SPOŁECZNA WYŻSZA SZKOŁA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ZARZĄDZANIA W ŁODZI Kierunek studiów: STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE Edyta Kozak Numer albumu: 17880 / SM / UM / Z WPŁYW CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ NA POPRAWĘ KONKURENCYJNOŚCI MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Praca magisterska napisana
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
SPOŁECZNA WYŻSZA SZKOŁAPRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ZARZĄDZANIA W ŁODZI
Kierunek studiów: STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
Edyta KozakNumer albumu: 17880 / SM / UM / Z
WPŁYW CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII
EUROPEJSKIEJ NA POPRAWĘ KONKURENCYJNOŚCI
MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Praca magisterska napisanaw Katedrze Stosunków Międzynarodowychpod kierunkiemprof. dr hab. Ryszarda Piaseckiego
Inspirowana przez konkurencję pogoń za zyskiem, będącym jedyną troską firmy,
nie może być jednak najważniejszym celem prywatnych i publicznych wyborów coraz
bardziej globalnych procesów, problemów i wzajemnych zależności.
2. Polityka konkurencji w Unii Europejskiej.
Polityka konkurencji jest jedną z pierwszych wspólnych polityk prowadzonych
przez Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Ochrona i zapewnienie działania
skutecznego systemu konkurencji uznawane były w poszczególnych etapach integracji
za środek do realizacji celów, do jakich Wspólnota została powołana. W integracji
europejskiej uczestniczą kraje, których gospodarki oparte są na mechanizmie
rynkowym, który charakteryzuje się wzajemnym pobudzeniem i zderzeniem się
procesów koncentracji przedsiębiorstw z konkurencją. Zjawiska te również mają
miejsce w utworzonym przez państwa członkowskie ugrupowaniu integracyjnym. Z
uwagi na te zjawiska, polityka konkurencji musi być analizowana w kontekście zmian
wynikających z procesu integracji gospodarczej jak też przy uwzględnieniu zadań
realizowanych w ramach innych polityk Wspólnoty, w szczególności polityki
przemysłowej. Powiązania przedsiębiorstw z państw członkowskich zmierzające do
opanowania rynku lub produkcji wpływają na konkurencję, a niektóre z nich mogą być
uznawane za sprzeczne z regułami konkurencji.
Najczęściej występujące powiązania przedsiębiorstw na poziomie produkcji lub
zbytu w państwach członkowskich to m.in.:
współdziałanie przedsiębiorstw w celu utworzenia nowej jednostki gospodarczej
w drodze fuzji, sprzedaży aktywów lub zawiązania grupy;
7
stowarzyszenie przedsiębiorstw bez tworzenia nowego podmiotu przez
wzajemne przenikanie składu osobowego zarządu spółek czy tworzenie
wspólnych filii oraz wewnętrzny rozwój przedsiębiorstw przez rozszerzanie sieci
dystrybucji czy penetracji nowych części rynku;
współpraca przedsiębiorstw, których przedmiotem jest prowadzenie wspólnych
prac badawczych i rozwojowych ze wspólnym lub oddzielnym wykorzystaniem
osiągniętych rezultatów, specjalizacja produkcji czy dystrybucja towarów w celu
umocnienia i zapewnienia rozwoju współdziałających ze sobą przedsiębiorstw2.
2.1. Formy konkurencji.
Konkurencja jest procesem, w wyniku którego określone zostają warunki
występowania i rozwoju zjawisk gospodarczych. Wolna konkurencja umożliwia
ujawnianie się tendencji właściwych działaniu przedsiębiorców nieskrępowanych
przymusem zewnętrznym. W procesie wolnej konkurencji działalność poszczególnych
przedsiębiorców ulega upodobnieniu i ujednoliceniu w skali masowej, przez co
nabiera cech obiektywnych3.
W warunkach gospodarki rynkowej podmioty gospodarcze funkcjonują w
ramach struktur konkurencyjnych, które są niezbędną podstawą funkcjonowania rynku
będącego narzędziem koordynacji gospodarczej, opierającej się na mechanizmie
konkurencji. Na wolnym rynku każdy może złożyć własną ofertę oraz dokonać
wyboru oferty, która najbardziej mu odpowiada, przy jednoczesnym zachowaniu
warunków wolnej konkurencji. Ceny towarów będących przedmiotem wymiany, są
wypadkową konkurencyjnych zakupów. Ich wysokość zależna jest od nasilenia
konkurencji, czyli im silniejsza konkurencja, tym niższa cena towaru i odwrotnie.
W procesie rywalizacji pod uwagę bierze się cztery parametry:
cenę,
jakość produktu,
2 T. Korbutowicz, Polityka konkurencji Wspólnoty Europejskiej i Unii Europejskiej w latach 1962 – 1997, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2004, s. 83 W. Samecki, Prolegomena do teorii ekonomii, Wrocław, 1998, s. 33
8
koszty sprzedaży,
koszty produkcji.
Formy konkurencji:
Konkurencja cenowa – przy tej formie konkurencji zakres swobody
przedsiębiorcy ograniczają jego koszty produkcji, docelowa stopa zysku, ceny
jego konkurentów, krzyżowa elastyczność popytu konsumentów. Producenci
różnicują podobne towary przez zmianę ich wyglądu, wyposażenia, zwiększenia
trwałości i przez ich techniczne udoskonalenie.
Konkurencja jakościowa – dotyczy zróżnicowania produktów i wprowadzenia
nowości na rynek.
Przedsiębiorcy konkurują ze sobą także za pośrednictwem działalności
handlowej, stosując różne formy reklamy, organizując rozmaite promocje sprzedaży,
bądź też tworząc sieci punktów usługowych.
Modele konkurencji:
Konkurencja doskonała – stan statycznej równowagi. Model ten wymaga
spełnienia określonych warunków – występowanie bardzo dużej liczby
producentów i nabywców, brak elementów monopolistycznych, istnienie
wyniki rynkowe – całokształt rezultatów, jakie osiągnęły przedsiębiorstwa na
określonych rynkach. W tym przypadku mówimy o takich wielkościach jak:
cena, koszty, stopa zysku, obroty, zdolność konkurencyjna, inwestycje,
wyposażenie kapitałowe i jego struktura, jakość, usługi naprawcze, kombinacje i
alokacja czynników wytwórczych, postęp techniczno-ekonomiczny i
organizacyjny, innowacje, zaspokojenie potrzeb konsumentów, władza rynkowa.
Poziom intensywności konkurencji rośnie wraz ze zwiększaniem się liczby
przedsiębiorców i spadkiem stopnia doskonałości rynku.
Koncepcja konkurencji zdolnej do działania nie jest spójna. Stanowi zbiór zasad
konkurencji , w którego ramach różne elementy są na nowo opracowywane i rozwijane.
Można tu wyróżnić dwie koncepcje:
sprawnościową (J.S. Bain, E. Kantzenbach) – zwolennicy tej koncepcji na
pierwszym miejscu stawiają efektywność ekonomiczną. Konieczne jest badanie
struktury rynkowej, ponieważ wpływa ona na intensywność konkurencji9.
8 J.M. Clark, Competition as a Dynamic Process, Washington, 1961, s. 659 E. Kośmicki, Teoria konkurencji ekonomicznej. Próba oceny stanu badań i koncepcji, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1998, nr 1
14
Przekroczenie racjonalnego poziomu intensywności konkurencji prowadzi do
wystąpienia negatywnych tendencji zagrażających procesom konkurencyjnym na
rynku. Należy do nich selekcja przedsiębiorców na rynku, jak też narastanie
wśród tych podmiotów skłonności do unikania konkurencji lub jej ograniczania
za pomocą zawierania porozumień monopolistycznych.
neoklasyczną koncepcję efektywnej konkurencji (C.D. Edwards, E.
Hoppmann) – najważniejsze są cele wolności ekonomicznej. Wolność
gospodarcza zapewnia wzrost efektywności ekonomicznej bez sprzeczności z
wolnością konkurencji. W koncepcji tej wiele miejsca poświęca się
funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w oligopolu i rozważaniom na temat celów
jego działania. Przedsiębiorstwo w warunkach oligopolu dąży do maksymalizacji
zysku w długim okresie przy jednoczesnym dążeniu do minimalizowania ryzyka
prowadzonej działalności. Takie przedsiębiorstwo zależne jest od zachowania
pozostałych członków oligopolu. Podmioty te konkurują za pomocą:
o ceny (konkurencja cenowa) – możliwe jest tyle potencjalnych
rozwiązań w procesie kształtowania się cen, ile wchodzi w grę
oczekiwań o reakcjach konkurentów. Wyróżniamy dwa typy konkurencji
cenowej: krótkookresowy (zwiększenie udziału w rynku przez obniżenie
ceny) oraz długookresowy (obniżanie cen i kosztów) 10.
o innych narzędzi w ramach konkurencji niecenowej – konkurencja
pozacenowa zmusza przedsiębiorstwa do innowacji, rozwoju i
stosowania nowych metod wytwarzania, wprowadzania nowych
produktów. Działania te służą poprawieniu pozycji rynkowej
przedsiębiorstwa w oligopolu. Stosuje się w tym przypadku reklamę,
różnicowanie produktów oraz różne sposoby sprzedaży11.
Zachowania konkurencyjne w oligopolu możemy podzielić na trzy typy:
kreatywne – obejmują wszystkie środki polityki przedsiębiorstwa, zmierzające
do wprowadzenia nowych elementów konkurencji dla uzyskania przewagi nad
10 L. Abbot, Konkurencja jakościowa, (w:) Teoria konkurencji monopolistycznej. Wybór tekstów, Warszawa, 1962, s. 39311 W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Warszawa, 2002, s. 329
15
konkurentami (np. nowe produkty, nowe metody wytwarzania, dystrybucji i
zbytu, reklama), dążenie do zmiany istniejącej struktury podaży i popytu, zmiany
indywidualnego udziału w rynku.
przystosowawcze (imitatorskie) – naśladowanie i prześcignięcie działań
innowatorów wraz z ulepszeniem produktu i metod produkcji (redukcji ulegają
zyski nadzwyczajne innowatorów, zwiększa się liczba producentów na rynku,
obniża cena, zmieniają udziały rynkowe)
zabezpieczające – ich celem jest utrzymanie i ustabilizowanie osiągniętej
pozycji konkurencyjnej. Zwiększa się znaczenie działań skierowanych na
tworzenie i umocnienie preferencji niecenowych. Stosuje się takie środki jak:
marka, jakość produktu, jak też świadczenia dodatkowe.
4. Strategie konkurencji.
Przez strategię konkurencji rozumie się cele i akcje podejmowane przez
przedsiębiorstwo, które zmierzają do uzyskania przez nie trwałej przewagi
konkurencyjnej12. Istotą formułowania strategii konkurencyjności jest odniesienie
przedsiębiorstwa do jego otoczenia. Kontekstem tworzącym otoczenie firmy jest
gałąź13. Jako gałąź przyjmuje się grupę firm wytwarzających produkty lub usługi,
które są bliskim substytutami z pozycji nabywcy14.
Sytuacja konkurencyjna w gałęzi zależy od następujących pięciu podstawowych
sił konkurencji:
1. groźby wejść nowych konkurentów;
2. intensywności rywalizacji między istniejącymi firmami;
3. nacisków ze strony substytucyjnych produktów lub usług;
4. siły przetargowej nabywców;
12 E. Cyrson, Strategia konkurencji oraz przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa, (w:) Kompendium wiedzy o gospodarce, (red.) E. Cyrson, PWN, Warszawa, 1981 13 E. Cyrson, Nowy paradygmat strategii konkurencji, (w:) Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, (red.) E. Skawińska, PWN, Warszawa – Poznań, 2002, s. 1314 M. E. Porter, Competitive Strategy. Techniques for Analyzing Industries and Competitors, The Free Press, New York, 1980
16
5. siły przetargowej dostawców15.
Wszystko to wyznacza natężenie konkurencji w danej gałęzi oraz jej rentowność.
Podstawę uzyskiwania przez przedsiębiorstwo w dłuższym okresie więcej niż
przeciętnej efektywności działania stanowi trwała przewaga konkurencyjna. Firma
może mieć wiele silnych i słabych stron w odniesieniu do swych konkurentów, istnieją
jednak dwa podstawowe typy przewagi konkurencyjnej, które może posiadać: niski
koszt i zróżnicowanie. Te dwa typy przewagi konkurencyjnej w powiązaniu z
zasięgiem działalności, w której firma zyskuje te przewagi, prowadzą do wyłonienia
trzech ogólnych strategii konkurencji, umożliwiających osiągnięcie ponadprzeciętnej
efektywności w danej gałęzi:
przywództwa kosztowego – oparta na przewagach konkurencyjnych. Strategia
ta wymaga, by firma była liderem w produkcji po niskich kosztach, nie zaś jedną
z firm ubiegających się o tę pozycję;
zróżnicowania – oparta na przewagach konkurencyjnych. Przedsiębiorstwo stara
się w swej gałęzi być unikatowe według pewnych określonych kryteriów, które
są wysoko ocenione przez nabywców;
koncentracji – celem jest uzyskanie przewagi w zakresie kosztów.
Przedsiębiorstwo koncentruje się na koszcie lub zróżnicowaniu, uzyskuje
przewagę konkurencyjną w swym segmencie, mimo że nie posiada ogólnej
przewagi konkurencyjnej w całej gałęzi. Strategia ta opiera się na różnicach
między segmentem docelowy a pozostałymi segmentami w gałęzi.
o na koszcie,
o zróżnicowaniu.
Wybór strategii konkurencji wymaga podjęcia przez przedsiębiorstwo decyzji
dotyczącej typu przewagi, którą zamierza osiągnąć, i zasięgu w ramach którego chce
tę przewagę osiągnąć16.
15 M. E. Porter, Competitive Advantage. Creating and Sustaining Superior Performance, The Free Press, New York, 198516 Z. Pierścionek, Strategie konkurencyjności i rozwoju przedsiębiorstwa, PWN, Wrocław, 2006
17
Wykres 1
Tradycyjna koncepcja strategii konkurencyjnej.
Źródło: E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, PWN, Warszawa – Poznań, 2002, s.
33
18
Bariery wejścia
Przewaga zróżnicowana
Przewaga konkurencyjna
Stopa zysku powyżej poziomu
konkurencji Przewaga kosztowa
Potęga integracji pionowej
MonopolAtrakcyjność gałęzi
Udział w rynku
Patenty, MarkiZdolności odwetowe
Wielkość firmyZasoby finansowe
MarkiTechnologia produktu
Umiejętności marketingowe
Technologia procesuWielkość zakładu
Niski koszt nakładów
Wykres 2
Stary paradygmat strategii konkurencji
Gospodarka przemysłowa
Ekonomika organizacji przemysłowej
Niedoskonałości rynku
Asymetria w zakresie informacji
Wysokie koszty transakcyjne Zawłaszczone zasoby i kompetencje
(bariera zasobowa)
Integracja pionowa
Gałąź kontekstem analizy i konkurencji
Pionowo zintegrowany łańcuch wartości
Przewaga konkurencyjna wzdłuż całego łańcucha wartości
Strategie konkurencji
Źródło: E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, PWN, Warszawa – Poznań, 2002, s.
34
19
Wykres 3
Nowy paradygmat strategii konkurencji
Gospodarka informacyjna
Obejmujący charakter zmian technologicznych
Rewolucja w zakresie ekonomiki informacji
Zmiana charakteru bariery zasobowej
Topnienie spoiwa ogniw łańcucha wartości
Usamodzielnienie ogniwa
Odśrednienie przewagi konkurencyjnej
Koncentracja przewagi Rozdzielenie zasobów:
Konkurencyjnej w ogniwie informacyjne i fizyczne
Ogniwo kontekstem analizy otoczenia i konkurencji
Płynność i przenikalność granic firm i biznesów
Integracja pozioma
Nowe strategie konkurencji
Źródło: E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, PWN, Warszawa – Poznań, 2002, s.
47
5. Źródła przewagi konkurencyjnej.
Aby określić źródła przewagi konkurencyjnej, nie można spoglądać na
przedsiębiorstwo jak na całość. Wynikają one z wielu działań, które firma podejmuje
20
w zakresie projektowania, wytwarzania, marketingu, sprzedaży i wspieranie swego
produktu. Przeprowadzenie analizy źródeł przewagi konkurencyjnej umożliwia
łańcuch wartości.
Na łańcuch wartości składają się fizycznie i technologicznie wydzielone
działania firmy tworzące wartość. W celu realizacji swej funkcji każde z tych działań
(pierwotne, wspierające) używa nabytych czynników produkcji, zasobów ludzkich,
pewnych form technologii oraz informacji.
Działania pierwotne – infrastruktura firmy, zarządzanie zasobami ludzkimi,
rozwój technologii, zaopatrzenie;
Działania wspierające – logistyka do wewnątrz, operacje, logistyka na zewnątrz,
marketing i sprzedaż, serwis.
6. Rola konkurencji w integracji europejskiej.
Procesy integracyjne oprócz na znoszeniu barier celnych w handlu jak i
przeszkód w przepływie produkcji, opierają się na konkurencji. Integrowanie
gospodarek przebiegało etapami (utworzenie unii celnej, wspólnego rynku, unii
gospodarczo-walutowej). Na każdym z nich opierano się na zachowaniu skutecznego
systemu konkurencji. W art. 3f Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę
Gospodarczą (zawarty 25.03.1957 r.), ustanowienie systemu chroniącego od
wypaczenia konkurencję na wspólnym rynku jest jednym ze środków do osiągnięcia
celów, do jakich powołano tę Wspólnotę17. Następne zmiany Traktatu utrzymały
konkurencję jako środek do realizacji celów wspólnotowych, uznając za konieczne
istnienie systemu zapewniającego, że konkurencja w ramach rynku wewnętrznego nie
ulegnie zakłóceniu (art. 3g traktatu o WE)18.
Rozpoczęcie integracji nastąpiło od utworzenia unii celnej – zniesienia cła
względem krajów członkowskich ale zachowania opłat celnych wobec krajów trzecich
17 W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Gdańsk, 1995, s. 154 – 15518 Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, (w: ) Dokumenty Europejskie, tom III, Lublin, 1999
21
(wspólna zewnętrzna taryfa celna). Powoduje to zmianę cen w handlu, ponieważ
następuje względny spadek cen towarów importowanych z krajów unii w porównaniu
z cenami towarów z krajów spoza unii oraz zmianę cen towarów importowanych z
jednego kraju członkowskiego w stosunku do cen towarów produkowanych w danym
kraju. Zmiany takie prowadzą do:
efektu kreacji handlu – w krajach członkowskich unii po zniesieniu taryf
celnych koszty produkcji i ceny tych samych towarów są różne, co w efekcie
prowadzi do przesunięcia produkcji od wytwórcy o wyższych kosztach produkcji
do wytwórców mających niższe koszty.
efektu przesunięcia handlu – zastępowanie istniejącego importu z krajów
trzecich importem z krajów członkowskich unii celnej o wyższych kosztach
produkcji. Efekt odwrotny19.
Występowanie ww. efektów zależy od elastyczności popytu, elastyczności
podaży danych towarów i od jednostkowych kosztów produkcji towarów.
Wyższa efektywność i korzyści z integracji mogą być osiągnięte dzięki
rozszerzeniu rynku zbytu. Wiąże się to z korzyściami wynikającymi z produkcji na
wielką skalę dzięki wprowadzeniu postępu technicznego (czynnik rozstrzygający o
konkurencyjności towaru) i zwiększeniu presji konkurencyjnej20. Konkurencja zmusza
do prowadzenia badań naukowych i do szybkiego ich zastosowania przy produkcji
oraz na rynku.
Powołanie do życia ugrupowania integracyjnego przez rozszerzenie geograficzne
rynku dla wytwórców z krajów członkowskich zwiększa chłonność rynku. Zmiana
popytu może nastąpić przez oddziaływanie na przyspieszenie tempa wzrostu
gospodarczego. Zmiana ta wynika ze względnego obniżenia cen towarów i
wystąpienia „efektu konsumpcyjnego”21. Pełne wykorzystanie możliwości
stwarzanych przez produkcję na dużą skalę zależy od postępowania prywatnych
przedsiębiorstw oraz od polityki gospodarczej państw. Konkurencja jest tu czynnikiem
zmuszającym państwa do zwiększenia efektywności gospodarowania.
19 T. Korbutowicz, Polityka konkurencji Wspólnoty Europejskiej i Unii Europejskie w latach 1962 – 1997, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2004, s. 2920 D. Swann, The Economics of the Common Market, Harmondsworth, Middlesex, 1984, s. 117 – 11821 B. Balassa, The Theory of Economic Integration, Homewood, 1961, s. 26
22
Integracja sprzyja zaostrzeniu konkurencji przy jednoczesnym rozszerzeniu
rynku zbytu. Zmusza to przedsiębiorstwa słabsze ekonomicznie do obniżania kosztów
produkcji. Nacisk wywierany przez konkurentów prowadzi do wzrostu inwestycji i
wydajności pracy.
Połączenie narodowych rynków przez zniesienie barier handlowych i ograniczeń
konkurencji zwiększa liczbę bezpośrednich konkurentów. Zachęca to przedsiębiorstwa
do ekspansji na rynki zagraniczne. Na zaostrzenie konkurencji ma wpływ również
przepływ informacji o rynkach i produktach między gospodarkami narodowymi.
Na małych europejskich rynkach narodowych, stosunki między konkurentami są
bardziej przyjacielskie i osobiste, co skłania do podejmowania ryzyka, czy narażania
rywali na dodatkowe wydatki. Korzyścią płynącą z otwarcia innych rynków
narodowych może być nakłonienie niektórych przedsiębiorstw do podjęcia próby
wtargnięcia na te rynki. Rozszerzenie rynku zmniejsza jednak pewność co do własnej
pozycji na rynku krajowym i rodzi bardziej agresywne zachowania. Stopień wzrostu
tego zachowania zależy od różnic w strategii i stanowiskach przedsiębiorców między
narodowym przemysłami. Kraje o kulturze jednorodnej są mniej konkurencyjne niż
kraje kulturalnie zróżnicowane. Podobieństwa zwiększają możliwość zmowy czy
innych form porozumień. Przy odmiennym sposobie myślenia trudniej zawrzeć
porozumienie, jak też różnią się zachowania konkurencyjne.
Można wyróżnić następujące nastawienia przedsiębiorców do konkurencji:
agresywne nastawienie do konkurencji – (competition of the pioneers)
podejmowanie przez konkurentów prób zwiększenia obrotów firmy i
oddziaływania na klientów;
defensywne nastawienie do konkurencji – (competition of the imitators) próba
naśladowania ofert konkurenta lub redukcja jego przewodnictwa i utrzymanie
udziału rynkowego.
Zaostrzenie konkurencji w ugrupowaniu integracyjnym jest możliwe przez
zniesienie barier ilościowych i ceł oraz barier w postaci zróżnicowanych przepisów
sanitarnych, administracyjnych, norm technicznych czy zamówień rządowych,
23
preferencji dla krajowych dostawców, jak też przez ujednolicenie warunków
konkurencji.
Konkurencja ma przynosić następujące korzyści:
zwiększyć aktywność ekonomiczną i adaptacyjną przedsiębiorców przez
oddziaływanie na psychikę ludzi,
doprowadzić do koncentracji produkcji i kapitału w ramach narodowych i
europejskich gospodarek, tj. do wzrostu skali produkcji,
zwiększyć stopień specjalizacji i rozwinąć produkcję wyspecjalizowaną.
Na konieczność nasilenia konkurencji na obszarze Wspólnoty wyraźnie
zwrócono uwagę przy tworzeniu jednolitego rynku wewnętrznego, następnie też unii
gospodarczo-walutowej.
Określając znaczenie konkurencji w procesie integracji europejskiej przedstawia
się skutki jakie dzięki konkurencji ujawniają się na rozszerzonym rynku.
Przy powstawaniu unii gospodarczej i walutowej za ważny warunek po raz
kolejny uznano utrzymanie systemu zapewniającego niezakłócone działanie
konkurencji22. Polityka konkurencji prowadzona na szczeblu unii nie może dopuszczać
do ograniczenia dostępu do rynków narodowych oraz do zakłócenia funkcjonowania
rynku wewnętrznego przez działania prywatnych lub publicznych podmiotów
gospodarczych. W celu poprawy pozycji konkurencyjnej należało wprowadzić
wspólną walutę, poprawić sieć transportową i telekomunikacyjną, jak też uelastycznić
rynki pracy23. Polityka konkurencji służy zatem wewnętrznym celom integracyjnym –
budowie jednolitego rynku, rozwojowi technologicznemu i spójności społeczno-
ekonomicznej24.
Liczba konkurencyjnych sytuacji na zintegrowanym rynku rośnie i stanowi
odbicie różnych postaw konkurencyjnych przedsiębiorców i niepewność co do reakcji
konsumentów
22 A. Komar, Europejska Unia Walutowa, Warszawa, 1993, s. 10723 L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia Europejska, Warszawa, 1998, s. 26424 Unia Europejska, Integracja Polski z Unią Europejską, E. Kawecka - Wyrzykowska, E. Synowiec (red.), Warszawa, 1997, s. 306
24
Przedsiębiorcy rywalizując powinni brać pod uwagę następujące parametry:
koszty produkcji,
docelowa stopa zysku,
ceny konkurentów,
krzyżowa elastyczność popytu konsumentów.
Zaostrzenie konkurencji na obszarze jednolitego rynku wpływa na pozycję
konkurencyjną przedsiębiorstw krajów członkowskich na zewnątrz.
7. Konkurencyjność międzynarodowa.
Konkurencyjność stanowi zespół istotnych cech podmiotu gospodarczego
rywalizującego z innymi podmiotami.
Termin „konkurencyjność międzynarodowa” używany jest w odniesieniu do
przedsiębiorstw, sektorów, regionów i całych gospodarek narodowych. Jest to
zdolność do przystosowania i rozwoju, wykorzystywania zagrożeń jako wyzwań
rozwojowych. W odniesieniu do kraju konkurencyjność oznacza warunki sprzyjające
lub utrudniające rozwój gospodarczy25.
Konkurencyjność określana jest również jako zdolność do sprostania konkurencji
międzynarodowej i utrzymania dużego tempa krajowego popytu bez pogarszania
bilansu obrotów bieżących. Na rynkach międzynarodowych jest to akceptacja towarów
danego kraju i powiększanie jego udziałów w rynkach eksportowych.
Natomiast konkurencyjność gospodarki krajowej jest to zdolność tej
gospodarki do efektywnego włączenia się w procesy wymiany międzynarodowej przez
zmianę warunków działalności technologicznej, przemysłowej i organizacyjnej.
Rodzaje konkurencyjności 26 :
25 Współczesna gospodarka światowa, A.B. Kisiel-Łowczyc (red.), Gdańsk, 2000, s. 3126 L. Olszewski, Dostosowania zewnętrzne gospodarki narodowej, Wrocław, 1995, s. 87
25
cenowa – jej wyznacznikiem jest kurs walutowy; analizowana przy
uwzględnieniu zmian relacji cen towarów eksportowych do importowanych i
związanej z tym równowagi bilansu płatniczego;
kosztowa – opiera się na porównaniu kosztów absolutnych; jej miarą jest
jednostkowy koszt płac i wpływający na niego poziom płac i obciążeń
socjalnych, kurs walutowy i wydajność pracy;
technologiczna i strukturalna – uwzględnia wiedzę i procesy technologiczne
stosowane przez przedsiębiorstwa; kształtowanie tego typu konkurencyjności
wymaga określenia i zbadania czynników oddziałujących na dynamikę innowacji
technologicznych w przedsiębiorstwie, gałęziach gospodarki i w całej
gospodarce.
Wg OECD w długim okresie zwiększenie konkurencyjności ma prowadzić do
wzrostu produktywności, a następnie poprawy jakości życia i tworzenia nowych
miejsc pracy.
Czynniki konkurencyjności:
wewnętrzna siła gospodarcza
internacjonalizacja gospodarki
działalność rządu
sektor finansowy
infrastruktura i jej wpływ na zaspokajanie potrzeb przedsiębiorstw
sposób zarządzania
nauka i technologia
zasoby ludzkie
instytucje i ich sposób działania
Konkurencyjność często wynika z bogactw kraju, siły roboczej, kształtowania się
kursów wymiany walut oraz stóp procentowych.
Wg Portera konkurencyjność zależy od zdolności przemysłu danego kraju do
innowacji ido podnoszenia jego poziomu. Przedsiębiorstwa odnoszą korzyści z
26
istnienia silnych krajowych konkurentów, agresywnych miejscowych dostawców i
wymagających lokalnych konsumentów. Do powodzenia w konkurencji przyczyniają
się różnice w narodowych wartościach, kulturze, strukturach gospodarczych,
instytucjach i w historii. W koncepcji konkurencyjności narodu Porter za cel narodowy
uznał tworzenie wysokiego i stale rosnącego poziomu życia obywateli, który zależy od
wydajności pracy i kapitału w danym kraju. Aby zapewnić poprawę konkurencyjności,
niezbędny jest ciągły postęp w gospodarce, dlatego też przedsiębiorstwa muszą
nieustannie ulepszać jakość produktów, wyposażać w nowe poszukiwane cechy,
doskonalić technologię lub zwiększać sprawność produkcji. Ważna jest ciągłość
innowacji. Sposobem na utrzymanie przewagi konkurencyjnej jest doskonalenie
produktów i sprzedawanie ich na całym świecie pod własną marką i za pośrednictwem
międzynarodowych kanałów dystrybucji, pozostających pod kontrolą danego
przedsiębiorstwa.
Cztery czynniki wpływające na konkurencyjność wg Portera 27 :
czynniki produkcji – wykwalifikowana siła robocza, infrastruktura, nauka;
warunki popytu dotyczące struktury i charakteru rynku krajowego oraz ich
oddziaływanie na przedsiębiorców i dostarczany produkt;
sektory pokrewne i wspomagające – duże znaczenie w konkurencyjności na skalę
miedzynarodową;
strategia i struktura firmy, konkurencja wewnątrz kraju.
Przedstawiciele Grupy Lizbońskiej (rozdz. II podrozdz. 4.2.) wskazują na
zmniejszenie się znaczenia konkurencji w warunkach globalizacji gospodarki i
różnych dziedzin życia. Wskazują, że konkurencyjność nie jest jedyną wartością dla
krajów, a sama konkurencja napotyka na ograniczenia strukturalne. Konkurencja nie
jest wg nich rozwiązać wszystkich problemów, przeciwdziałać koncentracji władzy w
nieodpowiedzialnych jednostkach gospodarczych, do których zaliczają się firmy
ponadnarodowe, globalne sieci informacyjne i komunikacyjne. Przedsiębiorstwa w
warunkach globalizacji muszą nawiązywać różne formy współpracy między sobą w
27 M. E. Porter, Porter o konkurencji, Warszawa, 2001
27
celu utrzymania się na rynku i stawania się konkurencyjnymi w gospodarce światowej.
Rośnie liczba powiązań kooperacyjnych między przedsiębiorstwami, które wymagają
od państwa wsparcia i dostarczania usług w postaci finansowania np. edukacji i
szkolenia zawodowego, badań, transferu technologii, jak również dostępu do rynków
wewnętrznych i zamówień publicznych, odpowiedniego systemu podatkowego i
politycznego, poparcia lokalnych przedsiębiorstw na rynkach światowych. Według
członków Grupy Lizbońskiej efektywny system konkurencji między
przedsiębiorstwami wymaga stworzenia pewnych ram współpracy między państwami
na poziomie globalnym. Powinien być stworzony system rządów współpracy w celu
realizacji wspólnych zadań, tak aby można było osiągnąć sprawiedliwość społeczną,
wydajność gospodarczą, racjonalne wykorzystanie środowiska naturalnego i
demokrację polityczną, unikając jednocześnie wielu społecznych konfliktów
globalnych – gospodarczych, politycznych, religijnych, etnicznych. Należy również
wypracować nowe globalne kontrakty społeczne (m.in. promocja zasad, mechanizmy
finansowe), których celem jest określenie najlepszych wspólnych rozwiązań w
interesie wielu narodów.
Przewidziane są cztery globalne kontrakty zapewniające:
1. zaspokojenie podstawowych potrzeb społecznych – usunięcie
nierówności;
2. kulturowy – tolerancja i dialog kultur – jego celem jest promowanie
wydarzeń programów działania;
3. demokratyczny – dążenie do rządów globalnych;
4. ziemi – dotyczy rozsądnego rozwoju; ma on zapewnić realizację
zobowiązań podjętych w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych w
sprawie ochrony środowiska i rozwoju, tzw. Agenda 21.
W Unii Europejskiej opracowana została tzw. strategia lizbońska, przyjęta
przez Radę Europejską w czasie obrad w Lizbonie w marcu 2000 r., zajmująca się
problemami konkurencyjności gospodarek krajów członkowskich. (Więcej na temat
Strategii Lizbońskiej w rozdz. II podrozdz. 4).
28
8. Źródła prawa konkurencji i jej naruszeń.
Podstawowe zasady konkurencji zostały określone w Traktacie ustanawiającym
Europejską Wspólnotę Gospodarczą, który zmienił postanowienia Jednolitego Aktu
Europejskiego, traktatu z Maastricht i traktatu amsterdamskiego. Wspólnota ma
umożliwić państwom członkowskim stworzenie warunków dla nieprzerwanego
wzrostu gospodarczego, harmonijnego rozwoju, wyeliminowania regionalnych
dysproporcji zrównoważenia wymiany handlowej. Osiągnięcie tych celów ma nastąpić
za pomocą środków określonych w art. 3 traktatu o EWG (zniesienie ceł, ustanowienie
wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej, zapewnienie swobody przepływu
osób, kapitału i usług, ustanowienie systemu chroniącego i zapewniającego
przestrzeganie konkurencji, koordynacja ogólnej polityki gospodarczej, jak też
prowadzenie wspólnej polityki w rolnictwie, transporcie, energetyce oraz wspólnej
(dawny art. 85 (1)), stosowanie przepisów art. 81 i 82 (dawne 85 i 86) w różnych
gałęziach gospodarki, jak też stosowanie postanowień o pomocy publicznej. Wydane
zostały przepisy wykonawcze do art. 81 i 82 traktatu, przepisy dotyczące „zwolnień
grupowych” oraz zasad pomocy horyzontalnej i sektorowej, a także trybu
postępowania w sprawach o naruszanie reguł pomocy publicznej.
Źródłem prawa są także orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, który zapewnia
poszanowanie prawa w interpretacji i stosowaniu traktatu, rozporządzeń, dyrektyw,
decyzji wydanych przez Radę i Komisję (art. 220, dawny art. 164 traktatu). Trybunał
jest ostatnią instancją dla interpretacji prawa wspólnotowego i musi korzystać ze
swojej pozycji w sposób efektywny. Orzeczenia Trybunału, stanowiące wtórne akty
prawne, rozwiązują praktyczne problemy mogące powstać w państwach
członkowskich29.
Trybunał podkreśla, że przez założenie Wspólnoty państwa członkowskie
utworzyły nowy porządek prawny, który nie jest ani międzynarodowym, ani
narodowym prawem, lecz prawem Wspólnoty.
Inne akty prawne odnoszące się do konkurencji, mówiące o:
Nadużyciu dominującej pozycji (jedna z zasad konkurencji) – art. 82 (dawny 86).
Przedsiębiorstwie – art. 43, 48 traktatu.
Przedsiębiorstwie publicznym – art. 86 – jednostka aktywnie uczestnicząca w
gospodarce, na którą decydujący wpływ ma państwo.
Zakazie niektórych porozumień między przedsiębiorstwami (jedna z zasad
konkurencji) – art. 81 (dawny 85).
29 T. Korbutowicz, Prawo konkurencji w orzecznictwie Sądu Wspólnot Europejskich, Wrocław, 1992, s 160 – 162
30
o Dyskryminacji zbiorowej, wynikającej z umów – art. 81 (1) – zakaz
wszelkich porozumień między przedsiębiorstwami, zrzeszeń
przedsiębiorstw, zniekształceń konkurencji
o Niebezpiecznych praktykach dla zachowania konkurencji – art. 81 (1) –
należą do nich: ustalenie cen zakupu lub sprzedaży, bądź też innych
warunków transakcji, ograniczanie lub kontrolowanie produkcji, rynków
lub źródeł zaopatrzenia, rozwoju technicznego lub inwestycji,
uzależnianie zawarcia kontraktów od przyjęcia przez partnerów
warunków niewiążących się z przedmiotem umów, stosowanie wobec
partnerów handlowych niejednakowych warunków do podobnych
transakcji. Naruszenie tego zakazu powoduje, że tego typu umowy i
decyzje są z mocy prawa nieważne i nie wywołują skutków prawnych.
o Podziale rynków lub źródeł zaopatrzenia – art. 81 (1) (c) traktatu –
zmierzają one do sztucznego podziału jednolitego wspólnego rynku na
odrębne rynki (narodowe). Są to kartele eksportowe i importowe,
zobowiązania odbiorców do sprzedaży towarów tylko na danym
obszarze, porozumienia o przeprowadzeniu wspólnych kontroli przy
imporcie towarów. Zakaz ten dotyczy również umów o wyłącznej
sprzedaży, gdy przedsiębiorstwo zobowiązuje się do dostarczania
produktu w celu odsprzedaży na danym terytorium wyłącznie jednemu
przedsiębiorstwu, lub umów o wyłącznych zakupach.
o Umowach wiązanych – art. 85 (1) – strony uzależniają zawarcie
kontraktu od wyrażenia zgody na odbiór dodatkowych świadczeń
niezwiązanych z przedmiotem umowy30.
Dopuszczalnych ograniczeniach konkurencji – art. 81 (3):
o Możliwości zawierania porozumień
o Wprowadzeniu znaczących zmian w zakresie stosowania art. 81 (3)
traktatu oraz uprawnień Komisji i krajowych organów zajmujących się
ochroną konkurencji – rozporządzenie Rady nr 1/2003 (obowiązuje od 1
maja 2004 r.) – przyjęto zasadę decentralizacji systemu stosowania
30 W. Hoff, tamże
31
wspólnotowego prawa konkurencji i umożliwiono krajowym organom
ochrony konkurencji bezpośrednie stosowanie art. 81 i 82 traktatu.
Zmiana polega na zniesieniu obowiązku zgłoszenia porozumienia.
Zwolnieniach grupowych dla pewnej kategorii porozumień między
przedsiębiorstwami, tzw. blok wyłączeń – Rozporządzenie weszło w życie 1
stycznia 2001 r. – art. 9 Regulation 2658/2000, OJ 2000, L304/3 i art. 9
Regulation 2659/2000, OJ 2000, L304/7.
Porozumieniach o specjalizacji – porozumienia horyzontalne, mogące uzyskać
indywidualne zwolnienie na podstawie art. 81 (3) traktatu, a także podlegające
zwolnieniom grupowym.
Zakazie dyskryminacji zbiorowej i indywidualnej, wynikającej z nadużycia
dominującej pozycji przedsiębiorstwa lub przedsiębiorstw na rynku. Niezgodne z
zasadami konkurencji i przynoszące szkodę wymianie towarowej jest
nadużywanie przez jedno lub kilka przedsiębiorstw dominującej pozycji na
obszarze wspólnego rynku lub znacznej jego części – art. 82 chroni
konkurentów, wymienia przykładowe zachowania uważane za nadużywanie
dominującej pozycji.
Nadużycia antykonkurencyjne polegają na osłabieniu przez
przedsiębiorstwo dominującej konkurencji na danym rynku
Bezprawne nadużycia – porozumienia o wyłączności, arbitralna
odmowa dostaw towarów, udzielanie rabatów za lojalność lub
rabatów stałych, stosowanie przez firmę dominującą
zróżnicowanych cen na ten sam produkt – art. 82 zabraniający
nadużywania monopolizacji na obszarze wspólnego rynku.
Kontroli koncentracji – Rozporządzenie Rady nr 1310/97 (OJ 1997, L180).
Koncentracja przedsiębiorstw polega na zwiększeniu ich rozmiarów przez
połączenie w jedno (fuzja, inkorporacja) lub wyłączną bądź wspólną kontrolę
(przejęcie udziałów).
Pomocy publicznej – art. 87 do 89 traktatu (dawne 92 – 94)
o Pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw obejmuje środki
przeznaczone na wsparcie materialnych i niematerialnych inwestycji
32
oraz szkoleń, szerzenia wiedzy (np. prace badawcze) i usług w
dziedzinie doradztwa.
Inwestycje materialne rozumiane są jako tworzenie nowego
przedsiębiorstwa lub jego rozbudowa albo dokonanie
zasadniczych zmian w produkcji (racjonalizacja, restrukturyzacja,
modernizacja), jak i przejęcie przedsiębiorstwa, które zostało
zamknięte lub zostałoby zamknięte.
Inwestycje niematerialne są to wydatki związane z transferem
technologii w postaci nabycia praw patentowych, licencji, „how-
know” lub nieopatentowanej wiedzy technicznej
Pomoc „de minimis” – wielkość pomocy nie może przekroczyć
100 000 euro pieniężnego ekwiwalentu subwencji w okresie
trzech lat licząc od daty przyznania po raz pierwszy31.
9. Organy kontrolujące przestrzeganie zasad konkurencji.
Państwa członkowskie w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę
Gospodarczą oraz Konwencji dotyczącej wspólnych organów wspólnot europejskich32
wyznaczyły szeroko rozumiane uprawnienia kontrolne:
Parlamentowi Europejskiemu - kontrola polega na przeprowadzaniu dyskusji
nad przedstawionymi przez Komisję ogólnymi, rocznymi sprawozdaniami z jej
działalności, zadawaniu pytań Komisji i Radzie, ustosunkowywaniu się do
decyzji politycznych tych organów wg art. 189 i 200 traktatu33.
Radzie – zgodnie z art. 83 i 89 traktatu, Rada opierając się na propozycjach
Komisji, po konsultacjach z Parlamentem wydaje przepisy wykonawcze do
dyspozycji zawartych w art. 81, 82, 87, 88 w celu realizacji zasad w nich
określonych.
31 J. Bieliński, Z. Brodecki, K. Domachowska, Konkurencja, a Lexis, 200432 K. Michałowska, Traktat zjednoczeniowy głównych organów wspólnot europejskich, „Państwo i Prawo” 1969, nr 4 – 5, 33 J. Tyranowski, Prawo europejskie. Zagadnienia instytucjonalne z uwzględnieniem traktatu amsterdamskiego, Poznań, 1999, s. 44 – 45
33
Trybunałowi Sprawiedliwości – czuwa nad przestrzeganiem reguł konkurencji.
Trybunał jest specyficznym sądem międzynarodowym, posiadającym funkcje
sądu konstytucyjnego i trybunału administracyjnego.
Zadania Trybunału Sprawiedliwości:
Zapewnienie przestrzegania prawa w interpretacji i stosowaniu postanowień
traktatów i przepisów wydanych na ich podstawie;
Rozległa jurysdykcja nad innymi organami Wspólnoty, państwami
członkowskimi, osobami fizycznymi i prawnymi oraz nad funkcjonariuszami
i innymi pracownikami zatrudnionymi w instytucjach Wspólnoty;
Nakładanie sankcji, kontrola nad karami pieniężnymi wymierzonymi przez
Sądowi I Instancji – instytucja sądowa przy Trybunale Sprawiedliwości, czuwa
nad przestrzeganiem reguł konkurencji. Sąd I Instancji został powołany przez
Radę na wniosek Trybunału (art. 225) – Decyzja Rady nr 88/591 z 1998 r.35
Uprawnienia Sądu I Instancji:
Rozstrzyganie sporów między Wspólnotą a jej funkcjonariuszami (art. 236),
skarg wniesionych przeciwko Komisji przez przedsiębiorstwa lub związki
przedsiębiorstw o naruszenie postanowień traktatu EWWiS, które dotyczą
przepływu pracowników i usług, oraz spory o stosowanie prawa konkurencji.
Orzekanie w sprawach wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne o
naruszenie reguł stosowanych do przedsiębiorstw (art. 81, 82) na podstawie
zarzutu co do legalności aktu prawnego (art. 232) oraz w odniesieniu do
pomocy publicznej.
34 A. Zawidzka, Rynek wewnętrzny wspólnoty europejskiej a interes publiczny, WPiPG, 200535 Council Decision 88/591 Establishing a Court of First Instance of the European Communities, (w:) Selected Instruments Relating to the Organization, Jurisdiction and Procedure of the Court, Luxemburg, 1993, s. 53 – 57
34
Rozpoznawanie powództw odszkodowawczych z art. 235 przeciwko
Wspólnocie, jeśli są związane ze skargami na bezczynność organów lub
nieważność aktów prawnych, w których jest właściwy, a także sprawy z
zakresu prawa antydumpingowego i antysubwencyjnego, z wyłączeniem
spraw wnoszonych przez państwa członkowskie i organy Wspólnoty.
Sprawy wnoszone o odszkodowanie, spory pracownicze, sprawy wnoszone
na podstawie klauzul arbitrażowych.
Sprawy wnoszone przez państwa członkowskie, instytucje Wspólnot i przez
Europejski Bank Centralny.
Komisji – czuwa nad przestrzeganiem reguł konkurencji. Jest to organ
zapewniający funkcjonowanie i rozwój wspólnego rynku.
Zadania komisji:
Nadzór nad przestrzeganiem przez państwa członkowskie oraz osoby
fizyczne i prawne postanowień traktatu i środków podjętych na jego
podstawie (art. 211)
Wydawanie przepisów wykonawczych i interpretacyjnych.
Podejmowanie działań zmierzających do ochrony konkurencji we
Wspólnocie (art. 85 i 86)
Prowadzenie badań w sprawach o naruszenie art. 81 i 82, a w przypadku
stwierdzenia występowania naruszeń podejmowanie środków zmierzających
do ich zaprzestania i przywrócenia stanu poszanowania postanowień prawa
wspólnotowego. Podejmowanie decyzji, wydanie zaleceń, nałożenie kar
pieniężnych.
Wydawanie decyzji w sprawach o naruszenie zasad konkurencji:
o Nakazujące położenia kresu naruszeniom reguł konkurencji, nakładające
kary grzywny czy inne kary pieniężne na winnych takich naruszeń (art. 3
Rozporządzenia);
o Stwierdzające brak podstaw do zastosowania art. 81 (1), bądź
przyznające wyłączenie spod rygorów tego przepisu na podstawie art. 81
(3) (art. 4 – 6 Rozporządzenia);
35
o Rozstrzygające kwestie proceduralne w stosunkach między Komisją a
stronami postępowania.
W sprawach o naruszenie konkurencji Komisja ma za zadanie:
o Wymierzanie kar pieniężnych w odniesieniu do karteli – poważne
naruszenie konkurencji to zarówno tajne (ciche) kartele tworzone w celu
ustalania cen, kontyngentów, podziału rynku, jak też zakazy eksportu i
importu towarów.
o Kontrolować koncentrację między przedsiębiorstwami. Postępowanie
wszczęte przez Komisję w sprawie koncentracji kończy się wydaniem
decyzji, w której się stwierdza, że zamiar połączenia przedsiębiorstwa
jest zgodny ze wspólnym rynkiem, a w przypadku joint venture
wskazanym w art. 2 (4) rozporządzenia, że spełnia warunki określone w
art. 81 (3) albo wydaniem decyzji uznającej koncentrację za niezgodną
ze wspólnym rynkiem (art. 8 (2) i (3) Rozporządzenia). Komisja może
wydawać jak też odwołać decyzje.
o Nakładanie grzywny w wys. od 1000 do 50000 euro w przypadku:
Oznacza to, że może wszczynać postępowania antymonopolowe na podstawie prawa
unijnego oraz nakładać kary pieniężne na przedsiębiorców europejskich naruszających
te przepisy, o ile zabronione przez prawo praktyki mają wpływ na handel między
Państwami Członkowskimi.
6.2.2. Zadania Prezesa UOKiK w sprawie kontroli koncentracji.
Kontrola koncentracji przedsiębiorców – w drodze połączenia, przejęcia
kontroli, objęcia pakietu udziałów dających ponad 25 proc. głosów na walnym
zgromadzeniu lub fuzji personalnej – ma na celu przeciwdziałanie nadmiernej ich
konsolidacji i uzyskiwania na rynku pozycji dominującej, powodującej istotne
ograniczenie konkurencji52.
Wstępną kontrolą Prezesa UOKiK objęte są jedynie te łączenia, które
wywierają skutki na terytorium Polski. Zamiar koncentracji podlega obowiązkowi
zgłoszenia, jeżeli łączny obrót przedsiębiorców jej dokonujących (oraz ich grup
kapitałowych) w poprzedzającym roku obrotowym przekracza równowartość 50
milionów euro.
52 W. Szpringer, Łączenie przedsiębiorstw a regulacja antymonopolowa. Wpływ państwa na procesy koncentracji i dekoncentracji w gospodarce. Aspekty instytucjonalne, Warszawa, 1993
o stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub
niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom
zróżnicowane warunki konkurencji,
o uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą
stronę innego świadczenia, nie mającego rzeczowego ani zwyczajowego
związku z przedmiotem umowy,
o ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku
przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem54,
o uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub
przez tych przedsiębiorców i organizatora przetargu warunków
składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny;
nadużywaniu pozycji dominującej na rynku (Art. 8. 1.), w szczególności
polegającym na:
o bezpośrednim lub pośrednim narzucaniu nieuczciwych cen – nadmiernie
wygórowanych albo rażąco niskich,
o ograniczeniu produkcji, zbytu lub postępu technicznego,
o stwarzaniu konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich
praw,
o przeciwdziałaniu ukształtowaniu się warunków niezbędnych do
powstania bądź rozwoju konkurencji,
o narzucaniu uciążliwych warunków umów, przynoszących przedsiębiorcy
nieuzasadnione korzyści.
W przypadkach innych niż porozumienia ograniczające konkurencję bądź
nadużywanie pozycji dominującej przedsiębiorcy uważający, że konkurent narusza ich
interesy, mogą dochodzić swoich praw przed sądem cywilnym na podstawie ustawy z
dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 Nr 153,
poz. 1503 ze zm.)55.
54 V. Emmerich, Regulacje wyjątkowe, (w) Prawo gospodarcze Unii Europejskiej, (red.) M. A. Dauses, Warszawa, 199955 A. Powałowski, S. Karoluk, L. Mering, Prawo ochrony konkurencji, WPiPG, 2004
komunikacja, transport) oraz strategie horyzontalne (jak np. edukacja, B+R,
innowacje, ochrona środowiska). NPR powinien być użytecznym narzędziem zarówno
dla polityki wewnętrznej jak i odpowiadać potrzebie elastycznego odnoszenia się do
propozycji unijnych61.
Jednocześnie musi on uwzględniać konstytucyjną zasadę zrównoważonego
rozwoju, co w szczególności wymaga – w odniesieniu do konkretnych programów i
przedsięwzięć przewidywanych w NPR – ograniczania do niezbędnego minimum
kosztów środowiskowych, a zwłaszcza zapewnienia perspektywicznej ochrony
zasobów środowiska i przyrody, bez ograniczania możliwości rozwoju dla przyszłych
generacji.
Sugestie zawarte w III Raporcie Kohezyjnym pozwalają na stwierdzenie, że
dotychczasowa formuła planowania i uzgadniania działań wspieranych z funduszy UE
nie jest jedyna jaka może być stosowana w kolejnym okresie budżetowania. Prace nad
NPR powinny zmierzać do utworzenia spójnego planu obejmującego istotne dla
rozwoju społeczno-gospodarczego Polski zagadnienia, których rozwiązanie bazować
60 Wskaźnik ten wynosi 41% dla UE-1561 pl.wikipedia.org/Wiki/narodowy_plan_rozwoju
77
będzie głównie na wsparciu z funduszy UE jak i inne obszary a pozostające poza sferą
dotychczasowego zainteresowania polityk wspólnotowych (edukacja, mieszkalnictwo,
gospodarka przestrzenna, służba zdrowia).
Przy takim założeniu NPR, opracowany w oparciu o przyjęte strategie może być
planem kompleksowym, a przy tym stosunkowo łatwym do przełożenia na dokument
lub dokumenty niezbędne do podjęcia negocjacji wsparcia ze strony UE, niezależnie
od rozwoju dyskusji i ustaleń ostatecznego kształtu dokumentów obligatoryjnych w
nowej perspektywie finansowej 2007-201362.
Podkreślenia też wymaga, iż co prawda członkostwo Polski w Unii Europejskiej
stwarza szansę istotnej poprawy pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki i
przyspieszenia rozwoju społeczno-ekonomicznego, jednak niezbędnym tego
warunkiem jest rozwinięcie nowoczesnego programowania tego rozwoju. Pierwszym
dokumentem nowej generacji programowania rozwoju w Polsce był Wstępny
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2000-2003, a kolejnym – Narodowy Plan Rozwoju na
lata 2004-2006. Zawierały one strategię wykorzystania funduszy unijnych i
towarzyszących im środków krajowych. Kolejny plan stanowić będzie całościowy
program rozwoju polskiej gospodarki. Należy także podkreślić, że skala dostępnych
środków rozwojowych na lata 2007-2013 jest nieporównywalnie większa niż tych
dostępnych w okresie 2004-2006, co tym bardziej wymaga przygotowania programu
odpowiedniego ich wykorzystania.
Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 są efektem prac
Międzyresortowego Zespołu do przygotowania Narodowego Planu Rozwoju na lata
2007-2013, powołanego przez Prezesa Rady Ministrów w dniu 6 lutego 2004 r.63
Przewodniczącym Zespołu jest Minister Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej, a
wiceprzewodniczącym – Minister – członek Rady Ministrów kierujący Rządowym
Centrum Studiów Strategicznych. W skład zespołu wchodzą członkowie,
przedstawiciele: Ministra Finansów, Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministra Infrastruktury, Ministra Środowiska,
Ministra Nauki, Ministra Kultury, Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, Ministra
62 www.funduszestrukturalne.gov.pl63 Zarządzenie Nr 11 Prezesa Rady Ministrów z dnia 6 lutego 2004 r. w sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu do przygotowania Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013.
78
Spraw Zagranicznych, Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej, Prezesa Głównego
Urzędu Statystycznego. W pracach Zespołu uczestniczyli także przedstawiciele
Marszałków Województw i Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. W
pracach nad założeniami wykorzystane zostały także wnioski z prac eksperckich,
przygotowanych dla celu przygotowania NPR na lata 2007-2013.
9.1. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004 – 2006.
Narodowy Plan Rozwoju na te lata określa plan działań strukturalnych, które Polska,
będąc członkiem Unii Europejskiej, zamierza realizować w latach 2004 – 2006. Działania
te są finansowane z funduszy strukturalnych UE. Dotyczą one trzech podstawowych
dziedzin wsparcia:
Przedsiębiorstw;
Rozwoju infrastruktury;
Rozwoju zasobów ludzkich.
Głównym celem polityki spójności społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej w
latach 2000-2006 jest wyrównywanie różnic międzyregionalnych w poziomie życia i w
rozwoju gospodarczym pomiędzy najbiedniejszymi a najbogatszymi regionami państw
członkowskich, a przez to zwiększenie społecznej i gospodarczej spójności Unii
Europejskiej. Polityka ta realizowana jest poprzez współfinansowanie za pomocą
funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności określonych programów i
projektów rozwoju społeczno-gospodarczego w skali kraju i regionów. W ramach
polityki spójności największe wsparcie kierowane jest do regionów najuboższych,
dla których poziom PKB na jednego mieszkańca (za ostatnie trzy lata wg parytetu siły
nabywczej) jest mniejszy niż 75% przeciętnej wartości tego wskaźnika w całej UE.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r. wymagało
dostosowania rozwiązań w sferze polityki spójności do zasad funkcjonowania
instrumentów strukturalnych UE. Polska, spełniając kryteria zakwalifikowania do Celu
1 (promowanie rozwoju i strukturalnego dostosowania regionów opóźnionych w
79
rozwoju), uzyskała wspólnotowe wsparcie na rozwój społeczno-gospodarczy z
zasobów funduszy strukturalnych64 i Funduszu Spójności.
W celu zaprogramowania pomocy wspólnotowej oraz zapewnienia efektywnego jej
wdrażania, przygotowano Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR). W toku
prac nad NPR po raz pierwszy tego rodzaju dokument został poddany ocenie wpływu
na środowisko oraz ocenie przed realizacją programu (ewaluacja ex-ante), w tym jego
efektów makroekonomicznych. Opracowanie tego dokumentu poprzedzono szerokimi
konsultacjami z przedstawicielami samorządów wojewódzkich, partnerami społeczno-
gospodarczymi, środowiskami naukowymi oraz z przedstawicielami poszczególnych
resortów, jak również z Komisją Europejską.
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 został zatwierdzony przez Radę
Ministrów i przesłany do Komisji Europejskiej w stuczniu 2003r., w celu
wynegocjowania:
Podstaw Wsparcia Wspólnoty (Community Support Framework) - dokumentu
określającego kierunki i wysokości wsparcia ze strony funduszy strukturalnych
jest strategicznym, średniookresowym dokumentem planistycznym, pierwszym,
który scala na poziomie krajowym horyzontalne, sektorowe i regionalne
działania interwencyjne państwa,
określa najważniejsze działania strukturalne, które Polska, będąc członkiem Unii
Europejskiej, uruchomi w latach 2004-2006 przy wykorzystaniu środków
funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności i środków krajowych,
64 Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF), Europejski Fundusz Społeczny (ESF), Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej – Sekcja Orientacji (FEOGA-O) oraz Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa (FIFG).
80
wskazuje kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierwszych latach po
akcesji, mające zapewnić warunki sprzyjające długotrwałemu wzrostowi
gospodarczemu i podniesieniu poziomu życia mieszkańców.
Celem strategicznym Narodowego Planu Rozwoju jest rozwijanie
konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do
długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia i poprawę
spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie
regionalnym i krajowym.
Realizacja celu strategicznego NPR odbywa się poprzez osiąganie celów
cząstkowych, zdefiniowanych w odpowiedzi na wyzwanie globalnej konkurencji oraz na
wnioski wynikające z analizy słabych i mocnych stron polskiej gospodarki, a także szans i
zagrożeń przed nią stojących:
wspomaganie osiągnięcia i utrzymania w dłuższym okresie wysokiego wzrostu
PKB,
zwiększanie poziomu zatrudnienia i wykształcenia,
włączenie Polski w europejskie sieci infrastruktury transportowej i
informacyjnej,
intensyfikacja procesu zwiększenia w strukturze gospodarki udziału sektorów
o wysokiej wartości dodanej,
wspomaganie udziału w procesach rozwojowych i modernizacyjnych wszystkich
regionów i grup społecznych w Polsce.
Warunkiem realizacji wyznaczonego celu strategicznego oraz celów
cząstkowych jest, obok działań o charakterze prawnym i fiskalnym, koncentracja
dostępnych środków finansowych na kilku podstawowych osiach rozwoju
(priorytetach). Osie rozwoju wyznaczone dla NPR na lata 2004-2006 nawiązują
bezpośrednio do osi rozwoju wyznaczonych we Wstępnym Narodowym Planie
Rozwoju.
81
Tabela 1.
Podstawowe osie rozwoju dla NPR oraz sposób ich wdrażania
Sposób wdrażania
Podstawy Wsparcia Wspólnoty
Fundusz Spójności
Inicjatywy Wspólnotowe
Programy krajowe
Wspieranie konkurencyjności przedsiębiorstw
Sektorowy Program Operacyjny Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw
Przede wszystkim przedsiębiorczość; Zwiększanie innowacyjności
gospodarki w Polsce do 2006 roku; Kapitał dla przedsiębiorczych; rządowe programy i strategie
restrukturyzacyjne przemysłów: chemicznego, hutnictwa żelaza i
stali, górnictwa węgla kamiennego, obronnego, lekkiego,
farmaceutycznego), inne programy rządowe
Rozwój zasobów ludzkich i zatrudnienia
Sektorowy Program Operacyjny Rozwój zasobów ludzkich
EQUAL
Programy zatrudnienia i restrukturyzacji finansowane z
zasobów Funduszu Pracy, PFRON i budżetu MGPiPS
Program Pierwsza pracaProgramy rozwoju edukacji nadzorowane przez MENiS
1. Zwiększanie poziomu inwestycji
infrastrukturalnych, związanych ze wzrostem gospodarczym i jakością
życia i ochroną środowiska
Sektorowy Program Operacyjny Transport
Część transportowa
Strategia Wykorzystania Funduszu Spójności;
Strategia rozwoju infrastruktury transportowej na lata 2004-2006 i w
dalszych latach;Program Infrastruktura – klucz do
rozwoju (Program budowy autostrad i dróg ekspresowych)
Część ochrony środowiska
Strategia Wykorzystania Funduszu Spójności
Program dla Odry 2006Krajowy Plan Gospodarki Odpadami
Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych
Inne programy ukierunkowane na zapobieganie lub ograniczanie emisji zanieczyszczeń a także przywracanie
środowiska do właściwego stanu
2. Poprawa warunków dla rozwoju regionalnego, w tym rozwoju obszarów wiejskich
Sektorowy Program Operacyjny
Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz
rozwój obszarów wiejskich
Sektorowy Program Operacyjny
Rybołówstwo i przetwórstwo ryb
Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich (PAOW)
Programy Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP)
Programy Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR)
Wzmocnienie potencjału rozwojowego regionów i
przeciwdziałanie marginalizacji niektórych
obszarów
Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju
RegionalnegoINTERREG
Kontrakty wojewódzkie
Źródło: Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004 – 2006
82
Interwencja publiczna w pięciu głównych osiach rozwojowych
zidentyfikowanych w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 ma charakter
kompleksowy i komplementarny w stosunku do działań, które nie są
współfinansowane ze źródeł funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności.
Wyznaczone priorytety są realizowane zarówno w ramach dokumentów
programowych uzgodnionych z Komisją Europejską, jak i krajowych środków
publicznych, które będą wydatkowane w ramach realizacji programów rządowych,
działań rozwojowych podejmowanych przez samorządy terytorialne oraz działań
ustawowych dla poszczególnych funduszy celowych.
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 realizowany jest poprzez następujące
dokumenty:
Podstawy Wsparcia Wspólnoty (PWW) wdrażane za pomocą pięciu sektorowych
programów operacyjnych (Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Rozwój
Zasobów Ludzkich, Transport, Rybołówstwo i przetwórstwo ryb, Modernizacja i
restrukturyzacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich),
Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oraz programu
operacyjnego Pomocy Technicznej,
Strategię Wykorzystania Funduszu Spójności,
Program Inicjatywy Wspólnoty INTERREG (współpraca przygraniczna),
Program Inicjatywy Wspólnoty EQUAL.
9.2. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007 – 201365.
W odróżnieniu od Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006, który jest
dokumentem programującym wykorzystanie przez Polskę funduszy strukturalnych i
Funduszu Spójności Unii Europejskiej, Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2007-
2013 będzie strategią obejmującą całokształt działań rozwojowych kraju, bez względu
na pochodzenie środków finansowych. Tak więc poza przedsięwzięciami
65 www.mgip.gov.pl
83
współfinansowanymi z budżetu UE, uwzględnione w niej zostaną działania
finansowane wyłącznie z zasobów krajowych.
NPR 2007-2013 uwzględnia cele zawarte w:
narodowej strategii rozwoju regionalnego,
strategiach sektorowych,
strategiach rozwoju województw,
programach wieloletnich,
koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju,
założeniach polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa oraz założeniach
polityki innowacyjnej państwa.
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013 będzie określał:
diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej kraju, w tym zróżnicowań
regionalnych,
cel główny i cele szczegółowe rozwoju społeczno-gospodarczego kraju,
kierunki rozwoju,
szacunkowy plan finansowy,
kryteria wyboru beneficjentów,
system zarządzania i realizacji.
Do dokumentu ponadto zostaną załączone prognozy i oceny przewidywanego
wpływu NPR 2007-2013 na środowisko, podstawowe wskaźniki makroekonomiczne,
rynek pracy oraz konkurencyjność gospodarki, w tym innowacyjność przedsiębiorstw.
Realizacja NPR 2007-2013 odbywać się będzie głównie na podstawie sektorowych i
regionalnych programów operacyjnych oraz strategii wykorzystania Funduszu
Spójności.
10. Pomoc publiczna – wspieranie rozwoju sektora MSP.
84
Uwzględnienie szczególnej roli sektora MSP w tworzeniu nowoczesnej i bardziej
dynamicznej oraz elastycznej gospodarki, jak też nowych miejsc pracy, doprowadziło
do wprowadzenia wspólnej polityki Unii Europejskiej wobec tego sektora. Dzięki
Strategii Lizbońskiej nastąpiło wzmożenie działań mających na celu wspieranie
sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Władze wspólnoty realizują politykę
strukturalną aby zapobiec nadmiernym różnicom osłabiającym potencjał gospodarczy
Unii Europejskiej66. Zwiększenie spójności gospodarczej i społecznej było jednym z
celów traktatu rzymskiego, ustanawiającego Wspólnotę Europejską w 1957 r. W
ramach polityki strukturalnej Unia wspiera kierowanie rozwojem gospodarczym
państw w taki sposób, aby poszczególne kraje rozwijały się równomiernie, dorównując
poziomowi bardziej rozwiniętych państw.
Wspomaganie przedsiębiorczości jest jednym z ważniejszych elementów polityki
strukturalnej. Kraje UE widzą potrzebę wspierania małych i średnich przedsiębiorstw,
gdyż od ich kondycji zależy stan całej gospodarki Wspólnoty jak też jej
konkurencyjność na rynkach światowych. Władze skupiły się przede wszystkim na:
Dostosowaniu i ujednoliceniu prawa;
Zapewnieniu warunków uczciwej konkurencji;
Uproszczeniu systemu podatkowego;
Wspieraniu inwestycji;
Wspieraniu eksportu.
Już od 1982 r. sektor MSP objęty jest w UE pomocą publiczną. W 1986 r.
powołano w Komisji Europejskiej zespół ds. MSP, przekształcony w 2000 r. w
Dyrekcję Generalną ds. Przedsiębiorstw. W 1994 r. został przyjęty „Zintegrowany
program na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw”. Obecnie realizowany jest
„Wieloletni program na rzecz przedsiębiorstw i przedsiębiorczości” obejmujący lata
2001 – 2005. Wg art. 130 Traktatu z Maastricht, kraje członkowskie powinny dążyć
do stworzenia otoczenia przyjaznego dla rozwoju i funkcjonowania MSP. Należy
zmniejszać różnice między regionami i likwidować zacofanie obszarów wiejskich
66 U. Dubejko, Tworzenie konkurencyjnej gospodarki w krajach Unii Europejskiej poprzez wspieranie rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw, (w:) Konkurencyjność oraz rozwój w gospodarce, (red.) K. Kłosiński, KUL, Lublin, 2004, s. 115
85
dzięki wspieraniu małej i średniej przedsiębiorczości. Należy wspierać MSP dlatego,
że mają one bardzo istotną rolę w tworzeniu miejsc pracy, są bardziej elastyczne –
pierwsze wprowadzają istotne zmiany, są głównym źródłem konkurencji na rynku –
działają jako siła napędowa zmian strukturalnych i odnowy gospodarki. Biorąc pod
uwagę korzyści wynikające ze szczególnej roli MSP, Komisja podjęła działania
cechujące się wyrównaniem szans, mające na celu wspieranie tego sektora.
Przygotowano specjalne łagodne i elastyczne zasady pomocy dla MSP. Pomoc
okazywana jest zarówno członkom UE – fundusze strukturalne, jak też kandydatom –
fundusze przedakcesyjne, ze względu na zrównoważenie poziomu gospodarczego.
Reguły dopuszczalnej pomocy publicznej udzielanej małym i średnim
przedsiębiorstwom zawarte są w szczególności w rozporządzeniu KE nr 70/2001,
określającym, że pomoc udzielona małym i średnim przedsiębiorstwom jest
dozwolona i nie trzeba jej zgłaszać KE o ile mieści się w ramach nakreślonych przez
to rozporządzenie. Dotyczy to przedsiębiorstw:
Zatrudniających poniżej 250 osób;
Posiadających roczny obrót do 40 mln euro lub sumę bilansową do 27 mln euro;
Spełniających kryterium niezależności67.
Według rozporządzenia dotyczącego pomocy publicznej dopuszczalne są
następujące rodzaje i pułapy pomocy publicznej dla MSP:
Pomoc na inwestycje materialne i niematerialne:
o Inwestycje materialne – wydatki na środki trwałe przy tworzeniu nowej
firmy, jej rozbudowie, zmianach w produkcji (przy modernizacji), jak
też przy przejęciu;
o Inwestycje niematerialne – wydatki na transfer technologii poprzez
nabycie praw patentowych, licencji, how-know, nieopatentowanej
wiedzy technologicznej.
Pomoc na usługi zewnętrznych konsultantów – nie może przekraczać 50%
takich usług; usługi nie mogą być związane ze zwykłymi kosztami operacyjnymi
firmy ponoszonymi na porady prawne, podatkowe, czy reklamowe.
67 W. Starzyńska, Rynek zamówień publicznych w procesie integracji z Unią Europejską. Analiza sektora dostaw, Difin, 2003
86
Pomoc na udział w targach i wystawach – nie może przekraczać 50%
dodatkowych kosztów wynajęcia, utworzenia i prowadzenia ekspozycji firmy na
targach i wystawach. Nie dotyczy ten limit pierwszorazowego uczestnictwa w
tego typu przedsięwzięciach.
Inne regulacje dotyczące pomocy publicznej:
Pomoc „de minimis” – rozporządzenie 69/2001 – pomoc ta zwalnia od
obowiązku zgłaszania do KE pomocy publicznej udzielonej w wysokości nie
większej niż 100 000 euro w okresie trzyletnim dla jednego przedsiębiorstwa
Pomoc na cele szkoleniowe – rozporządzenie 68/2001 – szkolenia dla małych i
średnich firm
Regulacje dotyczące pomocy regionalnej, horyzontalnej, sektorowej.
Wspieranie sektora MSP uważa się za jeden z najlepszych sposobów aktywizacji
regionów. Małe i średnie przedsiębiorstwa wspieranie są dzięki samorządom
lokalnym, które wybierają kierunki działań i instrumentów wspierających, określają
skalę i strukturę interwencji kierowanej do przedsiębiorców w powiązaniu z innymi
działaniami strukturalnymi i rozwojowymi, realizowanymi na terenie regionu68.
Priorytety, na których skoncentrowane są działania prowadzone w ramach
polityki regionu regionalnego:
Rozwój infrastruktury technicznej i informatycznej, jednakże działania władz nie
mogą wspierać inwestycji, realizowanych przez kapitał prywatny;
Wspieranie inwestycji poprzez wsparcie MSP, przyciągnięcie inwestorów
zagranicznych, korporacji międzynarodowych;
Rozwój innowacyjności;
Rozwój zasobów ludzkich dla poprawy efektywności funkcjonowania kapitału
prywatnego w danym regionie.
Rodzaje wsparcia MSP realizowanego w krajach Unii Europejskiej:
Uproszczenie procedur administracyjnych:
68 Małe i średnie przedsiębiorstwa a rozwój regionalny, praca zbiorowa, PARP, Warszawa, 2001
87
o Wprowadzenie elektronicznego przekazu danych – Internet;
o Dążenie do uproszczenia procedur związanych z rozpoczęciem
działalności gospodarczej;
Podatkowe instrumenty wspierania MSP:
o Preferencyjne stawki podatkowe lub ulgi dla małych firm (odliczenia
podatku na inwestycje, zwolnienia z podatku od nieruchomości, itp.)
Wsparcie innowacyjności MSP:
o Subwencje państwowe – przeznaczone na tworzenie firm o charakterze
innowacyjnym;
o Preferencyjne warunki kredytowania.
Wspieranie działalności eksportowej:
o Działania proeksportowe o charakterze ogólnowspólnotowym –
promocja przedsiębiorstw krajów UE poza terenem Unii, zapewnienie
dostępu przedsiębiorstwom UE do rynków amerykańskich.
Wspieranie wspólnych działań europejskich przedsiębiorstw:
o Program CRAFT – Wspólny Program Badawczy Rozwoju Technologii;
o Bezpłatny dostęp dla przedsiębiorców do danych na temat
prowadzonych badań.
10.1. Unijne programy pomocowe dla przedsiębiorstw.
Programy pomocowe są aktami normatywnymi (ustawami albo
rozporządzeniami), które określają zasady, warunki, formy oraz podstawy prawne
przyznawania konkretnego wsparcia przedsiębiorcom. Zawierają podstawowe
elementy dotyczące udzielania pomocy, m.in. przeznaczenie (np. na szkolenia, badania
i rozwój, ochronę środowiska, zwiększanie zatrudnienia, restrukturyzacje) i formy
(dotacja, rozłożenie na raty płatności podatku, gwarancja, poręczenie, itp.). Wskazują
także organy udzielające wsparcia, warunki dopuszczalności pomocy (m.in. określenie
jej maksymalnej wielkości), czas trwania programu i jego beneficjentów.
88
Programy pomocowe - Załącznik nr 2.
11. Budowanie tożsamości przedsiębiorstwa.
Firmy coraz częściej zaczynają zwracać uwagę na kształtowanie swego
wizerunku, jako ważnego elementu decydującego o ich konkurencyjności. Jest to
spowodowane ograniczaniem barier handlowych i inwestycyjnych. Przedsiębiorstwa,
które chcą efektywnie konkurować z dynamicznie wkraczającymi na nasz rynek
renomowanymi przedsiębiorstwami zagranicznymi, muszą budować swoją tożsamość,
aby stworzyć pozytywny wizerunek w opinii otoczenia.
Wizerunek firmy można określić jako całokształt wyobrażeń, oczekiwań,
przekonań oraz wiedzy z nią związanej69. Wizerunek jest obrazem firmy w
świadomości społecznej, tj. opinii otoczenia, ukształtowany na podstawie
prowadzonych przez nią działań.
Przedsiębiorstwa poprzez swoje cech tożsamości ukierunkowane na pozytywne
kształtowanie swojego wizerunku koncentrują się głównie na wybranych elementach
oferty, takich jak: jakość techniczna oferowanych produktów i usług
posprzedażowych, cena, działania promocyjne, oraz doborze odpowiednich metod jej
zaprezentowania. Coraz częściej decyduje o wizerunku sposób przedstawienia oferty
przez działania promocyjne – sprzedaż bezpośrednia i reklama. Firmy budując swą
tożsamość dostosowują coraz częściej indywidualne rozwiązania zawarte w ofercie do
potrzeb i wymagań klienta, chcąc w ten sposób utrzymać z nim bezpośredni kontakt
zapewniający fachową, indywidualną i kompleksową obsługę. Oferowanie
kompleksowej i indywidualnej obsługi zmierzającej do budowania z klientami
marketingu partnerskiego stanowi bardzo ważny element budowania tożsamości przez
przedsiębiorstwa, które coraz częściej realizują wiele przedsięwzięć związanych ze
ścisłą współpracą w zakresie prac badawczo-rozwojowych nad nowymi produktami,
69 M. Urbaniak, Wizerunek przedsiębiorstw jako wyznacznik ich konkurencyjności, (w:) Determinanty pozycji konkurencyjnej Polski w Unii Europejskiej, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, nr 12, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 91
89
rozwojem sieci dystrybucji i prowadzeniu wspólnych działań promocyjnych,
wspólnych inwestycji kapitałowych. Kształtowanie pozytywnych relacji między
oferentem a odbiorcą zmierza do coraz bardziej bezpośrednich form kontaktów
(obsługa klienta „on-line” 24 h/dobę). Utrzymanie klienta jest i będzie największym
wyzwaniem dla przedsiębiorstw. Ścisła współpraca z klientem pozwala na szybkie
diagnozowanie zmieniających się potrzeb. Na pozytywny wizerunek firmy ma również
wpływ pozyskanie przez nią inwestora zagranicznego (o znanej marce, z kraju o
dobrej reputacji). Inwestor wnosi m.in. środki finansowe, markę, nazwę.
Przedsiębiorstwa coraz częściej kreują własną markę. W budowaniu tożsamości firmy
coraz większe znaczenie odgrywają standardy organizacyjne. Posiadanie
certyfikowanego systemu zarządzania na zgodność ze standardami ISO serii 9000
przestaje być wyłącznie aspektem promocyjnym lub koniecznością poddanie
niezależnej ocenie w wyniku nacisków klientów. Coraz więcej firm traktuje taki
system jako narzędzie pozwalające osiągnąć zakładaną sprawność organizacyjną. W
roku 2000 standardy ISO serii 9000 uległy nowelizacji i poddane wymaganiom
doskonalenia organizacji pod kątem TQM. Firmy coraz częściej ubiegają się o różnego
rodzaju wyróżnienia i nagrody jakości dążąc tym samym do wyróżnienia swojej
tożsamości. Coraz więcej firm również jest zainteresowanych stosowaniem norm ISO
serii 14000 w zakresie systemów zarządzania środowiskowego (ISO 14001), analizy
cyklu życia produktów (ISO 14040-43), etykietowania środowiskowego (14020-24),
jak też programu Responsible Care, Cleaner Production. Wraz z rozszerzeniem UE
znaczenie standardów staje się coraz ważniejsze. Procesy związane z transformacją
polskiej gospodarki począwszy od lat 90-tych i związana z tym konieczność
konkurowania, stały się okazją do zwrócenia większej uwagi firm działających na
naszym rynku do wyraźnego podkreślenia ich tożsamości i do podejmowania przez
firmy wysiłku zmierzającego do budowania pozytywnego wizerunku.
12. Finansowanie sektora MSP w Unii Europejskiej.
90
Sektor MSP w Unii Europejskiej stanowi ponad 90% wszystkich przedsiębiorstw
i obejmuje ponad 60% zatrudnionych ogółem.
Przyłączenie 1 maja 2004 r. do UE nowych członków nie spowodowało
istotnych zmian w strukturze przedsiębiorstw. Przypuszcza się, że w krajach, które
przystąpiły do Unii Europejskie, sektor MSP wynosi również ponad 90% wszystkich
przedsiębiorstw, a udział w ogólnym zatrudnieniu wynosi ok. 60%. Nowe kraje
członkowskie UE rozszerzyły liczbę przedsiębiorstw o ok. 20%, z czego największą
liczbę przedsiębiorstw wniosła do Unii Polska70.
Ważnym wyznacznikiem konkurencyjności przedsiębiorstw MSP jest łatwy
dostęp do finansowania, w tym w dużej mierze do finansowania bankowego. Tempo
rozwoju gospodarczego, w tym także poziom konkurencyjności firm i całej
gospodarki, uzależnione jest w dużej mierze od zdolności do finansowania inwestycji
przez przedsiębiorstwa. Dostęp do źródeł finansowania jest dla sektora MSP znacznie
większą barierą, niż dla przedsiębiorstw dużych71.
Finansowanie może być rozpatrywane przez dwa różne systemy finansowe:
kapitałowy (rynkowy) – funkcje systemu finansowego spełnia rynek kapitałowy
w konkurencji z usługami bankowymi.
Bez względu na system, kredyt bankowy stanowi podstawowy instrument
finansowy małych i średnich przedsiębiorstw.
Możliwy wpływ zmian strukturalnych sektora finansowego na finansowanie
MSP:
Pozytywny:
o malejące koszty kredytu bankowego (prowizje, oprocentowanie);
o lepsza obsługa i szersza oferta produktów finansowych;
o decentralizacja decyzji o udzieleniu kredytu w kierunku jednostek
regionalnych, których pracownicy znają faktyczną sytuację ekonomiczną
przedsiębiorcy;70 SMEs In Europe – Candidate countries, Office for Publications of the European Communities, Luxemburg, 2003, s. 1571 J. Próchniak, Fundusze poręczeń kredytowych a bankowe finansowanie przedsiębiorstw, (w:) Konkurencyjność przedsiębiorstw W odpowiedzi świetle Strategii Lizbońskiej, (red.) J. Bieliński, CeDeWu, Warszawa, 2005
91
o zwiększenie czasu, jaki mogą poświęcić doradcy bankowi każdemu
kredytobiorcy w rezultacie informatyzacji w bankowości.
Negatywny:
o zmniejszenie dostępności placówek bankowych w dużych regionach;
o redukcja wartości kredytowania dla MSP;
o wydłużony proces decyzyjny w skomplikowanych strukturach
bankowych;
o częste zmiany w kontaktach personalnych z bankiem w efekcie częstych
zmian w organizacji banków72.
W UE małe i średnie przedsiębiorstwa korzystają zazwyczaj z usług bankowych
nie więcej niż jednego banku, a zaciągane kredyty nie przekraczają wartości 100 000
euro. Praktyczne doświadczenia finansowania MSP w poszczególnych krajach
wskazują, że różnice w strukturze finansowania w poszczególnych krajach wynikają
silniej ze specyfiki systemu finansowego oraz przyzwyczajeń przedsiębiorców, niż z
takich parametrów, jak:
wielkość przedsiębiorstwa
sektor
dochodowość
Koszt bankowego finansowania małych istotnych średnich przedsiębiorstw jest
wyższy niż finansowanych dużych przedsiębiorstw.
Poza kredytem bankowym małe i mikro przedsiębiorstwa korzystają również z
kredytów kupieckich, samofinansowania oraz finansowania nieformalnego od
znajomych, rodziny, bądź też tzw. finansowania „business angels”. Większe
przedsiębiorstwa poza kredytem bankowym wykorzystują leasing, factoring, venture
capital.
Według raportu Komisji Europejskiej potrzeby zgłaszane przez przedsiębiorców
odnośnie lepszego dostępu do finansowania sektora MSP, dotyczą głównie:
lepszej dostępności do poręczeń kredytowych;
72 SMEs and Access to Finance, Observatory of European SMEs, No. 2, 2003, s. 13
92
tworzenia lokalnych, regionalnych banków inwestycyjnych;
lepszego dostępu do doradztwa finansowego;
pomocy w wypełnianiu wniosków kredytowych i wniosków o finansowanie .
12.1. Fundusze poręczeń kredytowych.
Głównym przedmiotem działalności funduszy poręczeń kredytowych jest
udzielanie poręczeń (gwarancji) spłaty kredytu zaciągniętego przez przedsiębiorców w
instytucjach finansowych. Najczęściej poręczenia udzielane są przedsiębiorcom
ubiegającym się o finansowanie w bankach, a poręczenia mogą być udzielane do wys.
40 – 80% kwoty kredytu.
Klientami funduszu mogą być wyłącznie przedsiębiorstwa należące do sektora
MSP. Fundusze poręczeń w oparciu o środki publiczne, zazwyczaj tworzone są na
poziomie lokalnym. Fundusze działają zazwyczaj jako odrębne instytucje.
Poza funduszami poręczeń kredytowych, poręczeń mogą udzielać też fundusze
poręczeń wzajemnych. W tym przypadku uczestnicy funduszu wzajemnie i solidarnie
poręczają spłaty kredytów członkom zrzeszonym w funduszu. Taka forma funduszu
nie wymaga zaangażowania znacznych środków publicznych, ale warunkiem
funkcjonowania tego typu poręczeń są dobrze rozwinięte zrzeszenia przedsiębiorców,
czyli Izby gospodarcze, przemysłowe, cechy rzemiosł.
Poręczenia kredytowe mają szczególne znaczenie w odniesieniu do małych firm,
które raczej nie posiadają wymaganych przez bank zabezpieczeń, a inne formy
finansowania są nieosiągalne.
12.1.1. Poręczenia kredytowe w Polsce.
Pierwsze fundusze poręczeń kredytowych w oparciu o środki publiczne powstały
w Polsce w połowie lat 90-tych ze środków Programu Inicjatyw Lokalnych Phare, w
ramach Polsko-Brytyjskiego Programu Wspierania Przedsiębiorczości, ze środków
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa w ramach Banku Gospodarstwa Krajowego
(obecnie Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych BGK).
93
Liczba nowo powstających funduszy od roku 2001 wzrosła, ze względu na
przyjęcie rządowego programu „Kapitał dla przedsiębiorczych”73.
Program „Kapitał dla przedsiębiorczych” zakłada ujednolicenie funduszy
istniejących oraz stworzenie spójnego systemu funduszy poręczeń kredytowych, z
perspektywą dofinansowania funduszy ze środków publicznych i unijnych.
Obecny stan funduszy doręczeniowych wskazuje na mnóstwo niesprawności i
barier funkcjonowania. Fundusze tworzone w oparciu o środki różnego pochodzenia i
w oparciu o różne zasady, nie są widziane jako wiarygodni partnerzy dla banków.
Dlatego też banki niechętnie przyjmują poręczenia jako zabezpieczenie kredytu. W
rezultacie fundusze choć tworzone są bardzo dynamicznie, mają spore problemy z
prowadzeniem swojej działalności.
Fundusze poręczeń kredytowych stanowią instrument korygujący
niedoskonałości rynku w zakresie alokacji kapitału. Kredyt bankowy jest
podstawowym źródłem finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, jak
i w innych krajach UE. Nie jest jednak łatwo, gdyż warunki udzielania kredytów przez
banki są restrykcyjne. Skutki ostrożnych polityk kredytowych odczuwa sektor MSP
(szczególnie firmy nie posiadające wystarczających zabezpieczeń).
Mimo to, UE dąży do wspierania przedsiębiorczości sektora MSP, który stanowi
kluczowy element przewagi konkurencyjnej gospodarek.
13. Wpływ kapitału zagranicznego na wzrost konkurencyjności
przedsiębiorstw.
Kapitał zagraniczny odgrywa ogromną rolę w procesie przemian zachodzących
w polskiej gospodarce, a tym samym w budowaniu wysokiego poziomu sektora MSP.
Ze względu na brak krajowych zasobów kapitałowych, inwestycje zagraniczne
stanowią pożądany strumień zasilania procesów rozwoju gospodarczego74.
73 Kapitał dla przedsiębiorczych, Rządowy program rozbudowy systemu funduszy poręczeniowych i pożyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 13.08.200274 M. Wypych, Kapitał zagraniczny jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości w Polsce (na przykładzie sektora MSP), (w:) Determinanty pozycji konkurencyjnej Polski w Unii Europejskiej, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 289
94
Łatwo można stwierdzić, że bez udziału kapitału zagranicznego nie
uzyskalibyśmy takiego poziomu przeobrażeń strukturalnych naszej gospodarki. Mowa
o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. Przejawem angażowania się podmiotów
zagranicznych w inwestycje bezpośrednie jest np. tworzenie spółek z udziałem
kapitału zagranicznego.
Napływ inwestycji zagranicznych powiązany jest z poziomem konkurencyjności
gospodarki. Im większa konkurencyjność, tym większa skłonność inwestowania75.
Inwestorów przyciągają silne przedsiębiorstwa. Inwestorzy wzmacniają pozycję
konkurencyjną polskich firm, jak też przyczyniają się do wzrostu aktywności kapitału
ludzkiego. Od inwestorów nabywamy wiedzę, zdobywamy nowe technologie, itp.
Inwestycje zagraniczne wpływają na rozwój nowych gałęzi przemysłu i transformację
struktury eksportu. Jest to efektem globalizacji i włączania się naszej gospodarki w ten
proces76. Zagraniczni inwestorzy zaliczani są do liderów polskiego eksportu. Produkty
firm z kapitałem zagranicznym trafiają na rynki całego świata.
Inwestorzy zagraniczni dostarczają drobnym kooperantom krajowym technologie
i dokumentacje. Dzięki temu wzrasta konkurencyjność wyrobów. Dzięki partnerom
zagranicznym firmy mają większe szanse na uzyskanie kredytów, gdyż stanowią oni
swego rodzaju zabezpieczenie jego spłaty. Dzięki inwestorom zagranicznym firmy
często ratowane są przed bankructwem, a zagraniczne inwestycje stwarzają szansę
rozwoju firm znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej. Obcy kapitał pomaga
prywatyzowanym firmom w dostosowaniu się do wymogów gospodarki rynkowej77.
Zagraniczne koncerny narzucają polskim firmom wysokie normy jakościowe. Aby je
spełnić, firmy muszą poszukiwać nowych produktów i rozwiązań oraz wprowadzać
zmiany organizacyjne i technologiczne. Dzięki temu nasze firmy mają szansę
przetrwać na rynku. Firmy współpracujące z firmami zagranicznymi, częściej
inwestują w rozwój i tworzenie nowych miejsc pracy. Współpraca ta wywołuje efekt
marketingowy. Polskie firmy są lepiej postrzegane na rynku, dzięki czemu łatwiej jest
im nawiązać kontakty handlowe i zwiększyć konkurencyjność oraz poczucie
75 I. Michałków, Czy inwestorzy zagraniczni podnoszą konkurencyjność polskiej gospodarki?, (w:) Kapitał zagraniczny – wyzwania i szanse, (red.) I. Michałków, DrukTur, Warszawa, 2004, s. 13976 I. Michałków, Polskie przedsiębiorstwa wobec wyzwań globalizacji gospodarki, (w:) Polskie przedsiębiorstwa wobec standardów europejskich, (red.) K. Kuciński, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2003, s. 96 77 S. Kojło, Rola kapitału zagranicznego w handlu zagranicznym w aspekcie małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe WSE w Warszawie, nr 3, 2001
95
bezpieczeństwa, gdyż firmy takie stają się przede wszystkim stabilne. W warunkach
zaostrzonej konkurencji przedsiębiorstwa dążą do tego, żeby być globalnym –
współpraca krajowych firm z podmiotami zagranicznymi jest ekonomiczną
koniecznością.
W firmach, w których aktywnie działają zagraniczni inwestorzy pracuje wysoko
wykwalifikowana kadra menadżerska, która przekazuje pewną wiedzę, której nie
posiadają polscy menadżerowie, a którą muszą w szybkim czasie posiąść, aby
przedsiębiorstwa funkcjonowały na jak najwyższym poziomie, co zapewni im
odpowiedni poziom konkurencyjności. Inwestorzy zagraniczni nie tylko inwestują, ale
uczą jak skutecznie działać78. Mimo tylu pozytywnych efektów jakie przynoszą
inwestycje zagraniczne, należy zwrócić uwagę, że wiążą się one również z pewnymi
zagrożeniami, a mianowicie inwestorzy zagraniczni spowodowali, że wiele firm nie
wytrzymało konkurencji i przestało funkcjonować.
Mimo tych negatywnych aspektów wpływu kapitału zagranicznego na polskie
przedsiębiorstwa, integracja Polski z Unią daje szansę na większy napływ inwestycji
zagranicznych, przez co firmy uzyskują większe szanse na pozyskiwanie partnerów
inwestycyjnych i rozszerzenie swej działalności na największym wspólnym rynku
świata.
Dzięki inwestycjom zagranicznym, polska gospodarka stała się bardziej
konkurencyjna i zdolna do trwałego rozwoju. Polskie firmy dzięki współpracy z
koncernami zagranicznymi wdrożyły drastyczne programy redukowania kosztów i
przeprowadziły kompleksowe restrukturyzacje. W efekcie poprawiły swą kondycję
ekonomiczną i zwiększyły potencjał rozwojowy. Należy uznać za wskazane
wprowadzanie programów wspierających rodzime firmy chcące kooperować z
inwestorami zagranicznymi.
14. Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie szansą na międzynarodową
przewagę konkurencyjną.
78 S. Luc, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie a przekształcenia strukturalne w przemyśle polskim, Monografie i Opracowania 475, SGH, Warszawa, 2000, s. 128 – 129
96
Przedsiębiorstwo oparte na wiedzy jest to przedsiębiorstwo wykorzystujące
specyficzne umiejętności i wiedzę pracowników w celu osiągnięcia wydajności pracy.
Wiedza jest podstawowym determinantem rozwoju przedsiębiorstwa, z czym ściśle
związany jest wzrost konkurencyjności i poprawa pozycji konkurencyjnej. W
przedsiębiorstwie „inteligentnym” – w organizacji opartej na wiedzy – wprowadzanie
ciągłych usprawnień zależy od tego, czy posiada ono umiejętności, m.in. w zakresie:
formułowania własnej wizji, misji i strategii oraz mobilizowania pracowników
wokół ich realizacji;
organizowania w istniejących strukturach zarządzania zespołów efektywnej
współpracy;
tworzenia systemu motywacyjnego;
identyfikowania procesów będących słabymi ogniwami79.
Obecność Polski w Unii Europejskiej spowodowała otwarcie granic dla firm
zagranicznych. Polskie firmy poszukują nowych rozwiązań. Jednocześnie era
globalizacji prowadzi do nasilenia przejęć i fuzji, jak i tworzenia konkurencji.
Głównym zadaniem w takiej sytuacji staje się obniżka kosztów, spełnienie
wszelkich norm jakości i ochrony środowiska, podjęcie uczciwej konkurencji,
wdrożenie procesów innowacyjnych, oraz posiadanie takiego kapitału ludzkiego, który
jest kluczem do sukcesu. Kapitał ludzki to wiedza, informacje, doświadczenie jakie
posiadają ludzie, a które to przedsiębiorstwa wykorzystują do budowania przewagi
konkurencyjnej80. Najbardziej efektywne inwestycje wiążą się z kształceniem
pracowników. Bardzo prężnie rozwija się zarządzanie wiedzą81.
Wprowadzenie zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie umożliwia:
poprawę komunikacji;
szybsze reagowanie na zmiany;
wzrost innowacyjności przedsiębiorstwa;
zwiększenie produktywności;
79 H. G. Adamkiewicz-Drwiłło, Znaczenie wiedzy jako czynnika rozwoju przedsiębiorstwa – organizacji inteligentnej w świetle strategii konkurencyjności, (w:) Wiedza jako czynnik międzynarodowej konkurencyjności w gospodarce, (red.) B. Godziszewski, M. Haffer, M. J. Stankiewicz, Dom Organizatora, Toruń, 2005, s. 32980 J. Szaban, Miękkie zarządzanie. Ze współczesnych problemów zarządzania ludźmi, Wydawnictwo Wpisz, Warszawa, 200381 M. Piątkowski, Nowa gospodarka a transformacja, Wyd. Wpisz, Warszawa, 2003, s. 154
wykwalifikowanych pracowników i ich utrzymanie w firmie;
ciągłych szkoleń – efektem jest poprawa motywacji do pracy, poczucie
bezpieczeństwa.
Aby organizacja była konkurencyjna powinna spełniać nw. warunki:
posiadać odpowiednią wiedzę
potrafić tę wiedzę wykorzystać84.
Przedsiębiorstwo uczące się to organizacja inteligentna, potrafiąca kształtować
poziom konkurencyjności związany z bieżącą działalnością gospodarczą. Jednocześnie
potrafi dostosowywać się do warunków otoczenia, dzięki posiadaniu umiejętności
adaptacyjnych. Posiada również umiejętność antycypowania zmian warunków
rynkowych w przyszłości. Konkurencyjność nowoczesnego przedsiębiorstwa wiąże się
z jego zdolnością do ciągłego kreowania tendencji rozwojowej, wzrostu
produktywności oraz skutecznego rozwijania rynków zbytu w warunkach oferowania
przez konkurentów towarów lub też usług nowych, tańszych a zarazem lepszych.
Można powiedzieć, że konkurencyjność przedsiębiorstw związana jest z
82 A. Budziewicz, Zarządzanie wiedzą elementem poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw, (w:) Wiedza – światłem na drodze do społeczeństwa przyszłości, (red.) A. Szewczyk, HOBEN, Szczecin, 2003, s. 3383 E. Stroińska, B. Glinkowska, Kapitał intelektualny a konkurencyjność przedsiębiorstw, (w:) Determinanty pozycji konkurencyjnej Polski w Unii Europejskiej, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 17384 J. Kisielnicki, System pozyskiwania i zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwach, (w:) Zarządzanie wiedzą we współczesnych organizacjach, (red.) J. Kisielnicki, WSHiP, Warszawa, 2003, s. 23
98
dostosowaniem oferowanego produktu do wymogów rynku i konkurencji. Poziom
konkurencyjności zależy od wielu czynników, natomiast sprostanie wymogom
konkurencji i oferowanie produktu lub usługi, które znajdują nabywców jest jednym z
zewnętrznych przejawów konkurencyjności.
(…)Wiedza i zarządzanie wiedzą w warunkach ogromniej zmienności otoczenia stają
się niezastąpioną receptą na sukces rynkowy każdego przedsiębiorstwa(…)85
85 E. Stroińska, B. Glinkowska, Kapitał intelektualny a konkurencyjność przedsiębiorstw, (w:) Determinanty pozycji konkurencyjnej Polski w Unii Europejskiej, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 183
99
Rozdział III
Ocena wpływu członkowstwa Polski w Unii Europejskiej na poprawę
konkurencyjności przedsiębiorstw.
1. Konkurencyjność przedsiębiorstw po wejściu do Unii Europejskiej..
Zasady wolnej konkurencji, jasno określone w Traktacie Rzymskim, należą do
fundamentalnych reguł Unii Europejskiej. Dotyczy to również wymiany handlowej z
Polską.
Według art. 81 Traktatu ustanawiającego WE zakazane są wszelkie
porozumienia między przedsiębiorstwami, których celem jest hamowanie lub
ograniczanie konkurencji na terenie Wspólnoty. Zakazana jest również pomoc
państwa, która narusza zasady konkurencji poprzez subsydiowanie przedsiębiorstw.
Dopuszczalna jest pomoc publiczna na cele socjalne dla indywidualnych
konsumentów, naprawianie szkód wyrządzonych przez klęski żywiołowe, rozwój
gospodarczy regionów, w których poziom życia jest bardzo niski oraz występuje
wysokie bezrobocie.
W pierwszych latach po akcesji skutki gospodarcze i społeczne przyjęcia
dorobku prawnego Unii (acquis communautaire) w obszarze "Polityka konkurencji"
będą zależeć od stopnia przygotowania polskich przedsiębiorstw do konkurowania z
przedsiębiorstwami unijnymi. Otwarcie rynków i równy dostęp wszystkich państw
niewątpliwie spowoduje zaostrzenie konkurencji. Wiele polskich przedsiębiorstw
jeszcze przed akcesją z powodzeniem konkurowało na unijnym rynku, o czym
świadczy wielkość ich eksportu do UE. Dla tych przedsiębiorstw akcesja Polski do UE
będzie niewątpliwie stanowiła silny bodziec rozwojowy. Polityka wspierania
przedsiębiorstw w Polsce realizowana w Polsce od kilku lat wobec małych i średnich
przedsiębiorstw była finansowana m.in. z unijnych środków pomocowych, a po 1 maja
2004 r. zakres tych możliwości zostanie rozszerzony.
Aby sprostać tym zadaniom i silnej konkurencji na rynku unijnym, potrzebna jest
zwiększona pomoc państwa. Do realizacji polityki w zakresie małych i średnich
100
przedsiębiorstw została powołana Państwowa Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
która swoje cele realizuje przy współpracy z Krajowym Systemem Usług. Do jego
głównych zadań należą: wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw,
podniesienie ich konkurencyjności poprzez dostarczenie im kompleksowej oferty
wysokiej jakości usług związanych z prowadzeniem firmy oraz przygotowanie ich do
integracji z Unią Europejską i funkcjonowania na zjednoczonym rynku. Odpowiednią
jakość usług ma zapewnić wdrażany system standaryzacji usług i akredytacji
ośrodków.
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw MSP jest w Polsce znacznie
rozdrobniony. Firmy z tego sektora stanowią ponad 99,8% wszystkich
przedsiębiorstw, natomiast 95,2% spośród nich zatrudnia do 9 pracowników.
Charakterystyczne dla MSP w Polsce jest to, że udział tego sektora w
działalności produkcyjnej jest wyższy niż sektora dużych przedsiębiorstw, natomiast w
Unii Europejskiej ta sekcja gospodarki zdominowana jest przez duże firmy. Ponieważ
firmy prowadzące działalność produkcyjną są najbardziej narażone na konkurencję,
dlatego modernizacja i przystosowanie tych firm w Polsce do konkurowania na
jednolitym rynku ma kluczowe znaczenie dla sektora MSP.
Przystąpienie do Unii jest równoznaczne z uruchomieniem wielu funduszy
strukturalnych, z których duża część trafi do sektora MSP. W ten sposób
wyeliminowane zostaną dwie największe bariery – brak środków finansowych i
nieskuteczna polityka wsparcia przedsiębiorczości. Najważniejsze z tych funduszy to:
Wieloletni Program dla Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości, Program Wsparcia i
Unowocześnienia Sektora MSP (Innovation Scoreboard), wymiana najlepszych
praktyk wobec MSP (Best Practice) oraz działania wynikające z rekomendacji
zawartych w dokumencie Komisji "Creating an entrepreneurial Europe"86.
2. Droga Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej.
86 P. Dominiak, N. Daszkiewicz, J. Wasilczuk, Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich, SPG, Gdańsk, 2005
101
Jak wiemy, warunkiem przystąpienia Polski do UGW jest spełnienie pięciu
formalnych kryteriów tzw. kryteriów z Maastricht:
1. co najmniej dwuletnie uczestnictwo we wspólnym mechanizmie kursowym
(ERM-2) i utrzymanie w tym okresie kursu w normalnym przedziale wahań;
2. inflacja nie wyższa niż 1,5 punktu procentowego ponad średnią dla 3 krajów
Unii o najwyższej inflacji;
3. długookresowa stopa procentowa nie wyższa niż 2,0 punkty procentowe ponad
średnią dla 3 krajów Unii o najwyższych stopach procentowych;
4. deficyt sektora finansów publicznych, nie wyższy niż 60% PKB87.
Oprócz powyższych warunków należy dostosować normy prawne regulujące
działalność banku centralnego do standardów UE. Decyzję o przyjęciu kraju
członkowskiego do UGW podejmuje Rada UE ds. Ekonomiczno-Finansowych
(Ecofin) na podstawie wniosków zawartych w Raportach o Konwergencji,
przygotowywanych przez Komisję i Europejski Bank Centralny co dwa lata lub na
życzenie kraju ubiegającego się o członkostwo w strefie euro88.
2.1. Wpływ członkostwa w UGW na konkurencyjność przedsiębiorstw.
Przyszłe członkostwo Polski w UGW może mieć korzystny wpływ na
międzynarodową konkurencyjność polskich przedsiębiorstw. Wynika to z poprawy
wiarygodności kredytowej wszystkich polskich podmiotów gospodarczych oraz z
łatwiejszego dostępu do źródeł finansowania w ramach strefy euro. Mimo to proces
konwergencji walutowej Polski do UGW niesie ze sobą także poważne zagrożenia dla
konkurencyjności polskiego sektora MSP, gdyby konwersja złotego na euro miała być
dokonana po wyraźnie zawyżonym kursie złotego. Do takiej sytuacji może dojść,
ponieważ w miarę przybliżania się terminu członkostwa w UGW, Polska będzie
atrakcyjna dla inwestorów zagranicznych (bezpośrednich i portfelowych). Nasili się
gra na konwergencję stóp procentowych. Może pojawić się też spekulacja na
87 W. Małecki, Perspektywy członkostwa Polski w Unii Gospodarczej i Walutowej a konkurencyjność polskich przedsiębiorstw, (w:) Konkurencyjność gospodarki Polski, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 17088 A. Nowak-Far, Unia gospodarcza i walutowa w Europie, CHBeck, Warszawa, 2001
102
aprecjację złotego dodatkowo wzmagająca umacnianie się naszej waluty. Aprecjacja
może niestety również poprzedzać moment „zamrożenia” kursu złotego
przystępowaniu do mechanizmu kursowego ERM-289. Takie zamrożenie
przewartościowanego w stosunku do euro kursu złotego mogłoby przynieść tragiczne
skutki dla konkurencyjności polskiej gospodarki. Optymistyczne jest to, że w
dłuższym okresie czasu nastąpi poprawa konkurencyjności poprzez procesy
deflacyjne, recesję, gdyż do czasu przystąpienia do UGW dewastacja sektora
eksportowego i konkurującego z importem, jak też skutki postępującej recesji i
stagnacji mogłyby zepchnąć nasz kraj do miana peryferyjnego UE. Jest to chyba
najprostszy sposób gwarantujący uniknięcie niebezpieczeństwa. Najlepszym
rozwiązaniem może być maksymalny pragmatyzm w prowadzeniu polityki walutowej.
Zanim będzie wiadomo, kiedy przystąpimy do UGW, należy zmodyfikować w Polsce
politykę kursową. Należy wybrać najbardziej dogodny moment wprowadzenia złotego
do systemu ERM-2, poprzez obserwację kształtowania się kursu rynkowego do „kursu
równowagi” złotego.
3. Sytuacja polskich firm w drugim roku członkostwa w UE.
Pozycję konkurencyjną każdego kraju w decydującym stopniu określa
konkurencyjność przedsiębiorstw – m.in. ich struktura własnościowa, struktura
sektorowa, zdolność inwestycyjna oraz innowacyjność.
Sytuacja polskich firm w 2005 r. wyglądała następująco:
wyższa rentowność dużych firm prywatnych niż państwowych;
najniższa rentowność – przemysł ciężki;
polskie firmy sektora MSP są słabsze od unijnych i osiągają gorsze wyniki;
największe prywatne firmy w Polsce należą do kapitału zagranicznego;
duża grupa przedsiębiorstw państwowych znajduje się w mało rozwojowych
sektorach, gdzie nie obserwuje się wzrostu popytu;
89 Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, NBP, Warszawa, 2004
103
brak środków finansowych na modernizacje – bariera rozwoju firm
mniejszy (17%) niż w UE (80%) udział kredytów bankowych w finansowaniu
rozwoju firm;
bardziej efektywne spółki z udziałem kapitału zagranicznego;
najniższy w Europie wskaźnik nowoczesności polskiego przemysłu;
niska innowacyjność polskich firm, w szczególności małych – gorsza pozycja
konkurencyjna;
brak współpracy przedsiębiorstw ze sferą naukowo-badawczą.
5. Przyszłość Polski w UE.
Akcesja Polski do Unii Europejskiej oznacza, że nasz kraj znajduje się w
obszarze polityki konkurencyjnej UE. Zgodnie z art. 2 traktatu kraje członkowskie
zobowiązane są do budowy i utrzymania wspólnego rynku, unii gospodarczej i
walutowej oraz prowadzenia wspólnej polityki, jak też dążenia w całej Unii do stałego
rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony
socjalnej, równouprawnienia, nieinflacyjnego wzrostu, konkurencyjności na jak
najwyższym poziomie zgodnej z przepisami, ochrony środowiska, podwyższania
jakości życia, itp. Rozpatrując kwestię konkurencyjności w UE należy brać pod uwagę
jednolity rynek europejski, będący rynkiem międzynarodowym i regionalnym.
Europejska Polityka konkurencji dąży do zapewnienia efektywności działalności
firm i konkurencyjnej alokacji zasobów, wspiera konkurencyjność, buduje rynek
jednolity. Nie można też jednoznacznie określić czym jest sama konkurencyjność,
gdyż istnieje wiele koncepcji konkurencyjności. Najczęściej konkurencyjność jest
definiowana jako zdolność do sprostania konkurencji międzynarodowej, utrzymania
wysokiego tempa krajowego popytu, zaś na rynku międzynarodowym określa
akceptację wyrobów danego kraju i powiększanie się jego udziałów w rynkach
eksportowych. Podejście długookresowe obejmuje natomiast zasoby naturalne,
przestrzenne i społeczne, coraz mocniejsze będą zdobycze socjalne, Unia
będzie się rozszerzać, co będzie ogromnym i trudnym wyzwaniem dla krajów
zgłaszających.
4. Tworzące się społeczeństwo – scenariusz zaczynający się od niezwykle trudnej
sytuacji gospodarczej, nastąpi redukcja wydatków socjalnych, ogromny kryzys,
strajki, rozruchy, radykalna reorientacja polityki, nowa elita władzy, reformy
społeczne. Trzeba będzie uznać nowy rodzaj działań poza logiką rynkową:
usługi publiczne, animacja kulturowa, działalność w stowarzyszeniach.
Ograniczona zostanie aktywność zewnętrzna Unii. Jest to największe wyzwanie
przyszłości. Jest to wizja przyszłości jako globalna zmiana. Jest to spojrzenie na
przyszłość idące w parze z megatrendami, w tym przypadku ekologicznymi –
problem dewastacji środowiska.
5. Turbulentne sąsiedztwo – scenariusz akcentujący zagrożenia bezpieczeństwa
globalnego, wpływającego na Europę. Wzrosną napięcia ze względu na niski
wzrost gospodarczy, jak też brak superpotęgi międzynarodowej. Problemem
będą nowi mali aktorzy na scenie międzynarodowej. Sytuacja dookoła Unii
będzie bardzo poważna, a gdy konflikty przeniosą się na teren Unii rządy
zostaną zmuszone do interwencji. Powstanie Europejska Rada Bezpieczeństwa,
która opracuje plan „Eurovigile”. Nastąpi ograniczenie współpracy na zewnątrz
Unii91.
Ze względu na otwieranie się gospodarki UE główną rolę w przyszłości
odgrywać będą ponadnarodowe korporacje. Zmniejszyłoby to rolę państw
narodowych, a zwiększyło rolę instytucji europejskich. Nastąpiłby triumf globalizacji
– zwycięstwo wolnego rynku gospodarki UE.
Polityka konkurencji musi trzymać się zasad:
91 E. Brzuska, Polska w Zjednoczonej Europie – scenariusze przyszłości, (w:)Determinanty pozycji konkurencyjnej Polski w Unii Europejskiej, (red.) R. Piasecki, Studia i Monografie, SWSPiZ, Łódź, 2005, s. 210 – 213
106
Powszechności – wszystkie podmioty działające na jednolitym rynku objęte są
kontrolą;
Proporcjonalności – ograniczenia wolności zachowań zgodne z utrzymaniem
efektywnej konkurencji;
Przejrzystości – znajomość procedur i przepisów przez podmioty gospodarcze;
Rzetelności – decyzje muszą być podejmowane na bazie rzetelnej analizy
ekonomicznej;
Autonomii narodowej;
Sprawiedliwości ;
Słuszności;
Uczciwości rynkowej.
Nasze członkostwo w Unii niesie za sobą szereg korzyści, do których możemy
zaliczyć m.in.:
Poprawę rentowności polskich firm;
Pomoc unijną dla przedsiębiorstw;
Wzrost eksportu do krajów UE;
Napływ inwestorów zagranicznych;
Wzrost inwestycji w środki trwałe i kapitał ludzki;
Poprawę oraz bezpieczeństwo produktów;
Rozwój polityki regionalnej;
Poprawę jakości środowiska naturalnego;
Możliwość legalnej pracy za granicą;
Poprawę jakości kadr administracji publicznej;
Rozwój sektora rolnego poprzez formy pomocy unijnej
Jak wiadomo, w Polsce nie funkcjonują jeszcze w pełni instytucje rynkowe, m.in.