Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia

EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

A CENTURY OF RESEARCH

IN PREHISTORIC

MACEDONIA

1912 2012-

ΠΡΑΚΤΙΚΑΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥΑρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

22-24 Νοεμβρίου 2012

INTERNATIONALCONFERENCE PROCEEDINGSArchaeological Museum of Thessaloniki

22-24 November 2012

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Ευαγγελία Στεφανή

Νίκος Μερούσης

Αναστασία Δημουλά

EDITORS

Evangelia Stefani

Nikos Merousis

Anastasia Dimoula

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποι-ηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύ-πωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετά-φραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΙSBN 978-960-9621-14-4Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22

© ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2014

Γενικός συντονισμός διοργάνωσηςΠολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ

Επιστημονική ΕπιτροπήΠολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ

Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘΝίκος Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘΚώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘΑικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Ομότιμη Καθηγήτρια

Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘΕυαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ

Οργανωτική ΕπιτροπήΕυαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ

Αναστασία Δημουλά, ΑρχαιολόγοςΟυρανία Πάλλη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ

Αγνή Αποστολίδου, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ΑΜΘΑβραάμ Παναγιωτίδης, Πληροφορικός

ΕπιμέλειαΕυαγγελία Στεφανή, Νίκος Μερούσης, Αναστασία Δημουλά

CoordinationPolyxeni Adam-Veleni, Director AMTh

Scientific CommitteePolyxeni Adam-Veleni, Director AMThStelios Andreou, Professor of Prehistoric Archaeology AUThNikos Efstratiou, Professor of Prehistoric Archaeology AUThKostas Kotsakis, Professor of Prehistoric Archaeology AUThAikaterini Papaefthymiou-Papanthimou, Professor Emeritus of Prehistoric Archaeology AUThEvangelia Stefani, Archaeologist AMTh

Organising CommitteeEvangelia Stefani, Archaeologist AMThAnastasia Dimoula, ArchaeologistOurania Palli, Archaeologist AMThAgni Apostolidou, Archeologist-Museologist AMThAvraam Panagiotidis, IT Services

EditorsEvangelia Stefani, Nikos Merousis, Anastasia Dimoula

Παραγωγή | Production

w w w.zit i .gr

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ | SPONSORS

Undertaken with the assistance of the Institute of Aegean PrehistoryINSTAP

11ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS

Περιεχόμενα | Contents

Πρόλογος | Foreword . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Σημείωμα των επιμελητών | Editors' note . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Στιγμιότυπα του συνεδρίου | Conference snapshots . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Συντομογραφίες | Abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα και το ιστορικό περιεχόμενο της Προϊστορίας

Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης 23Archaeological research in Northern Greece and the historical content of Prehistory

Giorgos Ch. Chourmouziadis

Η ιστορία της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία: ιστορικές και κριτικές προσεγγίσειςThe history of prehistoric research in Macedonia: historical and critical approaches

Οι αρχές της προϊστορικής έρευνας στη ΜακεδονίαΚατερίνα Ρωμιοπούλου

31The beginnings of prehistoric research in Macedonia

Katerina Romiopoulou

Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και οι προϊστορικές σπουδέςΑικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου

37The Aristotle University of Thessaloniki and the prehistoric studies

Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou

The contribution of the British School at Athens and its membersto a century of prehistoric research in Macedonia

Ken Wardle 45Η συμβολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και των μελών τηςσε έναν αιώνα προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία

Ken Wardle

A century of research in Dikili TashRené Treuil

57Ένας αιώνας έρευνας στο Ντικιλί Τας

René Treuil

12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS

Η προϊστορική έρευνα στη Θάσο: 1922-2012Στρατής Παπαδόπουλος • Νεραντζής Νεραντζής

67Research on the Prehistory of Thasos: 1922-2012

Stratis Papadopoulos • Nerantzis Nerantzis

Eustratios Pelekidis and the British Salonika Force MuseumAikaterini Kanatselou • Andrew Shapland

91Ο Ευστράτιος Πελεκίδης και η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσαλονίκης

Αικατερίνη Κανατσέλου • Andrew Shapland

Το έργο του W.A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείοτης Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής

Μαρία Παππά 101The work of W.A. Heurtley in Macedonia through the archivesof the Greek Archaeological Service and the British School at Athens

Maria Pappa

Lithics in the Prehistory of Macedonia: historical and methodological approachesGeorgia Kourtessi-Philippakis

113Τα λίθινα στην Προϊστορία της Μακεδονίας: ιστορική και μεθοδολογική προσέγγιση

Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη

Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής τηςΝίκος Ευστρατίου

125Palaeolithic research in Macedonia: in search of its dynamics

Nikos Efstratiou

Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και κατευθύνσειςΚώστας Κωτσάκης

133A hundred years of neolithic research in Macedonia: trends and directions

Kostas Kotsakis

Εκατό χρόνια έρευνας στην Εποχή του Χαλκού της Μακεδονίας: τι άλλαξε;Στέλιος Ανδρέου

141One hundred years of research in the Bronze Age of Macedonia. What changed?

Stelios Andreou

ΕπισκοπήσειςReviews


H αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου.Απολογισμός και προοπτικές

Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 153The archaeological research in Early Iron Age Macedonia. Review and perspectives

Chaido Koukouli-Chryssanthaki

Χρονολόγηση | Θέσεις και ΕποχέςChronology | Sites and Eras

Νεάντερνταλ στη ΜακεδονίαΝένα Γαλανίδου • Νίκος Ευστρατίου

181Neanderthals in Macedonia

Nena Galanidou • Nikos Efstratiou

Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνωνγια την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία

Ανδρέας Ι. Ντάρλας 195In search of the identity of Petralona cave and its importancefor the Greek and European Prehistory

Andreas I. Darlas

Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις

Γιάννης Μανιάτης 205Radiocarbon dating of the major cultural changes in prehistoric Macedonia: recent developments

Yannis Maniatis

Intensity of the Earth’s magnetic field in prehistoric Macedonia:a multidisciplinary approach for material selection

Despoina Kondopoulou • Christina Rathossi • Elina Aidona• Gregory Fanjat • Evdokia Tema • Konstantinos Efthimiadis

223Ένταση του μαγνητικού πεδίου της γης στην προϊστορική Μακεδονία:μία διεπιστημονική προσέγγιση για την επιλογή του υλικού μελέτης

Δέσποινα Κοντοπούλου • Χριστίνα Ράθωση • Ελίνα Αηδονά• Gregory Fanjat • Ευδοκία Τέμα • Κωνσταντίνος Ευθυμιάδης

Περί προϊστορικών θέσεων στη δυτική Μακεδονία: νομοί Κοζάνης και ΓρεβενώνΓεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη

233About prehistoric sites in western Macedonia: prefectures of Kozani and Grevena

Georgia Karamitrou-Mentessidi


Γεωφυσική έρευνα και αρχαιολογική πραγματικότηταστον νεολιθικό οικισμό Προμαχών-Topolniča

Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη • Henrieta Todorova• Ιωάννης Ασλάνης • Ivan Vajsov • Μάγδα Βάλλα

251Geophysical investigation and archaeological realityin the neolithic settlement Promachon-Topolniča

Chaido Koukouli-Chryssanthaki • Henrieta Todorova• Ioannis Aslanis • Ivan Vajsov • Magda Valla

Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία.Μια συνθετική επαναπροσέγγιση των αρχαιολογικών δεδομένων

Ιωάννα Μαυροειδή 261Early Bronze Age in Macedonia. A synthetic re-approach of the archaeological evidence

Ioanna Mavroeidi

Αρχοντικό Γιαννιτσών, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη ΜακεδονίαΑικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου • Εύη Παπαδοπούλου

271Archondiko Giannitson, an Early Bronze Age settlement in Macedonia

Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou • Evi Papadopoulou

Η στρωματογραφική ακολουθία του νότιου τομέατου προϊστορικού οικισμού του Αρχοντικού Γιαννιτσών

Δόμνα Ισαακίδου 281The stratigraphic sequence of the south sectorof the prehistoric settlement of Archontiko Giannitson

Domna Isaakidou

Η Μέση Εποχή Χαλκού στη ΜακεδονίαΙωάννης Ασλάνης

291Middle Bronze Age in Macedonia

Ioannis Aslanis

Η προϊστορική Όλυνθος. Μια τούμπα της Εποχής του Χαλκούανάμεσα στα Καρπάθια και στο Αιγαίο

Barbara Horejs • Reinhard Jung 299Prehistoric Olynthus. Α Bronze Age moundbetween the Carpathians and the Aegean

Barbara Horejs • Reinhard Jung

Does time stand still in the Aegean? Early Iron Age chronology at Kastanas revisitedStefanos Gimatzidis

303Σταμάτησε ο χρόνος στο Αιγαίο; Αναθεώρηση της χρονολόγησηςτης Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Καστανά

Στέφανος Γιματζίδης


Ο χώρος και οι νοηματοδοτήσεις τουSpace and its meanings

Settlement and housing during the 6th millennium BCin western Thessaloniki and the adjacent Langadas province

Stavros Kotsos 315Οικισμός και κατοικία κατά την έκτη χιλιετία π.Χ.στη δυτική Θεσσαλονίκη και στην επαρχία Λαγκαδά

Σταύρος Κώτσος

Ο οικισμός του Κλείτου Κοζάνης στο ευρύτερο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου

Χριστίνα Ζιώτα 323The settlement of Kleitos Kozanis in its wider natural and anthropogenic environment during the Late and Final Neolithic periods

Christina Ziota

Αρχιτεκτονικές μορφές της Προϊστορίας στην κοιλάδα του μέσου ρουτου Αλιάκμονα

Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη 337Architectural forms of Prehistory in the valley along the middle reachesof the Aliakmon river

Areti Hondrogianni-Metoki

Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν,νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης(εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα

Γεωργία Στρατούλη • Νίκος Κατσικαρίδης • Τάσος Μπεκιάρης • Βασιλική Τζεβελεκίδη 349Integrating the past, determining the present, establishing the future:identification and interpretation of structured depositionat the neolithic settlement of Avgi in Kastoria, Northern Greece

Georgia Stratouli • Nikos Katsikaridis • Tasos Bekiaris • Vasiliki Tzevelekidi

Αναζητώντας κοινωνικές ταυτότητες: η συμβολή των θερμικών κατασκευώνστην οργάνωση του χώρου στη νεολιθική Μακεδονία

Εβίτα Καλογηροπούλου 359In search of social identities: the contribution of thermal structures in the organisation of space in neolithic Macedonia

Evita Kalogiropoulou

Περίκλειστος κόσμος. Μια συζήτηση για τους περιβόλους στην προϊστορική Μακεδονία με αφορμή το Δισπηλιό Καστοριάς

Σταμάτης Χατζητουλούσης • Τάσος Σιάνος • Γιάννης Σταυριδόπουλος • Κοσμάς Τουλούμης 373Enclosed world: a discussion about enclosures in prehistoric Macedoniabased on Dispilio, Kastoria

Stamatis Chatzitoulousis • Tasos Sianos • Giannis Stavridopoulos • Kosmas Touloumis


Κοινοτικά έργα και μνημειακότητα στους οικισμούς της Μακεδονίαςκατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού

Ευαγγελία Στεφανή 381Communal works and monumentality in the settlements of Macedonia during the Late Bronze Age

Evangelia Stefani

Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο:ανθρωπογενής επίδραση ή απόκριση στην κλιματική διακύμανση;

Κατερίνα Κούλη 401Vegetation dynamics in Macedonia during the Middle Holocene:human impact versus climate change?

Katerina Kouli

Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας.Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας

Μαρία Ντίνου 409Natural vegetation and prehistoric communities in Macedonia, Greece.A synthesis of the results of wood charcoal analysis from prehistoric sites

Maria Ntinou

Φυτά και άνθρωποι στην προϊστορική Βόρεια Ελλάδα. Τα αρχαιοβοτανικά δεδομέναΣουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη

419Plants and people in prehistoric Northern Greece: the archaeobotanical evidence

Soultana-Maria Valamoti

Invitation to dinner. Practices of animal consumption and bone depositionat Makriyalos I (Pieria) and Toumba Kremastis Koiladas (Kozani)

Vasiliki Tzevelekidi • Paul Halstead • Valasia Isaakidou 425Πρόσκληση σε γεύμα. Πρακτικές κατανάλωσης και απόθεσης οστών ζώωνστον Μακρύγιαλο Πιερίας και στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης

Βασιλική Τζεβελεκίδη • Paul Halstead • Βαλασία Ισαακίδου

The vertebrate fauna from a Late Neolithic settlement in eastern Macedonia.Τhe case of Promachon sector - preliminary results

George Kazantzis 437Η σπονδυλωτή πανίδα ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής περιόδουστην ανατολική Μακεδονία: η περίπτωση του ελληνικού τομέα του Προμαχώνα– αρχικά αποτελέσματα

Καζαντζής Γιώργος

Παλαιοπεριβάλλον - Αρχαιοβοτανική - Ζωοαρχαιολογία | Φυσική ΑνθρωπολογίαPaleoenvironment - Archaeobotany - Zooarchaeology | Physical Anthropology


Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην Προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας:ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων

Τατιάνα Θεοδωροπούλου 453Fishing activities in the Prehistory of Northern Greece:a panorama of the archaeological evidence

Tatiana Theodoropoulou

Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμούτης Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία.Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση

Ρένα Βεροπουλίδου 465Aspects of Neolithic and Bronze Age diet and material culturein central Macedonia: the evidence from shell analyses

Rena Veropoulidou

Αρχαίο DNA: εφαρμογές, προοπτικές, περιορισμοίΧριστίνα Παπαγεωργοπούλου

477Ancient DNA: applications, perspectives, limitations

Christina Papageorgopoulou

Από τα αντικείμενα στις ιδέες: Τεχνολογίες - Τεχνουργήματα - ΕπικοινωνίαFrom objects to ideas: Technologies - Artefacts - Communication

Lete I. The pottery of a neolithic site in central Macedonia 100 years afterAnastasia Dimoula • Areti Pentedeka • Konstantinos Filis

491Λητή I. Η κεραμική μίας νεολιθικής θέσης στη Μακεδονία 100 χρόνια μετά

Αναστασία Δημουλά • Αρετή Πεντεδέκα • Κωνσταντίνος Φίλης

Pottery and stylistic boundaries.Early and middle neolithic pottery in Macedonia

Dushka Urem-Kotsou • Anna Papaioannou• Trisevgeni Papadakou • Niki Saridaki • Zoe Intze

505Κεραμική και στυλιστικά όρια.Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία

Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου • Άννα Παπαϊωάννου• Τρισεύγενη Παπαδάκου • Νίκη Σαριδάκη • Ζωή Ιντζέ

Συνταγές υλικών και κεραμική παραγωγήτων νεολιθικών οικισμών της ανατολικής Μακεδονίας

Παρασκευή Γιούνη 519Clay recipes and ceramic productionof the neolithic settlements in eastern Macedonia

Paraskevi Yiouni


Ταυτότητες ανθρώπων και διακοσμημένα κεραμικά σκεύηκατά τη Νεότερη Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα:παραδείγματα από την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό»

Δήμητρα Μαλαμίδου 527Human identities and decorated clay potsduring Late Neolithic in Northern Greece:examples from the "black-on-red" pottery tradition

Dimitra Μalamidou

Συνέχειες και ασυνέχειες στην κεραμική των πρώιμων φάσεωντου νεολιθικού Δισπηλιού

Μαρίνα Σωφρονίδου • Σαράντης Δημητριάδης 537Continuity and discontinuity in the pottery of the early phasesof neolithic Dispilio

Marina Sofronidou • Sarantis Dimitriadis

Εικόνες και αφηγήσεις από τα διακοσμημένα θραύσματα του ΔισπηλιούΕυαγγελία Βούλγαρη

549Images and narratives from the decorated sherds of neolithic Dispilio

Evangelia Voulgari

Η κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεωντης Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία

Γιώργος Δελιόπουλος • Ιωάννης Παπαδιάς • Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 561The pottery tradition during the later phasesof the Early Bronze Age in Macedonia

Giorgos Deliopoulos • Ioannis Papadias • Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou

Η κατανάλωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωσηστο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία:παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης

Ευαγγελία Βλιώρα • Ευαγγελία Κυριατζή • Στέλιος Ανδρέου 575Pottery consumption and intra-site organisationin the end of the Late Bronze Age in Macedonia:observations on the hand-made pottery from Toumba Thessaloniki

Evangelia Vliora • Evangelia Kiriatzi • Stelios Andreou

The Late Bronze Age pottery of Macedonia:comparisons with the plain of Korçë

Tobias Krapf 585Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τη Μακεδονία:συγκρίσεις με την πεδιάδα της Κορυτσάς

Tobias Krapf


In search of social networks during the Neolithic Periodin Macedonia (Νorthern Greece): the case of chipped stone industries

Odysseas Kakavakis 599Αναζητώντας τα κοινωνικά δίκτυα της Νεολιθικής Εποχήςστην περιοχή της Μακεδονίας: η περίπτωση του πελεκημένου λίθου

Οδυσσέας Κακαβάκης

Ο χαλαζίας ως πρώτη ύλη στις λιθοτεχνίες της προϊστορικής ΜακεδονίαςΟυρανία Πάλλη

607Quartz as raw material in the chipped stone industries of prehistoric Macedonia

Ourania Palli

Η λιθοτεχνία του Ηλιότοπου, μιας προϊστορικής θέσης του ανατολικού ΛαγκαδάΣοφία Λύχνα • Μαρία Χάδου

615The lithic industries from Iliotopos, a prehistoric site in eastern Langadas

Sofia Lychna • Maria Chadou

«Είμαστε μόνοι τριγυρισμένοι από νεκρές εικόνες».Προβλήματα των νεολιθικών μαρμάρινων ανθρωπόμορφων ειδωλίωνμε αφορμή παραδείγματα απο την Ημαθία

Νίκος Μερούσης 625"And we’re alone surrounded by dead images".Problems of neolithic marble human figurines according to examples from Emathia

Nikos Merousis

Η αναπαράσταση των ανθρώπων στη νεολιθική ΜακεδονίαΣτράτος Νανόγλου

639The representation of humans in neolithic Macedonia

Stratos Nanoglou

Ταξίδια του νεολιθικού Spondylus.Αρχαιολογικές καταδύσεις στα βαθιά νερά της αιγαιακής Προϊστορίας

Μαριάννα Νικολαΐδου • Φώτης Υφαντίδης 645The journeys of neolithic Spondylus: a chronicle of research in the prehistoric Aegean

Marianna Nikolaidou • Fotis Ifantidis

Η μουσική στις προϊστορικές κοινωνίες.Η περίπτωση του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού Καστοριάς

Χρύσα Τσαγκούλη 661Music in prehistoric communities.The example of the neolithic settlement at Dispilio of Kastoria

Chrysa Tsangouli


Θεωρητική αρχαιολογία και νέα μουσειολογίαΔημήτριος Β. Γραμμένος

673Theoretical archaeology and new museology

Dimitrios Grammenos

Ευτυχώς, τα στεφάνια μας είναι ακάνθιναΑναστασία Χουρμουζιάδη

677Thank God, our wreaths bear thornes

Anastasia Chourmouziadi

Οι αρχαιολόγοι και οι αρχαιο-«λόγοι».Οι ταυτότητες των ερευνητών, οι «λόγοι» και η αναπλαισίωσή τουςστην προϊστορική αρχαιολογία της Μακεδονίας

Κοσμάς Τουλούμης 685The archaeologists and the archaeo-“logoi”.The identities of the scholars, the “discourses” and their re-contextualizationin the prehistoric archaeology of Macedonia

Kosmas Touloumis

Από τη «Θεά της Παλαιάς Ευρώπης» στην αρχαιολογία του φύλου:η κληρονομιά της Marija Gimbutas

Δήμητρα Κοκκινίδου • Μαριάννα Νικολαΐδου 695From the “Goddess of Old Europe” to gender archaeology:the legacy of Marija Gimbutas

Dimitra Kokkinidou • Marianna Nikolaidou

Επίλογος: πού είμαστε τώρα, πού θα είμαστε αύριοΚώστας Κωτσάκης

707Epilogue: where we stand now, where we will be tomorrow

Kostas Kotsakis

Κατάλογος συμμετεχόντων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713

List of contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716

Μουσειολογία | Κοινωνική ΑρχαιολογίαMuseology | Social Archaeology

21ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ | ABBREVIATIONS

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, ΑθήναΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον, ΑθήναΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς, ΑθήναΑΕΜΘ Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη,

ΘεσσαλονίκηΑΕΜΘ 20 χρόνια Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), 2009.

Επετειακός τόμος, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Θεσσαλονίκη

Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Γ’ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη 1983

Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Δ’ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986

Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Ε΄ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993

Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το ΣΤ΄ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996, Θεσσαλονίκη 1999

Αρχαία Μακεδονία VII Ανακοινώσεις κατά το Ζ΄ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη 2007

ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας,Αθήνα

AJA American Journal of Archaeology, Cambridge, MassBAM Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie

des Mittelmeer-Kulturraumes, BonnBAR British Archaeological Reports, OxfordBSA The Annual of the British School at Athens, LondonBCH Bulletin de Correspodance Helénique, ParisJAS Journal of Archaeological Science, AmsterdamPPS Proceedings of Prehistoric Society, Cambridge

Συντομογραφίες | Abbreviations

505 19122012. A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA

Pottery and stylistic boundaries.Early and middle neolithic pottery in Macedonia

T he study of material culture style has a long his-tory in archaeology and has been commonly used

to identify ethnic and other types of social identity in the archaeological record. During this extended period the approaches to the concept of style have developed following the general trend of theoretical debates in archaeology. At least since Childe’s time stylistic char-acteristics of pottery and other forms of material cul-ture were used to define archaeological cultures and to correlate them with people. Based on the belief that contrasting patterns of stylistic variation could signal ethnic boundaries, most studies implicitly or explicitly related material culture distribution with people that shared a common cultural concept and ethnic affilia-tion, thus relating archaeological cultures with ethnic groups. Through the mapping of spatial distribution of stylistically similar forms of material culture archaeolo-gists attempt to track the movement of groups over the landscape and to reconstruct the network of interaction between archaeological cultures. Decades of discussion on the use of style in the study of past societies has resulted in the recognition that the relationship be-tween social groups and material culture is much more complex than the traditional idea of predictable rela-tionships between archaeological cultures and ethnic groups implies.

During the 60s and 70s new approaches to style arose, which recognized that material style could be manipulated by people and could serve as a medium of communication. These approaches see style as a sym-bolic expression that serves to communicate informa-tion about identity among individuals and groups1. In “information exchange” theory vessel decoration, shape or any other visible attributes constitute emblematic

1. Wobst 1977. Wiessner 1983. Sackett 1990.

messages of identity. The concept of pottery style has become synonymous with vessel decoration and sur-face treatment. Most studies following this approach focused on decorated pottery and on the use of vessels as tools in social strategies, particularly in the “informa-tion exchange” system.

Others, who also view material culture as a medi-um of symbolic expression, focused on the meaning of style emphasizing that material style is historically grounded and contextually defined, and could be ac-tively used in the representation and negotiation of so-cial relationships2. A growing number of studies shows that style has a broader range of roles and could be related to gender, to individual or group status, or to the cosmological and religious concepts of particular groups3. It becomes apparent that various aspects of style including decoration could convey various mean-ings depending on the context in which the objects are used. Through the study of style archaeologists become aware that people create their own social and cultural realities and therefore their identity is not fixed but is liable to change for different reasons, according to the social context and their own interests.

The concept of style has been further enriched by the recognition that style is not inherent only in highly visible characteristics such as morphology and decora-tion, but resides in many aspects of material culture including technology. Lechtman4 and others have demonstrated that technology has a style of its own, which could exist in every stage of the manufactur-ing process and thus in every technical feature of the vessels. The concept of technological style is based on

2. Miller 1985. Hodder 1990.3. Miller 1985. David et al. 1988. Stark 1998.4. Lechtman 1977.

Dushka Urem-Kotsou • Anna Papaioannou • Trisevgeni Papadakou • Niki Saridaki • Zoe Intze

506 DUSHKA UREM-KOTSOU • ANNA PAPAIOANNOU • TRISEVGENI PAPADAKOU • NIKI SARIDAKI • ZOE INTZE

to be more closely economically and socially interde-pendent12. Thus, the study of technological style which focuses on a community and inter community level seems to be more useful for understanding the forma-tion of microstyles, while the study of style on a regional and inter regional level will provide information on the interaction of people on a larger scale and will indicate broader social boundaries13.

These studies convincingly demonstrate that techno-logical differences could distinguish ceramic traditions, and also that the vessel shape and decoration as much as the aspects of technology make a particular pottery tradition as such. It seems therefore that pottery style could be more fully understood if the study is based on the concept of chaîne opératoire and includes the morphological, decorative and technological aspects of vessels, while focusing on both the micro- and macro levels. Such an approach is applied in the systematic study of pottery from several neolithic sites in Macedo-nia, Greece (fig. 1)14. The study is still in progress, but some of the first results will be included in this paper, which attempts to synthesize the available data related to Early and Middle Neolithic pottery from central and western Macedonia. Distribution of different ceramic traditions will be discussed with the aim of approaching the relationship between early farmers in these regions. The discussion is based on the vessels’ morphological, technological and decorative characteristics, as well as on the preliminary results of petrographic analysis. It should be stressed that information on pottery style in the regions under study varies in terms of quantity and quality, since very few ceramic assemblages have been fully published. Information on pottery comes mostly from short reports that usually focus on decorated vessels, which allows only a general picture on pottery style to be formed and restricts the discussion mainly to decorated pottery.

The early potteryBased on new radiocarbon dates and pottery style at least two phases of the Early Neolithic can be distin-guished in central and western Macedonia. The earliest sites, Paliambela Kolindros15 (central Macedonia) and

12. Halstead 2005.13. Dietler & Herbich 1998. Gosselain 1998. Stark et al. 199814. The study is carried out within the project THALIS- Aristotle

University of Thessaloniki. Exploitation of resources in the Neolithic Period in Northern Greece. Material culture and environment, project coordinator Prof. K. Kotsakis.

15. Paliambela Kolindros 6631-6452, 6607-6462, 6561-6427, 6392-6238 BC (Μανιάτης et al. 2012. Κωτσάκης & Halstead 2002).

the notion of technological choices and the idea that there are many different ways to reach similar results5. While there are more ways of doing things, the choices that potters make are related to the social contexts in which they learn and practice their craft. The study of pottery technology focuses on the manufacturing processes or chaîne opératoire, which include materi-als used in the manufacturing of the vessels, building, decorating and firing techniques, surface treatments etc6. It appears that technological style may be stable over long periods of time, particularly certain aspects of the chaîne opératoire such as building techniques7. Since it often relies on unconscious behaviors achieved through the learning process, technological style could unconsciously express and signal group membership and thus be useful for the study of both the interac-tions between people and of the social boundaries in the archaeological record8.

Ethnographic research shows, however, that technol-ogies tend to cross-cut ethnic or other social bounda-ries and that the spatial distribution of technological styles is directly related to the mobility of potters9. It appears that seasonal or more permanent residential displacement of potters could play a significant role in the dissemination of knowledge and in the creation of pottery microstyles, and therefore in technological variability in a particular region10. Furthermore, potters may change their style throughout their lifetimes due to various reasons including economic benefits and con-sumer demands, or as a response to competition that may exist between potters within or between communi-ties11. Thus, the movement of potters and the interac-tion among them could be crucial in the formation of stylistic variability in the archaeological record. To this should be added the mobility of the vessels themselves through the exchange networks.

It is important to note that the study of style on vari-ous levels including macro- and micro-scale could pro-vide different kinds of information. The study of style on the larger scales is more likely to shed light on broader social systems. Nevertheless, within each larger regional system numerous local systems must have existed. It is on the local level that the interaction of people must have been more dynamic, since local people are likely

5. Lemonnier 1993.6. Lemonnier 1993. Gosselain 2008.7. Gosselain 1998.8. Hegmon 1992. Gosselain 1998. Stark et al. 1998.9. Gosselain 2008.10. Dietler & Herbich 1998. Gosselain 1998.11. Gosselain 2008, 2011.

507POTTERY AND STYLISTIC BOUNDARIES. EARLY AND MIDDLE NEOLITHIC POTTERY IN MACEDONIA

The data for the earliest pottery in the regions under study is too limited to allow for any picture on stylistic distribution to be formed. Although the pottery is prob-ably undecorated in its entirety, it seems however that certain stylistic differences must have existed at least in the colour of the vessels. Judging from two closely lo-cated settlements, Paliambela and Revenia, early vessels display colour variability with each settlement showing different preferences in colours (fig. 3). Since the evi-dence for this period in both settlements in particular, and in Northern Greece in general, is very limited it is

Phyllotsairi Mavropigis16 (western Macedonia), place the beginning of the Neolithic in Macedonia in the mid 7th millennium or slightly earlier. To this phase must belong also the settlements of Revenia17 and Axos A18 both in central Macedonia. More detailed information on the earliest pottery comes from Pieria, namely from Paliambela and Revenia. For the other two sites pottery from this period is known only from short reports which provide very general information.

Despite the scarcity of information it seems that the earliest pottery from all the sites is monochrome, mainly undecorated with very restricted, if any, occurrence of impresso and painted decoration. A few painted and impresso sherds are found in Paliambela, but in the upper layers of the earliest pits’ deposits19 (fig. 2). A similar situation is observed in Revenia, though cor-responding deposits have not yet been radiocarbon dated20. Vessels are well burnished, usually without a slip or less often red-slipped, of small and medium size, and merely open-shaped.

16. Phyllotsairi Mavropigis 6590-6460/50, 6590-6380, 6640-6250 BC (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2009, 122. Karamitrou-Mendesidi et al. 2013).

17. Μπέσιος et al. 2003a. Μπέσιος & Αδακτύλου 2004.18. Χρυσοστόμου 1996. Χρυσοστόμου ΑΔ 51, Χρονικά Β2, 516-

517.19. Παπαδάκου 2011. Παπαδάκου et al. 2012.20. Παπαϊωάννου 2011. Silva 2011. Ούρεμ-Κώτσου et al. 2012.

Fig. 1. Map with Early Neolithic and Middle Neolithic archaeological sites in central and western Macedonia.

Fig. 2. Early decorated pottery (Paliambela Kolindros). a, b.: impresso, c, d: painted decoration.

a.

c.

b.

d.


in Middle Neolithic. Painted pottery seems to dominate among the decorated wares in all the regions. In addi-tion, plastic decoration is found in very small amounts in all the assemblages, while the impresso ware is present in small quantities in all the settlements in the regions under study, with the exception of the sites of the Lan-gadas basin. Based on the available evidence two gener-al trends in painted pottery can be distinguished which loosely form two broad stylistic “zones”. In the northern part of the regions under study painted pottery consists almost exclusively of white paint on a red slip21, which is characteristic for the early painted pottery tradition of the Balkans. In contrast to this, in the southern part reddish paint applied on the white/cream surface of the

21. Giannitsa basin: Aksos A and Giannitsa B (Χρυσοστόμου 1989, 1991, 1993, 1996, 2001. Χρυσοστόμου ΑΔ 51, Χρονικά Β2, 516-517. Χρυσοστόμου & Χρυσοστόμου 1990). Edessa region: Filo-tas (Ζιώτα & Μοσχάκης 1999). Mesimeriani Toumba (Γραμμένος & Κώτσος 2002a). Apsalos-Komvos also has red-slipped, incised and impresso pottery though no painted decoration is mentioned (Χρυσοστόμου et al. 2000. Χρυσοστόμου & Γεωργιάδου 2001).

difficult to postulate as to the possible meaning and role of the colours in the categorization of material cul-ture, which however might have some role to play, at least on a micro-level, as people from these two villages could have been easily distinguished by the colour of their pots.

Late Early Neolithic - early Middle Neolithic (approximately 6200-5900/5800 BC)The next Early Neolithic phase covers the end of the 7th millennium. As significant changes in the material cul-ture that would allow for a conventional, yet clear cut, differentiation between the late Early Neolithic and early Middle Neolithic are not observed, and in the absence of radiocarbon dates and quantitative data, it is difficult to follow this transition. The sites dated to this period are by far more numerous in comparison to the previous one.

Red-slipped ware became the characteristic mono-chrome ware in late Early Neolithic and even more so

Fig. 3. Early pottery style

(Paliambela Kolindros and Revenia Korinos).

REVENIA KORINOS

PALIAMBELA KOLINDROS


tradition (fig. 4), though white on red is not unknown23. In addition, a third zone could be clearly distinguished in the aforementioned Langadas basin24, to the east of Thessaloniki, where painted pottery seems to be rela-tively scarce, while impresso decoration is entirely ab-sent. Instead, impressed and incised pottery is present (fig. 5). Particularity of the settlements in this area is further reinforced by the shapes of the vessels (fig. 6).

μήτρου-Μεντεσίδη 2005b). Grevena area (Wilkie 1999. Καραμήτρου-Μεντεσίδη ΑΔ 51, Χρονικά Β1, 379-381. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2005a), Kremastos (Τουφεξής 1994. Τουφεξής ΑΔ 51, Χρονικά Β1, 379-381), Matsouka Rachi (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2005a).

23. Nea Nikomedeia (Youni 1996).24. Lete III or Komvos Serron (Τζαναβάρη et al. 2002), Lete I

(Τζαναβάρη & Φίλης 2002, 2009. Dimoula et al. present volume) and Mikri Volvi (Λιούτας & Κώτσος 2006).

vessels is prevalent22, resembling the Thessalian pottery

22. Pieria: Paliambela Kolindros (Κωτσάκης & Halstead 2002. Παπαδάκου 2011. Μανιάτης et al. 2012. Παπαδάκου et al. 2012), Revenia Korinos (Μπέσιος et al. 2003a. Μπέσιος & Αδακτύλου 2004. Παπαϊωάννου 2011. Silva 2011. Ούρεμ-Κώτσου et al. 2012) and Ri-tini-Agios Nikolaos (Μπέσιος et al. 2003b. Ιντζέ 2011). In the area of Kozani: Aliakmon valley: Servia-Varytimidis (Ridley & Wardle 1979. Ridley et al. 2000. Wardle & Vlachodimitropoulou 1998), Roditis-Pa-liambela (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2002, 2009. Χονδρογιάννη-Μετόκη ΑΔ 55, Χρονικά Β2, 800-802), Varemenoi Goulon (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1990, 2002, 2009) and Kryovrysi Kranidion (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1990, 1992, 2009. Ζιώτα & Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993), Kitrini Limni (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1987, 1999, 2000, 2005b, 2009. Καραμήτρου-Μεντεσίδη ΑΔ 54, Χρονικά Β2, 634-637. Καραμήτρου-Μεντεσίδη ΑΔ 55, Χρονικά Β2, 796-800), Phyllotsairi (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2005b, 2009). In some sites in the area of Kitrini Limni the characteristic painted pottery may differ, as in Megali Toumba Agios Dimitrios (Φωτιάδης & Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993. Καρα-

Fig. 5. Langadas Basin: impressed, plastic and incised decoration (Mikri Volvi), painted decoration (Lete III-Komvos Serron).

Fig. 4. Late Early Neolithic - Early Middle Neolithic. The “southern stylistic zone”.

RITINI AGIOS NIKOLAOS

REVENIA KORINOS

RODITIS PALIAMBELA

4.

6.

1.

3.

5.

2.

MIKRI VOLVI LITI III


entities, but as complex and interacting zones. As we have seen, in the settlements of the southern zone where the red on white/cream decoration is dominant, the white on red ware is either absent or is present in small quantities. On the other hand, in the settlements where white on red painted ware is dominant the red on white/cream is scarce but not unknown26. In addition, within both “zones” some settlements might have been more isolated or maintained their own expression in pottery style for other reasons. Such settlements appear to be Ksirolimni27, Drosia28 and Sosandra29 the pottery of which seems to display certain local characteristics.

During this entire period the vessels are mostly open-shaped however close-shaped vessels, with or without neck, are also present for the first time and become more frequent in the Middle Neolithic. In the late Early Neolithic and particularly during the Middle Neolithic more complex shapes appeared such as vessels on a high foot or with multiple legs. Vessels are of small and medium size, with rare perforated lugs and ring or flat bases. It appears that pottery, for a long time after its appearance, was still not regularly used to fulfill every-day needs such as cooking and large scale storage and this is likely to be true also for the early Middle Neo-lithic. Noticeable is the increase of painted pottery in the Middle Neolithic assemblages, a trend that becomes even more visible in the later phases of this period.

Advanced and late Middle Neolithic (5900/5800-5500 BC)In the later phases of the Middle Neolithic a somewhat different picture emerges. The excavated sites dated to this period are not as numerous as in the previous

26. Χρυσοστόμου 1989.27. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2009.28. Κώτσος 1992.29. Γεωργιάδου 2009.

Within the northern stylistic “zone” a certain consist-ency among settlements concerning decorative motifs of white on red painted wares seems to exist, particu-larly in regard to the arrangement of the motifs, which very often create complex antithetic compositions25. In the southern stylistic zone, where the greater number of sites is known, the characteristic red on white/cream painted ware appears to be quite consistent regarding the motifs. However, greater variability is observed be-tween the settlements of this area concerning pottery wares. Thus, at Servia-Varytimidis mottled ware is re-ferred to as the largest decorated category, while red on white/cream is found in smaller amounts. In the settle-ments of Roditis, Matsouka Rachi and Kremastos black topped vessels (figs 4, 6) exist along with the red on white/cream, while in Nea Nikomedeia, Matsouka Rachi and Phyllotsairi, along with the red on white/cream, a small quantity of the white on red is reported.

The impression of the greater variety in the southern “zone” is further reinforced by the variability in certain aspects of pottery technology. In particular, in manufac-turing the characteristic reddish on white/cream painted ware potters attempted to achieve similar aesthetic re-sults in different ways. Thus, in Pieria potters occasion-ally used a white slip to form a light coloured surface as a background for reddish decoration, instead of the usually preferred calcareous clays which produced light coloured fabrics. The motifs of painted ware tend to be solid, covering large parts of the vessel’s surface, and al-though these underlying concepts are shared through-out the southern stylistic zone, certain variability can be noted in individual settlements or small groups of settlements which form micro-regions (e.g. Pieria).

The zones described above are not conceived as closed impermeable systems with uniform and homog-enous characteristics that form geographically defined

25. Tasić 2009.

Fig. 6.Langadas Basin: characteristic shapes

(Mikri Volvi).


ters decorated their pots with greater variety. The white on red painted ware is generally decreasing and there must be differences between the settlements regarding this issue. However, the reddish on white/cream paint-ed ware continues to be notably present and perhaps spread over larger areas. New materials for the decora-tion of the vessels were introduced and novelty in deco-ration techniques also appeared. In particular, painting with organic material such as tar produced from birch bark, known as bitumen decoration (fig. 7), appeared in the northern part of the regions under study, and is found in the Giannitsa basin (e.g. Giannitsa B) and Aridaia (Apsalos-Grammi) up to the area of Kozani (e.g. Megalo Nisi Galanis). Also, various forms of barbotin decoration have been introduced which however seems to be more common in the northern part (fig. 8, 10.2). Interestingly, motifs in painted decoration might cross-cut the regions but could be implemented with differ-

basin (Fotiadis et al. 2000 and the references therein). In Kitrini Limni area more Middle Neolithic sites are mentioned, though without specifying early or advanced/late phase (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1987). Dispilio, Kastoria (Σωφρονίδου 2008. Σωφρονίδου & Δημη-τριάδης present volume and personal communication). According to radiocarbon dates (Στρατούλη 2004. Στρατούλη & Μπεκιάρης 2008) the first phase of Avgi Kastoria also belongs to this period.

one30, yet it is evident that in late Middle Neolithic pot-

30. To this period belong the following settlements: Apsalos-Grammi in Almopia (Χρυσοστόμου et al. 2000. Χρυσοστόμου et al. 2001. Βουζαρά 2009. Ούρεμ-Κώτσου et al. in press), Rizari in the area of Edessa (Χρυσοστόμου 2008), and Giannitsa B (Χρυσοστόμου 1993). In the area of Thessaloniki are: Thermi (Παππά et al. 2001. Pappa 2007. Παππά 2008), International Fair of Thessaloniki (Παπ-πά 1993, 1997, 2008. Pappa 2007), Vassilika (Γραμμένος 1991) and Stavroupoli (Γραμμένος 1991. Γραμμένος & Κώτσος 2002b, 2004. Ούρεμ-Κώτσου & Γκιούρα 2004). In Pieria is Paliambela Kolindros (Κωτσάκης & Halstead 2002), while in Aliakmon valley are Servia (Heurtley 1939, 43-56. Ridley & Wardle 1979. Ridley et al. 2000. Wardle & Vlachodimitropoulou 2000), Varemenoi Goulon (Χονδρο-γιάννη-Μετόκη 2002, 2009), Kryovrysi Kranidion (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1990, 1992, 2009. Ζιώτα & Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993), Palla Rachi of Aiani (Καραμήτρου-Μεντεσίδη & Παπαγιαννάκης 1997. Καραμήτρου-Μεντεσίδη ΑΔ 51, Χρονικά Β2, 531-532. Καρα-μήτρου-Μεντεσίδη 2009) and Megalo Nisi Galanis in the Kitrini Limni

Fig. 7. Bitumen decoration (Apsalos-Grammi). Bitumen decoration on the close-shaped vessel (middle) as it looks when the material itself is entirely lost. It could be easily mixed up with pattern burnished decoration. The same motif is visible on the internal surface of the bowl (below).

Fig. 8. Barbotin (Apsalos-Grammi).


ware. However, particular technological and decorative styles cross-cut the regions such as bitumen, organic material used for black painted decoration, a tradi-tion related to the northern zone, which penetrates well into the south-west and south where, by contrast, inorganic materials had seemingly been preferred for black painted decoration. Also, the coexistence of the previously separated styles in painted pottery has been recognized, such as the combination of white and bitu-men painted decoration on the same vessel, but this so far appears to have had a local character (fig. 10.4).

Judging from the example of Paliambela some settlements seem to have been more open to inter-action. This is supported by the presence of pottery styles in this settlement which are characteristic for all the regions under study including Thessaly (i.e., bitu-men, barbotin, red on white/cream and white on red painted ware, white topped etc.) (fig. 10.3). However, the example of Apsalos-Grammi with pottery exclusively painted with bitumen shows that there also must have

ent materials as the examples from Apsalos and Rizari indicate (fig. 9).

It seems that the differences between northern and southern areas continue in this period as well, but the stylistic groups seem to be more readily recognized. Thus, settlements in the Aliakmon valley appear to form a separate group and continue to resemble the Thes-salian tradition. Dispilio at Kastoria, with black paint on a cream slip along with barbotin, impresso and incised decoration suggests that in this area settlements might have formed a separate group. This also holds true for Megalo Nisi Galanis in the area of Kozani, which must differ to a certain extent from the aforementioned set-tlements in the Aliakmon valley and Kastoria. Several settlements in the area of Thessaloniki (Stavroupoli, Thermi, Vassilika and probably the International Fair) also form a separate group with the characteristic white topped ware as a hallmark (fig. 10.1), while further north (Aridaia and to a lesser extent Giannitsa) settlements are distinguished by the characteristic bitumen painted

Fig. 9.Red on cream painted

ware (Rizari),bitumen decoration

(Apsalos-Grammi).

Fig. 10.1. white-topped (Stavroupoli),

2. barbotin (Stavroupoli),3. red on cream with characteristic thessalian

flame motif (Paliambela Kolindros),4. white and bitumen paint on red slip

(Varemenoi Goulon).

1.

3.

2.

4.


tion. Such a phenomenon has already been observed in Thessaly33. An increase in decorated pottery, par-ticularly of painted vessels, therefore might be related to the role of the vessels in consumption practices and thus in active communication between the increasing population34. Two general trends can be distinguished in painted pottery, white on red background and the opposite red on white/cream background. Apart from the importance of consumption practices in the social life of early farmers the widespread occurrence of par-ticular pottery styles might also have been related to the greater mobility of potters and probably of the pots itself35. From this aspect the settlements in the Langa-das basin, with their distinguishing pottery style, stand out from the rest in central and western Macedonia.

In the late Middle Neolithic stylistic variability among the regions and the settlements is more evident, as is the mixing of decorative styles. Local expressions which linked neighboring settlements in small groups is ap-parent, but in most of the sites styles from the north and south are present, though in different proportions. Furthermore, some sites appear to have been “isolated” like Apsalos, while others like Paliambela seem to be quite open to interaction. Greater use-range of pot-tery is apparent, although vessel use in food consump-tion practices is still highlighted as the amount of fine wares and the increase in their decoration suggests. In addition to highly visible stylistic characteristics, which form both broader stylistic zones and micro regions, technological choices further add to stylistic variability and form smaller micro-regions.

The use of organic tar for bitumen decoration, which is the hallmark of Apsalos-Grammi and is also reported in other contemporaneous sites, such as Gian-nitsa, Mikro Nisi Galanis, Varemenoi and Paliambela puts forward the issue of the role of the network of exchange as a form of communication for ideas and habits, and the role of the settlements specialised in the production and circulation of particular products36. Such a discussion begs also for a systematic study of both macroscopic and petrographic analysis of the as-semblages from the settlements in Macedonia. Petro-graphic analysis on pottery, conducted on few sites in

33. Perlès 2001.34. Kotsakis in press.35. The ongoing petrographic analysis of the pottery of Ritini

Agios Nikolaos so far indicates the import of at least one red-slipped vessel. At least two vessels were found to be of off-site origin in Lete I (Dimoula et al. present volume).

36. Apsalos might have been one of the “centres” where birch bark tar (bitumen) was produced (see Ούρεμ et al. in press, Urem-Kotsou in press).

been sites with more local character concerning their pottery style.

Changes are also observed in the shapes of the Mid-dle Neolithic vessels, which display greater variability than that of the previous period. Apart from the vari-ety of open-shaped forms, there are also many close-shaped vessels, and a greater variety of sizes. This must be related, to a certain extent, to the changes in the use of pottery to include cooking and long term storage.

SummaryThe aim of this paper was to summarize the state of the knowledge on the Early and Middle Neolithic pot-tery from central and western Macedonia, Greece, in order to get a better understanding of the pottery of these periods in relation to their producers and users. To this end we have examined all the available evidence on pottery morphology, decoration and technology. It should be stressed that the archaeological investiga-tions in the last two decades uncovered numerous neo-lithic sites and significantly increased the knowledge on the Neolithic period in Macedonia. In spite of the enor-mous efforts of the archaeologists to deal with the huge amount of new material and data the information on pottery remains quite limited, while radiocarbon dates for many of the sites are still not available31. However, some general trends can be observed.

Summarizing the observations on pottery style in the earliest phase of the Neolithic it is obvious that the data is insufficient for any general and synthetic propo-sitions. It seems however, that the earliest pottery was not decorated or very few of the vessels were deco-rated with impresso and painted decoration. Despite the absence or very limited presence of decoration and the relatively few shapes there must have been stylistic differences between the earliest pottery at least in the colour of the vessels that was achieved by deliberate use of different clays and firing techniques32.

In the late Early Neolithic and early Middle Neolithic decorated pottery increased in amount, particularly the painted wares. It is probably not without significance that pottery in that period is still used merely for food consumption. Of some relevance could also be that the number of known sites from this period increased sig-nificantly, which might indicate an increase in popula-

31. The completion of the ongoing studies of well dated pottery assemblages will certainly provide new evidence that could change to a certain extent the picture on the ceramic sequences in the re-gions discussed in this paper.

32. This was also observed in the study of the Early Neolithic pottery from several sites in Thessaly, see Δημουλά 2014.


Macedonia37 thus far, shows that circulation of pottery was limited and took place mostly during the Middle Neolithic. Examples of imported pottery in Stavroupoli38 and Apsalos-Grammi39, in both cases fine red-slipped vessels, suggest that in the late Middle Neolithic Sta-vroupoli had some relations with the area of Aridaia (Almopia). However, ongoing petrographic analysis of the Early Neolithic and Middle Neolithic vessels in the regions under study indicates that mobility of the ves-sels, though limited, must have taken place in all the periods, which should have had some role to play in communication between early farmers.

Acknowledgements

We would like to warmly thank Prof. K. Kotsakis coor-dinator of the Thalis project for his full support. We are

37. For the Early Neolithic in Nea Nikomedeia (Youni 1996) and for the Middle Neolithic in Apsalos-Grammi (Σαριδάκη 2011. Σα-ριδάκη et al. in press), Lete I (Dimoula et al. present volume), Stav-roupoli in Thessaloniki (Ούρεμ-Κώτσου & Δημητριάδης 2002, 2004), Servia (Jones 1986, 378-379), Vassilika (Jones 1986, 382) and Dispilio (Σωφρονίδου & Δημητριάδης present volume).

38. Ούρεμ-Κώτσου & Δημητριάδης 2004.39. Σαριδάκη 2011.

also greatly indebted to F. Adaktylou, A. Athanasiadou, M. Bessios, Drs A. Chondrogianni-Metoki, A. Chrys-ostomou, A. Georgiadou, S. Kotsos and M. Pappa for allowing the study of pottery from their excavations and their readiness in providing all the necessary in-formation, and Dr. A. Dimoula for the information on Lete I. Special thanks goes to all our colleagues who helped us to conduct this research: G. Elezi, T. Silva, E. Tzemopoulou, Ph. Stefanou, I. Siamidou, M. Lyberaki. This research has been co-financed by the European Union (European Social Fund – ESF) and Greek national funds through the Operational Program “Education and Lifelong Learning” of the National Strategic Reference Framework (NSRF) - Research Funding Program: Thales. Investing in knowledge society through the European Social Fund.

Δημουλά, Α., 2014. Πρώιμη κεραμική τεχνολογία και παραγω-γή. Το παράδειγμα της Θεσσαλίας, Θεσσαλονίκη.

Ζιώτα, Χρ. & Μοσχάκης, Κ., 1999. Από την αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Εορδαία. Η ανασκαφή στον Φιλώτα Φλώρινας, ΑΕΜΘ 11, 43-55.

Ζιώτα, Χρ. & Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 1993. Αλιάκμων 1993, Προϊστορική έρευνα, ΑΕΜΘ 7, 33-42.

Ιντζέ, Ζ., 2011. Ο νεολιθικός οικισμός της Ρητίνης Πιερίας, η κε-ραμική από το μεγάλο λάκκο, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 1987. Προϊστορικοί οικισμοί Κίτρι-νης Λίμνης Κοζάνης, in Αμητός: Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη, 391-416.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 1999. Νομός Κοζάνης 1999: ανα-σκαφές εν οδοίς και παροδίως, ΑΕΜΘ 13, 337-368.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 2000. Νομός Κοζάνης 2000: ανα-σκαφές εν οδοίς και παροδίως, ΑΕΜΘ 14, 607-640.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 2005a. Νομός Γρεβενών (Κνίδη, Πριόνια), ΑΕΜΘ 19, 541-562.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 2005b. Μαυροπηγή 2005: λιγνι-τωρυχεία και αρχαιότητες, ΑΕΜΘ 19, 511-539.

Βουζαρά, Γ., 2009. Άψαλος: Η κεραμική της τομής ΙΓ και η κε-ραμική με κόκκινο επίχρισμα των ορυγμάτων του νεο-λιθικού οικισμού, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Γεωργιάδου, Α. 2009. Το νεολιθικό σπίτι της Σωσάνδρας, ΑΕΜΘ 23, 87-94.

Γραμμένος, Δ., 1991. Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρ-χαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα.

Γραμμένος, Δ. & Κώτσος, Σ., 2002a. Ανασκαφή στον προϊστο-ρικό οικισμό Μεσημεριανή Τούμπα Τριλόφου Ν. Θεσσα-λονίκης (ανασκαφικές περίοδοι 1992, 1994-1996, 2000), Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας 1, Θεσσαλονίκη.

Γραμμένος, Δ. & Κώτσος, Σ., 2002b. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό της Σταυρούπολης, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσα-λονίκη.

Γραμμένος, Δ. & Κώτσος, Σ., 2004. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης, Θεσσαλονίκης, Μέρος ΙΙ (1998-2003), Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστι-τούτου Βόρειας Ελλάδας 6, Θεσσαλονίκη.

Bibliography


Παππά, Μ., 1993. Νεολιθική εγκατάσταση στο χώρο της Διε-θνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 7, 303-310.

Παππά, Μ., 1997. Νεολιθική κατοίκηση στη Θεσσαλονίκη (1). Η εγκατάσταση στη Διεθνή Έκθεση, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ / ΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ 6000 ΧΡΟΝΩΝ 2, 6-13.

Παππά, Μ., 2008. Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας. Δ.Ε.Θ.–Θέρμη–Μακρύγιαλος, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Παππά et al. 2001. Παππά, Μ., Αδακτύλου, Φ. & Σ. Νανόγλου 2001. Νεολιθικός οικισμός Θέρμης 2000-2001, ΑΕΜΘ 15, 271-278.

Σαριδάκη, Ν., 2011. Άψαλος-Γραμμή. Η ανάλυση της κερα-μικής υπό το πρίσμα της πετρογραφίας, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Σαριδάκη et al. 2011. Σαριδάκη, Ν., Κωτσάκης, Κ., Ούρεμ-Κώτσου, Ν. & Α. Χρυσοστόμου 2011. Άψαλος-Γραμμή. Τα πρώτα αποτελέσματα της ανάλυσης της κεραμικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου, ΑΕΜΘ 25 in press.

Στρατούλη, Γ., 2004. Νεολιθική Αυγή Καστοριάς 2003-2004: Τα πρώτα βήματα ενός ερευνητικού προγράμματος, ΑΕΜΘ 18, 661-668.

Στρατούλη, Γ. & Μπεκιάρης, Τ., 2008. Αυγή Καστοριάς: Στοι-χεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού, ΑΕΜΘ 22, 1-10.

Σωφρονίδου, Μ., 2008. Ο προϊστορικός λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού Καστοριάς: μια πρώτη εισαγωγή, Ανάσκαμμα 1, 9-25.

Τζαναβάρη et al. 2002. Τζαναβάρη, Κ., Κώτσος, Σ. & Ε. Γκιούρα 2002. Λήτη ΙΙΙ. Μια νέα νεολιθική θέση στη λεκάνη του Λαγκαδά, ΑΕΜΘ 16, 211-222.

Τζαναβάρη, Κ. & Φίλης, Κ., 2002. Λητή Ι. Προσδιορισμός της πιθανής θέσης του νεολιθικού οικισμού, ΑΕΜΘ 16, 197-210.

Τζαναβάρη, Κ. & Φίλης, Κ., 2009. Η Λητή από την προϊστορία μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 369-384.

Τουφεξής, Γ., 1994. Ανασκαφή στο νεολιθικό οικισμό Κρεμα-στός του Ν. Γρεβενών, ΑΕΜΘ 8, 17-25.

Φωτιάδης, Μ. & Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 1993. Κίτρινη Λίμνη: διαχρονική σύνοψη, ραδιοχρονολογήσεις, και η ανασκαφή του 1993, ΑΕΜΘ 7, 19-31.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 1990. Από την έρευνα στην πα-ραποτάμια-παραλίμνια περιοχή του Αλιάκμονα, ΑΕΜΘ 4, 105-119.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 1992. Αλιάκμων 1992, προϊστορική ανασκαφή στα Κρανίδια, ΑΕΜΘ 6, 35-43.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 2002. Αλιάκμων 2000-2002. Σω-στική ανασκαφή σε δύο οικισμούς της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής περιόδου, ΑΕΜΘ 16, 557-570.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., 2009. Αλιάκμων 1985-2005. Η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου (κοιλάδα μέσου ρου του Αλιάκμονα), αποτε-λέσματα και προοπτικές, ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 449-461.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 2009. Αιανή και νομός Κοζάνης: δέκα χρόνια έρευνας, ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 105-126.

Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. & Παπαγιαννάκης, Κ., 1997. Αιανή. Σωστικές ανασκαφές προϊστορικών χρόνων, ΑΕΜΘ 11, 67-80.

Κωτσάκης, Κ. & Halstead, P., 2002. Ανασκαφή στα νεολιθικά Παλιάμπελα Κολινδρού, ΑΕΜΘ 16, 407-415.

Κώτσος, Σ., 1992. Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού στην βιομη-χανική περιοχή Δροσιάς Έδεσσας, ΑΕΜΘ 6, 195-201.

Λιούτας, Α. & Κώτσος, Σ., 2006. Εγνατία οδός. Ανασκαφές στην περιοχή της Μικρής Βόλβης, ΑΕΜΘ 20, 241-248.

Μανιάτης et al. 2012. Μανιάτης, Κ., Κωτσάκης, Κ. & P. Halstead 2012. Νέες ραδιοχρονολογήσεις της Αρχαιότερης Νεο-λιθικής στη Μακεδονία. Παλιάμπελα Κολινδρού, ΑΕΜΘ 26 in press.

Μπέσιος, Μ. & Αδακτύλου, Φ., 2004. Νεολιθικός οικισμός στα Ρεβένια Κορινού, ΑΕΜΘ 18, 357-366.

Μπέσιος et al. 2003a. Μπέσιος, Μ., Αδακτύλου, Φ., Αθανασιά-δου, Α., Γεροφωκά, Ε., Γκαγκαλή, Κ. & Μ. Χριστάκου-Τόλια 2003. Ανασκαφές Βόρειας Πιερίας, ΑΕΜΘ 17, 435-440.

Μπέσιος et al. 2003b. Μπέσιος, Μ., Αθανασιάδου, Α., Νούλας, Κ. & Μ. Χριστάκου-Τόλια 2003. Ανασκαφές στον αγωγό ύδρευσης βόρειας Πιερίας, ΑΕΜΘ 17, 451-457.

Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. & Δημητριάδης, Σ., 2002. Η τεχνολογία της κεραμικής της νεολιθικής Σταυρούπολης, in Δ.Β. Γραμμένος & Σ. Κώτσος 2002, 627-682.

Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. & Γκιούρα, Ε., 2004. Η κεραμική των νέ-ων ανασκαφών, in Δ.Β. Γραμμένος & Σ. Κώτσος 2004, 219-304.

Ούρεμ-Κώτσου, Ν. & Δημητριάδης, Σ., 2004. Η τεχνολογία της κεραμικής του νεολιθικού οικισμού της Σταυρούπολης: νεότερες παρατηρήσεις και συμπεράσματα, in Δ.Β. Γραμ-μένος & Σ. Κώτσος 2004, 305-337.

Ούρεμ-Κώτσου et al. 2012. Ούρεμ-Κώτσου, Ντ., Παπαϊωάν-νου, Α., Silva, T., Αδακτύλου, Φ. & Μ. Μπέσιος, Οικισμός αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής στα Ρεβένια Κορινού. Πρώτα αποτελέσματα της μελέτης της κεραμικής, ΑΕΜΘ 26 in press.

Ούρεμ-Κώτσου et al. in press. Ούρεμ-Κώτσου, Ντ., Κωτσάκης, K., Χρυσοστόμου, A., Βουζαρά, Γ., Σαριδάκη, Ν., Παπα-δάκου, Τ., Παπαϊωάννου, Α. & Χ. Πολουκίδου. Πρώτοι γεωργοί και κτηνοτρόφοι στην Αλμωπία: ένας οικισμός της Μέσης Νεολιθικής στην Άψαλο, in Μ. Τιβέριος & Α. Χρυσοστόμου (eds) Η Έδεσσα και η περιοχή της. Ιστορία – Αρχαιολογία – Πολιτισμός. Μια διαχρονική παρουσίαση.

Παπαδάκου, Τ., 2011. Η κεραμική της αρχαιότερης νεολιθι-κής από τη θέση Παλιάμπελα Κολινδρού, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης.

Παπαδάκου et al. 2012. Παπαδάκου, Τ., Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. & Κ. Κωτσάκης 2012. Η κεραμική της Αρχαιότερης Νεολι-θικής από τα Παλιάμπελα Κολινδρού, ΑΕΜΘ 26 in press.

Παπαϊωάννου, Α., 2011. Η κεραμική από τους Λάκκους 7 και 11 της πρώιμης νεολιθικής θέσης Ρεβενίων Κορινού, αδη-μοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπι-στήμιο Θεσσαλονίκης.


Hegmon, M., 1992. Archaeological Research on Style, Annual Review of Anthropology 21, 517-536.

Heurtley, W.A., 1939. Prehistoric Macedonia: An Archaeological Reconnaissance of Greek Macedonia (West of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Age, Cambridge.

Hodder, I., 1990. Style as Historical Quality, in M.W. Conkey & C.A. Hastorf (eds), The Uses of Style in Archaeology, Cam-bridge & New York, 44-51.

Jones, R.E., 1986. Greek and Cypriot pottery. A Review of Sci-entific Studies, BSA Fitch Laboratory Occasional Paper 1, Athens.

Karamitrou-Mentessidi et al. 2013. Karamitrou-Mentessidi, G., Efstratiou, N., Kozłowski, J.K., Kaczanowska, M., Maniatis, Y., Curci, A., Michalopoulou, S., Papathanasiou, A. & S.M. Valamoti 2013. New Evidence on the Beginning of Farming in Greece: the Early Neolithic Settlement of Mavropigi in Western Macedonia (Greece), Antiquity 87, 336.

Kotsakis, K. in press. Domesticating the Periphery. New Research into the Neolithic of Greece, in J. Bintliff (ed.), Recent De-velopment in the Long-term Archaeology of Greece. Pharos, Journal of the Nederlands Institute at Athens, Assen.

Lechtman, H., 1977. Style in Technology: Some Early Thoughts, in H. Lechtman & R. Merrill (eds), Material Culture: Styles, Organization, and Dynamics of Technology, New York, 3-20.

Lemonnier, P., 1993. Introduction, in P. Lemonnier (ed.), Techno-logical Choices: Transformation in Material Cultures since the Neolithic, London & New York, 1-35.

Miller, D., 1985. Artefacts as Categories: A Study of Ceramic Vari-ability in Central India, Cambridge.

Pappa, M., 2007. Neolithic Societies: Recent Evidence from Northern Greece, in H. Todorova, M. Stefanovich & G. Ivanov (eds), The Struma/Strymon River Valley in Prehis-tory, Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Bulgaria-Greece, 27.09-01.10.2004, Sofia, 257-272.

Perlès, C., 2001. The Early Neolithic in Greece: the First Farming Communities in Europe, Cambridge & New York.

Pyke, G. & Yiouni, P., 1996. Nea Nikomedeia I: The Excavation of an Early Neolithic Village in Northern Greece, 1961-1964. Directed by R.J. Rodden. The Excavation and the Ceramic Assemblage, K. Wardle (ed.), BSA Suppl. 25, London.

Ridley, C. & Wardle K.A., 1979. Rescue Excavations at Servia 1971-1973: a Preliminary Report, BSA 74, 185-230.

Ridley et al. 2000. Ridley, C., Wardle, K.A. & C.A. Mould 2000. Servia I, Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971-1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley, BSA Suppl. 32, London.

Sackett, J., 1990. Style and Ethnicity in Archaeology: The Case for Isochrestism, in M. Conkey & C. Hastorf (eds), The Uses of Style in Archaeology, Cambridge, 32-43.

Silva, T., 2011. Early Neolithic Pottery from Revenia, unpublished MSc thesis, University of Sheffield.

Stark, M. (ed.) 1998. The Archaeology of Social Boundaries, Washington & London.

Χρυσοστόμου, Α., 2008. Αρχαία Έδεσσα, Θεσσαλονίκη.Χρυσοστόμου, Α. & Γεωργιάδου, Α., 2001. Επαρχιακή οδός

Αψάλου-Αριδαίας. Η σωστική ανασκαφή στον κόμβο της Αψάλου, ΑΕΜΘ 15, 525-535.

Χρυσοστόμου et al. 2000. Χρυσοστόμου, Α., Γεωργιάδου, Α., Πολουκίδου, Χ. & Α. Προκοπίδου 2000. Ανασκαφικές έρευνες στην επαρχιακή οδό Αψάλου-Αριδαίας κατά το 2000, ΑΕΜΘ 14, 491-504.

Χρυσοστόμου et al. 2001. Χρυσοστόμου, Α., Πολουκίδου, Χ. & Α. Προκοπίδου 2001. Επαρχιακή οδός Αψάλου-Αριδαίας. Η ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού στη θέση Γραμμή, ΑΕΜΘ 15, 511-523.

Χρυσοστόμου, Παν., 1989. Ο νεολιθικός οικισμός Γιαννιτσών Β, ΑΕΜΘ 3, 119-133.

Χρυσοστόμου, Παν., 1991. Οι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991, ΑΕΜΘ 5, 11-125.

Χρυσοστόμου, Παν., 1993. Ο νεολιθικός οικισμός Γιαννιτσών Β. Νέα ανασκαφικά δεδομένα (1992-1993), ΑΕΜΘ 7, 135-145.

Χρυσοστόμου, Παν., 1996. Η νεολιθική κατοίκηση στη βόρεια παράκτια ζώνη του άλλοτε Θερμαϊκού κόλπου (επαρχία Γιαννιτσών), ΑΕΜΘ 10, 159-172.

Χρυσοστόμου, Παν., 2001. Νέα στοιχεία από τη νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής, ΑΕΜΘ 15, 489-500.

Χρυσοστόμου, Π. & Χρυσοστόμου, Παν., 1990. Νεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην περιοχή τους, ΑΕΜΘ 4, 169-186.

David et al. 1998. David, N., Sterner, J. & K. Gavua 1998. Why Pots are Decorated, Current Anthropology 29.3, 365-389.

Dietler, M. & Herbich, I., 1998. Habitus, Techniques, Style: An In-tegrated Approach to the Social Understanding of Material Culture and Boundaries, in M.T. Stark (ed.), The Archaeol-ogy of Social Boundaries, Washington DC, 232-263.

Fotiadis et al. 2000. Fotiadis, M., Hondroyanni-Metoki, A., Kalo-girou, A. & Ch. Ziota 2000. Megalo Nisi Galanis (Kitrini Lim-ni Basin) and the Later Neolithic of Northwestern Greece, in S. Hiller & V. Nikolov (eds), Karanovo, Band III. Beiträge zum Neolithikum in Südosteuropa, Wien.

Gosselain, O., 1998. Social and Technical Identity in a Clay Crystal Ball, in M.T. Stark (ed.), The Archaeology of Social Boundaries, Washington DC, 78-106.

Gosselain, O., 2008. Mother Bella was not a Bella. Inherited and Transformed Traditions in Southwestern Niger, in M. Stark, B. Bowser & L. Horne (eds), Cultural Transmission and Mate-rial Culture: Breaking Down Boundaries, Tucson, 150-177.

Gosselain, O., 2011. Fine if I Do, Fine if I Don’t. Dynamics of Technical Knowledge in Sub-Saharan Africa, in B.W. Rob-erts & M. Vander Linden (eds), Investigating Archaeologi-cal Cultures: Material Culture, Variability, and Transmission, New York, 211-227.

Halstead, P., 2005. Resettling the Neolithic: Faunal Evidence for Seasons of Consumption and Residence at Neolithic Sites in Greece, in D. Bailey, A. Whittle & V. Cummings (eds), (Un)settling the Neolithic, Oxford, 38-50.


Stark et al. 1998. Stark, M., Elson, M.D. & J.J. Clark 1998. Social Boundaries and Technological Choices in Tonto Basin Pre-history, in M. Stark (ed.), The Archaeology of Social Bounda-ries, Washington & London, 208-231.

Tasić, N.N., 2009. Neolitska kvadratura kruga, Beograd.Urem-Kotsou, D. in press. Salting the Roads: Connectivity in

the Neolithic Balkans, in Β. Molloy (ed.), Of Odysseys and Oddities: Scales and Modes of Interaction in the Prehistoric Aegean, Oxford.

Wardle, K.A. & Βλαχοδημητροπούλου, Β., 1998. Ανασκαφή Σερβί-ων Κοζάνης: 1971-73: Αποτελέσματα, ΑΕΜΘ 12, 543-556.

Wilkie, N.C., 1999. Some Aspects of the Prehistoric Occupation of Grevena, Αρχαία Μακεδονία VI, 1345-1357.

Wiessner, P., 1983. Style and Social Information in Kalahari San Projectile Points, American Antiquity 48.2, 253-276.

Wobst, H., 1977. Stylistic Behavior and Information Exchange, in C.E. Cleland (ed.), Papers for the Director: Research Essays in Honour of James B. Griffin. Anthropological Papers No. 61, Ann Arbor, 317-342.

Κεραμική και στυλιστικά όρια.Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία

Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου • Άννα Παπαϊωάννου• Τρισεύγενη Παπαδάκου • Νίκη Σαριδάκη • Ζωή Ιντζέ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Οι τελευταίες δυο δεκαετίες ανασκαφικής έρευνας και μελέτης της κεραμικής έφερε στο φως νέα στοιχεία για τις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής στη Μακεδονία. Στην εργασία επιχειρείται σύνθεση δεδομένων από κεραμικά σύνολα της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής με στόχο την ανάδειξη των ομοιοτήτων και των διαφορών μεταξύ σύγχρονων οικισμών στην περιοχή της Μακεδονίας και των μεταβολών στο χρόνο, από τις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής ως το τέλος της Μέσης Νεολιθικής. Στο άρθρο συζητείται η κατανομή των διαφορετικών κεραμικών παραδόσεων με σκοπό την προσέγγιση των σχέσεων των πρώιμων γεωργών και κτηνοτρόφων στην περιοχή της Μακεδονίας. Η συζήτηση στηρίζεται στα μορφολογικά, τεχνολογικά και στιλιστικά χαρακτηριστικά της κεραμικής και στα πρώτα αποτελέσματα των πετρογραφικών αναλύσεων.

Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia

Documents