokazne snage potpuno izjednačene.

Isprava kao dokazno sredstvo ima veliki značaj. S obzirom na široku upotrebu isprava u međunarodnom prometu države su se zainteresovale da se pitanje upotrebe domaćih isprava u inostranstvu i inostranih isprava u sopstvenoj državi reguliše ne samo na unutrašnjem već i na međunarodnom planu. Ova materija regulisana je Zakonom o legalizaciji isprava u međuna-rodnom pravnom prometu.23 Prema odredbama tog zakona inostrane javne isprave mogu se upotrebiti u pravnom saobraćaju naše zemlje samo ako ih je overilo Ministarstvo inostranih poslova Republike Srbije, odnosno diplomat-ska i konzularna predstavništva Republike Srbije u inostranstvu. Upotrebljena inostrana javna isprava ne podleže overavanju u smislu ovog Zakona ako, po osnovu uzajamnosti, ni srpska javna isprava ne podleže overavanju u državi u kojoj je izdata.

Overavanjem, u smislu odredbi pomenutog Zakona, potvrđuje se ve-rodostojnost potpisa lica koje je ispravu potpisalo i verodostojnost pečata stavljenog na ispravu. Međutim, ako organ kome je inostrana javna isprava podneta posumnja u njenu verodostojnost, on može zatražiti od Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srbije da proveri da li je ispravu izdao organ koji je naznačen kao izdavalac.

Konzularne konvencije i ugovori o pravnoj pomoći između naše zemlje i drugih zemalja, koji sadrže odredbe o ispravama po pitanjima overe i dokazne snage, mogu se podeliti u dve grupe.

U prvu grupu spadaju oni ugovori koji predviđaju da se bez overe mogu upotrebiti samo isprave koje je sastavio, izdao i overio sud, ili koje potiču od vrhovne ili njoj ravne vlasti. U ovu grupu spadaju ugovori sa Belgijom i sa Grčkom, s tim što se odnosne isprave mogu upotrebiti samo pred sudom ili organom starateljstva.

U drugu grupu spadaju ugovori koji predviđaju ukidanje overe. U ovu grupu spadaju, na primer, ugovori sa Austrijom, češkom, Italijom, Mađarskom, Rumunijom, Poljskom i Ruskom Federacijom.

23 Zakon o legalizaciji isprava u međunarodnom pravnom prometu, Sl. List SFRJ, br. 6/73.


98

Posebnu grupu ugovora čine ugovori sa zemljama po kojima se ispra-ve izdate i overene od strane konzula jedne države ugovornice na teritoriji druge države priznaju kao domaće isprave, bez daljeg overavanja, i imaju istu dokaznu snagu kao domaće javne isprave. U ovu grupu spadaju, na pri-mer: konzularne konvencije sa Albanijom, Belgijom, Bugarskom, češkom, Francuskom, Italijom, Rumunijom, Mađarskom, Poljskom, Sjedinjenim Američkim Državama i Ruskom Federacijom.

Haška konvencija o ukidanju potrebe legalizacije inostranih javnih isprava od 05. oktobra 1961. godine zaključena je s ciljem da se izbegnu di-plomatsko-konzularne overe javnih isprava. Konvencijom je definisan pojam javne isprave, kao i overe, sa predviđanjem da se neće primenjivati na isprave koje su izdali diplomatski ili konzularni agenti i na administrativne isprave koje se odnose na trgovinske i carinske poslove. Po ovoj Konvenciji jedina formalnost je stavljanje potvrde „Apostille”, kojom se potvrđuje verodostoj-nost potpisa i svojstvo korisnika isprave, dok se istinitost pečata ili žiga po-tvrđuje samo u slučaju potrebe.

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija ratifikovala je Hašku konvenciju 21. maja 1962. godine, a ovu Konvenciju, kao pravni sledbenik, priznaje i Republika Srbija. Konvenciju su ratifikovale i druge države.

Pored Haške konvencije postoje i Konvencija evropskog saveta o ukida-nju overe izvesnih isprava i Konvencija o besplatnom izdavanju ili oslobađa-nju od overe akata građanskog stanja, potpisana u Luksemburgu 26. oktobra 1957. godine od strane Austrije, Belgije, Francuske, Italije, Luksemburga, Holandije, Nemačke, Švajcarske i Turske.

U vezi sa Haškom konvencijom Zakon o legalizaciji isprava u međuna-rodnom prometu predviđa da je za stavljanje potvrde „Apostille” nadležan opštinski sud, a nadoveru vrši republičko Ministarstvo pravde.

Pitanje dokazne snage inostranih javnih isprava regulisano je ugovorom sa Slovačkom, Mađarskom, Rumunijom, Poljskom i Ruskom Federacijom. U odnosu prema drugim državama sa kojima imamo ugovore o pravnoj pomoći, ova pitanja se regulišu na osnovu faktičkog reciprociteta.

Za upotrebu inostranih isprava u našoj zemlji od značaja je okolnost da moraju biti snabdevene pečatom organa zemlje u kojoj su izdate javne isprave.

U pogledu upotrebe privatnih isprava i prepisa javnih isprava, svi ugovo-ri predviđaju da se ove isprave mogu upotrebljavati bez dalje overe, ako ih je overio sud ili drugi nadležan organ za overavanje potpisa i prepisa.


99

3.2.2. Nostrifikacija

Diplome stečene u inostranstvu mogu se izjednačiti sa diplomama u do-maćim školama odgovarajućeg ranga.

U slučaju postojanja razlike u nastavnim programima, izjednačavanje se može usloviti polaganjem dopunskih ispita.

Republičkim Zakonom o nostrifikaciji i ekvivalenciji predviđeno je da naši državljani koji u inostranstvu završe školu, steknu naziv specijaliste, od-nosno akademske nazive „magistar” ili „doktor nauka”, mogu zahtevati no-strifikaciju, dok lica koja nisu naši državljani zahtev za nostrifikaciju diploma mogu podneti ako imaju pravni interes da mu se inostrana diploma izjednači sa diplomama u Jugoslaviji.24

Nostrifikaciju odnosno ekvivalenciju svedočanstva i diploma u Republici Srbiji vrši republički organ nadležan za poslove obrazovanja. Za ostvarivanje ovog posla formira se posebna komisija.

3.3. Službena isprava

Za određivanje pojma službene isprave važna su tri elementa: svojstvo službenog ili odgovornog lica, pravilno i zakonito vršenje službene dužnosti i izdavanje isprave u vršenju službe. To su ujedno i kriterijumi za razgraničenje pojma službene isprave od pojma javne isprave.

Pojam javne isprave karakteriše izdavanje isprave od strane nadležnog državnog organa ili organa preduzeća ili druge organizacije i zajednice u vr-šenju javnih ovlašćenja, u propisanom obliku i u granicama nadležnosti.

Za postojanje službene isprave, osim što mora biti pismeno sastavljena, ne traži se da bude izdata u granicama nadležnosti državnog organa, predu-zeća ili organizacije i zajednice, niti da bude sastavljena u određenom obliku, već da se izdaje od strane službenog ili odgovornog lica u vršenju određene službene radnje a u okviru službenih dužnosti. Službena dužnost određuje odnos prema službenoj radnji, koju po prirodi posla vrši službeno ili odgovor-no lice u vršenju službe.

To upućuje i na zaključak da se za službenu ispravu ne traži ispunjenje posebnog oblika, osim što mora da bude pismeno sastavljena.25

Uz to, za određivanje pojma službene isprave ne traži se ispunjavanje uslova da postoji ovlašćenje za obavljanje poslova i radnji koje po svojoj pri-rodi spadaju u službenu dužnost službenog ili odgovornog lica.

24 Zakon o nostrifikaciji i ekvivalenciji, Sl. Glasnik SR Srbije, br. 29/73.25 Presuda Vrhovnog suda Bosne i Hercegovine, Kž.1489764 OD 17 septembra 1965. godine,

(2007). Bilten Okružnog suda u Beogradu (76)


100

Službenim ispravama smatraju se i takve isprave koje su sastavili držav-ni organi, ustanove ili organizacije, koje se kod njih nalaze u spisima, a koje služe kao dokaz pravilnog i zakonitog vršenja službe tih organa, ustanova ili organizacija.26

Ukazane sličnosti i razlike između službene i javne isprave upućuju na zaključak da se pod službenom ispravom podrazumeva pismena isprava koju je u vršenju službene dužnosti izdalo službeno ili odgovorno lice koja je od značaja za službene odnose i koja može da posluži kao dokaz neke pravno relevantne činjenice.

Službeno lice u obavljanju službene dužnosti, zavisno od pravila službe, vodi određene službene knjige u koje je dužno da unosi podatke od značaja za službene odnose radi dokazivanja nekih pravno relevantnih činjenica (upisni-ci, registri). Službene knjige se, dakle, vode po službenoj dužnosti i njihovo vođenje i postojanje je obavezno.

Službenim spisima smatraju se podnesci: molbe, tužbe, žalbe, prigovori, prilozi uz ove podneske, zamolnice, izveštaji nadležnih organa ili organizaci-ja, a koje su od značaja za ostvarivanje određenih prava i ispunjavanje odre-đenih obaveza.

4. Originali i prepisi isprava

Original je ona isprava koja po svojoj sadržini odgovara prvobitno slo-bodno izjavljenoj volji i misli kao pravno relevantnoj činjenici, od značaja za nastanak, promenu i prestanak nekog dozvoljenog pravnog odnosa, i koja sa-drži istinit potpis, pečat ili znak njenog tvorca kao izdavaoca, koji je ovlašćen za potpisivanje i stavljanje pečata ili znaka na ispravu. Original je, u stvari, prava, (istinita) isprava.

Originalnost u smislu izvornosti i nepromenjene prvobitnosti od velikog je značaja za pravni saobraćaj kad su u pitanju isprave kojima se dokazuje postojanje ili nepostojanje pojedinih odnosa, prava i obaveza koje proizilaze iz tih odnosa, ili se konstatuju pojedine statusne i druge činjenice iz života pojedinaca. Značaj originala isprave ogleda se u valjanosti pravnih poslova i sigurnosti pravnog saobraćaja u domaćem i međunarodnom prometu.

Prepis isprave u stvari je samo prepisan tekst originalne isprave koji na različite načine može da bude overen u pogledu njegove sadržinske vrednosti svome originalu. Prepis je reprodukovanje izjave, zbog toga prepis nema do-kaznu snagu i ne predstavlja ispravu u pravom smislu reči, a to može postati

26 Presuda Vrhovnog suda Hrvatske, Kž.604/55, (2007). Bilten Okružnog suda u Beogradu, (76), str.60.


101

samo kad je overen od strane nadležnog organa, odnosno kad se na njega stavi izjava da je u svemu veran originalu.

Overavanje podrazumeva snabdevanje prepisa izjavom da je njegova sa-držina verna originalu. Izjava o vernosti originalu sama za sebe takođe pred-stavlja ispravu. I ova izjava o vernosti originalu mora da sadrži sve elemente isprave, a to znači da mora naročito da sadrži: izjavu da je prepis u svemu ve-ran svom originalu i označavanje lica koje je dalo tu izjavu. Prepisati i overiti se mogu sve vrste isprava: javne, službene i privatne.

Dakle, prepis nije isprava, ne sadrži izjavu volje ili misli izdavaoca ispra-ve, već samo njegovu reprodukovanu izjavu. Ovo razlikovanje isprava poseb-no je važno kada se radi o krivičnom delu falsifikovanja isprave, a naročito u slučaju upotrebe nekog pismena kao prepisa originala koji uopšte u stvarnosti ne postoji, kao i kod slučaja upotrebe lažnog prepisa isprave kao pravog pre-pisa isprave.27

Od prepisa isprave treba razlikovati duplikat isprave. Naime, duplikat isprave postoji kada je istovremeno isprava izdata u dva ili više primeraka (duplikat, triplikat), a da pri tome svaki od izdatih primeraka ima važnost kao i original (ugovor o kupoprodaji sačinjen u više primeraka). Pri tome je važno podvući da duplikat ima svojstvo i značaj isprave. To znači da je duplikat isprave identičan sa originalom pa se takvim i smatra.28

Od prepisa i duplikata isprave treba razlikovati fotokopiju sadržine svake isprave. Fotokopija isprave nije isprava u pravom smislu te reči. Da bi foto-kopija isprave imala dokaznu snagu i služila kao dokaz kakve činjenice koja ima vrednost za pravne odnose, treba da je overi nadležni državni organ za overavanje potpisa, rukopisa ili prepisa (organ opštine ili sud).

5. Namerne i slučajne isprave

Namerne isprave su one isprave koje su izdate, odnosno sačinjene zato da bi služile kao dokaz u pravnom saobraćaju.

U namerne isprave spadaju dispozitivne i dokazne isprave. Ove isprave se sačinjavaju upravo u cilju da budu dokazno sredstvo u pravnom saobraćaju, jer sadrže takve izjave volje ili misli koje su neposredno pravno relevantne (dispozitivne ili konstitutivne isprave) ili izjave o kakvoj pravno relevantnoj činjenici (dokazne izjave).29

27 Radovanović, M., Đorđević, M., (1977). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, str. 305.28 Lazarević, LJ., (1993). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, str. 428.29 Triva, S., (1972). Građansko procesno pravo, Zagreb, str. 434.


102

Nasuprot ovim ispravama, postoje isprave koje nisu sastavljene u svrhu upotrebe kao dokaza u pravnom saobraćaju jer ne sadrže neposredno pravno relevantnu činjenicu, ali se iz sadržaja, neke oznake ili uzgredne izjave koja je u njoj upotrebljena, kao što je već navedeno, može izvesti zaključak o pravno relevantnoj činjenici.30

6. Vremensko važenje isprave

Neke isprave imaju trajnu vrednost sve dok postoje u pravnom saobraća-ju (dok se ne unište), dok je kod drugih isprava vreme nastanka isprave, kao i samo važenje takve isprave vrlo bitno. Vremensko važenje isprava posebno je važno sa aspekta njihove pravilne upotrebe u pravnom saobraćaju, naročito u postupcima pred nadležnim organima pred kojima se upotrebljavaju.

7. Predmet krivičnog dela falsifikovanja isprave u Evropskom zakonodavstvu

Obrađena su ona krivična zakonodavstva koja sadrže najkarakteristič-nija rešenja, kako bi se stekao potpuniji utisak i kompletnija slika zakonskih rešenja u pozitivnom evropskom zakonodavstvu.

Krivični zakonik Italije donet je daleke 1930. godine, 19. oktobra, ali je posle toga više puta noveliran, menjan i dopunjavan. Najznačajnije izmene i dopune ovog Krivičnog zakonika izvršene su 1951. godine.31 Interesantno je da ovaj Zakonik već u samom nazivu krivičnog dela određuje i materijal-ni i intelektualni falsifikat. Sva dela materijalnog i intelektualnog falsifikata mogu počiniti sva lica – kako javni službenici, tako i privatna (fizička) lica. Naime, materijalno falsifikovanje isprave izvršeno od strane privatnog (dakle fizičkog) lica sastoji se u sačinjavanju lažnog spisa, administrativne potvrde ili druge isprave. Ali važno je posebno istaći da izvršilac ovog oblika krivič-nog dela falsifikovanja isprave može biti i javni službenik ako je delo izvršio izvan svoje službene dužnosti, odnosno van svog službenog ovlašćenja (van svog delokruga rada).

Privatno lice čini krivično delo intelektualnog falsifikovanja isprave ako lažno potvrdi pred javnim službenikom ili u javnoj ispravi neku činjenicu (koja ne postoji ili postoji na drugi način, ili u drugom obliku, ili sa drugim značajem), a takva činjenica se dokazuje upravo takvom ispravom.

30 Zlatarić, B., (1958). Krivični zakonik u praktičnoj primeni, Drugi svezak, Zagreb, str. 588.31 Codice penale, Note, richiami e indisi a cura di Sofo borghase, (1952). Giudici del Tribunale

di Milano, Milano


103

Kao krivično delo falsifikovanja javne isprave smatra se i falsifikova-nje svojeručnog testamenta, ili menice, ili druge hartije od vrednosti koja se prenosi indosamentom ili koja glasi na donosioca i sačinjavanje ili preinače-nje autentičnih kopija koje se koriste umesto nedostajućih originala ako je Zakonom određeno da autentična kopija može da zameni originalnu ispravu.

Krivični zakonik Austrije izmenjen je i dopunjen 1984. godine.32 Ovaj zakon poznaje i krivično delo falsifikovanja službene isprave, koje je predvi-đeno članom 311 u glavi XXII. Teži oblik krivičnog dela falsifikovanja ispra-ve, za koji je zakon predvideo težu kaznu odnosi se na slučaj sačinjavanja lažne inostrane isprave, testamenta ili papira od vrednosti.

Prema poslednjim zakonskim rešenjima Krivični zakonik Republike Nemačke u posebnom delu, u grupi krivičnih dela protiv ličnih i zajedničkih dobara, u odeljku 23, poznaje posebnu podgrupu krivičnih dela pod naslovom „Krivična dela na dokumentima i ispravama”.33 Prema nemačkom krivičnom pravu i zakonskim rešenjima, dokument u smislu ovog krivičnog dela jeste svako materijalizovano izražavanje misli koje je podesno i namenjeno za pružanje dokaza u pravnom postupanju i koje dopušta raspoznavanje svoga autoriteta. Zakon je kod objekta zaštite ipak predvideo neke razlike zavisno od toga da li se radi o privatnim ili javnim (zvaničnim) ispravama. Tako, na primer, ova razlika nema značaja u članovima 267, 274, stav 1, ali u članovi-ma 271–273 i 348. Zakon govori samo o „zvaničnim” dokumentima, dakle o javnim ispravama.

Već pominjani Francuski krivični zakonik ili Code penal, sa izmenama iz 1994. godine, donet je 22. jula 1992. godine i u članovima od 441–1 do 441–12 sadrži odredbe o krivičnim delima falsifikovanja isprava.34 U članu 441–2 inkriminisan je falsifikat isprave izdate od javnog organa u cilju potvrde ne-kog prava, identiteta ili kvaliteta, ili radi pribavljanja kakvog odobrenja, kao i upotreba tako sačinjene isprave. Ako je delo učinjeno od strane javnog služ-benika ili lica u vršenju javne funkcije, ili u nameri lakšeg izvršenja zločina, ili radi prikrivanja učinioca dela, predviđena je kazna zatvora do 7 godina i novčana kazna do 700.000 franaka. Ako je, pak, falsifikat učinjen u javnoj ili autentičnoj ispravi izdatoj od javne vlasti, predviđena je kazna zatvora do 10 godina ili novčana kazna do milion franaka. U slučaju da delo učini lice koje

32 Krivični zakonik Austrije, (1984). Strafesetz buch St 61, sa objašnjenjima dr. Foreggera, dr. Eugen Serinija, Wien

33 Krivični zakonik Republike Nemačke sa Uvodnim zakonom za Krivični zakonik i Vojno krivičnim zakonom, (1998). Beograd

34 Francuski krivični zakonik – Code Penal, (1994). Pariz


104

raspolaže javnom vlašću ili ono koje je nadležno za vršenje javne službe u obavljanju javne funcije, predviđena je kazna zatvora do 15 godina.

8. Zaključak

U sistemu krivičnog prava Republike Srbije, u glavi trideset drugoj, u grupi krivičnih dela protiv pravnog saobraćaja, predviđeno je više krivičnih dela falsifikovanja isprave:

1) falsifikovanje isprave (čl. 355 KZ RS),2) posebni slučajevi falsifikovanja isprave (čl. 356 KZ RS),3) falsifikovanje službene isprave (čl. 357 KZ RS) i4) navođenje na overavanje neistinitog sadržaja (čl. 358 KZ RS)Pojedini oblici ovih krivičnih dela (osnovni i kvalifikovani) su razgrani-

čeni uglavnom prema vrsti i prirodi objekta napada – isprave. Stoga je za pra-vilnu i zakonitu pravnu kvalifikaciju krivične stvari u svakom konkretnom slučaju potrebno precizno utvrditi o kojoj se vrsti isprave (od više postojećih u teoriji ,zakonodavstvu i sudskoj praksi) uopšte radi. Tako je privatna ispra-va objekt napada kod osnovnih oblika krivičnih dela falsifikovanja,a njihovi teži oblici su upravljeni protiv javne isprave. Posebno, službena isprava je od značaja za pravno kvalifikovanje krivičnog dela falsifikovanja službene ispra-ve. Sa domaćim ispravama su izjednačene i inostrane isprave pod zakonom određenim uslovima.

Imajući u vidu sve veći značaj isprava i širok krug mogućih izdavala-ca istih, kao savremena dostignuća koja omogućavaju široke oblike i vidove ugrožavanja i napada na mnoge društvene vrednosti, falsifikovanje isprava će još dugo vremena biti predmet razmatranja stručne i opšte javnosti. Unutar permamentnih reformi našeg krivičnog zakonodavstva u pravcu stvaranja modernog demokratskog evropskog pravnog sistema potrebno je stalno uskla-đivanje sa rešenjima koje poseduju države EU u pogledu potvrde nekog prava, identiteta ili kvaliteta, ili radi pribavljanja kakvog odobrenja, kao i upotreba tako sačinjene isprave, u cilju harmonizacije pravnih poredaka i lakše borbe protiv ove pojave na međunarodnom planu.


105

Milovan Komnenić The Doctor of Law, a Lawyer, Belgrade

željko BjelajacAssociate Professor, The Faculty of Law, Novi Sad

žaklina SpalevićFaculty Entrepreneurial Business, University Union – Nikola Tesla, Belgrade

The case of document forgery offensesA b s t r a c t

Document forgery offenses represent an assault, threat or danger to the legal traffic (law governed relations between different legal entities and in-dividuals). Since documents are the means of such a traffic, it means that these offenses are taking actions towards both the documents and resources for legal and free flow of legal traffic. Precisely because of the importance of having documents in legal affairs, especially when establishing, changing or abolishing certain legal issues, and because of the fact that these docu-ments are more and more used as an evidence, their counterfeiting represents danger and the illegality of such an extent and intensity that is necessary criminal sanctions to be used in order legal traffic entities to be protected against documents forgery and their usage in the legal affairs. According to previously mentioned facts we can see that the document itself is the object of doing criminal offenses of forgery (the Article 355–358 of the Criminal Code of Republic of Serbia). Taken into account the diversity of documents that ap-pear in the daily legal affairs, there will be talking more about their division and differentiation of the types of documents.

Key words: documents, the types of documents, document forgery, the European legislation.

Literatura

1. Aleksić, Ž., (1965). Primena naučnih dostignuća kod ličnih izvora dokaza u krivičnom postupku, Beograd, Institut za kriminološka i kriminalistič-ka istraživanja


106

2. Atanacković, D., (1985). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, Pravni fakultet

3. Bjelajac, Ž., (2008). Organizovani kriminal vs Srbija, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe

4. Crnogorčević, J., (1958). Neke napomene u vezi krivično pravnog pojma javne isprave, Naša zakonitost, (1–2)

5. Janković, S., (2011). Falsifikovanje platnih kartica kao pojavni oblik kom-pjuterskog kriminaliteta, Bezbednost, 53, (1), str. 176–188

6. Jovanović, Lj., (1983). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, Pravni fakultet

7. Jovašević, D., (1996). Falsifikovanje isprava: teorija i praksa, Zadužbina Andrejević

8. Jovašević, D., (1997). Karakteristike krivičnog dela falsifikovanja službe-ne isprave, Pravo – teorija i praksa, 14, (12), str. 51–64

9. Lazarević, Lj., (1993). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, Pravni fakultet,

10. Radovanović, M., Đorđević, M., (1977). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, Pravni fakultet

11. Sessa, Đ., (2010). Novi sustav pravnih lijekova u Ovršnom (izvršnom) zakonu R. Hrvatske, Pravo – teorija i praksa, 27, (11–12), str. 107–126

12. Stanković, G., Rajović, V., (2005). Zakon o parničnom i izvršnom postup-ku, Beograd, Zadužbina Andrejević

13. Stojanović, Z., Perić, O., (2007). Krivično pravo: posebni deo, Pravni Fakultet Beograd;

14. Tahović, J., (1961). Krivično pravo: posebni deo, Beograd, Savremena administracija

15. Triva, S., (1972). Građansko procesno pravo, Zagreb, Narodne novine16. Tomić, Z., Bačić, V., (1997). Komentar zakona o opštem upravnom po-

stupku, Beograd, Službeni list SCG17. Trajković, D., (1958). Javne isprave izdate u ime samostalnih ustanova i

organizacija, Pravni život, br. 9–1018. Zlatarić, B., (1958). Krivični zakonik u praktičnoj primeni, Drugi svezak,

Zagreb, Informator19. Zakon o nostifikaciji i ekvivalenciji školskih svedočanstava, Sl. Glasnik

SR Srbije br. 29/73;20. Zakon o legalizaciji isprava u međunarodnom pravnom prometu, Sl. List

SFRJ br. 6/73;21. Codice penale, Note, richiami e indisi a cura di Sofo borghase, (1952).

Giudici del Tribunale di Milano, Milano


107

22. Francuski krivični Zakonik, (1994). Pariz23. Krivični zakonik Austrije, (1984). Strafesetz buch St 61, sa objašnjenjima

dr. Foreggera, dr. Eugen Serinija, Wien24. Krivični zakonik Republike Nemačke sa Uvodnim zakonom za Krivični

zakonik i Vojno krivičnim zakonom, (1998). Beograd25. Vukašinović, P., Šoltes, I.,(2009). Dokazivanje u upravnom postupku –

značajan segment opšteg dela upravnog prava, Pravo – teorija i praksa, 26, (7–8), str. 156–167.

108

Milica Kovačević*

VASPITNI NALOZI U SRBIJI

REZIME: Uvođenje instituta vaspitnih naloga u maloletničko krivično pravo Srbije omogućilo je širu zastupljenost diverzionog modela reago-vanja na maloletničku delinkvenciju. Shodno Zakonu o maloletnim uči-niocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica, vaspitni nalozi mogu biti primenjeni kako od strane sudije za maloletnike, tako i od strane javnog tužioca za maloletnike, a u cilju izbegavanja pokretanja kri-vičnog postupka ili radi obustave krivičnog postupka prema maloletniku. Nesporno je da je u pitanju mera osobenog karaktera koja tvori posebnu kategoriju uz tradicionalno poznate maloletničke krivične sankcije u na-šem pravnom sistemu. Osobito interesovanje za vaspitne naloge pobuđuje i to što se putem njih implementiraju određeni elementi restorativne prav-de, kao koncepta koji izaziva veliku pažnju na internacionalnom nivou. Imajući u vidu navedeno, autor je izlaganja u radu posvetio razmatranju osnovnih odlika instituta vaspitnih naloga.

Ključne reči: vaspitni nalozi, maloletni učinioci krivičnih dela, javni tuži-lac za maloletnike, diverzioni model

Uvodna razmatranja o diverzionom modelu reagovanja na maloletnički kriminalitet i vaspitni nalozi

Pri razmatranju problematike delotvornog reagovanja na kriminalitet maloletnika uvek se susrećemo sa pitanjem kako zadovoljiti dva veoma bitna interesa: sa jedne strane primeniti mere koje će imati izvestan generalno-pre-ventivni efekat, te efektno manifestovati društvenu neprihvatljivost krimina-liteta maloletnika, a sa druge strane odabrati mere koje će odgovarati veoma složenim potrebama maloletnika, uvažavajući pri tome proces odrastanja kao ključnu i izuzetno osetljivu fazu u životu svake individue. Kada je u pitanju

* Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Univerzitet u Beogradu, asistent na predmetu osnovi krivičnog prava. E-mail: [email protected]

UDK: 343.242/.44–053.6BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 108–119


Vaspitni nalozi u Srbiji

109

suzbijanje maloletničkog kriminaliteta država ne teži isključivo realizovanju svog prava na sankcionisanje krivičnog dela u srazmeri sa njegovom priro-dom i težinom, već ima i obavezu da adekvatno ispunjava svoje vrlo složene dužnosti u pogledu zaštite maloletnih lica. Ovakva pozicija države proizlazi iz tekovina moderne nauke koja ukazuje na nedelotvornost rigidnog i repre-sivnog odnosa prema prestupnicima koji bi se takvim odnosom izolovali i dodatno dehumanizovali.1 Stoga su u savremenom sistemu maloletničkih kri-vičnih sankcija i mera pre svega prisutne mere pomoći i socijalizacije, sa što manje elemenata prinude, odnosno ograničavanja prava i slobode, a sve više elemenata brige, nadzora i otklanjanja i predupređivanja smetnji za normalan razvoj i sazrevanje.2

Problematika se dodatno komplikuje činjenicom da osim o blagostanju maloletnika i o opštem interesu treba razmišljati i o interesima oštećenog, od-nosno o tome da težnja oštećenog ka pravednom ishodu, te želja za materijal-nom i moralnom satisfakcijom budu zadovoljeni. Otuda je veoma teško pronaći adekvatan oblik srazmernog i svrsishodnog reagovanja koje neće ugroziti, već upravo obratno, omogućiti potpuno realizovanje maloletnikovih potencijala uz istovremeno uzimanje u obzir drugih, takođe značajnih, interesa.

Imajući u vidu opisane tendencije, naš zakonodavac je uvažio preporuke relevantnih međunarodnih akata koji nedvosmisleno sugerišu izbegavanje vo-đenja krivičnog postupka i izricanja maloletničkih krivičnih sankcija u svim slučajevima gde je to prihvatljivo, te osobito naglašavaju nedelotvornost pri-mene zavodskih mera koje treba izricati u najminimalnijem mogućem opsegu i kada je to apsolutno neophodno. Tako Pekinška pravila3 predviđaju da će se, kad god je to primereno, razmotriti mogućnost da se slučajevi maloletnih pre-stupnika rešavaju mimo pribegavanja formalnom sudskom postupku (pravilo broj 11). Havanska pravila4 propisuju da lišavanje slobode treba da bude kraj-nje sredstvo, da se izriče u minimalnom trajanju, da podrazumeva mogućnost ranijeg otpuštanja5 i da bude ograničeno samo na izuzetne slučajeve (pravilo broj 2).

1 Više o tome: Bobić, A., (2011). Resocijalizacija osuđenih lica kao faktor smanjenja kriminala, Pravo – teorija i praksa (4–6), str. 51–65.

2 Tako: Jovašević, D., (2010). Primena vaspitnih naloga prema maloletnim delinkventima, Socijalna misao (1), str. 77.

3 Standardna minimalna pravila UN za maloletničko pravosuđe (Pekinška pravila), usvojena Rezolucijom Generalne skupštine br. 40/33 od 29.11.1985. godine

4 Pravila UN o zaštiti maloletnika lišenih slobode (Havanska pravila), usvojena Rezolucijom Generalne skupštine br. 45/113 od 14.12.1990. godine

5 Više o uslovnom otpustu: Pavlović, Z., (2009). Uslovni otpust u kaznenom zakonodavstvu Srbije, Pravo – teorija i praksa (11–12), str. 87–100.


110

U duhu priznavanja ključnog značaja specijalno-preventivnog dejstvova-nja lišenog suvišne represije, na globalnom nivou su uvaženi rezultati određe-nih istraživanja koji govore u prilog celishodnosti krivičnopravnog nereago-vanja u slučaju bagatelnog kriminaliteta maloletnika, pa eventualno i slučaju izvršenja krivičnih dela srednje težine. Naime, praksa i nauka ukazuju na to da je nedozvoljeno ponašanje veoma često samo prolazna pojava u životu maloletnika, svojevrsno „buntovništvo bez razloga” u periodu kada je malo-letnik zbunjen brojnim i burnim psihofizičkim promenama kroz koje prolazi, neretko nailazeći na nerazumevanje i nemajući odgovarajuću podršku. Tako Cavadino i Dignan navode da na svakih 100 maloletnih Engleza dolazi 3,3 učinilaca krivičnih dela, ali da tek minimalan procenat maloletnika i kasni-je krši zakon, dok ogromna većina sa zrelijim životnim godinama u potpu-nosti odustaje od kriminalnog ponašanja.6 Prenaglašeno dejstvovanje može rezultirati nepotrebnom stigmatizacijom maloletnika i stvoriti mu poteškoće u ostvarivanju životnih ciljeva poput uspešnog okončanja školovanja, te pro-nalaženja posla i sticanja poznanstava i prijateljstava. Vaspitni nalozi stoga mogu biti spasonosna mera zbog svog neinvazivnog karaktera kada je u pita-nju ranjiva ličnost maloletnika.

Usled svega navedenog u zakonodavstvima mnogih zemalja sve prisutniji je diverzioni model reagovanja,7 odnosno opredeljivanje za reakciju koja po-drazumeva izbegavanje krivičnog postupka ili obustavu već pokrenutog kri-vičnog postupka. Kada je reč o različitim modalitetima skretanja od krivičnog postupka, treba napomenuti da postoji razlika između proste diverzije i diver-zije sa intervencijom. Prostu diverziju je naše pravo poznavalo i pre donošenja Zakona o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti ma-loletnih lica8 (skraćeno ZOMUKD), i to kroz primenu načela oportuniteta kri-vičnog gonjenja koje omogućava da javni tužilac za maloletnike, pod zakonom propisanim uslovima, ne pokrene krivični postupak i pored postojanja dokaza o osnovanoj sumnji da je maloletnik učinio krivično delo. Danas je u Srbiji uz prostu diverziju zastupljena i diverzija sa intervencijom9 koja takođe podra-zumeva bilo nepokretanje krivičnog postupka, bilo njegovu obustavu, ali uz

6 Prema: Knežević, M., (2007). Penologija u socijalnom radu, Zagreb, Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, str. 142.

7 Primera radi Nemačka, ili zemlje iz naše neposrednog okruženja poput Crne Gore, Makedonije i Hrvatske

8 Službeni glasnik RS, br. 85/059 Više o navedenom u: Stevanović, I., (2006). Nova zakonska rešenja o maloletnicima: značaj

alternativa institucionalnom tretmanu, Temida (1), str. 62,63.


111

primenu vaspitnih naloga kao mera sui generis karaktera.10 Upravo diverzija sa intervencijom otvara perspektivu za primenjivanje ideja restorativne prav-de, odnosno za određeno zadovoljenje interesa lica koje je oštećeno krivičnim delom, o čemu će biti reči.

Vaspitni nalozi u Srbiji – normativno regulisanje i praksa

ZOMUKD u članu 5 propisuje uslove u vezi sa krivičnim delom i lič-nošću maloletnog učinioca krivičnog dela koji moraju biti kumulativno ispu-njeni kako bi se mogao primeniti vaspitni nalog. Kako primena11 vaspitnog naloga neminovno predstavlja svojevrsnu pogodnost za maloletnika koji će time izbeći započinjanje ili dalje vođenje krivičnog postupka, to je zakono-davac ograničio mogućnost primene ovog instituta na krivična dela za koja je propisana novčana kazna ili kazna zatvora do pet godina. Takođe neophodno je da maloletnik priznaje krivično delo, te da ima određeni odnos prema kri-vičnom delu i oštećenom.

Što se tiče zahteva da maloletnik ne negira izvršenje krivičnog dela oči-gledno je da bi odsustvo priznanja dovelo u pitanje svrsishodnost vaspitnog naloga, što se osobito odnosi na primenu vaspitnog naloga koji podrazumeva izvinjenje i naknadu štete oštećenom. Naime, neiskreno izvinjavanje svakako ne bi odgovaralo opštoj svrsi vaspitnih naloga koja se, između ostalog, ogleda i u uticanju na jačanje lične odgovornosti maloletnika.

Kada je reč o odnosu prema krivičnom delu i oštećenom, ZOMUKD ne precizira kakav bi taj odnos u suštini trebalo da bude, ali po logici stvari on bi nesumnjivo morao podrazumevati kajanje, sagledavanje štetnih posledica krivičnog dela i tome slično. Ukoliko maloletnik ne bi u granicama svojih mogućnosti spoznao štetnost i neprihvatljivost sopstvenog postupanja, onda bi to ipak iziskivalo drugačiji i intenzivniji vaspitni uticaj, te samim tim ne bi bilo primereno primenjivanje vaspitnog naloga.

U članu 7 ZOMUKD predviđeno je pet vrsta vaspitnih naloga: poravnanje sa oštećenim kako bi se naknadom štete, izvinjenjem, radom ili na neki drugi način otklonile, u celini ili delimično, štetne posledice dela; redovno pohađa-nje škole ili redovno odlaženje na posao; uključivanje, bez naknade, u rad hu-manitarnih organizacija ili poslove socijalnog, lokalnog ili ekološkog sadržaja;

10 O sui generis prirodi vaspitnih naloga više u: Radulović, LJ., (2008). Vaspitni nalozi kao posebne mere reagovanja prema maloletnim učiniocima krivičnih dela, Revija za kriminologiju i krivično pravo (1), str. 27–42.

11 Škulić ukazuje da zakonodavac upotrebom termina „primena” umesto „izvršenje” dodatno naglašava da vaspitni nalozi nisu krivične sankcije već svojevrsne parasankcije: Škulić, M., (2011). Maloletničko krivično pravo, Beograd, Pravni fakultet, str. 368.


112

podvrgavanje odgovarajućem ispitivanju i odvikavanju od zavisnosti izazvane upotrebom alkoholnih pića ili opojnih droga i uključivanje u pojedinačni ili grupni tretman u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi ili savetovalištu.

Analizom registra vaspitnih naloga zaključujemo da su naknada štete i izvinjenje oštećenom, kao i besplatno angažovanje na poslovima od druš-tvenog značaja, vaspitni nalozi putem kojih se maloletniku omogućava da se sopstvenim zalaganjem oduži bilo oštećenom, bilo društvenoj zajednici, te da umanji negativne posledice svog postupanja. Preostali vaspitni nalozi pre svega služe otklanjanju stanja i problema čije bi zanemarivanje ili negiranje i ubuduće moglo negativno uticati na maloletnika, te možda i rezultirati ponov-nim vršenjem krivičnog dela. Stoga se ovim vaspitnim nalozima maloletniku nalaže da pohađa školu ili da se zaposli, odnosno da se leči od bolesti zavisno-sti ili savetuje sa stručnim licima.

Upravo u vaspitnim nalozima koji su usmereni na otklanjanje problema-tičnih stanja i teškoća sa kojima se maloletnik susreće prepoznajemo speci-fičan karakter maloletničkog krivičnog prava, te samim tim i sankcija i mera kojima se ono služi u suzbijanju kriminaliteta. Naime, izvršenje krivičnog dela neretko ukazuje na problem vaspitne zapuštenosti i neadekvatne socija-lizovanosti maloletnika, zato sankcije i druge mere treba prilagoditi sazna-njima koja proisteknu iz detaljnog upoznavanja ličnosti i ranijeg života ma-loletnika. U tom smislu je i naš zakonodavac predvideo da je svrha vaspitnih naloga da se ne pokreće krivični postupak prema maloletniku ili da se isti po-stupak obustavi, odnosno da se primenom vaspitnog naloga utiče na pravilan razvoj maloletnika i jačanje njegove lične odgovornosti kako ubuduće ne bi činio krivična dela (član 6 ZOMUKD). Pružanje podrške, pomoći i različitih vidova socijalne zaštite može da bude daleko delotvornije od oslanjanja na prinudu, kojom se, inače, pored vaspitnih naloga ne odlikuju ni maloletničke krivične sankcije koje u našoj zemlji izriče sud. Zapravo ZOMUKD, u čla-nu 10, stav 1, konstatuje da je svrha krivičnih sankcija prema maloletnicima da se nadzorom, pružanjem zaštite i pomoći, kao i obezbeđivanjem opšteg i stručnog osposobljavanja utiče na razvoj i jačanje lične odgovornosti malolet-nika, na vaspitavanje i pravilan razvoj njegove ličnosti, kako bi se obezbedilo ponovno uključivanje maloletnika u društvenu zajednicu.

Način na koji će se najefikasnije uticati na pravilan razvoj maloletnika zavisi od toga u kojoj sferi se ispoljavaju problemi u maloletnikovom ponaša-nju. U nekim slučajevima dejstvo vaspitnih naloga pre svega treba usmeriti na stvaranje radnih navika, odnosno na što konstruktivnije korišćenje slobodnog vremena. Pojedini maloletnici su usled propusta i nedostataka u obrazovanju u situaciji da, u danas inače teškim ekonomskim i socijalnim prilikama, imaju


113

veoma sužene životne perspektive.12 Međutim sa problemima se susreću i oni maloletnici koji se školuju ili rade, jer i trenutke predaha treba ispuniti kvalitetnim sadržajima. Tako, primera radi, sociolog E. Burgess, na osno-vu studije o distribuciji maloletničkog prestupništva po gradskim zonama u čikagu, konstatuje da adekvatno organizovano slobodno vreme i posećivanje rekreativnih centara deluju blagotvorno na maloletnike koji su prethodno is-poljavali kriminalne sklonosti.13 Sve ovo samo ilustruje kompleksnost zadat-ka koji stoji pred onima koji učestvuju kako u odabiru i nadziranju, tako i u primeni vaspitnih naloga.

Shodno članu 5 stav 2 ZOMUKD vaspitni nalog prema maloletniku može primeniti nadležni javni tužilac za maloletnike ili sudija za maloletni-ke. Vaspitni nalog može da traje do šest meseci, s tim što se u tom vremenu može zameniti drugim nalogom ili ukinuti, a izbor i primenjivanje vaspitnog naloga vrše se u saradnji sa roditeljima, usvojiocem ili staraocem maloletnika i nadležnim organom starateljstva (ZOMUKD član 8, st. 2 i 3).

Kao i svaki novi institut i vaspitni nalozi u Srbiji postepeno osvajaju sve šire polje primene u praksi, pri čemu je taj proces usporen određenim okolno-stima. U periodu od kako su vaspitni nalozi postali deo našeg sistema sankcija i mera za maloletnike pa zaključno sa 2010. godinom, kao poslednjom godi-nom za koju su nam trenutno dostupni relevantni statistički pokazatelji, za-beležen je ukupni porast primenjivanja ovog sredstva reagovanja. Na osnovu zbirnih podataka Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu14 saznajemo da su tokom 2007. godine prema 134 maloletna lica primenjeni vaspitni nalozi, da bi sledeće godine je taj broj ipak bio nešto manji i sveo se na 125. Međutim, u 2009. godini ukupan broj maloletnih lica prema kojima je primenjen vaspitni nalog bio je 211, da bi se tokom 2010. godine popeo na 287 maloletnika.15

Najčešće primenjivana vrsta vaspitnog naloga u Srbiji jeste poravnanje sa oštećenim, a primena ovog naloga, sa izuzimanjem 2008. godine, takođe beleži porast (92 u 2007. godini, 74 u 2008. godini, 123 u 2009. godini i 173 u 2010. godini). Primat ovog vaspitnog naloga je sasvim očekivan, imajući u vidu da je njegova implementacija u praksi ipak najjednostavnija, osobito

12 O značaju obrazovanja u sprečavanju maloletničkog kriminaliteta više u: Radulović, LJ., (2010). Funkcija obrazovanja u suzbijanju maloletničkog kriminaliteta, Strani pravni život (1), str. 145–168.

13 Prema: Milašinović, S,. (2000). Kriza, mladi, kriminal, Beograd, Taš print, str. 263.14 Republički zavod za socijalnu zaštitu (2011). Izveštaj o radu centara za socijalni rad u Srbiji,

Beograd15 Naglašavamo da se u izveštaju izričito pominje broj maloletnika prema kojima je primenjen

vaspitni nalog, a da ZOMUKD predviđa mogućnost primene jednog ili više vaspitnih naloga prema maloletnom učiniocu krivičnog dela (član 5, stav 1)


114

ukoliko se sadržina naloga svede na izvinjenje oštećenom. Naravno da se može raspravljati o tome da li praktični razlozi treba da pretežu pri izboru vaspitnih naloga. No, treba imati u vidu da je i dalje aktuelan nedostatak podzakonskih tekstova kojima bi se detaljno razradila problematika primene vaspitnih naloga. Ovakva situacija otvara niz tehničkih problema i drastično utiče na odluku nadležnih da li da uopšte primene vaspitne naloge u slučaje-vima kada su za to ispunjeni zakonski uslovi.

U skladu sa postojećim prilikama u našoj zemlji treba tumačiti i podatke Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu, shodno kojima u 2007. godini nije primenjen ni jedan vaspitni nalog uključivanja u pojedinačni ili grupni tre-tman u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi ili savetovalištu, te da je tokom 2008. i 2009. godine primenjeno samo 9, odnosno 13, ovih naloga, to jest tokom 2010. godine tek 3 vaspitna naloga uključivanja u različite tretmane i savetovanja. Takođe, zabeležena je minimalna primena vaspitnog naloga podvrgavanje odgovarajućem ispitivanju i odvikavanju od zavisnosti izazva-ne upotrebom alkoholnih pića ili opojnih droga, te su tokom 2010. godine primenjena samo 2 takva naloga.

Vaspitni nalozi u Srbiji i restorativna pravda

Pošto nastojimo da ukažemo kako su određeni elementi restorativnog koncepta prisutni u našem pozitivnom maloletničkom krivičnom pravu, po-trebno je ukratko pojasniti šta se to suštinski podrazumeva pod pojmom re-storativne pravde. Pri tome treba imati u vidu da je u pitanju pojam za čije je definisanje izuzetno zainteresovana naučna javnost, što ima za posledicu mnoštvo definicija datih od strane sociologa, kriminologa, antropologa, te autora koji se bave proučavanjem pozitivnopravnih disciplina.

Korene restorativne pravde pronalazimo u sedamdesetim i osamdesetim godinama 20. veka, kada se sve više kritikuju načela retributivne pravde, na kojoj je do tada krivičnopravni sistem u potpunosti počivao, a imajući u vidu da retributivni pristup ističe samo krivično delo i prestupnika, uglavnom za-nemarujući pri tome žrtvu.16 Idejnim tvorcem koncepta restorativne pravde17

16 Treba napomenuti da je u našem krivičnopravnom sistemu oštećenom tradicionalno zagarantovan određeni korpus prava, te da ipak ne može biti reči o njegovoj potpunoj zanemarenosti i pre no što su ideje modernog restorativnog koncepta prodrle u naše pravo. Tako Breneselović uočava da ni ranije nije bilo sporno pravo oštećenog na isticanje imovinskopravnog zahteva u krivičnom postupku i slično: Breneselović, L., (2011). Recepcija restorativne pravde kao primer nekritičkog diskursa u pravnoj sociologiji: slučaj Srbije, Sociološki pregled XLV (1), str. 45–66.

17 Smatra se da je termin restorativna pravda prvi upotrebio teoretičar Albert Englash 1977. godine, govoreći o tri vrste krivičnopravnog sistema: retributivnom, distrubutivnom i


115

smatra se čuveni norveški profesor kriminologije Nilss Christe, autora dela „Konflikt kao svojina” iz 1977. godine. Ako veoma pojednostavimo stvari, možemo reći kako Christie tvrdi da klasična, retributivna pravda „krade” su-kob nastao u vezi sa izvršenim krivičnim delom od onih kojih se ovaj najviše tiče, odnosno od žrtve, učinioca i društva. Profesionalci preuzimaju stvar u svoje ruke, onemogućavajući rešavanje konflikta na način koji bi odgovarao svim zainteresovanim stranama i koji bi uklonio većinu posledica ne stigma-tizujući pri tom prestupnika,18 stoga treba popularisati bitno drugačiji pristup.

Načelno možemo reći da restorativna pravda podrazumeva kako zaštitu interesa oštećenog krivičnim delom, tako i potpunu inkluziju učinioca kri-vičnog dela u zajednicu o čije se norme oglušio preduzimanjem kriminal-nog akta. Da bi se ovako kompleksni ciljevi ostvarili, elementi restorativnog procesa moraju biti: potpuna saglasnost i učešće svih subjekata involviranih u izvršeno krivično delo u traženju kompromisa, popravljanje onoga što je uništeno, utvrđivanje odgovornosti, prevazilaženje podele na „njih i nas”, jer se i učinilac i žrtva time izoluju od zajednice kao celine, te jačanje osećaja pripadnosti zajednici.19

Kada je reč o vaspitnim nalozima u ZOMUKD i njihovim dodirnim tačkama sa restorativnom pravdom, nesporno je da našu pažnju zaokuplja pre svega vaspitni nalog poravnanje sa oštećenim u cilju naknade štete. Ovaj vaspitni nalog podrazumeva obavezu maloletnika da se izvini oštećenom, da radom otkloni štetne posledice, odnosno da kakvim drugim oblikom anga-žovanja doprinese povratku u stanje pre izvršenja krivičnog dela, to jest da omogući restituciju. Na ovaj način maloletnik doprinosi uspostavljanju rav-noteže koja je narušena njegovim kriminalnim ponašanjem, ali istvoremeno i ostvaruje uvid u stvarne posledice onoga što je učinio. Time poravnanje sa oštećenim doprinosi razvoju osećanja lične odgovornosti, što je ujedno i naj-bolje sredstvo specijalne prevencije.

Ukoliko posmatramo vaspitni nalog poravnanje sa oštećenim u kontek-stu preostalih vaspitnih naloga koje je zakonodavac osmislio, svakako ćemo uočiti da je pre svega poravnanje neposredno usmereno ka restoraciji i re-stituciji, odnosno ka potpunom ili delimičnom otklanjanju posledica koje su nanete izvršenim krivičnim delom. Tačno je da i vaspitni nalog koji podra-zumeva besplatno uključivanje u rad humanitarnih organizacija ili u poslove socijalnog, lokalnog ili ekološkog karaktera isto tako predstavlja svojevrsni

restorativnom-koji se zasniva na restituciji i naknadi štete nastale krivičnim delom, prema: Ćopić, S., (2007). Pojam i osnovni principi restorativne pravde, Temida (1), str. 27.

18 Ćopić S, op. cit, str. 27.19 Prema: Kostić, M., (2007). Uspostavljanje standarda za restorativnu pravdu, Temida (1), str. 2,3.


116

pokušaj da se učinilac krivičnog dela oduži društvu za pričinjenu štetu, s tim što takav vaspitni nalog nije direktno usmeren ka zadovoljavanju individual-nih interesa oštećenog. U svakom slučaju, putem navedenih vaspitnih naloga, ideje restorativne pravde na veoma vidljiv način prodiru u modele reagovanja na kriminalitet maloletnika u Srbiji.

Međutim, ostvarivanje ideja restorativnog koncepta suštinski je dove-deno u pitanje nedovoljnim uključivanjem društvene zajednice i građana u implementaciju vaspitnih naloga. Tako i pored eventualne spremnosti malo-letnika da se bez naknade uključe u rad humanitarnih organizacija ili poslo-ve socijalnog, lokalnog ili ekološkog sadržaja neće doći do realizacije ovih naloga ukoliko nema zainteresovanih fizičkih i pravnih lica koja bi takođe bila akteri u različitim društveno angažovanim poduhvatima. U tom smislu je potrebno ozbiljnije angažovanje nadležnih kako na institucionalnom osnaži-vanju, tako i na animiranju javnog mnjenja, jer je jasno da su potrebe za obav-ljanjem poslova od opštedruštvenog i lokalnog značaja velike i raznovrsne. Primera radi Bazemore i Day navode da u SAD maloletni učinioci krivičnih dela seku drva i unose ogrev za potrebe starijih sugrađana, farbaju fasade i slično.20 Podrazumeva se da je organizovanje ovih aktivnosti skopčano sa brojnim tehničkim pitanjima koja se tiču nadziranja maloletnika, garantova-nja bezbednosti na radu i sličnog, ali to ne bi trebalo da bude razlog za olako odustajanje od realizacije višestruko korisnih vaspitnih naloga. Adekvatno organizovanje različitih aktivnosti može značajno da doprinese jačanju ma-loletnikovog osećanja pripadnosti i korisnosti lokalnoj zajednici, što može pozitivno uticati na razvijanje osećanja samopoštovanja.21

Zaključna razmatranja

Vaspitni nalozi predstavljaju mere osobenog karaktera u našem pravnom sistemu, kako u pogledu činjenice da se primenjuju mimo krivičnog postupka ili uz obustavu istog, tako i u pogledu činjenice da ih pored sudije za malo-letnike može primenjivati i javni tužilac za maloletnike. Ovim institutom na-stoji se izbeći stigmatizujuće, pa i traumatizujuće, dejstvo vođenja krivičnog postupka i izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima. Realizacijom vaspitnog naloga postiže se sa jedne strane, lakša reintegracija maloletnika

20 Prema: Bazemore, G., Day, S., E., (1996). Restoring the balance: juvenile and community justice, Juvenile Justice, III (1 9, str. 5. i 6.

21 Tako: Radulović, LJ., (2007). Vaspitni nalozi: alternativa sankcijama za maloletnike u: S. Taboroši (urednik) Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija sa pravom EU, Beograd, Pravni fakultet, str. 224


117

u lokalnu zajednicu, čemu posebno može doprineti razerašavanje konfliktne situacije sa oštećenim i obavljanje volonterskih poslova, a sa druge strane saniranje različitih stanja i problema sa kojima se maloletnik suočava, poput bolesti zavisnosti i diskontinuiteta u procesu obrazovanja.

Iz najznačajnijih međunarodnih dokumenata koji se odnose na oblast maloletničke delinkvencije i maloletničkog pravosuđa, poput Pekinških, Havanskih i Tokijskih pravila, a i iz Konvencije UN o pravima deteta kao najznačajnijeg dokumenta o pravima deteta, proizlazi da se budućnost reago-vanja na maloletnički kriminalitet zasniva na individualizovanom pristupu,22 odnosno na što širem spektru mera zaštite, brige i staranja o maloletnim učiniocima krivičnih dela, te na što intenzivnijem ograničavanju represiv-nih mera i to samo na slučajeve koji nužno iziskuju takvo dejstvovanje. Naše maloletničko krivično pravo usklađeno je sa ovakvim težnjama, a ključne mere za omogućavanje skretanja od krivičnog postupka predstavljaju upravo vaspitni nalozi.

Pored normativnog usklađivanja potrebno je i stvaranje odgovarajućih institucionalnih okvira u kojima će vaspitni nalozi biti šire i suštinski im-plementirani, za razliku od trenutno postojeće situacije u kojoj su ove mere zastupljene sa minimalnim učešćem u odnosu na krivične sankcije koje se u našim uslovima tradicionalno izriču maloletnicima. U tom smislu se očekuje donošenje neophodnih podzakonskih akata koji će razrešiti brojne nedoumice u vezi sa tehnikom i modalitetima izvršenja vaspitnih naloga, ali i opredelji-vanje nužnih kadrovskih i materijalnih resursa koje će zaista omogućiti šire primenjivanje diverzionih modela reagovanja.

Mr Milica Kovačević The Assistant on the subject of the Basis of Criminal Law, The Faculty of Special Education and Rehabilitation, The University of Belgrade

Diversion orders in the Republic of Serbia

A b s t r a c t

Diversion model of reaction towards juvenile crime has been introduced into the Serbian criminal law system by the implementation of diversion or-ders. Serbian Law on Juvenile Offenders and Criminal Protection of Juveniles has enabled the application of various types of diversion orders as a novelty in

22 Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima, Pravo – teorija i praksa (7–8), str. 76.


118

juvenile criminal law of the Republic of Serbia. Diversion orders constitute a specific category of measures which can be applied both by the juvenile judge and by the public prosecutor for juveniles, in order to avoid, or to suspend, criminal proceedings towards juvenile offenders. Certain elements of the in-ternationally acclaimed concept of restorative justice have been introduced into the Serbian criminal law system by the application of diversion orders. Therefore, the goal of this paper is to present the main features of diversion orders.

Keywords: diversion orders, juvenile offenders, a public prosecutor for juveniles, a diversion model

Literatura

1. Bazemore, G., Day, S.,E., (1996). Restoring the balance: juvenile and community justice, Juvenile Justice, III (1), str. 3–14.

2. Bobić, A., (2011). Resocijalizacija osuđenih lica kao faktor smanjenja kri-minala, Pravo – teorija i praksa (4–6), str. 51–65.

3. Breneselović, L., (2011). Recepcija restorativne pravde kao primer nekri-tičkog diskursa u

4. pravnoj sociologiji: slučaj Srbije, Sociološki pregled XLV (1), str. 45–66.5. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema

maloletnicima, Pravo – teorija i praksa (7–8), str. 76–92.6. Jovašević, D., (2010). Primena vaspitnih naloga prema maloletnim delin-

kventima, Socijalna misao (1), str. 77–92.7. Knežević, M., (2007). Penologija u socijalnom radu, Zagreb, Pravni fa-

kultet Sveučilišta u Zagrebu8. Kostić, M., (2007). Uspostavljanje standarda za restorativnu pravdu,

Temida (1), str. 5–14.9. Milašinović, S., (2000), Kriza, mladi, kriminal, Beograd, Taš print

10. Pavlović, Z., (2009). Uslovni otpust u kaznenom zakonodavstvu Srbije, Pravo – teorija i praksa (11–12), str. 87–100.

11. Radulović, Lj., (2007). Vaspitni nalozi-alternativa sankcijama za malolet-nike u: S. Taboroši (urednik) Razvoj pravnog sistema Srbije i harmoniza-cija sa pravom EU, Beograd, Pravni fakultet, str. 215–225.

12. Radulović LJ., (2008). Vaspitni nalozi kao posebne mere reagovanja pre-ma maloletnim učiniocima krivičnih dela, Revija za kriminologiju i kri-vično pravo (1), str. 27–42.


119

13. Radulović, LJ., (2010). Funkcija obrazovanja u suzbijanju maloletničkog kriminaliteta, Strani pravni život (1), str. 145–168.

14. Stevanović, I., (2006). Nova zakonska rešenja o maloletnicima: značaj alternativa institucionalnom tretmanu, Temida (1), str. 61–66.

15. Ćopić, S., (2007). Pojam i osnovni principi restorativne pravde, Temida (1), str. 25–35.

16. Škulić, M., (2011). Maloletničko krivično pravo, Beograd, Pravni fakultet17. Standardna minimalna pravila UN za maloletničko pravosuđe, Rezolucija

Generalne skupštine br. 40/33 od 29.11.1985. godine18. Pravila UN o zaštiti maloletnika lišenih slobode, Rezolucija Generalne

skupštine br. 45/113 od 14.12.1990. godine19. Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti

maloletnih lica, Službeni glasnik RS, br. 85/05 20. Republički zavod za socijalnu zaštitu (2011). Izveštaj o radu centara za

socijalni rad u Srbiji, Beograd

120

Despotov Mara* Ferizović Silva**

CITIRANOST RADOVA PROF. DR SLAVKA CARIĆA U CITATNOJ BAZI SCINDEKS

REZIME: U ovom istraživanju bibliometrijskim metodama urađena je ci-tiranost radova prof. dr Slavka Carića (1936–2006) u citatnoj bazi SCIn-deks. Prilikom analize nije uključeno mišljenje niti ocena recenzenata jer su svi neophodni podaci dostupni u pomenutoj bazi (SCIndeks). Polazeći od činjenice da je citiranost jedan od najvažnijih kriterijuma za vredno-vanje naučnog rada određenog naučnika, i u ovom istraživanju citiranost je bila relevantan pokazatelj naučnog rada prof. dr Slavka Carića, koji je veoma cenjen naučni radnik iz oblasti privrednog prava i međunarodnog privrednog prava kako u našoj zemlji, tako i u inostranstvu. Autor je broj-nih udžbenika i članaka iz ovih oblasti. Analiza citiranosti urađena je za vremenski period od 1991. do aprila 2012. godine.

Ključne reči: citiranost, vrednovanje naučnog učinka rada, vrednovanje naučnika.

Citiranost kao pokazatelj naučnog učinka autora

Vrednovanje i ocenjivanje naučnog rada i naučnog učinka autora veo-ma je delikatan posao zato što se ne može vršiti merilima koja važe za neku drugu vrstu produktivnosti. U nauci postoji veliki problem vrednovanja kako naučnih časopisa tako i samih radova u njima. Razvojem nauke i tehnike razvili su se i novi kriterijumi vrednovanja naučnog učinka – scijentometrija (naukometrija) – čiji se kvantitativni pokazatelji smatraju najobjektivnijim.

1 Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad, E-mail: [email protected]

2 Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, E-mail: [email protected]

UDK: 001.814BIBLID: 0352-3713 (2012); 29, (4–6): 120–129


Citiranost radova prof. dr Slavka Carića u citatnoj bazi SCIndeks

121

„Scijentometrija je deo scijentologije (nauka o nauci) koja analizira nauč-ne radove i njihovu citiranost u odabranom uzorku naučnih časopisa.”1

Međutim, Kristina Vlajinac u svojoj prezentaciji „Vrednovanje naučni-ka” smatra da do sada nije pronađen zadovoljavajući kriterijum za vredno-vanje naučnog rada i naučnika. Naglašava da što se više kriterijuma koristi to je objektivnije vrednovanje.2 Takođe, naglašava da je kvalitativna recen-zija, tj. ekspertsko mišljenje, najpouzdaniji ali i najneobjektivniji kriterijum. Nasuprot tome, kvantitativni scijentometrijski pokazatelji smatraju se najo-bjektivnijim, ali i najnepouzdanijim kriterijumima koji su, međutim, veoma dostupni i sve se više koriste. Dakle, i sama autorka je kontradiktorna prili-kom prezentovanja kriterijuma na osnovu koga bi vrednovanje naučnog rada, pa i samog naučnika bilo najobjektivnije i najpreciznije.

Pitanje citiranosti je veoma složeno pitanje na koje nije jednostavno dati odgovor. Citati uglavnom predstavljaju pokazatelje naučnog učinka autora, međutim, moguće je i da se radi o negativnim citatima. Ukoliko članak nije kvalitetan, može da bude mnogo puta citiran zbog široke rasprostranjenosti kritike članka. „Značajan broj negativnih citata za određeni članak može u stvari prikazivati da je to važan, iako kontraverzni publicitet.”3

„Pravilno citiranje treba da otkrije autorove izvore, ne da ih sakrije. Ono treba da pošteno prikaže istraživanje koje je sprovedeno. To znači da tre-ba da pruži zasluge svim autorima, prikaže materijal na kome je zasnovan rad i sprovede čitaoce do korišćenog materijala kako bi ga oni dalje istražili. Ovakav način citiranja tačno odražava rad samog autora (kao i rad drugih au-tora na tu temu), uz lako moguću proveru osnovanosti njegovih argumenata.”4 Znači, greške postoje, ali uvek moramo misliti i obratiti pažnju na njih prili-kom korišćenja podataka o citiranosti za procenu naučne vrednosti:

– kocitati5 i samocitati6 mogu uticati na porast citiranosti,– negativni citati,

1 Filipi Matutinović, S. (2007). Citatna analiza za pet srpskih autora prema Web of Science Scopus i Google Sholar. Infoteka, (1–2), str. 25

2 Vlajinac, H., Vrednovanje naučnika: PPT, (2012, Mart 20), Preuzeto sa: https://www.google.rs/search?q=Vrednovanje+nau%C4%8Dnika+&ie=utf-8&oe=utf-8&aq=t&rls=org.mozilla:en-US:official&client=firefox-a

3 Ramsay, I., Stapledon, G. P., (1997). A citation analisis of Australian Law Journals, Melbourne University Law Review, p. 678

4 Milić, N., (2012, Februar 10). Citiranje literature u naučnom radu, str. 2, preuzeto sa: http://wwwold.med.bg.ac.rs/dloads/nastavni%20statistika/uze%20specijalizacije/Citiranje%20literature%20u%20naucnom%20radu.pdf

5 Kocitati su citati kod kojih autori citiraju druge autore sa kojima su pisali neki rad ranije. 6 Samocitati podrazumevaju citate kod kojih autori citiraju svoje prethodne radove.


122

– veza između citiranog rada i posmatranog rada ne mora objektivno postojati,

– greške pri unosu u citatne baze su moguće.Nenad Trinajstić, jedan od pionira moderne matematičke hemije, kaže:

„Citati su jedan od parametara koji vam govori u kojoj mjeri je vaš rad za-nimljiv drugim istraživačima. No, nikako nije jedino mjerilo. Netko može objaviti revolucionaran rad, poput Stevena Weinberga, koji je dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1979. godine, a da godinama prije nitko nije uočio važnost njegova rada. Neka otkrića teško je odmah prepoznati. Ni Einsteinov rad iz 1905. o teoriji relativnosti nije bio odmah priznat.”7

Potrebno je naglasiti da je većina metoda vrednovanja naučnog rada decenijama bila zasnovana na mišljenju stručnjaka, a da bi se smanjila su-bjektivna ocena koristile su se metode preuzete iz društvenih nauka, upitnici, intervjui i sl. Međutim, metode koje uključuju rad vrhunskih stručnjaka za određenu oblast veoma su skupe i spore. Ovo je osnovni razlog zašto se u svetu koriste kvantitativni podaci o naučnim disciplinama. „Tako, na primer, u Velikoj Britaniji su odlučili da od 2008. godine ukinu sistem ocenjivanja zasnovan na ocenama recenzenata i da odluke o distribuciji fondova za nauku i rangiranje naučnih institucija i pojedinaca zasnuju isključivo na bibliome-trijskim indikatorima, koji se lako mogu prikupiti iz dostupnih svetskih baza podataka”.8 Ta odluka je doneta posle više kompleksnih istraživanja, kojima je utvrđeno da se rezultati dobijeni skupim procesom recenzije i rezultati do-bijeni na osnovu bibliometrijskih istraživanja u velikoj meri podudaraju.

U nauci postaje sve važnije koliko su autori citirani i u kojim časopisi-ma objavljuju svoje radove. „Neki autori smatraju da citatna analiza treba da odlučuje i o alokaciji finansija za različite bibliotečke potrebe i da proporci-ja sredstava izdvojenih za svaku vrstu publikacije treba da odgovara njenoj citiranosti.”9

Najčešće su zastupljeni radovi iz oblasti medicine i prirodnih nauka. Takođe, iz ovih oblasti radovi su u najvećoj meri izloženi i u svetu; ni kod

7 Gaura, O., Najcitiraniji znanstvenici, (20 Januar 2010), Nacional, (636), Preuzeto sa: http://www.nacional.hr/clanak/41956/hrvatske-znanstvene-zvijezde

8 Evidence Report. 2007. The use of bibliometrics to measure research quality in the UK higher education system, http://bookshop.universitiesuk.ac.uk/downloads/bibliometrics.pdf , 28.septembar 2009; prema Stela Filipi Matutinović, Elektronski izvori informacija u nauci, značaj, vrste, dostupnost, procena vrednosti, str. 34, Preuzeto sa: http://kobson.nb.rs/upload/documents/oNamaPredavanja/PR2010TekstZaDoktorante.pdf

9 Kosanović, B., Šipka, P., (2009). Kako informatički podržati odlučivanje o pretplati na kolekcije časopisa: od faktora uticaja, preko faktora upotrebe, do faktora dobiti, Naučno-stručni skup, Beograd, str. 51


123

tehničkih nauka situacija nije loša što se tiče izloženosti. Međutim, kako na-glašava prof. dr Miloš Nedeljković, „društveno-humanističke nauke još dis-kutuju o kriterijumima za vrednovanje”.

Kao dokaz ove konstatacije autori su uzeli za primer citatnu analizu za pet autora iz Srbije, za period 1998–2006. godine, koju je istražila Stela Filipi Matutitinović. Rezultate su pokazali na osnovu Web of Science, izvora koji su se oficijelno koristili za citatnu analizu u Srbiji, da je najveća citiranost dobijena za autore koji rade u oblasti onkologije, a najmanja za autore koji se bave računarskim naukama.

Ramsay i Stapledon u svom članku ,,Citatna analiza australijskih časo-pisa prava” analiziraju citiranost u oblasti pravnih nauka i smatraju da se ona koristi za procenu drugih disciplina kao što je npr. ekonomija. Njihov cilj je bio da australijski časopisi prava budu delimični pokazatelji kako su pravni akademici dobili ideje za svoja istraživanja. Pošto se u Australiji povećao broj časopisa koji se bave pravom, teško se odlučiti u kojem bi autori objavljivali svoje radove, tako da sami istraživači mogu da donose sudove o kvalitetu časopisa na osnovu pojedinačnih subjektivnih pojmova o kvalitetu časopisa. Autori članka navode tri osnovna pristupa za merenje uticaja časopisa:

1. moguće je proceniti uticaj časopisa tražeći mišljenje stručnjaka (to se može uraditi putem upitnika ili intervjua);

2. uticaj časopisa se može proceniti na osnovu analize upotrebe u bibliotekama;

3. analizom citiranosti (koristeći ovaj metod, uticaj časopisa se meri brojem citata za članke objavljene u časopisu).

Autori su koristili treći pristup, tj. analizu citiranosti kao merilo uticaja na australijske časopise prava.10 Znači da je citiranost veoma važan faktor koji utiče na rangiranje časopisa i njihovu kategorizaciju.

O SCIndeksu

„Indeks je zamišljen kao digitalni repozitorijum svih naučnih časopisa koji omogućavaju pretraživanje literature i bibliometrijsku analizu domaće produkcije.”11

10 Ramsay, R., Stapledon G. P., (1997). A citation analisis of Australian law journals, Melbourne University Law Review, 21, (4), pp. 666–692

11 Kurs B 2/08, Stela Filipi Matutinović, Aleksandra Popović, Olja Krinulović; Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar (2012 Mart, 15), Preuzeto sa: http://www.uns.ac.rs/sr/centBib/aktivnosti.html


124

SCIndeks je srpski nacionalni citatni indeks, razvijen da služi kao do-puna međunarodnim (Thomson Reuters, Scopus) citatnim indeksima i da re-feriše domaće časopise kategorizovane kao periodične publikacije naučnog karaktera. Trenutno sadrži 1.665.683 referenci iz 128.680 članaka od kojih je 46.456 u vidu punog teksta, objavljenih u 411 različitih domaćih časopisa od 2000. godine pa nadalje, odnosno, u humanističkim disciplinama od 1996, a u društvenim naukama od 1991. pa nadalje.12 Svi časopisi indeksiraju se sistematski „od korica do korica”. Pored osnovnih opisa članaka, baza sadrži sažetke radova i sve citirane reference. članci objavljeni u časopisima koji su postigli određeni nivo kvaliteta i prihvatili otvoreni pristup kao režim publi-kovanja dodatno su predstavljeni u vidu punog teksta. SCIndeks je povezan sa:

• Repozitorijumom Narodne biblioteke Srbije,• Bibliometrijskim izveštajem o časopisima CEON-a (Centar za evalua-

ciju u obrazovanju i nauci),• Međunarodnim časopisima obezbeđenim posredstvom KoBSON-a

portalom DOPISNIca CEON-a.13

Cilj istraživanja

Cilj istraživanja jeste ispitivanje citiranosti radova prof. dr Slavka Carića u Srpskom citatnom indeksu (u daljem tekstu SCIndeks). Bibliografsku građu za istraživanje činili su članci, udžbenici i zbornici. Za svaki rad prof. Carića objavljen u SCIndeksu izdvojene su sledeće bibliografske informacije: popis autora, naslov rada i naziv časopisa. Za svaki citat preuzeta je citirana referen-ca, kao i bibliografska referenca u kom je citirana ista. Na osnovu dobijenih rezultata dobićemo precizne podatke na osnovu kojih ćemo vrednovati naučni učinak prof. dr Slavka Carića.

Indeks, tj. baza podataka u kojoj je urađeno istraživanje jeste SCIndeks. Ovaj indeks uz časopise koji donose istraživanja iz oblasti prirodnih nau-ka, sadrži i časopise iz društvenih nauka, čime „su stvorene pretpostavke za objektivno vrednovanje i u društvenim naukama.”14 Pošto su u bazu uneti časopisi iz društvenih nauka od 1991. godine do danas i naše istraživanje će

12 Srpski citatni indeks (2012 April, 20), Preuzeto sa: http://scindeks.ceon.rs/Default.aspx13 Šipka, P., (2006). Integracija sistema naučnih informacija u nacionalnoj ravni: povezivanje

citatnog indeksa s bazom tekućih projekata, Naučno stručni skup SNTPI ‘06 Sistem naučno-tehničkih i poslovnih informacija, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, str. 35–41,

14 Suša, B., (2004). Scijentometrija: vrednovanje naučnog rada. Vojno delo, (3), str. 133


125

biti ograničeno na ovaj vremenski period, iako je opus ovog autora mnogo obimniji.

Metodologija istraživanja

Metodologija koja je korišćena u istraživanju jeste scijentometrija. Scijentometrija analizira naučne radove i njihovu citiranost u odabranom naučnom časopisu. Znači, njena suština je vrednovanje tj. merenje naučnog učinka pojedinca, organizacije ili ustanove, na osnovu scijentometrijskih po-kazatelja (broj radova, broj citata, faktor uticaja časopisa).15 Postupak scijen-tometrije je sveden na pretraživanje citatne baze podataka, u ovom slučaju SCIndeksa. Bibliografsku građu za istraživanje činili su članci, udžbenici i zbornici. Za svaki rad prof. Carića, objavljen u SCIndeksu, izdvojene su sle-deće bibliografske informacije: popis koautora, naslov rada i naziv časopisa. Za svaki citat preuzet je naziv citiranog časopisa kao i frekventnost citiranja u istom. Takođe, relevantna informacija prilikom istraživanja jeste i poređenje frekventnosti citiranja monografija i članaka koje je objavio autor.

Metod koji smo koristili u istraživanju je realno merilo u koje nije bilo neophodno uključiti ni autore ni recenzente. Svi podaci su dostupni u bazi. Prikupljanje i analiza podataka je jeftiniji i brži proces nego što bi bila analiza koja bi uključila npr. recenzente. Citatna analiza je jedna od najzastupljenijih i najpriznatijih naukometrijskih metoda za analizu i vrednovanje naučnoistra-živačkog rada u svetu, a i kod nas.

Veoma relevantan podatak za svaki časopis jeste upravo i citiranost. Osim citiranosti važni su i ostali faktori na osnovu kojih se časopisi rangiraju: opremljenost radova (bibliografski opis, metapodaci), frekventnost i redov-nost publikovanja, format radova, status izdavača, status urednika i uredniš-tva, uticajnost tj. impakt časopisa, međunarodna uključenost, formalni status časopisa. Svi ovi parametri zajedno čine relevantne pokazatelje na osnovu kojih su časopisi kategorizovani. Kategorizacija časopisa je relevantan poka-zatelj vrednosti časopisa regulisana Pravilnikom o postupku i načinu vredno-vanja i kvantitativnom iskazivanju naučnoistraživačkih rezultata.16

Bibliometrijske metode vrednovanja naučnog rada uglavnom se prime-njuju na članke u časopisima, pošto se citiranost monografskih publikacija ne prati sistematski, iako se nešto podataka može pronaći na Google Scholaru.

15 Vlajinac, H., Vrednovanje naučnika –PPT, (2012 Mart, 03)16 Pravilnik o postupku i načinu vrednovanja i kvantitativnom iskazivanju naučnoistraživačkih

rezultata, Sl. glasnik RS, br. 38/08


126

Međutim, u društvenim i humanističkim naukama još uvek se većina citirane literature odnosi na monografske publikacije.

IF – impakt faktor je bibliometrijski indikator koji je u najširoj primeni. Takođe je veoma važno naglasiti da izračunavanje impakt faktora zavisi od oblasti koja se izučava. Impakt faktor je broj citata članaka objavljenih u toku prethodne dve godine podeljen sa ukupnim brojem radova objavljenih u tom časopisu u istom vremenskom periodu.

Impakt faktor zavisi od:– kvaliteta časopisa,– jezika na kome je štampan,– oblast koju pokriva i – distribuiranosti časopisa.

Rezultati istraživanja

Istraživanje je urađeno na osnovu kompletne bibliografije autora. Broj članaka koji se nalazi u bazi SCIndeks jeste 112. U koautorstvu je objavio 5 članaka.

Rezultati istraživanja citiranosti prof. dr Slavka Carića pokazuju nam značaj, tj. naučni učinak autora koji je cenjen iz oblasti privrednog prava i međunarodnog privrednog prava kako u našoj zemlji, tako i u inostranstvu.

Rezultati analize citiranosti radova pokazali su da je prof. Carić ukupno citiran 175 puta u bazi SCIndeks za vremenski period od 1991. do aprila 2012. godine. Radovi prof. Carića citirani su u ukupno 26 različitih časopisa, s tim što je najveća frekventnost, tj. citiranost u sledećim časopisima: Pravo – teo-rija i praksa, Pravo i privreda i Strani pravni život. Pored toga što su naučne monografije potisnuli naučni časopisi i kvalitetni članci, treba naglasiti da se većina citata odnosi ipak na monografske publikacije, čiji je autor ili koautor prof. Carić, što dovodi do zaključka da ove monografske publikacije imaju značajnu ulogu u naučnom učinku autora. Publikacije koje su najčešće citirane jesu: Ugovori robnog prometa, Međunarodno privredno pravo, Saobraćajno pravo, Pravni položaj privrednih organizacija i Bankarski poslovi i hartije od vrednosti. Međutim, smatramo da je ukupan broj citata u domaćim časopisi-ma mnogo veći pošto se deo citata ostvario u nekim časopisima koji nisu uneti u SCIndeks (Međunarodni transport, Jugoslovenska advokatura...).

Zaključak

Vrednovanje naučnog učinka autora veoma je zahtevan i delikatan posao. Relevantni pokazatelji na osnovu kojih se vrši vrednovanje naučnog učinka


127

autora je činjenica koliko puta je određeni rad citiran, tj. korišćen kao izvor u nekom drugom radu, nekog drugog autora ali sa sličnom temom. Jasno je da mislimo na citiranost koja je pokazatelj naučnog učinka autora. Postupkom sijentometrije analizirana je citiranost radova prof. Slavka Carića u Srpskom citatnom indeksu. Rezultati istraživanja veoma su relevantan pokazatelj na-učnog učinka prof. Carića jer smatramo da je analiza citiranosti to i pokazala. Dakle, na osnovu rezultata smo došli do zaključka da je prof. Carić visoko-citiran naučni radnik. Kvalitet rada nije jedini faktor koji utiče na to koliko će se puta citirati rad. Važni faktori jesu: kome je rad namenjen, iz koje je oblasti, kojoj disciplini pripada, na kojem jeziku je napisan, u kojem časopisu je objavljen i mnogi drugi. Veoma je važan vremenski period koji treba da prođe od objavljivanja rada do citiranosti istog. Budućnost bibliometrije jeste publikovanje na web-sajtovima raznih vrsta publikacija. Pojava novih citatnih baza otvara sasvim nove mogućnosti za razvoj bibliometrije, tj. webometrije, na osnovu koje bi mogli da procenimo koliko su istraživači uspešni u publi-kovanju radova onlajn.

Despotov MaraFaculty of Law, the University of Business Academy, Novi Sad

Ferizović SilvaThe Institute of Cultural Monuments Protection of Republic of Serbia, Belgrade

The Quoting of Pieces of Work of Slavko Carić, PhD, In a Citing Basis of SCIndex

A b s t r a c t

In this research, by using bibliometrical methods, it has been presented the quoting of pieces of work of Slavko Carić,PhD, (1936–2006) in a citing basis of SCIndex. By doing this analysis there haven t been included either the opinions or judgments of reviewers, for all necessary facts can be found in the previously mentioned basis (the SCIndex basis). Starting with the fact that quoting is one of the most important criteria of valuating the scientific work of a certain scientist, we can conclude that quoting was a relevant indicator of the scientific work of Slavko Carić, PhD, who was a very respected scientist in the fields of the Commercial Law and International Commercial Law both in our country and abroad. He is also the author of numerous textbooks and


128

articles referring to these fields. The quoting analysis has been done for the period of time from the year of 1991 to April 2012.

Keywords: quoting, valuating of scientific efficiency, valuating of a sci-entist and his/her work.

Literatura

1. Evidence Report. 2007. The use of bibliometrics to measure research qu-ality in the UK higher education system, Dostupno na: http://bookshop.universitiesuk.ac.uk/downloads/bibliometrics.pdf, Prema: Stela Filipi Matutinović, Elektronski izvori informacija u nauci, značaj, vrste, dostu-pnost, procena vrednosti.

2. Filipi Matutinović, S., Popović, A., Krinulović, O., Kurs B 2/08, Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar (2012 Mart, 15), Preuzeto sa: http://www.uns.ac.rs/sr/centBib/aktivnosti.html

3. Filipi Matutinović, S. (2012 Februar, 15). Elektronski izvori informa-cija u nauci, značaj, vrste, dostupnost procena vrednosti, Preuzeto sa: http://kobson.nb.rs/upload/documents/oNamaPredavanja/PR2011TekstZa Doktorante.pdf

4. Filipi Matutinović, S., (2007). Citatna analiza za pet srpskih autora prema Web of Science Scopus i Google Sholar. Infoteka, 8 (1–2), str. 25–35

5. Gaura, O., (2008). Hrvatske znansvene zvezde, Nacional. (636), Preuzeto sa: http://www.nacional.hr/clanak/41956/hrvatske-znanstvene-zvijezde

6. Pravilnik o postupku i načinu vrednovanja i kvantitativnom iskazivanju naučnoistraživačkih rezultata, Sl. glasnik RS, br. 38/08

7. Milić, N., (2012, Februar 10)). Citiranje literature u naučnom radu, Preuzeto sa: http://wwwold.med.bg.ac.rs/dloads/nastavni%20statistika/uze%20specijalizacije/Citiranje%20literature%20u%20naucnom%20radu.pdf

8. Kosanović, B., Šipka, P. (2009). Kako informatički podržati odlučivanje o pretplati na kolekcije časopisa: od faktora uticaja, preko faktora upotrebe, do faktora dobiti, Naučno-stručni skup, Beograd, str. 51–55

9. Ramsay, I., Stapledon, G. P., (1997). A citation analisis of Australian law journals. Melbourne University Law Review, 21, (4), pp. 666–692

10. Srpski citatni indeks, (2012 April, 20) Preuzeto sa: http://scindeks.ceon.rs/Default.aspx


129

11. Suša, B., (2004). Scijentometrija: vrednovanje naučnog rada. Vojno delo, 56 (3) str. 133–151

12. Šipka, P. (2006). Integracija sistema naučnih informacija u nacionalnoj ravni: povezivanje citatnog indeksa s bazom tekućih projekata, Naučno stručni skup SNTPI ‘06 Sistem naučnotehničkih i poslovnih informacija, Beograd, Narodna biblioteka Srbije, str. 35–41

13. Šipka, P., (2003). Vrednovanje časopisa na osnovu bibliometrijskih: opis modela i implikacije za uređivački rad. Srpski arhiv za celokupno lekar-stvo, 131 (posebno izdanje), str. 38–49

14. Vlajinac, H., Vrednovanje naučnika: PPT, (2012, Mart 20), Preuzeto sa: https://www.google.rs/search?q=Vrednovanje+nau%C4%8Dnika+&ie=utf-8&oe=utf-8&aq=t&rls=org.mozilla:en-US:official&client=firefox-a

130

UPUTSTVO AUTORIMAZA PISANJE I PRIPREMANJE RUKOPISA

Uređivački odbor časopisa „Pravo – teorija i praksa” moli saradnike da tekstove za objavljivanje pišu u skladu sa sledećim uputstvom:

U časopisu se objavljuju radovi iz pravnih ekonomskih i društvenih disci-plina. Pod terminom radovi podrazumevaju se: članci, prikazi, analize propisa, studentski radovi i drugi prilozi. Radovi se po pravilu dostavljaju u elektron-skom obliku na sledeću e-mail adresu: [email protected].

Svi radovi podležu recenziji. Svaki naučni rad ocenjuju bar dva recezenta po izboru redakcije. Redakcija ima pravo da prilagodi rad pravilma uređivanja časopisa.

Opšte informacije za pisanje rada:Radove pisati na srpskom ili engleskom jeziku. Koristiti vrednost 25 mm

za sve margine.Rad treba da bude napisan u tekst procesoru Microsoft Word, fontom

Times New Roman, veličine 12 pt, latinicom, prored 1,5. Obim rada može biti najviše do 16 stranica formata A4, uključujući tekst, tabele, slike, grafikone, literaturu i ostale priloge.

Na naslovnoj strani članak treba da sadrži naslov rada na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 14 pt, Bold. Zatim razmak, pa na-vesti ime i prezime autora, titulu, afilijaciju (mesto zaposlenja), e-mail adresu i kontakt telefon, veličine 12 pt. Zatim razmak, pa napisati apstrakt, dužine do 250 reči, na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 12 pt. Ključne reči se navode nakon jednog reda razmaka ispod apstrakta, na srp-skom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku. Treba da ih bude maksimalno pet, veličine 12 pt, Italic. Zatim razmak, dva reda pa sledi tekst rada.

Radove pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje: uvodni deo, razradu teme i zaključak. Veličina slova za osnovni tekst je 12 pt. Naslovi i podnaslovi u tekstu 12 pt, Bold.

Za pisanje referenci koristiti APA (Priručnik za publikovanje, Američko psihološko društvo) međunarodni standard za pisanje referenci s tim što smo zadržali citiranje u fusnotama. Napomene tj. fusnote mogu sadržati dopunska objašnjenja ili komentare koji su u vezi sa tekstom. Fusnote se pišu u fontu 10 pt.

Primeri kako da citirate određenu vrstu izvora koje koristite:1. Primer ukoliko citirate monografiju:a. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad,

Privredna akademija, str. 48

131

2. Ukoliko monografija ima više od tri autora:a. Carić, S. et al., (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar

za privredni consulting, str. 56

3. Primer ukoliko citirate članak iz časopisa:a. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema

maloletnicima. Pravo – teorija i praksa 26 (7-8), str. 78

4. Primer ukoliko citirate rad iz Zbornika radova:a. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravič-

ne novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik) Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa savetovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 150

5. Primeri ukoliko citirate izvor sa Interneta:a. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-

sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com_content&task=view&id =930&Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O. (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Power Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrijski pokazatelji učinka časopisa. (2009, Novem bar 14). Pre uze to sa: http://ceon.rs/index.php?option=com_content&task=-view&id= 84&Itemi d = 896

d. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

6. Primeri ukoliko citirate Zakona. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93;b. Ukoliko preciznije citirate: Zakon o obligacionim odnosima, Službeni

list SRJ, br. 31/93, član 18. stav 2.

7. Ukoliko ponavljate citirane reference – primeri:a. Ukoliko u radu citirate samo jedan tekst određenog autora, kada prvi

put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Carić, S. op. cit. str. 77

b. Ukoliko više puta citirate različite tekstove istog autora, kada prvi put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Kokolj, M., Prekršajno pravo, str. 98 ili Kokolj M., Krivično procesno pravo, str. 69

132

8. Citiranje teksta na istoj stranici kao i u prethodnoj fusnoti:a. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora i sa iste stranice kao i u prethodnoj

fusnoti: Ibid.b. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora ali sa različitih stranica kao i u

prethodnoj fusnoti: Ibid., 25Na kraju svakog naučnog čanka obavezno je napisati Literaturu odnosno,

spisak korišćenih, odnosno citiranih referenci po abecednom redu.

Literatura

1. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad, Privredna akademija

2. Carić, S. et al. (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar za privredni consulting

3. Ceon. Bibliometrijski pokazatelji ucinka casopisa. (2009, Novembar 14). Preuzeto sa: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task = view&-id = 84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O., (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Pouer Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

5. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima. Pravo – teorija ipraksa 26 (7-8), str. 76-92

6. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravične novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik), Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa save-tovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 139-154

8. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930& Itemid

9. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93

Pravo teorija i praksa 2012-04-06 - PRAVNI FAKULTET · Privredno pravo, Kragujevac, str. 47. 4 Odredbom čl. 38 ZOPD predviđen je krug poslova koje prokurista ne može da preduzima

Documents