Polskie badania nad ludami i kulturami Kordofanu – historia, najnowsze wyniki i przyszłe perspektywy, [w:] W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan – kultury

Bilad as-Sudankultury i migracje

Bilad as-Sudankultury i migracje

praca zbiorowa pod redakcjąWaldemara Cisło, Jarosława Różańskiego, Macieja Ząbka

Polskie Towarzystwo AfrykanistyczneMiędzynarodowe Centrum Dialogu

Międzyreligijnego i Międzykulturowego UKSW

Warszawa 2013

© Copyright by Jarosław Różański

Recenzentdr hab. Antoni Kurek

ŁamanieGrzegorz Sztandera

ISBN 978-83-7401-364-2

WDRul. Modra 23, 87-807 Włocławektel. 54 235 52 61; 518 014 584; tel./fax 54 235 59 65www.wydawnictwodr.pl • e-mail: [email protected]

SPIS TREŚCI

MACIEJ ZĄBEKHistoryczna rola społeczności arabsko-muzułmańskich w strefie centralnego Sudanu ............................................. 7

RYSZARD VORBRICHLudy refugialne strefy Sudanu ............................................ 29

JAROSŁAW RÓŻAŃSKIFulbe w strefie Sudanu. Migracje, władza i pieniądze ........ 47

KRZYSZTOF ZIELENDAPaństwo w państwie ........................................................... 65

LUCJAN BUCHALIKAzawad kontra Mali. Czarno-biały konflikt? ....................... 73

MACIEJ KURCZGranica, transgraniczne migracje i Armia Oporu Pana. Perspektywa Sudanu Południowego i Ugandy .................... 99

KONRAD CZERNICHOWSKIPowrót uchodźców do Sudanu Południowego po proklamowaniu jego niepodległości ............................ 119

JĘDRZEJ CZEREPPolityka i mistyka w Południowym Sudanie. Język sacrum jako przekaźnik projektów politycznych ....... 131

6

NAGMELDIN KARAMALLA-GAIBALLAGeneza konfliktu i ruchów zbrojnych w Darfurze ............... 143

RAFAŁ WIŚNIEWSKISudan i jego mieszkańcy w dyskursie publicystycznym ...... 175

PIOTR MALIŃSKI, MARIUSZ DRZEWIECKIKrajobraz nierówności społecznych. Projekt badawczy we wsi Jawgul jako przyczynek do studiów nad dawną i współczesną kulturą regionu Mahas (północny Sudan) .... 191

PIOTR MALIŃSKI, ADRIAN CHLEBOWSKIALI ELMIRGHANI AHMED

Polskie badania nad ludami i kulturami Kordofanu – historia, najnowsze wyniki i przyszłe perspektywy .......... 221

KS. WALDEMAR CISŁOPomoc dająca nadzieję ....................................................... 249

Spis treści

PIOTR MALIŃSKI, ADRIAN CHLEBOWSKIALI ELMIRGHANI AHMED

POLSKIE BADANIA NAD LUDAMI I KULTURAMI KORDOFANU

historia, najnowsze wyniki i przyszłe perspektywy

Wprowadzenie

Polscy naukowcy, badacze i podróżnicy od niespełna dwustu lat działają na obszarze, który obecnie stanowi terytorium Republiki Sudanu. Całokształt tych prac bez wątpienia zasługuje na synte-tyczne ujęcie w formie monografii. Kompleksowe, choćby pobieżne opracowanie polskiego dorobku naukowego, zebranego na terenie Sudanu, wydaje się być pracochłonnym zajęciem, w efekcie którego mogłaby powstać obszerna, kilkutomowa publikacja książkowa. Jakkolwiek temat ten nie doczekał się jeszcze całościowego i sys-tematycznego studium, ukazało się już kilka prac o charakterze syntetycznym, prezentujących niektóre jego aspekty w wybranym zakresie1. Podobne zadanie spełnić ma niniejszy artykuł, przed-

1 M. Z ą b e k, Sudan. Refleksje na temat podziału państwa i polskich studiów sudanologicznych, w: Sudan – bogactwo kultur i wewnętrzne napięcia, red. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek, Warszawa 2012, s. 7–18; L. K r z y ż a n i a k, M. C h ł o d -n i c k i, Saving the Sudan’s Ancient Cultural Heritage: Forty Years of Co-operation in Archaeology Between the Sudan and Poland. Sauvetage de plus ancient patrimoine culturel soudanais: Quarante ans de coopération archéologique entre le Soudan et la Pologne, Poznań 2001; E. Ko ł o s o w s k a, H. Pa n e r, The Gdańsk Archaeological Museum Expedition. Ten Years in the Sudan, Gdańsk 2005.

222

stawiający historię polskich badań nad ludnością i dziedzictwem kulturowym zaledwie jednego z regionów Sudanu – Kordofanu2. Na tak zarysowanym tle historycznym autorzy chcieliby ponadto zaprezentować rezultaty własnych prac terenowych oraz ukazać perspektywy dalszej aktywności badawczej na tym ciekawym, nie w pełni jeszcze poznanym obszarze.

Polacy w badaniach i penetracjach obszaru Kordofanu – rys historyczny

Jak się wydaje, pierwszym polskim naukowcem, który dotarł do Kordofanu i prowadził tam prace badawcze, był Leon Cienkowski (1822–1887), profesor botaniki Uniwersytetu Petersburskiego. Uczestniczył on w rosyjskiej wyprawie do Afryki Północnej, pod-jętej na życzenie wicekróla Egiptu, Muhammada Alego w celu lokalizacji złóż złota i rozeznania możliwości wydobycia tego kruszcu. Leon Cienkowski, przydzielony do ekspedycji z polecania Cesarskiej Akademii Nauk i Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, miał w jej trakcie pozyskiwać okazy przyrodnicze dla muzeów rosyjskich. Co więcej, zobowiązano go do zbierania wszelkich informacji krajoznawczych, geograficzno-przyrodni-czych i etnograficznych na trasie wyprawy. Miały one w założeniu

2 Kordofan (arab. Kurdufan) to nazwa krainy położonej w centralnym Sudanie, podzielonej administracyjnie na dwie prowincje: Kordofan Północny (Szamal Kurdufan) i Kordofan Południowy (Dżanub Kurdufan). Głównymi ośrodkami administracyjnymi obu tych jednostek są odpowiednio El-Obeid i Kadugli (Mapa 1). Powierzchnia Kordofanu wynosi około 376 145 km2, a zamieszkuje go ponad 3,5-milionowa populacja (dość zróżnicowana pod względem etnicznym). W jego krajobrazie przeważa pofałdowana, wyżynna równina, na której rozrzucone są skaliste, odosobnione wzgórza. Ze względu na klimat i położenie Kordofan zaliczany jest do strefy geograficznej Sahelu. W. S ku r a t o w i c z, Sudan, Warszawa 1965, s. 12–13; http://en.wikipedia.org/wiki/Kurdufan [17.05.2013].

Piotr Maliński, Adrian Chlebowski, Ali Elmirghani Ahmed

223

posłużyć do opracowania wszechstronnej monografii badanych terenów. Rzeczona wyprawa odbyła się w latach 1847–483. Jej uczestnicy, podróżując po części drogą wodną, a po części lądem dotarli z Kairu do Chartumu4, by podążyć dalej doliną Nilu Błę-kitnego, aż nad jego lewobrzeżny dopływ – Tumat. W dolinie tej rzeki, przy granicy z Abisynią zorganizowali wydobycie złota5.

3 P. S a n t i, R.L. H i l l, The Europeans in the Sudan, 1834–1878: some manu-scripts, mostly unpublished, Oxford 1980, s. 54.

4 A. Wr z e ś n i o w s k i, Leon Cienkowski. Wspomnienie pośmiertne, „Wszech-świat”, 6(1887), nr 48, s. 754–759.

5 R.L. H i l l, A biographical dictionary of the Anglo-Egyptian Sudan, Oxford 1951, s. 207.

Polskie badania nad ludami i kulturami Kordofanu...

Mapa 1. Mapa prowincji Kordofan Południowy i Kordofan Północny z za-znaczoną koncesją badawczą UAM

Obszary badań: 1 – Al-Nurein, 2 – Al-Baklai, 3 – Suoni Al-Songor, 4 – Al-Grian

224

Choroba kierownika, pułkownika Jegora Piotrowicza Kowalew-skiego (1811–18686) zaważyła na przerwaniu tych prac i przed-wczesnym zakończeniu ekspedycji7. Jednak Leon Cienkowski na własną odpowiedzialność pozostał w Sudanie, gdzie prowadził badania przez kolejne dwa lata. W tym czasie dotarł również do południowej części Kordofanu8. Do Rosji powrócił ze zbiorami botanicznymi, zoologicznymi, geologicznymi i etnograficznymi9. Planowanej monografii niestety nie napisał, publikując jedynie dwa zwięzłe sprawozdania po rosyjsku10 oraz relację z wyprawy w języku polskim (wydrukowaną w jedenastu odcinkach w „Gazecie Warszawskiej”). Jak się wydaje, mało znany dorobek tego pioniera polskich studiów sudanologicznych zasługuje na poważniejsze i bardziej szczegółowe opracowanie11.

6 Richard Leslie Hill w swoim słowniku biograficznym podaje, iż Jegor Piotro-wicz Kowalewski zmarł w 1968 roku – co wydaje się jednak mało prawdopodobne i należy to uznać za pomyłkę. Tamże.

7 J.P. Ko w a l e w s k i, Putieszestwie wo wnutriennuju Afriku, Sankt Petersburg 1849.

8 M.B. G o r n u n g, J.G. L i p i e c, I.N. O l e j n i ko w, Historia poznania Afryki, Warszawa 1977, s. 184.

9 A. Ku c z y ń s k i, Wstęp, w: Wśród buszu i czarowników. Antologia polskich relacji o ludach Afryki, red. A. Kuczyński, Wrocław 1990, s. 11.

10 L. C i e n ko w s k i, Otczet o puteszestwi w Siewiero-Wostocznyj Sudan, „Geo-graficzeskie Izwiestija”, 2(1850); t e n ż e, Otczet o pajezdkie w Egipiet i Sudan, „Wiestnik Imperatorskowo Russkowo Geograficzeskowo Obszczestwa”, 4(1851).

11 Również ekspedycji Jegora Piotrowicza Kowalewskiego przydałoby się przy tej okazji poświęcić nieco uwagi. Przykładowo, wiadomo że jej uczestnikiem był także inny Polak, lekarz wojskowy i podróżnik o nazwisku Hermanowicz, o którym brak jednakże bliższych informacji. A. Ku c z y ń s k i, Korzenie i współczesność polskich badań etnologicznych w Afryce, „Etnografia Polska”, 38(1994), s. 133. Inną tajemniczą i intrygującą kwestię stanowi zachowany odpis manuskryptu nieznanego autora, który był członkiem (lub towarzyszył) omawianej ekspedycji. Fragmenty tego dokumentu opublikował R.L. H i l l, An unpublished fragment of a manuscript concerning events in the Sudan, 1843–48, „Sudan Notes and Records”, 36(1955), s. 112–122.


225

Kolejnym polskim naukowcem, który prowadził badania nad ludnością Kordofanu był Karol Józef Krótki (1922–2007) – absolwent uniwersytetu Cambridge, a następnie pracownik British Civil Service. W latach 1949–1958 pracował on w Sudanie, m.in. jako kierownik pierwszego spisu ludności (Census Controller) przeprowadzonego w tym kraju12. Rezultaty spisu pilotażowego (1953) oraz głównego (1955–1956) zostały przez polskiego badacza ogłoszone drukiem w formie osobnych książek13. W drugiej z tych publikacji autor podsu-mował wyniki spisu ludności, rozważył ich znaczenie oraz porównał z sytuacją ludnościową znaną z innych krajów afrykańskich. Efekty badań zobrazowane zostały również na mapach przedstawiających geograficzne położenie centrów populacji, rozmieszczenie grup lud-ności oraz gęstość zaludnienia na terenach ówczesnego Sudanu14. Istotna część zebranych i opracowanych danych odnosi się do obsza-ru Kordofanu15. Warto dodać, że zostały one później wykorzystane przez Karola Józefa Krótkiego w jego dysertacji doktorskiej z zakresu demografii (obronionej na Uniwersytecie Princeton w 1960 roku) i dalszych publikacjach naukowych16.

12 W. S ku r a t o w i c z, Sudan, Warszawa 1965, s. 170; E. P ro m i ń s k a, T. D z i e r ż y k r a y - Ro g a l s k i, Sudan, Warszawa 1980, s. 104.

13 K.J. K ró t k i, The 1953 population pilot census, Khartoum 1955; t e n ż e, 21 Facts about the Sudanese: first population census of Sudan 1955/56, Khartoum 1958.

14 K.M. B a r b o u r, The Population of Sudan, 21 Facts about the Sudanese (Reviews of Books), „Africa”, (30)1960, s. 411.

15 K.J. K ró t k i, 21 Facts..., dz. cyt., s. 43, 48, 49.16 Te n ż e, Estimation du rythme d’accroissement démographique: une introduc-

tion aux PGE/ERAD/ECP techniques de measurages duals, „Estadística”, 27(1969), s. 561–570; t e n ż e, The Role of PGE/ERAD/ECP Surveys Among Endavours to Secure Improved Demographic Data, w: Developments in Dual System Estimation of Population Size and Growth, red. K.J. Krótki, Edmonton 1978, s. 1–48. Łączna liczba tekstów naukowych, których autorem (lub współautorem) jest Karol Józef Krótki przekracza setkę. http://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_J%C3%B3zef_Kr%C3%B3tki [10.05.2013]. Wydał on również wspomnienia o swoim pobycie w Afryce w języku polskim. Te n ż e, W kraju białego nosorożca, Kraków 1995.


226

W 1972 roku Kordofan odwiedzili polscy badacze, pracujący podówczas w Sudanie: archeolog Lech Krzyżaniak (kierownik wykopalisk w Kadero), członkowie misji archeologicznej w Starej Dongoli – Stefan Jakobielski (kierownik wykopalisk), Przemysław Gartkiewicz (architekt) i Waldemar Jerke (fotograf) oraz Piotr Scholz i Anna Drabikowa17. Jakkolwiek nie zostało opublikowane żadne sprawozdanie z ich pobytu w Kordofanie18, zachowała się bogata dokumentacja fotograficzna. W zbiorach archiwalnych Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajduje się kolekcja ponad stu zdjęć z tego wyjazdu (w większości autorstwa Lecha Krzyżaniaka)19. Część fotografii jest zewidencjonowana jako „re-konesans archeologiczny”, co wyjaśnia charakter działań Polaków w terenie20. O archeologicznym profilu wyprawy świadczy też obecność w zespole inspektora sudańskiej służby starożytności – był nim Subhi Iskander Subhi. W trakcie rekonesansu terenowego polscy naukowcy poszukiwali korelacji kulturowych i językowych pomiędzy Nuba z Kordofanu Południowego a Nubijczykami z do-liny Nilu21. W istocie tematyka wspomnianych fotografii wykra-cza znacznie poza archeologię i ujawnia żywe zainteresowanie

17 Według informacji ustnej uzyskanej od dra Stefana Jakobielskiego. Por. K. M i c h a ł o w s k i, Od Edfu do Faras, Warszawa 1983, s. 261–262.

18 Pobyt Lecha Krzyżaniaka i jego kolegów w Górach Nuba wzmiankują H. Ta y l o r, M. B i e n i a d a, Archaeological Reconnaissance in the Nuba Mounta-ins, Sudan, „Sudan and Nubia”, 11(2007), s. 114. Autorzy ci jednakże błędnie określają datę wyprawy na koniec lutego 1967 roku.

19 Nr. inw. 25389-25481 oraz szereg innych, nienumerowanych fotografii. We-dług informacji ustnej uzyskanej od dr. Stefana Jakobielskiego część zdjęć została również przekazana do Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim.

20 http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/prof-lech-krzyzaniak/galeria--wg-tematow/rekonesans-archeologiczny/ [10.05.2013]. Jakkolwiek H. Ta y -l o r, M. B i e n i a d a, Archaeological Reconnaissance..., art. cyt., s. 114, podają, że polski zespół w czasie pobytu w Górach Nuba nie prowadził żadnych prac archeologicznych.

21 Według informacji ustnej uzyskanej od dr. Stefana Jakobielskiego.


227

badaczy miejscową ludnością i ich kulturą. Na zdjęciach ujrzeć można ówczesnych mieszkańców Kordofanu oraz ich tradycyjne stroje, zdobienia ciała (skaryfikacje), przedmioty gospodarstwa domowego (np. wyroby garncarskie i plecionkarskie), a także inne wytwory kultury materialnej. Dość często reprezentowanym tematem jest tradycyjne budownictwo – fotografowano zarówno wybrane elementy architektoniczne, pojedyncze budynki, jak też całe obszary wiejskiej zabudowy. Jak wynika z podpisów zdjęć, w Kordofanie Południowym głównym celem podróżników były Góry Nuba – okolice miejscowości Talodi, Kadugli i Dilling. Inna, znacznie skromniejsza partia fotografii pochodzi z północnego Kordofanu, o czym świadczą chociażby ujęcia tamtejszych wiosek i krajobrazu goz22. Jak się wydaje, inicjatorem rekonesansu na obu tych obszarach był Lech Krzyżaniak, nieżyjący już, wybitny archeolog związany z poznańskim ośrodkiem naukowym23. Zain-teresowanie tego badacza ludami Kordofanu i ich kulturą można wyjaśnić chęcią znalezienia analogii etnograficznych, które mogłyby rzucić światło na formy kultury społeczeństw zamieszkujących Sudan w przeszłości. Przykładowo, omawiając w jednej ze swych publikacji łowiectwo ludności kultury wczesnochartumskiej (którą datował na lata ok. 8000–4900 p.n.e.) przytoczył on opis polowań na żyrafy prowadzonych przez „plemię Humr należące do ludu Baggara w południowo-zachodnim Kordofanie”24.

22 Terminem goz określa się obszar wydm ustalonych, porośniętych roślin-nością. M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid. Społeczność w sytuacji zagrożenia ekologicznego, Warszawa 1997, s. 18.

23 M. L e m i e s z, In memoriam. Lech Krzyżaniak (1940–2004), „Muzeal-nictwo”, 45(2004), s. 209; t e n ż e, Lech Krzyżaniak 1940–2004, „Archeologia Żywa”, 27–28(2004), s. 1–6.

24 L. K r z y ż a n i a k, Schyłek pradziejów w środkowym Sudanie, Poznań 1992, s. 81. Por. I. C u n n i s o n, Giraffe hunting among the Humr tribe, „Sudan Notes and Records”, 39(1958), s. 49–60.


228

Inny interesujący polski akcent w badaniach Kordofanu związany jest z działalnością austriackiego etnografa Andreasa Kronenberga. Otóż badacz ten podkreślał swoje polskie pochodzenie (jego matka była Polką) i mówił płynnie po polsku25. Zatrudniony w chartum-skim Muzeum Narodowym, prowadził w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia studia terenowe w różnych regionach Sudanu26. Efektem jego prac w południowym Kordofanie jest seria kilku filmów krótkometrażowych dokumentujących trady-cyjną obrzędowość (a zwłaszcza twórczość muzyczną) plemienia Masakin. Komentarz naukowy do wspomnianych filmów ukazał się drukiem w formie publikacji towarzyszącej27.

Natomiast kolejne zespołowe badania, jakie podjęli Polacy na obszarze Kordofanu odbyły się w ramach Studenckiej Wyprawy Naukowej „Afryka 84–85”. Zorganizowali ją studenci Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej UW we współpracy z Mu-zeum Narodowym w Szczecinie28. Kierownikiem organizacyjnym ekspedycji był Karol Piasecki (podówczas pracownik Instytutu Antropologii UW), a naukowym – Jacek Łapott (ówczesny kie-rownik Działu Kultur Pozaeuropejskich Muzeum Narodowego w Szczecinie). Wzięli w niej udział studenci III i IV roku etnografii UW (Bożena Targosz, Sławomir Krysik, Tomasz Potkański, Jacek

25 K. D z i e w a n o w s k i, Skorpion w namiocie biurowym, Warszawa 1964, s. 162–166.

26 A. K ro n e n b e rg, Logik und Leben. Kulturelle Relevanz der Didinga und Longarim, Sudan, Wiesbaden 1972; t e n ż e, Nubian Culture in the Sudan in the 20th Century: State of Research, w: Nubian Culture Past and Present, red. T. Hägg, Stockholm 1987, s. 389–418; W. K ro n e n b e rg, A. K ro n e n b e rg, Die Bongo. Bauern und Jäger im Südsudan, Wiesbaden 1981.

27 R. H u s m a n n, A. K ro n e n b e rg, Ringerfeste der Masakin (Ostafrika, Kordo-fan): Wissenschaftlicher Film D 920/1966, Begleitveröffentlichung, Göttingen 1976.

28 J. Ł a p o t t, Studencka Wyprawa Naukowa „Afryka 84–85” – sprawozdanie z przebiegu etnologicznej ekspedycji do Sudanu, „Materiały zachodniopomorskie”, 31(1985), s. 337–364.


229

Wiśniewski i Maciej Ząbek), a także etnograf Marzena Ścisła (pracowniczka Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu), lekarz medycyny Jerzy Derkacz oraz kierowca-mechanik Józef Cio-łak. Wyprawowym środkiem transportu był samochód ciężarowy STAR-66, specjalnie przystosowany do warunków afrykańskich. Trasa ekspedycji przebiegała przez Egipt i północno-wschodni Sudan, jednakże głównym obszarem badań terenowych był Kor-dofan Południowy29 (tam również pozyskano najwięcej ekspona-tów etnograficznych do kolekcji muzealnych)30. Ze względu na niewielkie doświadczenie terenowe uczestników (studentów) oraz istniejącą barierę językową, realizowane tematy badawcze skoncentrowały się na tych elementach lokalnej kultury, które można było poznać przy pomocy obserwacji uczestniczącej. Należały do nich: organizacja przestrzenna wsi, budownictwo, wyposażenie wnętrz, a także jedno z rzemiosł – garncarstwo31. Pracami terenowymi objęte zostały zarówno rolnicze, osiadłe spo-łeczności Nuba (Moro), jak również grupy koczowników: pasterzy wielbłądów Kababisz (Szenabla) oraz pasterzy bydła – Baggara. Na podstawie zebranych materiałów studenci po powrocie do kraju napisali i obronili prace magisterskie z zakresu etnografii. Ekspedycja przyniosła również świetne wyniki dla muzealników – przywieźli oni do Polski około 1300 eksponatów, reprezentują-cych 14 różnych grup wytworów kultury materialnej. Część tych zbiorów posłużyła do zorganizowania specjalnej wystawy muze-

29 Trasa ekspedycji w Kordofanie Południowym pokrywała się w dużej mierze z trasą polskiego rekonesansu po tamtych terenach z 1972 roku. Porównanie wyników obserwacji prowadzonych w ramach obu przedsięwzięć wykazało, iż na przestrzeni kilkunastu lat w lokalnej kulturze materialnej zaszły istotne zmiany modernizacyjne (widoczne między innymi na przykładzie codziennego stroju mieszkańców). Informacja ustna uzyskana od dr. Stefana Jakobielskiego.

30 J. Ł a p o t t, Studencka Wyprawa Naukowa..., art. cyt., s. 341–342, 359, Ryc. 15.1, 15.3.

31 Tamże, s. 344.


230

alnej, zatytułowanej Sudan. Ludy rolnicze i plemiona koczownicze południowo-wschodniego Kordofanu32. Innym ważnym rezultatem naukowym omawianej wyprawy były pomiary antropologicz-ne 128 osobników Nuba, wykonane, a następnie opracowane i opublikowane przez Karola Piaseckiego33. Biorąc pod uwagę wymienione efekty, należy uznać Studencką Wyprawę Naukową „Afryka 84–85” za nad wyraz udane przedsięwzięcie. Wartość jej dokonań wypada docenić, zwłaszcza biorąc pod uwagę szereg poważnych trudności, przeszkód i problemów z jakimi zespół młodych badaczy musiał zmierzyć się w terenie34.

Jeden z członków rzeczonego zespołu, Maciej Ząbek, powrócił pod koniec lat osiemdziesiątych do Kordofanu (jako stypendysta Uniwersytetu Chartumskiego) by kontynuować badania nad jego mieszkańcami. W kręgu jego zainteresowań znalazła się grupa plemion arabskich ze strefy Sahelu, żyjących w Kordofanie Pół-nocnym, na obszarze zwanym Dar Hamid. Przedmiotem badań była kultura tej grupy rozpatrywana na tle zmian, jakie zaszły

32 W jej skład weszła kolekcja Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. Tamże, s. 358–361. Była ona wystawiana (jako ekspozycja czasowa) również w in-nych polskich muzeach. Por. http://www.muzeumwlodawa.pl/egzotyczne_1.html [11.05.2013]. Warto wspomnieć, że dorobek ekspedycji upubliczniono również w ramach osobnej wystawy czasowej pt. Studencka Wyprawa Naukowa – Sudan 84–85. E. P r ą d z y ń s k a, Zbiory afrykańskie Muzeum Narodowego w Szczecinie – historia gromadzenia, w: Afryka – 40 lat penetracji oraz poznawania ludów i ich kultur, red. J. Łapott, E. Prądzyńska, B. Zaborowska, s. 365–366, 375, Aneks IV.

33 K. P i a s e c k i, Wstępne dane na temat struktury antropologicznej Nuba, w: Afryka – 40 lat penetracji..., dz. cyt., s. 141–144, Ryc. 1–4.

34 Ich szczegółowy opis przedstawiony jest w sprawozdaniu z przebiegu eks-pedycji. J. Łapott, art. cyt. O tym, że przeciwności te nie zniechęciły uczestników niech zaświadczy fakt, iż trzech z nich zaangażowało się w dalsze badania Afryki (i innych obszarów pozaeuropejskich), odnosząc na tym polu znaczące osiągnię-cia. Są to: prof. US dr hab. Karol Piasecki (obecnie dyrektor Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej US), prof. UW dr hab. Maciej Ząbek (o którym będzie jeszcze mowa) i dr Jacek Łapott.


231

w środowisku przyrodniczym na skutek pustynnienia. Badacz po-traktował środowisko przyrodnicze i kulturę wybranej grupy jako dwa systemy o złożonej budowie wewnętrznej, pozostające we wzajemnych (nieraz bardzo różnorodnych) relacjach. Analizując związki pomiędzy nimi, Maciej Ząbek musiał zgłębić zarówno uwarunkowania środowiska przyrodniczego (wykraczając przy tym poza konwencjonalnie rozumianą wiedzę etnologiczną), jak i szereg tradycji kulturowych oraz uwzględnić aktualne przemiany gospodarcze i polityczne. Dokonał tego w trakcie półtoraroczne-go pobytu w Sudanie, podczas którego prowadził indywidualne badania w rejonie Cheiranu (na północ od El-Obeid), pomimo niedostatku środków finansowych i utrudnień natury biurokratycz-no-formalnej. W efekcie powstała wyjątkowa (pierwsza w Polsce) publikacja monograficzna zawierająca całościowy opis kultury wy-branej grupy plemion sudańskich Arabów35. Jest to bez wątpienia najważniejsza z pozycji rodzimej literatury naukowej odnoszącej się do obszaru Kordofanu.

Z kolei w 2006 roku polscy badacze ponownie pojawili się w Górach Nuba. Tym razem była to ekspedycja zorganizowana przez Instytut Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły Humani-stycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku36 we współpracy z sudańską służbą starożytności – National Corporation for Antiquities and Museums (NCAM). Międzynarodowym zespołem badawczym kierowali Michał Bieniada i Mahmoud El-Tayeb, a w jego skład wchodzili: Urszula Wicenciak, Michał Neska oraz Helen Taylor37. Stronę sudańską reprezentował inspektor starożytności Mutwahil Adam Adam. Rekonesans archeologiczny został przeprowadzony w styczniu 2006 roku, w północno-wschodniej części Gór Nuba,

35 M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid..., dz. cyt.36 Obecnie Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku. http://

www.wsh.edu.pl [10.12.2013].37 H. Ta y l o r, M. B i e n i a d a, Archaeological Reconnaissance..., art. cyt., s. 112.


232

w okolicach wzgórz El-Hoi a także stanowisk Chindorma i Sin-nar. Jego celem było wstępne rozpoznanie terenu pod kątem przeprowadzenia tam w przyszłości regularnych badań (również wykopaliskowych). Prace terenowe podzielono na trzy integralne części. Pierwszy etap obejmował zebranie informacji o możliwych pozostałościach archeologicznych w rejonie badań na drodze kwe-rendy w archiwum NCAM (dokonał tego Mahmoud El-Tayeb)38. Kolejnym krokiem był intensywny wywiad lokalny w terenie, szczególnie wśród starszyzny plemiennej. Pytania dotyczyły ruin, grobów oraz miejsc licznego występowania ceramiki, znajdują-cych się w pobliżu współczesnych wiosek. Finalną częścią było przeprowadzenie na tych obszarach badań powierzchniowych. Ważniejsze obiekty zostały zarejestrowane za pomocą urządzeń GPS. Ze wstępnych ustaleń wynika, że większość znalezisk wiąże się z królestwem Taqali, funkcjonującym na badanym obszarze od XIX do początków XX wieku. Do takich przykładów należy m.in. wioska Sinnar (która według miejscowych została porzucona w pierwszej połowie poprzedniego stulecia) czy ruiny kolistych, kamiennych chat z okolic wzgórz El-Hoi39. Rekonesans nie tylko ujawnił bogactwo archeologiczne tego regionu, lecz także wykazał możliwość owocnej kooperacji pomiędzy archeologami a miejsco-wą ludnością. Niestety tak ciekawie zapowiadająca się inicjatywa badawcza nie doczekała się kontynuacji w kolejnych sezonach.

W 2009 roku do stolicy Kordofanu Północnego – El-Obeid – dotarła jedna z uczestniczek Studenckiej Wyprawy Naukowej

38 M.E. B i e n i a d a, Archaeological Reconnaissance in the Sudan 2006, https://www.ah.edu.pl/palio/html.media?_Instance=wsh_postgres&_Option=Other&_Connector=data&_tableName=w_media&_colID=id&_colContent=content&_col-FileName=file_name&_colMimeType=mime_type&_colLastUpdated=last_upda-ted&_colSize=doc_size&_ID=10593&_CheckSum=-1656080608 [05.05.2013].

39 H. Ta y l o r, M. B i e n i a d a, Archaeological Reconnaissance..., art. cyt., s. 116–117.


233

„Dolina Nilu 2009”40, studentka Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych US – Anna Maria Bytyń. Realizowała on pro-jekt badawczy dotyczący uchodźców wewnętrznych w Sudanie. Tak określony temat sprawił, iż w pewnym momencie odłączyła się ona od ekspedycji (która podówczas działała w rejonie IV Ka-tarakty Nilu i na Pustyni Bajuda) by indywidualnie kontynuować swoje badania w obozie uchodźców Mayo pod Chartumem. W ich trakcie nawiązała współpracę z chrześcijańskimi misjonarzami, którzy umożliwili jej również wyjazd do El-Obeid i rozpoznanie tamtejszej sytuacji uchodźców wewnętrznych. Wyniki powyższych studiów terenowych zostały później opublikowane41, podobnie jak autorska relacja42 oraz galeria zdjęć z wyprawy43.

Rekonesans badawczy UAM w Kordofanie Północnym (2011–2012)

Idea przeprowadzenia archeologicznego rekonesansu badaw-czego w Kordofanie Północnym pojawiła się w poznańskim śro-

40 Wyprawa ta została zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe im. Bronisława Piłsudskiego przy Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM. Kierował nią jeden z autorów niniejszego artykułu. P. M a l i ń s k i, Studencka Wyprawa Naukowa „Dolina Nilu 2009”, http://etnologia.amu.edu.pl/go.live.php/EN-H409/dolina-nilu-2009.html [11.05.2013]; http://www.polacynadnilem.uw.edu.pl/sezony/2008-2009/misje-polskie-sudan/119-dolina-srodkowego-nilu-pustynia-bajuda-kordofan-studencka-wyprawa/ [11.05.2013]. Bardziej szczegó-łowe omówienie ekspedycji i jej rezultatów w: P. M a l i ń s k i, Wybrane aspekty społecznego odbioru archeologii na sudańskiej prowincji. Badania etnologiczne nad ekspresją plastyczną dzieci z plemienia Manasir, w: Współczesne oblicza przeszłości, red. A. Marciniak, D. Minta-Tworzowska, M. Pawleta, Poznań 2011, s. 272–276.

41 A.M. B y t y ń, Obcy wśród swoich – obozy uchodźców wewnętrznych w Su-danie, w: Przestrzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, Olsztyn 2010, s. 415–425 (seria: „Forum Politologiczne”, 10).

42 Ta ż, Sudan – misja specjalna, „Przegląd Uniwersytecki”, 10–12(2010). 43 http://etnologia.amu.edu.pl/go.live.php/EN-H410/swoi-wsrod-obcychobozy-

uchodzcow-wewnetrznych-w-sudanie.html [11.05.2013].


234

dowisku badaczy Sudanu w 2010 roku. Jej pomysłodawcą i popu-laryzatorem był Ali Elmirghani Ahmed, wykładowca w Zakładzie Arabistyki i Islamistyki Katedry Studiów Azjatyckich UAM, a także urzędnik sudańskiej służby ochrony zabytków – NCAM44. Z ramie-nia tej ostatniej instytucji prowadził on badania archeologiczne w Kordofanie w 2007 roku. Okazja do odwiedzenia tego regionu pojawiła się na początku 2011 roku, gdy grupa doktorantów i stu-dentów z UAM realizowała projekt „Fortece Sudanu” na obszarze pomiędzy V a VI Kataraktą Nilu45. Po zakończeniu prac nad Nilem rzeczony zespół wyruszył na rozpoznanie Kordofanu. Opiekunem naukowym tego przedsięwzięcia był Włodzimierz Rączkowski, archeolog z Instytutu Prahistorii UAM, natomiast koordynatorem terenowym (a zarazem inspektorem starożytności) – wspomniany już Ali Elmirghani Ahmed. Oprócz nich w wyprawie uczestniczyło trzech doktorantów z Wydziału Historycznego UAM (archeolodzy Mariusz Drzewiecki i Łukasz Banaszek oraz etnolog Piotr Maliński), a także dwóch studentów archeologii orientalnej i antycznej UAM (Adam Adamski i Adrian Chlebowski). Podczas badań terenowych, badaczom asystowali przedstawiciele lokalnych władz – Aisha Alnour i Mohammed Adam Alzubeir.

Ogólnie rzecz ujmując, Kordofan Północny jest obszarem słabo rozpoznanym pod względem archeologicznym. Informacje doty-czące przeszłości tego regionu, obecne w literaturze naukowej,

44 A l i E l m i rg h a n i A h m e d, M. D r z e w i e c k i, P. M a l i ń s k i, Polsko--sudański projekt naukowy „Fortece Sudanu”. Krajobrazy kulturowe w perspektywie badań archeologicznych i etnologicznych, w: Sudan – bogactwo kultur..., dz. cyt., s. 73.

45 Był to drugi sezon badań tegoż projektu. Pierwszy miał miejsce w 2008 roku, podczas Interdyscyplinarnej Studenckiej Ekspedycji Naukowej „Fortece Sudanu: śladami O.G.S. Crawforda”. Tamże, s. 59, 65; M. D r z e w i e c k i, P. M a l i ń s k i, W. R ą c z ko w s k i, Fortresses of Sudan: Following O.G.S. Crawford. Preliminary Report, http://sudan.archeo.edu.pl/images/storage/Preliminary_report_se-ason_2008.pdf [10.05.2013].


235

są fragmentaryczne i rozproszone. Zatem głównym celem reko-nesansu badawczego była identyfikacja i rejestracja stanowisk archeologicznych w rejonie Sodiri, miejscowości oddalonej ok. 180 kilometrów w kierunku północnym od stolicy prowincji, El--Obeid. Miało to w dalszej perspektywie pomóc w ocenie poten-cjału badawczego regionu jak i zweryfikować stan zachowania dziedzictwa archeologicznego.

Należy w tym miejscu podkreślić, że władze Kordofanu Pół-nocnego poważnie zainteresowały się ekspedycją, jej rezultata-mi naukowymi oraz możliwością ich wykorzystania w promocji regionu i jego gospodarce. Urzędnicy miejscowej administracji podkreślali, że zależy im na rozwoju ruchu turystycznego, który nie tylko generowałby zyski dla lokalnej społeczności, lecz także mógłby się przyczynić do ugruntowania jej kontaktów i relacji ze światem Zachodu. W tym zakresie istotną rolę mogłoby odebrać zarówno dziedzictwo archeologiczne (jako potencjalna atrakcja turystyczna), jak i tradycyjne rzemiosło oraz sztuka ludowa (na bazie których można by stworzyć przemysł pamiątkarski).

W związku z powyższym wiele osobistości życia publicznego okazało badaczom daleko idącą pomoc – między innymi udo-stępniając im nieodpłatne zakwaterowanie w budynkach rządo-wych, a także wygodny transport (dwa samochody terenowe wraz z kierowcami) na miejsce badań46. Na podziękowania za życzliwe wsparcie zasłużyli zwłaszcza: gubernator prowincji Kordofan Pół-nocny Muttasim Mirghani Zaki-Eddin, minister informacji, kultury i turystyki Sulma Altahir Alnoor oraz tradycyjny przywódca ple-mienny Abd Allah Mohammed Fadul Alusir47.

46 A. A d a m s k i, A. C h l e b o w s k i, Dziennik misji „Fortece Sudanu” 2011, http://sudan.archeo.edu.pl/images/storage/dziennik.pdf [16.05.2013].

47 http://sudan.archeo.edu.pl/index.php?option=com_content&view =article&id=6:badania-w-kordofanie&catid=1:sezon-2011&Itemid=7 [17.05.2013].


236

Dzięki efektywnemu wsparciu logistycznemu ze strony czyn-ników oficjalnych, udało się sprawnie przeprowadzić badania na czterech obszarach w pobliżu Sodiri. Były to Al-Baklai, Al-Nurein, Suoni Al-Songor i Al-Grian. Wszystkie to skaliste wzgórza bądź ich pasma. Metodą której użyto były badania powierzchniowe, podczas których ważniejsze obiekty archeologiczne czy artefakty (znaleziska powierzchniowe) rejestrowane były za pomocą urzą-dzeń GPS. Rejestrowano nie tylko poszczególne obiekty lecz także całą trasę, którą przebył dany zespół badawczy48. Oprócz pomia-rów, zastosowano również standardowe metody dokumentacji: opisową i fotograficzną.

Pierwszym obszarem przebadanym podczas rekonesansu były okolice wzgórza Al-Baklai. Jest to samotne, skaliste wyniesienie o wysokości około 300 metrów, położone w odległości około 25 kilometrów w kierunku południowo-zachodnim od Sodiri49. Podczas badań zarejestrowano 248 obiektów. Na szczycie wznie-sienia znajduje się ponad 40 zbiorników na wodę deszczową, wykutych w skale. Największy z nich posiada około 7 metrów głębokości i około 4 metrów szerokości. Niektóre z nich otoczone są kamiennymi murami – prawdopodobnie miały one kierować wodę deszczową wprost do zbiorników. Nie są to jednak jedyne pozostałości znalezione na szczycie. W jego południowo-zachod-niej części odnotowano 15 kamiennych konstrukcji o nieznanej funkcji. Każda z nich liczyła około 90 centymetrów średnicy. Nie mniej spektakularne okazały się znaleziska u podnóża wzniesienia. Zarejestrowano 186 grobów różnego typu. Wśród nich znalazły się kamienne tumulusy, płaskie groby kamienne czy kurhany typu

48 Cała ekipa podczas badań powierzchniowych została podzielona na 2–3 oso-bowe grupy. Podczas badań na kolejnych obszarach, każda z grup otrzymywała swój rewir badawczy, na którym przeprowadzano intensywny survey.

49 Wszelkie pomiary odległości zawarte w tekście zostały wykonane za pomocą programu Google Earth©, przy użyciu dostępnych tam narzędzi pomiarowych.


237

ziemnego. Pomiędzy poszczególnymi pochówkami, jak również na nich, odnaleziono liczne fragmenty ceramiki. Jednak datowanie poszczególnych grobów jest przy obecnym stanie wiedzy niezwy-kle trudne50. Z pewnością jednak część z nich pochodzi z okresu islamskiego. Warto nadmienić, iż survey ze względu na ograni-czenia logistyczne przeprowadzony został tylko po wschodniej stronie wzniesienia.

Kolejnym stanowiskiem było Al-Nurein, znajdujące się oko-ło 21 kilometrów w kierunku północno-zachodnim od Sodiri. W tym wypadku zarejestrowano 418 obiektów archeologicznych. Nie tylko znaczna ilość i jakość znalezisk odróżnia ten obszar od poprzedniego. Dość istotną kwestią jest fizyczna różnica badane-go obszaru, na który składała się równina otoczona od północy, zachodu i południa łańcuchami wzgórz. To właśnie tutaj doko-nano najbardziej spektakularnego odkrycia owego sezonu. Otóż plateau południowej części pasma skrywało osadę o przybliżonej

50 Za taki stan rzeczy odpowiada brak systematycznych badań wykopalisko-wych. Obecnie działające misje badawcze, ze względu na specyfikę obszaru, stosują najczęściej jako metodę badań survey. Wyjątkiem są badania prowadzone przez Brigitte Grattien na stanowiskach Zankor i Abou Sofyan. Dla pierwszego przeprowadzone zostało datowania C14. Wstępne ustalenia lokują poszczególne zabytki w okresie meroickim (350 p.n.e. – 300 n.e.). Sęk w tym, iż nie sposób odnotować obecności kultury związanej z nurtem meroickim na tymże stanowi-sku. Przekopany został również jeden z większych tumulusów. Jego chronologia oscyluje pomiędzy XIII a XIV wiekiem n.e. B. G r a t i e n, Royaumes du Sudan lointain, w: Pharaons Noirs. Sur la Piste des Quarante Jours, red. M.C. Bruwier, Morlanwelz 2007, s. 32–34. Pojawiają się również wstępne próby datowania ceramiki poprzez analogie z doliną Nilu. H o w e i d a M. A d a m, A b d e l r a h i m M. K h a b i r, Pottery from Sites Surveyed in Sodari District, Kordofan Province. An Interim Report 2008–2009, „Sudan and Nubia”, 15(2011), s. 18–22. Możliwe, że w niedalekiej przyszłości zabiegi te, poparte intensyfikacją prac wykopalisko-wych, doprowadzą do stworzenia ram chronologiczno-kulturowych dla regionu Kordofanu Północnego. Jest to o tyle istotne, iż zdają się one nie pokrywać z wypracowaną już wcześniej chronologią doliny Nilu.


238

powierzchni około 350 000 m2 (według wstępnych pomiarów około 700 x 500 metrów). Odnotowano od 70 do 80 chat, któ-rych konstrukcja (kolisty kształt, kamienne mury zachowane do wysokości ok. 1,3 metra) wydaje się być charakterystyczną dla rejonu Kordofanu51. Pomiędzy chatami występują inne, niewiel-kie obiekty kamienne o kolistym kształcie. Na podstawie analogii etnograficznych z obszaru Kordofanu można interpretować je jako podstawy pod spichlerze52. Centrum osady stanowi ogromny hafir53 o wymiarach około 100 x 50 metrów. Jego granicę wyzna-cza kamienny mur, umocniony dodatkowo błotem pochodzącym z wnętrza wykopanego zbiornika. Na stanowisku występują rów-nież mniejsze cysterny, wykute w skale. Masowymi znaleziskami były fragmenty ceramiki, rozsiane po całym obszarze stanowiska. Odnaleziono również pokaźną liczbę kamiennych rozcieraczy. Od strony zachodniej osada była chroniona przez kamienny mur, który posiadał prawdopodobnie jedną bramę. Na zachód od pierwszej

51 Wskazują na to jednoznacznie dotychczasowe badania Uniwersytetu Char-tumskiego w okolicach Sodiri. The Archaeological Project of North Kordofan State. The Preliminary Report from the First and Second Season (brak danych autorów i daty), niepublikowane sprawozdanie z badań archeologicznych udostępnione dzięki uprzejmości dr Adam M. Howeidy z Uniwersytetu Chartumskiego. Również badania w rejonie Zankor, prowadzone przez misję z Uniwersytetu Lille III, pod kierownictwem Brigitte Gratien zdają się potwierdzać popularność owej formy. B. G r a t i e n, Royaumes du Sudan lointain..., art. cyt., s. 34.

52 Yo u s i f E. S e i f e l n a s r, Suweba (Mud Bin) Storage of Grains in the Sudan, w: Indigenous Knowledge for Sustainable Development in the Sudan, red. Medani Mohamed M. Ahmed, Khartoum 1994, s. 215–232, Fig. 1 i 4; por. G.F. M a rc h, Kordofan Province, w: Agriculture in the Sudan, red. J.D. Tothill, London 1948, Fig. 332.

53 Hafir jest arabskim słowem, określającym zagłębienie w ziemi wykopane w celu magazynowania wody deszczowej. J.H. J e f f e r s o n, Hafirs or Development by Surface Water Supplies in the Anglo-Egyptian Sudan, „Tropical Agriculture”, 13(1954), s. 96. Por. Concise Dictionary. Sudanese Arabic – English, English – Su-danese Arabic, red. R. Tamis, J. Peterson, Khartoum 2011, s. 72.


239

osady zlokalizowano kolejną, znacznie mniejszą. Również tu wystąpiły podobne rozwiązania konstrukcyjne chat i wykutych w skale cystern. Badania powierzchniowe na równinie także oka-zały się owocne – zarejestrowano prawie 400 grobów. Podobnie jak w przypadku stanowiska Al-Baklai, cmentarzyska składały się ze zróżnicowanych typów pochówków. Przykładowo, we wschodniej części stanowiska znajdowało się cmentarzysko islamskie (zare-jestrowano tam między innymi rozkopany pochówek dziecięcy z widocznym szkieletem).

Trzecim z kolei rejonem było pasmo Suoni Al-Songor, położone około 75 kilometrów w kierunku południowo-zachodnim od Sodiri. Rozciąga się ono, z niewielkimi przerwami, na przestrzeni około 12 kilometrów w orientacji północ-południe. Na zachodzie znaj-duje się niewielka wioska, której pasmo zawdzięcza swoją nazwę. Był to zdecydowanie największy obszar przebadany w sezonie 2011. Badania przeprowadzono u wschodniego podnóża pasma (na całej jego długości) oraz na odcinku prawie 4 kilometrów skalistego grzbietu. Podczas prac terenowych zarejestrowano 590 obiektów, przy czym lwią część stanowiły różnego typu po-chówki, zlokalizowane w większości u podnóża gór. Oprócz sporej ilości fragmentów ceramiki, interesującym znaleziskiem okazał się fragment żużlu, który może wskazywać na istnienie tu lokalnego przemysłu metalurgicznego w przeszłości. Nie natrafiono natomiast na kamienne konstrukcje osadnicze. W szczytowej partii grzbietu zarejestrowano jedynie kilka drewnianych szałasów, najpewniej powstałych współcześnie.

Ostatnim przebadanym obszarem była okolica Gebel Al-Grian – czterech niewielkich wzniesień, znajdujące się w odległości około 1,5 kilometra w kierunku północnym od wioski Suoni Al-Songor. Podobnie jak we wcześniejszych opisanych przypadkach, podnóża wzgórz jak i obszar między nimi, usiany był rozmaitymi typami pochówków. Łącznie zarejestrowano prawie 281 obiektów. Co


240

ciekawe, po wschodniej stronie stanowiska znajdował się islam-ski cmentarz, prawdopodobnie stale będący w użyciu. Poza tym ponownie natrafiono na bryłę żużlu. Natomiast na szczytach po-szczególnych wzniesień nie znaleziono żadnych śladów świadczą-cych o użyciu ich powierzchni przez przeszłe/współczesne lokalne społeczności. Nie odnotowano również konstrukcji osadniczych ani też cystern czy hafirów54.

W trakcie prac zrodził się pomysł aby rejestrowane stanowiska objąć stałą ochroną władz sudańskich. Inicjatywę w tym względzie zasugerowali uczestniczący w badaniach Sudańczycy. Jak się wy-daje, jest to jedyny sposób aby uchronić tego typu cenne obiekty archeologiczne przed zniszczeniem przez współczesnych rabusiów starożytności czy poszukiwaczy złota (aktywność tych ostatnich w Sudanie wydatnie się zwiększyła w ostatnich latach55).

Osobnego omówienia wymagają badania etnologiczne, towarzy-szące archeologicznym badaniom powierzchniowym. Miały one na celu wstępne określenie roli materialnego dziedzictwa przeszłości w kulturze społeczności zamieszkujących badane obszary, a także dokumentację lokalnych wytworów tradycyjnego rzemiosła. Obser-wacje, wywiady i nieformalne rozmowy przeprowadzono w dwóch wioskach: Nurein (zamieszkałej przez ludność z plemienia Bederija56)

54 Hafiry wraz z cysternami wydają się być integralną częścią krajobrazu osadniczego Kordofanu Północnego. B. G r a t i e n, Royaumes du Sudan lointain..., art. cyt., s. 32.

55 Por. P. M a l i ń s k i, Dahaba – poszukiwacze samorodków zlota z pustyni Nubijskiej. Funkcjonowanie i organizacja nowej grupy zawodowej w Sudanie, w: Sudan – bogactwo kultur..., dz. cyt., s. 285–309.

56 Bederija (Bedayría) zaliczani są przez Harolda MacMichaela do grupy Dża’alin-Danagla. Autor ten zamieszcza informację, iż zamieszkują oni zarówno dolinę Nilu w okolicach Dongoli, jak również niektóre rejony Kordofanu, a nawet Darfuru. W Północnym Kordofanie ich terytorium – zwane Dar Bederija – sytu-owane jest zazwyczaj na północny zachód od El Obeid. Ludność tamtejsza para się rolnictwem i pasterstwem bydła. H.A. M a c M i c h a e l, A history of the Arabs


241

i Suoni Al-Songor (gdzie żyją przedstawiciele plemienia Kawahla57). Wyniki obserwacji zostały udokumentowane za pośrednictwem fotografii, a rezultaty wywiadów i rozmów były zapisywane.

Jak pokazały wyniki wywiadów, miejscowi posiadają pewną wiedzę na temat lokalizacji okolicznych ruin i cmentarzysk. W kilku przypadkach rozmówcy wykazali się też znajomością wewnętrz-nej budowy kurhanów, jak również ich zawartości (wyposażenia grobowego), a nawet pozycji spoczywających w nich pochówków. Wiadomości te mieli nabyć obserwując miejsca, w których nasypy kurhanów zostały rozmyte przez wodę spływającą ze wzgórz pod-czas ulewnych deszczy. Jak się wydaje, materialne ślady przeszło-ści nie spełniają istotnej roli w tradycyjnej gospodarce badanych społeczności wiejskich. Jedynym śladem ich wykorzystania, jaki zarejestrowano, były świeże wkopy rabunkowe w kilku kurhanach nieopodal Suoni Al-Songor (choć trudno stwierdzić, czy wykonali je mieszkańcy tej akurat wioski).

Miejscowa tradycja ludowa wiąże relikty dawnej architektury z wymarłym ludem olbrzymów ‘Anadź, zwanym także Abu Al-Go-na’an58. W kilku miejscach „groby ‘Anadź” i późniejsze groby mu-

in the Sudan and some account of the people who preceded them and of the tribes inhabiting Dárfūr, t. 1, London 1922, s. 201–203; M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid..., s. 28, 39, 57, Mapa 3 i 5.

57 Harold MacMichael podaje, iż grupy ludności z plemienia Kawáhla rozsiane są po Sudanie od pogranicza etiopskiego, na południe od Sennaru, przez obszar Dżeziry, rejon Białego Nilu (a także Atbary) aż po Kordofan. W Północnym Kor-dofanie Kawahla, pasterze wielbłądów, koczują na południowy zachód od Sodiri, w rejonie Dżebel Kadża el Hofra. H.A. M a c M i c h a e l, A history of the Arabs in the Sudan..., dz. cyt., s. 324–329; M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid..., Mapa 5.

58 O występowaniu tej synonimicznej nazwy wspominają wcześniejsi badacze zachodniego Sudanu. H.R. Pa l m e r, The White Races of North Africa, „Sudan Notes and Records”, (9)1926, s. 72; D. N e w b o l d, The History and Archaeology of Libyan Desert, „Sudan Notes and Records”, (26)1945, s. 229; A.E.D. Pe n n, The Ruins of Zankor, „Sudan Notes and Records”, (14)1931, s. 179. H.A. MacMichael doszukał się w nazwie „Abu Gona’án” imienia Kanaan. H.A. M a c M i c h a e l,


242

zułmańskie występują razem, tworząc jeden kompleks pochówków. Wśród nich znajdują się groby lokalnych szejchów z widocznymi śladami współczesnych obrzędów (np. pozyskiwania z nich ziemi, która – według popularnych wierzeń – jest przesycona łaską bożą i jako taka znajduje zastosowanie w medycynie ludowej). Może to świadczyć o reinterpretacji świętości miejsc pochówku, jaka dokonała się wraz z nadejściem nowej religii, a być może także nowej grupy ludności. Z drugiej jednak strony, zjawisko współwy-stępowania grobów islamskich i nie-islamskich można interpreto-wać jako symboliczne zawłaszczenie dawnego sanktuarium i jego adaptację do nowego systemu religijnego.

W trakcie rekonesansu etnologicznego wykonano także doku-mentację niektórych wytworów kultury materialnej obu plemion. Przykładowo, Bederija zademonstrowali tradycyjnie wyrabiane i używane naczynia ceramiczne. Analiza ich form i zdobień może okazać się przydatna podczas studiów nad materiałem ceramicznym pozyskanym przez archeologów59. Z kolei Kawahla przedstawili typ

A history of the Arabs in the Sudan..., dz. cyt., s. 112. Nosić je miał jeden z wnu-ków Noego, o którym w X-wiecznej arabskiej encyklopedii Al-Makdisiego Kitab al-bad’ wa-at-tarich („Księga początku [świata] i historii”) można przeczytać, iż „spłodził [mieszkańców] Sudanu, Nubijczyków”. Driewnie i sriedniewiekowyje istoczniki po etnografii i istorii Afriki jużnieje Sahary. Arabskije istoczniki X–XII wiekow, red. W.W. Matwiejew, L.E. Kubbiel, Moskwa – Leningrad 1965, s. 25. Warto także zwrócić uwagę na intrygujący związek omawianej nazwy z biblijną krainą Kanaan. Otóż według Księgi Liczb (13, 33) to w niej właśnie mieszkać mieli „synowie Anaka, z rodu olbrzymów”. Biblia to jest Pismo Święte Starego i No-wego Testamentu, Warszawa 1975, s. 163. Więcej na ten temat w: P. M a l i ń s k i, Koncepcja przeszłości w tradycji ustnej plemienia Rubatab z północnego Sudanu, w: Przez źródło do przeszłości, red. I. Grzelczak-Miłoś, M. Praczyk, K. Wiśniewski, Poznań 2012, s. 180–191.

59 Tego rodzaju dane znalazły już zastosowanie w badaniach etnoarcheolo-gicznych prowadzonych na obszarze północnego Kordofanu. R.J. B r a d l e y, Nomads in the Archaeological Record. Case Studies in the Northern Provinces of Sudan, Berlin 1992, s. 87–105.


243

kamiennego żarna wraz z rozcieraczem, będący jeszcze niedawno w powszechnym użyciu. Biorąc pod uwagę, iż zarówno żarna, jak i rozcieracze występują w dużej liczbie także na okolicznych sta-nowiskach archeologicznych, daje to możliwość przeprowadzenia badań porównawczych.

Dodatkowo wykonano dokumentację kilkudziesięciu przedmio-tów ze skóry, drewna i wełny, które według zwyczajów plemienia Kawahla wchodzą w skład wyprawki panny młodej. Są to zarówno elementy rzędu wielbłądziego, jak i przedmioty użytku domowego, starannie wykonane i zdobione przy wykorzystaniu tradycyjnych technik i wzorów. Te wytwory rzemiosła zadokumentowano z my-ślą o promocji regionalnego dziedzictwa kulturowego, które może stać się w przyszłości jedną z atrakcji turystycznych Kordofanu Północnego60.

Powyższe wyniki badań rozbudziły apetyty badaczy. W związ-ku z tym na 2012 rok planowano kolejny sezon badań w rejonie Sodiri. Zarejestrowane stanowiska pozwoliły na stworzenie bazy danych, stanowiącej nieocenioną pomoc przy planowaniu kolejnych posunięć badawczych. Planowano dalszą eksplorację wspomnia-nego obszaru w celu rejestracji kolejnych stanowisk. Dodatkowo w zamierzeniach było stworzenie planu przestrzennego osady na wzgórzu Al-Nurein a także najbliższej okolicy za pomocą pomiarów geodezyjnych. Dane przetworzone w środowisku GIS61 pozwoliłyby na zbadanie relacji przestrzennych pomiędzy osadą a okolicą (anali-za odległości, widoczności, itp.). Badania te, wsparte intensywnym survey’em w okolicach wzgórza, umożliwiłyby zweryfikowanie

60 Archaeological Survey in the Sodiri Region. Preliminary Report, s. 10–14, Photo 14–20, http://sudan.archeo.edu.pl/images/storage/report2.pdf [16.05.2013].

61 GIS (Geographic Information System) jest systemem informacyjnym służą-cym do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych przestrzennych. http://pl.wikipedia.org/wiki/System_Informacji_Geograficznej [16.05.2013].


244

fenomenu tak sporej osady w tym rejonie. Niestety w 2012 roku nastąpiło nagłe pogorszenie warunków bezpieczeństwa w Kor-dofanie Północnym, co sprawiło, iż polsko-sudański zespół (po niecałej dobie spędzonej w Sodiri) musiał opuścić rejon badań62.

Perspektywy i plany przyszłych badań

Rok 2011 był szczególnym okresem współpracy National Cor-poration for Antiquities and Museums i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Polsko-sudański projekt naukowy „Fortece Sudanu” i rekonesans badawczy w rejonie Sodiri, które miały miej-sce na początku tegoż roku, wykazały obopólne korzyści kooperacji polskich i sudańskich badaczy. Wobec powyższego, 6 lipca 2011 roku została podpisana oficjalna umowa o współpracy badawczej i dydaktycznej pomiędzy obiema instytucjami63. Stronę sudańską reprezentowali dyrektor NCAM, dr Hassan Hussein Idriss oraz dy-rektor Muzeum Narodowego w Chartumie, dr Abdel Rahman Ali, natomiast polską prof. dr hab. Jacek Witkoś, prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-cza w Poznaniu64. Jedną z korzyści, wynikających z porozumienia, była możliwość kontynuacji polskich badań w Sudanie – zarówno w dolinie Nilu, jak i w Kordofanie Północnym. Niezwykle istotny jest fakt, iż dla tego drugiego obszaru badacze z Poznania uzyskali kon-cesję zapewniająca im wyłączność działań badawczych na ogrom-

62 M. Wo ź n i a k, B. D r z e w i e c k a, Polsko-Sudański Projekt Badań, sezon 2012. Dziennik Ekspedycji, http://sudan.archeo.edu.pl/images/storage/Dzien-nik_Ekspedycji_sezon_2012.pdf [04.05.2013]; T. S t ę p n i k, M. D r z e w i e c k i, Kordofan w ogniu, „Archeologia Żywa”, 60(2012), s. 22–25.

63 http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,383420,uam-podpi-sal-umowe-z-ncam.html [16.05.2013]; http://poznan.dlastudenta.pl/studia/artykul/Nowe_mozliwosci_dla_studentow_UAM,70957.html [16.05.2013].

64 M. D r z e w i e c k i, Wśród twierdz i cmentarzysk, „Życie Uniwersytetu”, 214–215(2011), s. 10.


245

nym terenie (Mapa 1). Ma on powierzchnię prawie 24 000 km2 (szerokość geograficzna: między 13°50’00’’ a 15°00’00’’ N, długość geograficzna: 28°20’00’’ a 30°00’00’’E), a graniczy z koncesją Uniwersytetu Chartumskiego oraz z rejonem badań Uniwersytetu Lille III. Jest to obszar zróżnicowany pod wieloma względami. Ziemie powyżej szerokości 14°30’00’’ to głównie obszary paster-skie, na których wypasane są wielbłądy, bydło, owce czy kozy65. Minimalne opady nie pozwalają na uprawę roli, jednakowoż są dostateczne dla wegetacji roślinności pustynnej – niektórych drzew, krzewów oraz wielu odmian traw. W południowej części koncesji występują natomiast pofałdowane, piaszczyste gleby (wspomniany już wcześniej goz). Opady są tu relatywnie większe niż na północy i sprzyjają rolnictwu. Uprawiane rośliny to między innymi proso (rosplenica perłowa66), sorgo, orzeszki ziemne czy sezam67. Ponadto z drzew akacji senegalskiej pozyskiwana jest guma arabska. Na północno-wschodnim pograniczu koncesji, w El Ga’a znajdują się studnie z silnie zmineralizowaną wodą, z której miejscowi uzyskują sól68. Opisane powyżej warunki przyrodnicze wpływają na różno-rodność form gospodarki mieszkańców, a także ich osadnictwa69. Obszar koncesji obfituje w wiele zróżnicowanych form terenu: wydm, równin, skalistych wzgórz, pasm wzniesień oraz sieci koryt okresowych cieków wodnych (te ostatnie szczególnie licznie wy-stępują w części północno-wschodniej). Spore nadzieje rozbudza znajdująca się w północno-zachodniej partii koncesji Wadi al-Milk. Słynna „Droga 40 dni” (Darb Al-Arbain), przechodząca zarówno

65 G.F. M a rc h, Kordofan Province, art. cyt., s. 831.66 http://pl.wikipedia.org/wiki/Rosplenica_per%C5%82owa [16.05.2013].67 G.F. M a rc h, Kordofan Province, art. cyt., s. 832.68 M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid..., s. 115–117.69 Można wśród nich odnaleźć zarówno wsie położone na obrzeżach wznie-

sień, osady o zabudowie rozproszonej uformowane szeregowo na wydmach oraz wioski budowane na zboczach wydm. Tamże, s. 57.


246

przez Kordofan jak i Darfur, miała być łącznikiem pomiędzy tymi dwoma obszarami a doliną Nilu już w czasach starożytnych70. Dodatkowo przed okresem zmian klimatycznych i wyschnięciem koryta rzeki, obszary przybrzeżne skupiać miały stałe osadnictwo w tym rejonie71. Obiecująca wydaje się okoliczność, iż najbardziej spektakularne stanowiska obszaru – Abou Sofyan i Zankor leżą w bliskim sąsiedztwie Wadi al-Milk. W granicach koncesji UAM znajduje się ok. 80-kilometrowy odcinek tejże formacji. Zatem pojawia się szansa, że przyszłe badania pozwolą na odkrycie wielu nowych stanowisk. Jednak choćby pobieżne zbadanie ogromnego obszaru koncesji wymaga co najmniej kilku sezonów prac wielo-osobowego zespołu.

Kordofan Północny nadal budzi spore zainteresowanie i nadzieje wśród poznańskich badaczy. Przeprowadzone dotychczas studia terenowe ukazały bogactwo dziedzictwa archeologicznego tego regionu. Zwróciły także uwagę na wiele istotnych problemów, nie tylko natury badawczej. Przykładowo, przy planowaniu przyszłych prac należy uwzględnić dynamicznie zmieniające się warunki bezpieczeństwa w Kordofanie Północnym72. Z kolei poważnym problemem merytorycznym wydaje się być nikły stan wiedzy na temat przeszłości Kordofanu. Wypracowanie ram chronologiczno--kulturowych dla tego regionu pozwoliłoby na zajęcie się szcze-gółowymi zagadnieniami jak np. kontaktami z doliną Nilu czy

70 B. G r a t i e n, Royaumes du Sudan lointain..., art. cyt., s. 31.71 D.N. E d w a rd s, The Nubian Past. An Archaeology of the Sudan, London

2004, s. 36.72 Szczególnie ostatnie lata dla tej prowincji wydają się być niespokojne.

25 grudnia 2011 roku zabity został lider Ruchu Sprawiedliwości i Równości, Khalil Ibrahim. Zginął on niedaleko miasta Wad Banda, znajdującego się około 110 kilometrów w kierunku zachodnim od stolicy prowincji Kordofan Północny, El-Obeid. Akcja ta doprowadziła do wzmożonego ruchu grup rebelianckich na granicy pomiędzy Darfurem a Kordofanem. Była to główna przyczyna przerwania prac UAM w rejonie Sodiri w sezonie 2012.


247

obszarami sąsiadującymi. Do tego niezbędna jest ścisła, polegająca na wymianie informacji i doświadczeń, współpraca pomiędzy pracującymi tam obecnie instytucjami73.

Jednym z najnowszych pomysłów poznańskiego środowiska na-ukowego na badania w Kordofanie Północnym jest projekt studiów nad dynamiką strategii gospodarowania wodą deszczową74. Kwestia ta (zarówno w przeszłości, jak i obecnie) wydaje się być kluczową dla funkcjonowania społeczności ludzkich na tym obszarze. Być może warto zatem przeprowadzić analizę form zbiorników wody deszczowej, a także sposobów ich eksploatacji, lokalizacji oraz kompleksowej, społeczno-kulturowej roli. Wymagałoby to inter-dyscyplinarnych prac prowadzonych wspólnie przez archeologów i etnologów, uzupełnionych o badania klimatyczne i paleośrodo-wiskowe. Studium takie daje szansę na wykorzystanie dotychcza-sowych doświadczeń poznańskich badaczy Sudanu. Istotna może być tu zarówno implementacja wypracowanego dotychczas modelu interdyscyplinarnej współpracy, jak również wdrożenie nowych standardów w badaniach krajobrazu kulturowego75.

73 Wspomniane już niejednokrotnie w tekście Uniwersytet Chartumski, Uni-wersytet Lille III oraz poznański UAM.

74 Najbliższe plany poznańskich badaczy obejmują również opracowanie et-nograficznego dorobku Leona Cienkowskiego – nieco zapomnianego prekursora polskich studiów sudanologicznych.

75 A l i E l m i rg h a n i A h m e d, M. D r z e w i e c k i, P. M a l i ń s k i, Polsko--sudański projekt naukowy „Fortece Sudanu”..., art. cyt., s. 77–78, 80–81.


Polskie badania nad ludami i kulturami Kordofanu – historia, najnowsze wyniki i przyszłe perspektywy, [w:] W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan – kultury

Documents