Pobierz bezpłatnie "Książkę o pisaniu" w formacie PDF

ISBN 978-83-930060-2-1

Projekt realizuje

Patroni projektu

Zadanie jest współfinansowane ze środków otrzymanych od Mini-

sterstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu

na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020.

ISBN 978-83-930060-2-1

dla SeNIorów (początkujących i zaawansowanych)

AnnA BłASZkiewicZ | OlA RZążewSkA

4 5

Od trzech lat namawiamy seniorów do utrwalania wspomnień i rodzinnych opo-wieści. Za nami już ponad 50 warsztatów, na których rozmawiałyśmy z osobami 60+ o tym, że pisanie ma sens i nawet nie-dowiarkom udowadniałyśmy, że potrafią pisać. Przed nami 30 kolejnych spotkań. Jesteśmy uparte i zdeterminowane, bo wiemy, że to ważne. Przed oczami zawsze mamy pudełko po butach pełne starych fotografii, o których niczego się już nie

AnnA BłAszkiewicz

OlA RzążewskA

dowiemy. I pierścionek z kolorowym kamykiem, który leży w szuf ladzie zawinięty w pożółkłą chusteczkę. Ktoś go kiedyś komuś dał. Tylko kto i komu? Myślimy o wszystkich nieza-danych w porę pytaniach i o odpowie-dziach, których nie usłyszymy.

Ta książka ma pomóc w pisaniu. Poka-zać, że to ciężka praca, ale daje poczu-cie sensu, pozwala uporządkować

myśli i emocje oraz wnieść coś cał-kiem nowego do relacji z najbliższymi. Ta książka ma też motywować i inspi-rować, pokazywać ludzi, którzy – jak my – wierzą w sens utrwalania historii rodzinnych, szukania swoich korzeni, porządkowania domowych archiwów.

Mamy nadzieję, że będą mieć ją Pań-stwo pod ręką w czasie pisania.

8 9o pisaniu

„okularnik” to kryminał, ale porusza trudny temat relacji polsko-białoruskich. akcja powieści jest osadzona w Pani rodzinnej Hajnówce. w książce ukryta jest historia Pani babci Katarzyny, która została zamordowana w 1946 r. w czasie pogromu wsi prawosławnych. Była w siódmym miesiącu ciąży i osierociła 6-letnią córkę, Pani mamę. Czy trzeba znać swoją przeszłość, by lepiej siebie rozumieć?

Historię mojej babci poznałam w wieku 38 lat, kiedy robiłam dokumentację do „Okularnika”. Wtedy też odkryłam prawdę o swojej tożsamo-ści narodowej i dowiedziałam się, że nie jestem stuprocentową Polką. Z jednej strony to straszne doświadczenie, niszczące poczucie bezpieczeń-stwa, ale z drugiej – otwierające nowe przestrze-nie. Podejrzewałam, że one istnieją, bo wcale nie jest tak, że my nie domyślamy się tego, co przemilczane. Przeszłość bezpośrednio wpływa na nasze wybory. Nie bez przyczyny zaczęłam pisać powieści kryminalne, w których cały czas jest obecna ciemna przestrzeń – ona mnie fascy-

nuje – ale i dążenie do jasności. Kiedy poznałam losy babci, wszystko się ze sobą połączyło, poszczególne elementy weszły na swoje miejsce. Do prawdy chyba trzeba dojrzeć.

Katar z yna Bonda jest autorką

bestsellerowych powieści krymi-

nalnych o psychologu policyjnym

Hubercie Meyerze („Sprawa Niny

Frank”, „Tylko martwi nie kłamią”,

„Florystka”), o profilerce Saszy

Załuskiej („Pochłaniacz”, „okular-

nik”) oraz książek dokumentalnych

(„Zbrodnia niedoskonała” i „Polskie

morderczynie”). Jest założycielką

szkoły pisania oraz autorką porad-

nika „Maszyna do pisania”.

Zasłużyć na natchnienie

O tym, jak przeszłość wpływa na teraźniejszość, kto może wejść do białego pokoju i po co prowadzić sekretny dziennik, opowiada pisarka Katarzyna Bonda

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

10 11o pisaniu

Pani córka będzie czytelniczką tych wspomnień?

Na razie ma osiem lat i nie odważyłam się jej opowiedzieć wszyst-kiego. Pojechałyśmy razem na cmentarz zarośnięty chwastami, na któ-rym jest pochowana moja babcia. Dla Ninki to była prawdziwa wyprawa. Bywa też na spotkaniach autorskich i słucha tego, co na nich mówię, więc zna tę historię. Jest świadoma, że w naszej rodzinie dziedziczy się imię po babci i dlatego ja jestem Katarzyną. Moja mama swoje wspomnienia spi-suje właśnie dla Ninki, dla swojej wnuczki, nie dla mnie. Wydaje mi się, zresztą mówię o tym w „Okularniku”, że od naprawdę tragicznych wydarzeń rodzinnych wolne jest dopiero czwarte pokolenie, ponieważ ono jest w sta-nie trzeźwo ocenić to, co się wydarzyło. Kiedy prowadziłam dokumentację, niezwykle trudne do zaakceptowania było dla mnie to, że jestem potom-kinią kogoś, kto musiał w tym wszystkim brać udział. Dobrze rozumiem osoby, które przeżyły jakąś krytyczną sytuację i nie chcą do niej wracać. Nie chodzi tylko o wojnę, która dzieli nasze życie jak nożem. Takim ciosem, po którym ktoś się może zupełnie roztrzaskać, bywa na przykład zdrada.

Prowadzi Pani warsztaty pisarskie. Jakie ćwiczenie zaproponowałaby Pani osobom starszym, które chcą zacząć spisywać wspomnienia?

Lubię metodę białego pokoju, która sprawdza się w sytuacji, gdy nie jesteśmy w stanie wybrać ze swojego życiorysu najciekawszego ele-mentu, gdy w głowie kłębią się nam różne pomysły. Wtedy należy sobie wyobrażać białe pomieszczenie, jasne i nieumeblowane. Mogą w nim być np. rury wentylacyjne albo kaloryfery. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy wewnątrz i poczekajmy, aż do pokoju wejdzie bohater. Może to będzie dawny ukochany, zmarły mąż albo 13-letnia córka, taka jak ją pamiętamy sprzed lat. Uchwyćmy wszystkie odczucia związane z tym człowiekiem, jego zachowanie, słowa. To można potem rozpisywać na wiele sposobów np. w formie dialogu.

Kiedy ktoś chce spisywać wspomnienia, musi zapomnieć o fabule?

Zapisywanie fabuły, choćby trywialnej, powtarzalnej, jakby wziętej z „Ojca Mateusza” i maskowanie się pod postaciami, działa na niektórych bardzo dobrze. Pracowałam kiedyś z lekarzem anestezjologiem – najpierw

Tę historię trudno zrekonstruować?

Większości rzeczy nie mogę się już dowiedzieć. Świadkowie pogromu, w którym zginęła moja babcia, nie żyją. Prawda o tych wydarze-niach była niewygodna, nawet zagrażająca życiu. Ludzie milczeli z różnych powodów, co sprawiło, że jest niewiele materiałów, które teraz można zgłę-bić. A to, co zostało, jest obarczone elementami subiektywnymi czy ide-ologicznymi. Moja mama, która przeżyła pogrom jako kilkuletnie dziecko, nic nie pamięta. Ale rozmowa na ten temat jest dla niej powrotem do rze-czy strasznych. Kiedy jej powiedziałam, że chcę tę historię opisać, najpierw była bardzo przeciwna. Mówiła: „po co sypać sól na rany” albo: „narobisz sobie wrogów”. Ale mi chodziło tylko o nią, bo to ona, nie ja, ciągle tam mieszka. Po wielu rozmowach, w końcu usłyszałam: „ja już mam tyle lat, że oni nie mogą mi nic zrobić, jestem bardzo starą kobietą”. To taki symbo-liczny moment, kiedy uwalniamy się od presji społeczeństwa czy rodziny i wszystko to, co skrywane, może wyjść na jaw.

Pani mama pisze?

Zawsze pisała wiersze, zaczęła też prowadzić dziennik, w którym notowała to, co się dzieje, utrwalała takie pozornie mało istotne sprawy. Ale widać było, że chce coś po sobie zostawić. Ponieważ trudno jej mówić o przeszłości, zaproponowałam, by o tym pisała i pracowała poprzez detal, zawężając swoją opowieść. Ponieważ mama pisze ręcznie, zaoferowałam, że jej to wszystko potem przepiszę na komputerze. To ją bardzo poruszyło i zachęciło do wysiłku, zaczęła się bardziej angażować. Stwierdziła, że nie jest wariatką, która notuje, że kupiła ser i mleko, tylko, że jej praca ma sens. Dałam jej specjalny brulion, w którym można numerować strony i przy pomocy fiszek podzielić opowieść na etapy. Szybko poprosiła o jeszcze dwa takie bruliony, żeby łatwiej jej było utrzymać porządek. Na początku miała sto milionów historii do opisania, musiałam więc ją sprofilować, by skupiła się na tym, co chce tak naprawdę opowiedzieć. Porównałam to do pracy nad wierszem i zrozumiała, że zamiast zapisywać wszystko, co jej przychodzi do głowy, musi się skoncentrować na jednym temacie. To wszystko się wyda-rzyło bardzo niedawno, po moim „Okularniku”. Jak będzie dalej z tym jej pisaniem? Nie wiadomo.

12 13o pisaniu

ste. A to nieprawda. Są też osoby, które bardzo się męczą w czasie pisania. Im radzę znaleźć osobę, z którą będą rozmawiać i niech to ona notuje.

od czego zacząć?

Trzeba znaleźć temat. Wiedzieć, o czym chce się pisać, mieć coś do opowiedzenia. Do własnego życia nie mamy dystansu, więc dobrze poroz-mawiać z kimś, kto nas ukierunkuje, pomoże odszukać punkt zwrotny, który będzie ciągnął całość. Jeśli będzie to element intymny – historia nas poniesie. Kluczowe jest wybranie momentu, w którym opowieść startuje. Trzeba też zdecydować, kiedy się skończy. Jedna z uczestniczek moich warsztatów wymyśliła, że końcówkę dopisze jej wnuk, już po jej śmierci.

w „Maszynie do pisania” deklaruje Pani, że pisarz to najpierw rzemieślnik, potem artysta. a więc z pisaniem lepiej nie czekać na natchnienie? Czy ono w ogóle istnieje?

Na pewno jest coś takiego jak magia pisania. Ale czym jest natchnie-nie? Jeśli jest rodzajem olśnienia czy bodźca, który sprawia, że ktoś przy-stępuje do pisania, to trzeba na nie zasłużyć ciężką pracą. Doradzam, by na początku pisać 15 minut dziennie, notując choćby dwa zdania. Najle-piej zawsze zaczynać o tej samej porze, wtedy, kiedy się najlepiej czujemy. Jak ktoś wcześniej ogarnie wnuki, odbędzie kilka wizyt lekarskich, ugotuje obiad i posprząta, pewnie nie da już rady. Na początku to będzie koszmar, ale trzeba wypracować rutynę. Wielcy pisarze, którzy weszli do kanonu literatury, nie czekali na wenę twórczą, tylko pisali cyklicznie. Radziłabym też założyć tajny dzienniczek i notować w nim wszystko to, co się wokół nas dzieje, ale w sposób bardziej literacki, tzn. nie w punktach od myślników:

„trzy kilo ziemniaków” i „apteka koło domu nieczynna”. Chyba, że ktoś tak pisze i to jest rodzaj świadomie wybranej kompozycji. Dobrym sposobem jest też noszenie ze sobą notatnika – wtedy nawet jak się siedzi w kolejce do lekarza, można się oddawać natchnieniu. Ale najważniejsze jest to, że tak jak się regularnie płaci na poczcie rachunki, tak trzeba regularnie, każdego dnia, znaleźć kwadrans na pisanie. I natchnienie zacznie przychodzić. Musimy na nie zasłużyć pracą, dyscypliną, rutynowymi działaniami. To one przynoszą efekt w postaci pocałunku muzy.

był bardzo niezadowolony, bo tra-fił na warsztaty z pisania powieści, a chciał spisywać wspomnienia. Ale tak się wciągnął, że do wymy-ślonej przez siebie fabuły wplatał to, co sam przeżył. I to się wspaniale czytało! Postać, którą stworzył, była jego alter ego. Warto pamiętać, że nie każdy ma taką pewność siebie, by pisać „ja” i „mój”. Dla niektórych to zbyt ekshibicjonistyczne, zbyt odważne. Czują wtedy, że nie mogą opowiedzieć żadnej „złej” historii. Ich teksty stają się przez to drę-twe, a język pompatyczny. Chcą, by wszystko wyglądało lepiej niż w rzeczywistości. A ja odradzam pokazywanie siebie jako pomnika, choć to takie polskie. Na zagra-nicznych kursach creative writing, w których brałam udział, zachęca się ludzi, by ujawniali swoje tajem-nice, to jest naprawdę ciekawe.

Niektórzy pisząc, wpadają w słowotok.

W takiej sytuacji mówię: „wymyśl opowieść, która jest twoim życiem, popatrz na swoje życie, jakby to była książka”. Wtedy łatwiej się zdyscypli-nować. Czasem zdarza się, że ktoś zupełnie nie ma talentu, choć jest bardzo zdeterminowany. Z taką osobą trzeba popracować nad „krzakami”, czyli ele-mentami, które muszą być z tekstu wykarczowane. Zauważyłam, że kobiety w swoje opowieści często wkładają mnóstwo szczegółów – jedno wynika z drugiego, pączkuje, powstaje konstrukcja szkatułkowa, gubi się wątek. Z kolei mężczyźni częściej poprzestają na samych konkretach, w ich tekstach brakuje emocji. Dla nich ważne jest to, że załatwili bony rodzinie. Zapytani o to, co wtedy czuli, mówią, że o tym nie warto pisać, bo to przecież oczywi-

Najważniejsze jest to, że tak jak się regularnie płaci na poczcie rachunki, tak trzeba regularnie, każdego dnia, znaleźć kwadrans na pisanie.

14 15o pisaniu

Magdalena Grzebałkowska jest

reporterką, autorką książki „1945.

wojna i pokój”, biografii ks. Jana

Twardowskiego „Ksiądz Paradoks”

oraz biografii „Beksińscy. Portret

podwójny”. Ukończyła historię na

Uniwersytecie Gdańskim.

o czym miała być książka „1945. wojna i pokój”? o radości z zakończenia wojny?

Zakładałam tylko, że to będzie zbiór reportaży. Wiedziałam, że to był trudny rok, ale nie myśla-łam, że aż tak straszny. O radości w ogóle nie było mowy. A naiwnie trochę wierzyłam, że jak 8 lub 9 maja – w zależności od strefy czasowej – skończyła się wojna, to potem już było lepiej. Jak wszyscy oglądałam przecież w dzieciństwie

„Samych swoich” i „Czterech pancernych”.

Książkę zadedykowałaś babci władysławie, która w 1945 r. miała 19 lat. To dla Ciebie ważne, by znać rodzinne historie?

Od dziecka miałam w sobie taką ciekawość. Wtedy wypytywałam obie moje babcie, jak było w ich dzieciństwie. Teraz żyje już tylko jedna z nich, ma 89 lat i nadal bardzo lubi opowiadać. Jak mieszkasz na Ziemiach Odzyska-nych i jesteś wnuczką osadników, nie masz nagrobków pradziadków w swoim

Musi być jakaś historia

O tym, czy tryb przypuszczający jest dozwolony, co można wyczytać z ogłoszeń drobnych i dlaczego reporter musi mieć szczęście, opowiada Magdalena Grzebałkowska

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

16 17o pisaniu

miejscu, tak jak ja, to czujesz się wykorzeniona. Te historie były dla mnie strasznie ważne – żebym wiedziała, skąd jestem. Próbowałam podświadomie tę swoją tożsamość budować. W książce też chciałam napisać o babci Władzi, ale ona w 1945 r. była jeszcze w obozie pracy w Niemczech, więc w pierwszej chwili odrzuciłam jej historię, bo nie była o Polsce. Dopiero potem, kiedy się tak bardzo dużo o 1945 r. nauczyłam, zrozumiałam, że setki tysięcy Polaków były w tamtym czasie w Niemczech, więc tam też była Polska. Ale już nie było czasu. Więc tylko zadedykowałam jej książkę. Ucieszyła się.

długo pisałaś tę książkę?

Bardzo krótko. Miałam na to kilkanaście miesięcy. To było szaleń-stwo, karuzela, rok wyjęty z rzeczywistości. Najpierw wyliczyłam sobie, że mam miesiąc na zrobienie jednego reportażu, więc mnóstwo czasu. A to bzdura! Dopiero po pół roku zaczęłam trafiać na dobre tematy. Najpierw szukałam ludzi, którzy pamiętają 1945 r. I to był błąd. Szłam od człowieka do człowieka, rozmawiałam. Ponieważ bardzo chciałam napisać o Sopocie, spotkałam się np. z panem, który stąd pochodzi, a wojnę spędził w Lublinie. Przyznali im tam do mieszkania zakład pogrzebowy i oni przez kilka pierw-szych dni, zanim zorganizowali łóżko, spali w trumnach. Świetna opowieść, ale nie udźwignie reportażu. W nim musi być jakaś historia. A jak dodat-kowo masz taki ograny temat, o którym przez ostatnich 70 lat powstało miliard tekstów i filmów, to bierzesz taki temat do ręki i go obracasz z róż-nych stron. I myślisz, z której strony on jest najmniej ograny. Wtedy widzisz, że najpierw musisz szukać pomysłów, a potem ludzi. A to strasznie trudne, bo jak np. taką szabrowniczkę znaleźć?

No właśnie? Jak?

W życiu w totolotka nie wygrałam, ale mam reporterskie szczęście. Siedziałam z dziewczynami z „Wysokich Obcasów” w kawiarni w budynku

„Gazety Wyborczej” i użalałam się, że nie mogę znaleźć bohaterki. Przy stoliku obok siedziała dziewczyna, której nie znałam. Skończyłam zrzę-dzić, poszłam do Pawła Goźlińskiego dalej narzekać, a u niego była ta sama dziewczyna, która mi mignęła w kawiarni. Przedstawiłyśmy się sobie i ona mówi: „Wiesz, ja cię podsłuchiwałam”, a potem: „Bo ja mam babcię

Mnie zawsze interesują ludzie

zwykli, którzy nie mają wpływu na nic, ale wszystkie

burze mają wpływ na nich.

18 19o pisaniu

i samo się tworzy. Inni robią bardzo dokładny schemat albo np. zaczynają od środka. Kompletnie nie ma przepisu na pisanie. Jest tylko jedna zasada – trzeba zaciekawić czytelnika.

Te ogłoszenia to sposób na zaciekawienie?

Jestem fanką ogłoszeń drobnych. Już jako dziecko lubiłam je czy-tać. Są najlepszym dokumentem epoki. Jak chcesz coś opowiedzieć o dniu urodzin bohatera, sięgasz do ogłoszeń z tego dnia. To tak banalne i ograne, ale jednocześnie fajne. Ja to sobie podpatrzyłam u Agaty Tuszyńskiej w jej

„Singerze”, ale tysiące osób z tego korzystało. Reportaż zawsze jest subiek-tywny, staram się jak najbardziej oddać fakty, ale one są i tak zawsze przeze mnie przetrawione. Oczywiście ogłoszenia też są przeze mnie wybrane, ale choćbym napisała tysiąc reportaży, nic tak nie pokaże roku 1945, jak te ogłoszenia. Ten strach, tragedie, poszukiwanie bliskich, ale też zagubionych piesków. Tak sobie człowiek myśli, że w tamtych warunkach los zwierząt był ludziom obojętny, a tu się okazuje, że wcale nie.

„wszystko co mi zostało to brunatna suczka owczarka z obrożą. Zaginęła między Polną a Mokotowską. Serdecznie proszę o zwrot”. ale też: „Siwe włosy farbuję. rozjaśniam”, a obok: „oddam za swoje, niemowlę, dziewczynkę dobrej rodzinie”.

Cały czas ryczałam na tych ogłoszeniach. One również pokazują, jak bardzo ludzie chcieli żyć – te wszystkie trwałe ondulacje z gwarancją, wróżki i chiromanci albo otwarcie kawiarni Piekiełko. To genialne. Pole-cam. Jak ktoś ma lukę w pamięci albo ważny dla siebie dzień do opisa-nia, niech idzie do biblioteki i sprawdzi w starych gazetach, co się wtedy działo. Może się okazać, że np. tego dnia Bierut szedł w procesji Bożego Ciała i trzymał nad księdzem baldachim. Coś niebywałego z późniejszego punktu widzenia.

„adolf Hitler ściska dłoń prezydenta Hindenburga i zostaje kanclerzem rzeszy, płonie budynek reichstagu, a werner kończy cztery lata i z bratem obserwuje przez okno ulicę. Jest już rok 1933”.

szabrowniczkę”. I za chwilę już jechałam do pani Niusi do Suwałk. To jest szczęście reportera! Możesz pisać jak sam król, ale jak nie masz takiego szczęścia, pisz powieści.

a sam temat?

Strasznie trudno było unieść te historie. Od 18 lat piszę reportaże, ale jak pisałam o ks. Twardowskim czy o Beksińskich, nie było mi się łatwo zidentyfikować z bohaterami. A tu to było takie proste, każdy z nas mógłby to przeżyć. Zresztą ta książka cieszy się popularnością także z tego względu, że każdego dotyczy. Jak pisałam o dzieciach żydowskich z domu dziecka w Otwocku, to wszystkie były moją córeczką. Tak łatwo było przejąć na siebie ich cierpienie, strach, ból. Nie wiem, czy to jest profesjonalne? Czy reporter musi być zawsze zimny? Chyba nie. Potem tylko, w czasie pisania, trzeba tego chłodu, żeby nie polecieć w przymiotniki, które są zabójcze dla reportażu. Żadnej egzaltacji. Redaktor „Głosu Wybrzeża”, z którym pra-cowałam w 1996 r., Albert Gochniewski, mówił: „Tekst skrócony o połowę, zyskuje w połowie na wartości”. Tylko jak w ten sposób napisać o domu dziecka? Jego wychowankowie, dziś dorośli ludzie, mówili, że trzymają za mnie kciuki, ale mi się to nie uda. Bali się, że popłynę w banalność, będę się litowała nad nimi. Potem powiedzieli, że są zadowoleni z efektu. Dlatego nie radzę pisać, że ktoś był w rozpaczliwej sytuacji, tylko opisać w jakiej. To szczegół buduje historię.

a jak wymyśliłaś strukturę książki, ten podział na miesiące?

To wyszło przypadkiem. Mam taką niewiarę w siebie, że za każdym razem, jak zaczynam coś nowego, to myślę: „Tym razem się wyda, że nie umiem pisać”. Więc tylko sobie założyłam, że chcę objąć reportażami całą Polskę – i Ziemie Odzyskane, i Kresy. Z tym ostatnim zresztą nie zdąży-łam. Ale od początku wiedziałam, że będę chciała wykorzystać ogłoszenia drobne i to one tak pięknie ułożyły książkę. Pomysłów zresztą było sporo, bo jak piszę, to bardzo dużo o tym pisaniu gadam i zawsze ktoś coś podpo-wie. A są i tacy, co nigdy nic nie mówią. Każdy ma swoją koncepcję. Ja np. nie zacznę pisać, jak nie mam pierwszego zdania i wszystko za nim idzie. Często zresztą potem je zmieniam. Ale muszę je mieć. Potem idę w mgłę

20 21o pisaniu

nieżyjąca już mama? Jak ogarnęła tę rzeczywistość? Co czuła? Tu tryb przy-puszczający jest dozwolony.

wspomniałaś też o zdjęciach. one dużo wnoszą do historii?

Uwielbiam zdjęcia. Opisana przeze mnie historia pierwszego powo-jennego prezydenta Wrocławia, Bolesława Drobnera, została zbudowana właśnie na fotografiach. Z nich można wszystko wyczytać. Na przykład to zdjęcie, na którym Drobner jest z córką, żoną i bratową. Po pierwsze wiem, gdzie zostało zrobione, bo pieczątka atelier „Adela” jest na odwro-cie. Sprawdzam, że to tuż przy domu Drobnerów. Powiększam zdjęcie i już widzę, że Luba, żona Drobnera, elegancka, ma srebrną zapinkę. Wiem, że jej dziadek był jubilerem, więc domyślam się, że może mieć ją od dziadka. A jak wygląda Drobner? Na zdjęciu ma 31 lat, ale przez to ubranie i wąsiska wygląda na sześćdziesiąt. Widzę, że ich córeczka jest podobna do matki. Ta córeczka umrze, mając lat 35. Tak buduję opowieść. Uwielbiam też zdjęcie z maja 1945 r., na którym obok Drobnera stoją radzieckie żołnierki w białych skarpetkach. Mają karabiny, ale wyglądają jak harcerki. Te białe skarpetki to taki szczegół, ale dla mnie cudowny. Wystarczyło wziąć lupę.

Piszesz: „Może znam taki śnieg i lód. ale nigdy nie wyłam z rozpaczy nad przeręblą, do której przed chwilą wpadły moje dzieci. Nie wiem więc, czy mam prawo mówić, że potrafię sobie wyobrazić, jak było zimą 1945 roku”. Czy my w ogóle jesteśmy w stanie zrozumieć, co się wtedy działo?

Da się o tym opowiedzieć, zrozumieć się nie da. Dzięki tej książce nauczyłam się, żeby nie oceniać.

Przecież to tak łatwo było znaleźć w internecie! A chciałam pokazać, jak bardzo postępowanie Hitlera, człowieka, o którego istnie-niu taki mały chłopiec jak Werner nawet nie wiedział, wpłynęło na jego losy. Mnie zawsze interesują ludzie zwykli, ostatnie ogniwo łań-cucha pokarmowego. Ci, którzy nie mają wpływu na nic, ale wszystkie burze mają wpływ na nich.

o przeszłości zwykle piszesz w czasie teraźniejszym.

To zbliża do tematu. Uwiel-biam czas teraźniejszy u Bogusława Wołoszańskiego, on to fantastycz-

nie robi: „Jest 12 grudnia 1945 roku. Zima”. Kiedy rdzeniem naszej historii jest czas teraźniejszy, można z powodzeniem stosować czas przeszły, opo-wiadając o tym, co było wcześniej i oczywiście przyszły, np. kiedy bohaterka jedzie na Ziemie Odzyskane, a jeszcze nie wie, że za 20 lat to będzie jej ukochane miejsce. Ale oczywiście pisać można i w czasie przeszłym, tylko wtedy łatwiej się pogubić.

a co z trybem przypuszczającym, kiedy w historii są jakieś luki i próbujemy je zapełnić?

Z tym trzeba być ostrożnym i lepiej mieć do tego jakąś podstawę. Fajnie stosuje to Magda Kicińska w „Pani Stefie”, bardzo polecam tę książkę. O jej bohaterce, Stefie Wilczyńskiej, kompletnie nic nie wiadomo, a Magda dokonuje cudu i przywraca jej właściwe miejsce w historii obok Janusza Korczaka. Magda, tam gdzie nie ma nic, stosuje właśnie tryb przypuszcza-jący, np. wyobraża sobie pewne sceny. Jak ktoś spisuje wspomnienia, np. o podróży na Ziemie Odzyskane, której nie pamięta, bo miał wtedy 5 lat, może się tym zabiegiem posłużyć i zastanowić, o czym wtedy myślała jego

Da się o tym opowiedzieć, zrozumieć się nie da. Dzięki tej książce nauczyłam się, żeby nie oceniać.

22 23o pisaniu

Skąd się wziął pomysł na książkę, która opowiada o modzie w Prl-u?

Napisanie takiej książki zaproponowało mi wydawnictwo Czarne. Ja akurat od kilku lat zaj-mowałam się redagowaniem pism o modzie – najpierw „Elle”, potem magazynu „Viva! Moda”, natomiast dziennikarskie doświadczenie zdoby-wałam w „Gazecie Wyborczej” i „Newsweeku”. To mi pozwoliło traktować modę „po dzienni-

karsku”, szukać tam tematów ciekawszych niż ubrania. Tak starałam się napisać moją książkę. Chciałam, by mówiła o tym, dlaczego ubrania były wtedy tak ważne i opowiadała w co najmniej równym stopniu i o nich, i o PRL-u.

Seniorki uczestniczące w naszych warsztatach pisarskich często mówią: „oj, z ubraniami to były niezłe cyrki i mam sporo wspomnień z nimi związanych”. Czy w Twojej rodzinie też takie historie przetrwały?

aleksandra Boćkowska to dzienni-

karka, redaktorka, autorka książki

„To nie są moje wielbłądy”. Jest

freelancerką, feministką i cyklistką.

Pracuje właśnie nad książką o luk-

susie w Prl-u.

Moda jest jak muzyka

O sztruksowych sukienkach, kobiecie odnalezionej na Kubie i dżinsowej kurtce z Pewexu za 21 dolarów opowiada Aleksandra Boćkowska, dziennikarka i autorka książki o modzie w PRL-u

Rozmawia: OlA RzążewskA

24 25o pisaniu

Wszystko, czyli używane ubrania, które przychodziły w paczkach do góralskich rodzin od krewnych ze Stanów. Dlatego najlepszy bazar z ciuchami, który stał się wręcz legendą, był w Nowym Targu. To tam jeździli „ciucharze” warszawscy i kupowali ubrania lekko już przebrane, ale w sumie jedynie lekko, bo jednak ośrodkiem mody była Warszawa, a nie Podhale. Nikt niczego nie rozwieszał na wieszakach, cała zabawa była w tym, by ze sterty ubrań wygrzebać coś dla siebie. Były „baby ciu-chary”, które jedne klientki lubiły, a innych nie, potrafiły komuś czegoś nie sprzedać, np. zawyżając cenę, aż ta osoba rezygnowała. Było to też miejsce spotkań towarzyskich, gdzie faceci przychodzili patrzeć na dziewczyny i na odwrót.

Podobno przyjeżdżały tam wycieczki krajowe i zagraniczne, żony działaczy partyjnych i ważnych dyrektorów. wszyscy chcieli rzeczywiście coś kupić czy raczej się pokazać?

Pewnie chodziło o jedno i drugie, ale to pokazywanie się było naprawdę bardzo ważne. W filmie „Małżeństwo z rozsądku” ktoś pyta o bohaterkę, a inny odpowiada: „Jak wszystkie dziewczyny z dobrego domu – jest na ciuchach”. Trafiłam na wspomnienie arystokratki Zene-idy z Zamoyskich, która na bazarze Różyckiego spotkała swojego przy-szłego męża Krzysztofa Poklewskiego-Koziełła. Poznali się na jakimś przyjęciu, a parę miesięcy później spotkała go przypadkowo na Różycu, gdzie – jak opisuje – „tylu znajomych się widywało”. Kupował angiel-ską kurtkę. Wkrótce potem zostali parą na poważnie. To rzeczywiście było miejsce spotkań, flirtowania, ale też zdobywania ubrań, których – to ryzykowne, co teraz powiem – główną wartością było to, że przyje-chały z zagranicy, a zwłaszcza z Ameryki. W PRL-u zagraniczne przed-mioty cieszyły się wielką estymą, ponieważ było ich bardzo mało. Więc te ubrania nie były nawet modne, bo miały już co najmniej kilka lat. Na ciuchach można było kupić dżinsy, skórzane płaszcze i battle dressy – czyli krótkie kurtki po amerykańskich żołnierzach. Te dwie ostatnie rzeczy pojawiają się w książkach niemal wszystkich literatów z tamtego czasu. To była moda, która rodziła się sama, nie była dyktowana przez gazety, trendy, tylko wynikała z możliwości, ale też nieco z buntu wobec rzeczywistości.

Raczej niewiele. Mama oczywiście stała w kolejkach, potrafiła sobie „wycho-dzić” różne rzeczy, ale chyba nic sobie nie szyła. Co prawda po sąsiedzku była krawcowa, ale ona zajmowała się raczej przeróbkami – z dzieciństwa nie pamiętam szytych ubrań. Mam za to takie rodzinne zdjęcie z końca lat 70., na którym jestem z rodzicami – my z matką mamy na sobie kożuchy do kostek, a ojciec – do kolan. Nie wiadomo, skąd wziął się mój, matka, która jest drobną osobą, weszła kiedyś do sklepu, a tam był jeden jedyny egzemplarz – tak mały rozmiar, że nie było chętnych, więc go kupiła. A kożuch ojca był bułgarski i został kupiony dzięki znajomościom. Wszyscy też mieliśmy Relaksy – oczywiście nie na tym zdjęciu, bo te buty pojawiły się chwilę później. Gdy byłam w pierwszej klasie podstawówki, to któregoś dnia wróciłam do domu w nie swoich butach – nie wiem, po czym rodzice to poznali, bo były identyczne, czarno-czerwone. Pamiętam, że tata miał srebrne, a mama żółte. Nic dziwnego, że potem nie miałam serca do mody z tego okresu, skoro te zapamiętane przedmioty były takie straszne. Jeszcze mi się przypomina moja wyśniona kurtka dżinsowa, która się potem oka-zała kurtką z Pewexu firmy Montana – jak dziś pamiętam, że kosztowała 21 dolarów. Był 1987 r., a zakup kurtki poprzedzony był dwuletnim marudze-niem. W niczym nie przypominała katanki Levisa, o której tak naprawdę marzyłam, ale która była już za droga.

To, co w Twojej książce najbardziej przyciągnęło moją uwagę, to ten drugi obieg ubrań, czyli chodzenie na ciuchy.

Za moich czasów ciuchów nie było już na Pradze, tylko w Rember-towie, gdzie nigdy nie pojechałam. W 1989 r. miałam 16 lat, a te ciuchy kojarzyły mi się z tandetą. Lata 80. stały zresztą pod znakiem ohydnej turec-kiej mody, pamiętam z dzieciństwa znajomą, która właśnie z Rembertowa przywoziła sobie dekatyzowane dżinsy, zwane marmurkami. Dla mnie to był szczyt obciachu.

w książce opisałaś warszawskie bazary, na które jeździło się w latach 50. i 60. – najpierw ciuchy były na bazarze różyckiego, potem na placu Szembeka, wreszcie na targowisku w okolicach Skaryszewskiej i lubelskiej. Co tam można było kupić?

26 27o pisaniu

rysowali modny fason. Zresztą jak pojawiała się nowa kolekcja Mody Polskiej, to relacjonowano ten fakt także w „Trybunie Ludu”. Moda była tematem, którym interesowały się tzw. poważne gazety, ale polskie kobiety nie do końca wiedziały, co jest modne. Często wybierały intu-icyjnie.

ale przecież pewne światowe trendy pokrywają się z tym, co w Polsce było modne!

Rzeczywiście. Zwłaszcza te silne trendy przybywały do nas ze świata niemal natychmiast. W latach 50. były to rozkloszowane spód-nice na halce, w latach 60. – mini. Franciszek Starowieyski opowiadał, że wrócił w 1966 r. z Paryża, który przyjął mini z rezerwą, a cała War-szawa chodziła już w takich spód-

niczkach. Moim zdaniem wynikało to także z tego, że taką spódnicę było bardzo łatwo zrobić. Prawdopodobnie modne Polki miały też skłonność do przesady – trafiłam na sporo takich opowieści, z których wynikało, że przed wyjazdem do wymarzonego Paryża, stroiły się u krawcowych. A na miejscu się okazywało, że wyglądają jak przebrane i musiały zarobić trochę pieniędzy, żeby kupić tani sweterek, zwyczajne spodnie i wyglądać jak paryżanki.

wtedy też na modową scenę i do Cedetu (Centralnego domu Towarowego w warszawie) wkraczają wreszcie ubrania Barbary Hoff. Bożena Toeplitz wspomina w Twojej książce, że to były rzeczy, za które ludzie byli gotowi oddać diabłu duszę, wybijali nawet szyby w sklepie.

Skąd Polki wtedy dowiadywały się, co jest modne?

To właśnie mnie zastanawiało. Pytałam wiele osób i najczęściej mi mówiono, że z modą jest jak z muzyką, przechodziła przez żelazną kur-tynę i to się po prostu wiedziało. Ale na pewno „Przekrój” miał wtedy rolę cywilizacyjną, jak pisze Justyna Jaworska w swoim doktoracie na temat tego pisma. Ale skąd Barbara Hoff, która pisała tam o modzie, wiedziała w latach 50., co jest modne, to zagadka.

od 1954 r. „Przekrój” publikował jej porady, m.in. jak zrobić ze spodni spódnicę.

Ten pomysł to jest wynalazek z czasów wojny – facetów nie było w domach, a kobiety zostawały z ich ciuchami i je przerabiały. Ale skąd Barbara Hoff znała trendy, skąd wiedziała, jak się zmienia talia w kolejnych sezonach? Oczywiście do redakcji „Przekroju” w Krakowie przychodziło „ELLE” – i choć ona mieszkała w Warszawie, to w końcu do niej trafiało. Opowiadała mi, że wystarczyło jej raz przejrzeć magazyn albo nawet zoba-czyć kawałek zdjęcia. Umiała to dzięki znajomości historii sztuki. Była prze-wodniczką kobiet po modzie „niby paryskiej” i radziła, jak przerobić rzeczy dostępne, na wersję modniejszą. W tej dziedzinie stała się mistrzynią – jej pomysłem były słynne trumniaki, czyli farbowane na czarno tenisówki, z których wycinało się język i miejsce na sznurówki, uzyskując baleriny. I jeszcze jej kolejny patent – w sklepach sportowych były wtedy bluzki wią-zane z tyłu, więc ona zalecała, by wiązanie wyciąć i nosząc ubranie tył na przód, cieszyć się obcisłą, modną bluzeczką z dekoltem. Zakładało się je do rozkloszowanych spódnic, do których kobiety szyły sobie halki, wykorzy-stując jako tworzywo tkaninę, z której robiło się siatki na muchy.

ale chyba nie tylko „Przekrój” pisał o modzie?

Oczywiście, zajmowały się tym też pisma popularne, które pomijam w książce, bo chciałam zrobić jasne rozgraniczenie między modą a odzie-żownictwem. Nie wszystko, co ludzie noszą, jest przecież modą. „Przy-jaciółka” miała wtedy milion czy dwa miliony nakładu i tam było dużo porad, a o modzie pisały nawet gazety codzienne. W „Życiu Warszawy” Jerzy Antkowiak albo któraś z projektantek z Mody Polskiej co tydzień

To była moda, która rodziła się sama, nie była dyktowana przez gazety, trendy, tylko wynikała z możliwości, ale też nieco z buntu wobec rzeczywistości.

28 29o pisaniu

Mówi, że robiła to, by walczyć z komunizmem. Trochę to brzmi śmiesznie, ale Barbara Hoff bez wątpienia jest osobą o tak wielkiej kultu-rze i gruntownym wykształceniu, że stalinowskie czasy, w których przyszło jej dorastać, musiały budzić w niej autentyczny lęk przed – jak to sama określa – sowietyzacją estetyczną. Chciała czy nie, trochę się przysłużyła temu, by w Polsce było wtedy nieco lepiej. Podobno Polki w tamtych czasach były najlepiej ubranymi dziewczynami z demoludów. Od znajomej dyplo-matki usłyszałam taką anegdotę – na Kubie znaleziono martwą kobietę, nie było żadnych wskazówek pozwalających ustalić, kim jest, ale w milicyjnym raporcie zapisano, że prawdopodobnie to Polka, bo jest elegancko ubrana.

Jak słucham Twojej opowieści o kolejnych latach – 50., 60. i 70., to zastanawiam się, czy masz wrażenie, że pisząc o modzie w Prl-u, pisałaś przede wszystkim o tamtych czasach i ich kolorycie, a mniej o samych ciuchach?

Starałam się taki efekt osiągnąć, dlatego tak mi zależało, by m.in. pokazać cały ten absurdalny proces produkcyjny. Stąd też w rozdziale o miesięczniku „Ty i Ja” tak dużo miejsca poświęcam historii założycieli pisma, która sporo mówi o powojennych latach. To zresztą Teresa Kuczyń-ska, współzałożycielka tego magazynu, napomina w którymś momencie: „PRL to nie były saturatory, to był system totalitarny, który kontrolował i represjonował”. Niezwykle nie lubię tej narracji, która często się pojawia w przypadku wspomnień o PRL-u, że wszystkie Polki były takie pomysłowe i same sobie zręcznie szyły ubrania. One sobie szyły, bo nie miały innego wyboru – tęskniły za zagranicą, nie dlatego, że były biedne, tylko z powodu odcięcia od niej. Naprawdę była żelazna kurtyna i wyjazd gdziekolwiek był bardzo trudny, a kiedy już się jechało, to miało się 100 dolarów i trzeba było wybierać, czy się kupi kawę czy bagietkę.

To może na koniec wyjaśniłabyś, o co chodzi z tymi wielbłądami w tytule Twojej książki?

Powiem tylko trochę – chodzi o to, że na ich przykładzie najlepiej widać, jak ludzka pamięć jest zawodna i jak płata nam figle.

To było zjawisko niesamowite. Cykl produkcji ubrań, które można było wtedy kupić w sklepach, trwał około dwóch lat. Przy ministerstwach działały komisje mody, były też laboratoria różnych przemysłów, zjednoczenia tych wszystkich przemysłów – i to one, w dużym uproszczeniu, pośredniczyły między fabrykami a sklepami. Na każdym szczeblu musiał się odbyć pokaz mody, potem kolekcję zatwierdzała komisja – to wymagało czasu. Fabryka najpierw oglądała kolekcję centralnego laboratorium (zrobioną na podsta-wie wytycznych Mody Polskiej lub Instytutu Wzornictwa Przemysłowego) i dopiero na tej podstawie mogła tworzyć swoją. Kiedy udało się już osiągnąć kompromis między modą sprzed dwóch lat, możliwościami i planem produk-cyjnym fabryki, to okazywało się, że akurat nie ma takiego materiału, który był potrzebny. Te problemy piętrzyły się na każdym szczeblu.

I jak z tym wszystkim radziła sobie Barbara Hoff?

Ona wymyślała kolekcję w sierpniu, a w listopadzie była w Cede-cie. Kiedy prowadziła jeszcze rubrykę w „Przekroju”, to najpierw rysowała ubrania, a potem szyła je u znajomej krawcowej i w różnych spółdzielniach, ubierała w nie swoich kolegów, których prezentowała na zdjęciach. Byli to m.in. Wojciech Pszoniak, Grażyna Hase i cała masa ówczesnych celebrytów. W końcu Barbara Hoff poszła do dyrektora Domów Centrum i powiedziała, że ona mu zrobi kolekcję, a on niech ją sprzeda. Dyrektor zawiózł ją do dyrektora Zakładów Odzieżowych Cora na Pradze i oni jej to uszyli. Były to sztruksowe sukienki, które zostały zapowiedziane w „Przekroju”. Sprze-dały się natychmiast. Kiedy w 1969 r. otwarto Juniora, pierwszy z Domów Towarowych Centrum, Hoff dostała tam swoje stoisko, a pod koniec lat 70. powstała nazwa Hoffland. Zawsze, gdy ktoś przyjeżdżał do Warszawy, to stawał w kolejce do Hofflandu. Barbara Hoff znała dyrektorów fabryk i spółdzielni włókienniczych w całym kraju. Wsiadała w auto i sprawdzała, kto i co może jej uszyć do nowej kolekcji, potem pilnowała, by wszystko było porządnie wykonane. Te ubrania nie były w jakimś doskonałym gatunku, ale rzeczywiście były inne i bardzo modne. Totalna rewolucja.

Czy dowiedziałaś się, dlaczego się tym zajęła?

30 31o pisaniu

Ciekawi Panią związek między człowiekiem a przestrzenią, która go otacza?

Kiedy pisałam swoją pierwszą książkę, czyli „Stację Muranów”, zadawałam sobie pytanie, jak ludzie, którzy mieszkają na terenie dawnego getta, na osiedlu-pomniku zbudowanym na gru-zach i z gruzów, odnajdują się w tym miejscu. Czy mają świadomość tego, co tu było w prze-szłości i co się wydarzyło? Jakie to ma dla nich znaczenie? I prościej – jak im się tu żyje? Cie-kawiło mnie to także dlatego, że sama właśnie przeprowadziłam się z Krakowa do Warszawy i wynajęłam mieszkanie na Chłodnej, blisko

kładki łączącej kiedyś dwie części getta. Czytałam „Getto warszawskie” Jacka Leociaka i Barbary Engelking, chodziłam po okolicy, chłonęłam ten klimat. Zastanawiałam się, czy na kimś, kto tu mieszka, historia tego miej-sca w jakiś sposób osiada, czy może da się tu żyć tak, jakby nigdy nic. Dużo czasu zajęło mi zaakceptowanie faktu, że można się zupełnie nie przejmo-

Beata Chomątowska jest pisarką

i dziennikarką, autorką „ Stacji

M uranów ”, b iograf i i „ l ac he r t

i Szanajca. architekci awangardy”,

powieści „Prawdziwych przyjaciół

poznaje się w Bredzie” oraz książki

„Pałac. Biografia intymna”. Jest też

założycielką Stowarzyszenia Inicja-

tyw Społeczno-Kulturalnych „Sta-

cja Muranów”.

Opowieść z Pałacem w tle

O historiach tak nieprawdopodobnych, że wydają się zmyślone, pisaniu po godzinach i czytaniu miejskich biografii opowiada Beata Chomątowska, pisarka i dziennikarka

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

32 33o pisaniu

Kultury i Nauki w Warszawie, wzorowanego na mitycznym Pałacu Rad wła-śnie. W „Stacji Muranów” taką nieprawdopodobną historią jest ta o losach Pinkusa Szenicera, który powrócił po wojnie na Muranów, bo go odbudo-wać. Bierut, który na plac budowy zawitał, po krótkiej rozmowie, obiecał mu mieszkanie. Na jego cześć Pinkus dał jednemu z synów na imię Bolesław. Sam został w końcu dozorcą na żydowskim cmentarzu przy Gęsiej, potem to właśnie syn z imieniem po Bierucie przejął tę funkcję. Ale losy Bolesława potoczyły się w bardzo zawikłany sposób, wystąpił np. w teledysku Leszka Bubla, kandydata na prezydenta, który wprost mówił o swoim antysemity-zmie. To taka szkatułkowa historia, a jej osią są zdarzenia, które układają się, jak w dobrym filmie fabularnym.

Czasem oddaje Pani głos swoim bohaterom. o sobie mówią rainer Mahlamaki, fiński architekt, autor projektu Muzeum Historii Żydów Polskich na Muranowie, Kamil Sipowicz, a w książce o Pałacu elżbieta Michalska, która opiekowała się kotami tam mieszkającymi. Skąd ten pomysł?

Jestem zwolenniczką ożywiania narracji. Często narracja pierwszo-osobowa także po prostu lepiej brzmi. Tak było w przypadku Kamila Sipo-wicza, artysty i chłopaka z Muranowa. Spacerowałam z nim po dzielnicy i nagrywałam jego opowieść. Uznałam, że żywy język najlepiej odda jego punkt widzenia. Z tego powodu lubię też w książkach dialogi. One są rzadko stosowane w polskim reportażu, jakby autorzy obawiali się, że wprowadza-jąc je, mogą zafałszować rzeczywistość. Zaś autorzy anglojęzyczni często wykorzystują takie parafabularne zabiegi, które uatrakcyjniają przekaz.

To jak pracuje Pani nad swoimi książkami, by złożyć w całość te wszystkie skomplikowane, wielowątkowe ludzkie historie? Czy spędza Pani długie tygodnie w archiwach i bibliotekach studiując źródła historyczne? Czy przede wszystkim rozmawia Pani z ludźmi?

Zaczynam od przeczytania wszystkiego, co już na dany temat napi-sano, żeby nie kopiować pomysłów innych. A potem idę konkretnymi tro-pami, np. przeglądam archiwalne roczniki gazet według określonego klucza. Bardzo lubię ten etap, choć jest żmudną pracą. Pisząc „Stację Muranów”

wać przeszłością, żyjąc na terenie warszawskiego getta. Wcześniej sądzi-łam, że każdy musi jakoś świadomie czy podświadomie odczuwać jej ciężar i sobie z nim radzić. Ale teraz wiem, że to kwestia wrażliwości, którą ma się lub nie, lecz nie można jej wymagać od innych. Kogoś kompletnie ta część narracji może nie interesować – po prostu przyjechał na Muranów z drugiego krańca Polski, cieszył się, że dostał tu mieszkanie i nie zadawał sobie żadnych pytań.

w swoich książkach pokazuje Pani miejsca i budynki właśnie poprzez historie ludzi z nimi związanych. w przypadku Pałacu Kultury to był i Józef Sigalin, naczelny architekt warszawy, i Hanna Szczubełek, pałacowa kronikarka. ale w Pani opowieści pojawia się też mnóstwo postaci drugoplanowych, jak choćby John Kowalczyk, miliarder zza oceanu. w latach 90. chciał Pałac odkupić i przebudować, a potem zniknął, bo – jak się okazało – został w Teksasie zastrzelony przez mściwego teścia.

Ludzi interesują przede wszystkim inni ludzie. Jesteśmy zwierzę-tami społecznymi. Duński urbanista Jan Gehl w książce „Miasta dla ludzi” zanalizował to, na co zwracamy uwagę, kiedy poruszamy się po przestrzeni miejskiej, np. przed jakimi witrynami przystajemy. Z jego badań wynika, że szybko mijamy siedziby banków, ale w pobliżu ulicznych grajków czy wystaw sklepowych, na których są jakieś elementy życia codziennego, spę-dzamy więcej czasu. Oczywiście można opowiadać o architekturze tech-nicznym, fachowym językiem, ale mnie zupełnie nie interesuje pisanie takich książek. Moim zdaniem najciekawsze jest to, w jak nieprawdopo-dobny sposób układają się ludzkie losy.

Taka opowieść, która wydaje się całkiem zmyślona, otwiera książkę o Pałacu.

Jest jak baśń z morałem o czterech braciach. Jeden chciał wybudo-wać Pałac Rad w Moskwie, jego projekt został wyróżniony, a kiedy przyje-chał pracować do Związku Radzieckiego, został uznany za szpiega, uwię-ziony i rozstrzelany. Drugi zginął w Charkowie. Najmłodszy to Józef Sigalin, który stał się pełnomocnikiem polskiego rządu do spraw budowy Pałacu

34 35o pisaniu

przestudiowałam na mikrofilmach w Bibliotece Narodowej roczniki kilku tytułów z lat 1949-1951 i z 1946 r. pod kątem informacji o tej dzielnicy. Często godzinami nie trafia się na nic ciekawego, oczy bolą, ale w pełni rekompen-sują to chwile, gdy znajdzie się wzmiankę, tekst, zdjęcie, na które wcześniej nikt nie zwrócił uwagi – może stać się zalążkiem całej historii. W odnie-sieniu do oficjalnych przekazów z okresu PRL trzeba jednak uważać – często 90 proc. z nich było propagandą lub wręcz tworzeniem równoległej rzeczywistości. Warto zawsze konsultować się z historykiem lub znawcą danej tematyki. Sięgam też po źródła dotyczące poszczególnych wątków, np. w przypadku wątku moskiewskiego Pałacu Rad zagłębiłam się w histo-rię Le Corbusiera, który też startował w konkursie architektonicznym na projekt tego budynku. Druga rzecz to spotkania z ludźmi – z bohaterami, ich rodzinami i przyjaciółmi. Nic ich nie zastąpi, tym bardziej, że ludzie z przedwojennego pokolenia już niestety odchodzą i to ostatni moment, by uzyskać relacje z pierwszej ręki, w dodatku kilku świadków tamtych zda-rzeń. Pamięć ludzka bywa zawodna – często ta sama historia relacjonowana przez dwie różne osoby brzmi zupełnie inaczej. Czasem rozmawiam też z ekspertami w danej dziedzinie, np. z autorami specjalistycznych książek i staram się, by rozkodowali zawarte w swoich pracach informacje na użytek zwykłego czytelnika, który nie rozumie fachowego języka.

Jak długo pracuje Pani nad jedną książką?

Przez kilkanaście lat byłam dziennikarką ekonomiczną, teksty reportażowe pisałam po godzinach. To był trochę pragmatyczny wybór – wiedziałam zawsze, że będę zajmować się pisaniem, ale potrzebowałam sta-łego źródła utrzymania, naturalnym wyborem było więc dziennikarstwo. W działach kultury czy reportażu, co najbardziej mnie interesowało, długo czekało się na etat (kiedy jeszcze były etaty), do ekonomii nikt nie chciał iść, a ja skończyłam studia o takim profilu, więc bez trudu udało mi się przeko-nać pierwszego szefa, że będę właściwą osobą na właściwym miejscu. Potem już tak toczyło się dalej siłą rozpędu – nabywałam doświadczenia, zmienia-łam redakcje. Potraktowałam dziedzinę, która nigdy nie była moją pasją, jak wyzwanie – starałam się zrozumieć zależności nią rządzące, a potem pisać o niej zrozumiałym językiem, w interesujący sposób. Ciągnęło mnie jednak do zupełnie innych tematów. Piętno wieloletniego zajmowania się ekonomią

Moim zdaniem najciekawsze jest to, w jak

nieprawdopodobny sposób układają się

ludzkie losy.

36 37o pisaniu

mnie w jakiś sposób uratował, gdy zastanawiałam się, jak rzucić kom-pletnie nieinteresujące mnie studia. Zaproponował, żebym napisała pracę o Festiwalu Kultury Żydow-skiej na Kazimierzu, dodając podty-tuł „wymiar wewnętrzny i między-narodowy”, by temat w ogóle został zaakceptowany. Wtedy zaczęłam się interesować historią i kulturą Żydów w Polsce. Ale potem była długa przerwa – zostałam dzien-nikarką, trafiłam do działu eko-nomicznego. Do Warszawy prze-niosłam się w momencie pewnych zawirowań w życiu, chciałam zmie-nić mieszkanie i pracę. Nie znałam miasta, intrygowało mnie, postano-wiłam więc zamieszkać w centrum, żeby wszędzie chodzić piechotą lub jeździć rowerem. Pierwsze miesz-kanie, które mi się spodobało ze względu na swoją specyfikę, a nie

lokalizację, było właśnie na Muranowie. Podczas spacerów dom-praca-dom zrozumiałam, że przecież znam wszystkie nazwy ulic i wiem, jak wyglądały na zdjęciach archiwalnych, gdy jeszcze było tu getto. Wtedy zaczęłam się zastanawiać, jak ludzie tu żyją i stąd się wzięła „Stacja Muranów”. Potem, żeby odpocząć od tego tematu, napisałam powieść „Prawdziwych przyja-ciół poznaje się w Bredzie”, której pierwszy szkic powstał jeszcze wcześniej, od dłuższego czasu miałam tę historię w głowie i myślałam o jej opisaniu. To taka trochę autobiograficzna zabawa doświadczeniami z czasów, gdy mieszkałam w Holandii, gdzie pojechałam na stypendium programu Tem-pus. Naturalną kontynuacją „Stacji Muranów” stała się natomiast biografia awangardowych architektów z grupy Praesens – Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy. Z kolei napisanie książki o Pałacu zaproponowało mi Wydaw-nictwo Znak. Wiedziałam, że muszę na nią znaleźć swój własny pomysł.

sprawiło, że nie przedstawiałam się jako pisarka, aż do trzeciej książki – wówczas uznałam, że jest to uprawnione. Taka transformacja nie jest łatwa, ale wiedziałam, że jeśli nie chcę zmarnować więcej czasu i zająć się tym, co zawsze naprawdę chciałam robić, muszę się zawziąć, zacisnąć zęby. Mate-riał do tej pierwszej, czyli do „Stacji Muranów”, zaczęłam zbierać jeszcze przed rozesłaniem propozycji do wydawców. Praca nad książką zajęła mi cztery lata. Z biografią Pałacu poszło szybciej, bo trochę materiałów już miałam, np. o Józefie Sigalinie i Biurze Odbudowy Stolicy. Pracowałam nad nią dwa lata, ale już nigdy nie chciałabym pisać w takim tempie. Robiłam to z doskoku, wcześnie rano przed pójściem do pracy, wieczorami po pracy i we wszystkie weekendy. Kolejne książki na pewno powstaną w innym try-bie – mam poczucie, że już odrobiłam czas stracony na ekonomię, choć nie żałuję tamtych doświadczeń, dzięki nim mam do wielu spraw dystans. Ide-alnie byłoby żyć tylko z pisania, mieć czas, by zastanawiać się nad każdym fragmentem, cyzelować go po kilka godzin. Choć z drugiej strony czasowe ograniczenia dyscyplinują. Inaczej mogłoby się okazać, że dążenie do per-fekcji nie pozwala mi wyjść poza pierwsze zdanie o „smukłej amazonce, która jedzie alejkami Lasku Bulońskiego”, jak to się przydarzyło bohaterowi „Dżumy” Camusa.

Pochodzi Pani z Krakowa, a przywraca Pani pamięć o nieistniejącej warszawie i o ludziach, którzy tu mieszkali i tworzyli, a zniknęli z naszej pamięci. dlaczego?

Nic w tym dziwnego – przecież urodzenie i dorastanie w jakimś miejscu, nawet jeśli jest to Kraków, nie determinuje, że czyjeś życie będzie na zawsze z nim związane i nie zainteresuje się niczym innym. To samo odnosi się do Warszawy, którą również lubię, ale kto wie, gdzie znajdę się za rok czy dwa. Spojrzenie z zewnątrz na dane miejsce bywa świeższe, człowiek dostrzega często coś, co innym spowszedniało i nie zwracają na to uwagi. Z Warszawą było tak: studiowałam na Akademii Ekonomicznej w Krako-wie (dziś to Uniwersytet Ekonomiczny), ale kompletnie tam nie pasowałam. Wybrałam europeistykę, jak wszyscy humaniści zagubieni na tej uczelni, i na szczęście moim promotorem został prof. Kazimierz Urban. Zajmował się mniejszościami religijnymi, wydał m.in. monumentalną pracę „Cmenta-rze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966”. On

Listy są zawsze fascynującym materiałem, bo dają możliwość podejrzenia czyjejś prywatności, dotknięcia relacji międzyludzkich.

38 39o pisaniu

Poszłam tropem miejskich biografii pisanych przez anglojęzycznych auto-rów, które bardzo lubię. Jedna z nich to „Berlin Now” Petera Schneidera, który poprzez kilkadziesiąt historii pokazuje tożsamość Berlina po upadku muru, specyfikę i różne oblicza tego miasta. To był dla mnie najważniejszy punkt odniesienia.

Czy pokazując jedno miejsce – jeden budynek, jedną dzielnicę, ulicę, wieś – na przestrzeni lat, można opowiedzieć o przemianach historycznych, społecznych, obyczajowych, które miały miejsce w całym kraju?

Zdecydowanie. To świetnie widać na przykładzie Pałacu Kultury, który ze swoją pokręconą, bałaganiarską, dziwną, ale fascynującą historią, jest Polską w pigułce. W nim się wszystko w jakiś nieprawdopodobny sposób skupiło, jak w soczewce. Jest nurt oficjalny – propaganda, pochody, wizyty oficjeli, jest i kontrkultura – festiwal młodzieży, Jazz Jamboree i koncerty w Sali Kongresowej, nie tylko ten Rolling Stonesów. Potem przychodzi stan wojenny, porządku na piętrach pilnują żołnierze z bronią, którzy wdają się w romanse z pracownicami Pałacu. W toaletach trwa pokątny handel mięsem, w pomieszczeniach PAN-u jest szmuglowana bibuła. Po 1989 r. wokół gmachu wyrasta wielki bazar, a próby „zrobienia czegoś” z Pałacem, pokazują nasze kompleksy względem Zachodu. Ten budynek jest trochę jak mieszkanie, w którym przez lata się wszystko nawarstwiało. Mimo że był w Warszawie obcym tworem, stał się naszym lustrem.

Polacy pisali też do niego listy.

I ciągle piszą. Hanna Szczubełek, pałacowa kronikarka, najciekaw-sze trzyma w teczce z korespondencją nietypową. Ludzie postrzegali ten budynek jako siedzibę najwyższych władz, co zresztą świetnie wpisuje się w antropologiczną interpretację symboliki Pałacu jako środka świata, świę-tego słupa, świeckiej świątyni. Bardzo dziwny jest np. list od właściciela radyjka Sonatina, w którym urwał się drucik. Ktoś temu Panu powiedział, że w Warszawie jest „Archiwóm”, w którym takie radia są skupowane. Pałac w jego oczach stał się więc miejscem, w którym jest wszystko, takim baśnio-wym zbiorem rzeczy zaprzeszłych. Ale pisały do Pałacu też dzieci z prośbą

o podarki, bo uważały, że właśnie tu mieszka św. Mikołaj. Pisali naukowcy. Był pan, który chciał stworzyć wielki model Pałacu z zapałek, inny pro-sił o zakwaterowanie w budynku, w związku z prowadzonymi przez siebie badaniami nad piorunami. Ktoś chciał, by ukarano sąsiada, który zabrał mu miedzę, ktoś prosił o interwencję samego „Toważysza Edwarda Gierka”. Listy są zawsze fascynującym materiałem, bo dają możliwość podejrzenia czyjejś prywatności, dotknięcia relacji międzyludzkich.

a czy miała Pani sygnały, że ktoś po przeczytaniu którejś Pani książki nie tylko czegoś się dowiedział, ale też coś zrozumiał?

Sporo było takich reakcji po „Stacji Muranów”. Czasem prowadzę spacery po tej dzielnicy i zdarza się, że na końcu podchodzą do mnie właś- nie takie osoby. To przeważnie młodzi ludzie, choć zdarzyła się i starsza pani, która tu mieszkała, a nie do końca zdawała sobie sprawę z tego, co to za miejsce. Skontaktowała się też ze mną wnuczka architekta Maksymiliana Goldberga, córka jego syna Piotra, który zmienił nazwisko i odciął się od żydowskich korzeni. Jej dziadek zginął w getcie, ojciec ukrywał się u rodziny Lachertów na Saskiej Kępie. Ona teraz, jako osoba dorosła, próbuje zre-konstruować tę część rodzinnej historii, o której dowiedziała się ze „Stacji Muranów”. To są momenty, w których widzę, że moja książka żyje w dobry sposób i czuję sens tego, co robię.

40 41o pisaniu

Skąd się wziął pomysł na książkę, w której opisałaś swoją podróż na Syberię śladami dziadków, którzy zostali tam zesłani?

Chciałam spisać tę historię, ale głównie dla nich. Nie myślałam, by to wydawać w formie książ-kowej. Punktem zwrotnym był moment, gdy zaczęłam jeździć z prelekcjami podróżniczymi i opowiadając o tej wyprawie, umieszczałam w narracji historię moich dziadków.

I jak reagowali na to słuchacze?

Podchodzili do mnie 30-latkowie i mówili: „Nie ma już moich dziadków, zazdroszczę ci, że mogłaś o tyle rzeczy dopytać”. Ludzie zaczęli mi wysyłać swoje drzewa genealogiczne i choć mnie oczywiście nie interesuje takie konkretne drzewo, to cieszy mnie, że coś poruszam, buduję mosty mię-dzy pokoleniami. To dla mnie ważne, bo jestem niepoprawnie zakochana w starszych osobach, nigdy nie przejdę obojętnie obok, zawsze się zapytam, czy nie potrzebują pomocy. Pewnie jestem upierdliwa, ale też boli mnie, że w naszym społeczeństwie są na marginesie, że nie ma dla nich miej-

Małgorzata Szumska jest podróż-

niczką, blogerką, absolwentką

wrocławskiej PwST. Jej pierwszą

książkę „Zielona sukienka. Przez

rosję i Kazachstan śladami rodzin-

nej historii” wydało wydawnictwo

Znak.

Zielona sukienka babci

O słuchaniu opowieści dziadka Staszka i babci Janki, wyprawie na Syberię i opisywaniu losów rodziny opowiada Małgorzata Szumska, podróżniczka i blogerka

Rozmawia: OlA RzążewskA

42 43o pisaniu

Jakie emocje grały w Tobie najmocniej, gdy ruszyłaś w podróż przez wileńszczyznę, Moskwę do Kazachstanu?

Najpierw było poczucie przygody. Jechałam na Syberię i nie wiedziałam, że będzie z tego taka wielka historia. W Wilnie czułam się bardzo samotna, wspominałam pobyt tam z dziadkami i myślałam, że nigdy już tam razem nie wró-cimy. Im bliżej byłam Mokruszy, tym bardziej się bałam, że niczego nie znajdę, że to nie ma sensu, że odbiję się od jakichś ruin. Ale odnalazłam nie tylko tę wioskę, ale i przyjaciółkę babci, więc przyszła euforia. Potem to spotkanie z Szurą, tego się nie da opisać, to było coś przepięknego. A w Kazachstanie widziałam więzienie, w którym był dziadek i znów czułam, jakbym miała tonę kamieni na plecach

i musiała je dźwigać. To był pełen wachlarz emocji, dlatego powiedziałam już nie raz, że Kazachstan mnie pokonał.

Twój dziadek też o tym nie mówił. Jakby Kazachstan pokonał was oboje…

Tak, trochę tak. Wydaje mi się, że po prostu łatwiej się mówi o latach chwały, niż o latach, gdy traciło się honor. O partyzantce dziadek opowia-dał godzinami – jak wysadzał podkłady kolejowe, jak ratował ludzi. Byłam wtedy młoda, miałam inne rzeczy w głowie, mało pytałam, a dziś dziadka już nie ma. Babcia miała z nim cichą umowę, że o zsyłce nie rozmawiają. Kazachstan pokonał mnie w sensie emocjonalnym – po tych skokach od euforii do poczucia kompletnego tragizmu, w pewnym momencie stwier-dziłam, że muszę wracać do domu, pogadać z babcią i odpocząć.

sca. Więc ucieszyłam się, że młodzi ludzie zaczynają się nimi interesować po wysłuchaniu mojej opowieści. Tłumaczę im, że dziadkowie mają lepsze historie na koncie, niż te z filmów Tarantino czy Almodovara, bo prze-cież te historie wojenne są mocne, wzruszające, czasem – paradoksalnie – śmieszne.

Z historii bardzo prywatnej stworzyłaś opowieść, która stała się publiczna…

Nie chodzi o to, że jestem niepoprawną ekshibicjonistką. Zoba-czyłam po prostu, że ta historia potrafi zdziałać dobre rzeczy, że inspiruje. Przedyskutowałam to z babcią i obie uznałyśmy, że warto, choć nie jest to wyjątkowa historia, podobnych było przecież kilkaset tysięcy. Gdyby ktoś mnie dziś zapytał, co czyni ją tak niepowtarzalną i szczególną, musiała-bym przyznać, że tylko to, że została wypowiedziana głośno. Gdyby poroz-mawiać z pięcioma innymi starszymi osobami, które mają za sobą wojnę, powstanie czy zsyłkę, to każda z ich opowieści okaże się mocna i będzie się chciało jej słuchać. Tylko my nie mamy czasu, by zapytać i poznać odpo-wiedź.

Spisując historię swojej podróży, opowiedziałaś też dzieje rodziny.

Każdemu to powiem – jeśli jeszcze tego nie tropiłeś, to na co cze-kasz? Dla mnie niezwykle ważne było – wiem, że brzmi to patetycznie z ust 26-latki – kim jestem i dlaczego taka jestem. Po drugie, pamięć jest zawodna. A przecież takie rodzinne historie budują naszą tożsamość – nie tylko tożsamość jednostki, ale też całego społeczeństwa. Jeśli nie nagramy albo nie zapiszemy opowieści starszego pokolenia, to one znikną. Nawet jeśli ktoś powie: „Ja nie miałem kontaktu z dziadkami i te historie mnie nie wyrzeźbiły”, warto pomyśleć, że dziś nie siedzielibyśmy sobie z kawą i książką, gdyby nasi dziadkowie nie przelewali za nas krwi. Pamięć o ich życiu jest ukłonem, podziękowaniem i uhonorowaniem tego, co zrobili. To pokolenie dużo cierpiało, dużo ryzykowało, warto im pokazać, że ciągle pamiętamy.

Pamięć jest zawodna. A przecież takie rodzinne historie budują naszą tożsamość – nie tylko tożsamość jednostki, ale też całego społeczeństwa.

44 45o pisaniu

a jakie były reakcje następnych czytelników?

Wiele osób mówiło mi: „Dawno nie płakałam na książce, a ta dopro-wadziła mnie do łez, do śmiechu i znowu do łez”. Wydaje mi się, że to naj-ważniejsze, co mam na jej obronę – jest prawdziwa i emocjonalna. Dla-tego zachęcam innych do spisywania historii rodzinnych, bo jeśli piszesz o takich rzeczach i piszesz od serca, a nie po to, by się chwalić, to musi być dobre. To bardzo miłe, że ludzie zainspirowani tą opowieścią, piszą do mnie o swoich losach, powstają na nowo mosty między pokoleniami.

a czemu ta tytułowa zielona sukienka stała się tak ważna w życiu Twojej babci?

Dla mnie jest symbolem miłości. Dziadek chciał kupić materiał na sukienkę, gdy był w więzieniu. W zamian za papierosy, przyniósł mu go strażnik. Materiał był zielony, a to przecież kolor nadziei. Dla mnie to się wszystko pięknie układa, bo przecież dziadek powiedział do babci: „Uszyj sukienkę i czekaj w niej na mnie”. I w dniu, w którym wyszedł z więzie-nia, babcia miała na sobie tę sukienkę. Według mnie ta sukienka opowiada o wielkiej miłości, dlatego wyciągnęłam ją na pierwszy plan i nadałam jej takie znaczenie.

Co zmieniła książka w życiu Twojej babci?

Wspominałam już, że w Wilnie byłam smutna, bo myślałam, że nigdy tu już z babcią nie przyjadę. Ale pomyliłam się. Po dwóch latach naszej pracy nad książką, ciężkiej pracy z emocjami, babcia mówi: „Ja to bym chciała jeszcze raz do Wilna pojechać…”. Dwa tygodnie później sie-dzimy w aucie, tata prowadzi, babcia z tyłu śpiewa pieśni syberyjskie i rosyj-skie. Byliśmy tam tydzień i zdarzył się taki moment, że babcia siedziała z siostrą mojego dziadka, trzymały się za ręce i jedna mówi do drugiej: „To co? Widzimy się już ostatni raz w życiu po tej stronie?”. Ja i mój ojciec pła-czemy, a one z wielką pogodą ducha cieszą się, że mogły się spotkać, by się pożegnać. Gdyby nie książka, babci nie starczyłoby na to energii. Bo już po śmierci Staszka, czyli mojego dziadka, opadła z sił, a książka znów podniosła ją w górę.

Jak tę książkę przyjąłby Twój dziadek?

Wszystkie fragmenty o nim były pisane przez łzy. Ale myślę, że byłby dumny, pewnie cieszyłby się z samej podróży, może nawet chciałby więcej opowiedzieć? I chciałby, by historia o nim, o młodym „Jastrzębiu” – taki miał przydomek w partyzantce – żyła w pamięci innych ludzi. Jak byłam teraz na Wileńszczyźnie, to moi wujkowie, którzy są w wieku mojego ojca, mówili: „Twój dziadek tak zawsze pięknie opowiadał, myśmy uwielbiali słuchać; on pił i gadał”. Więc chcę wierzyć, że dodałby wiele do tej książki i stałby się tak ważną jej częścią, jak stała się babcia Janka. Gdyby żył, byli-byśmy równoprawną trójką bohaterów – Janka, Staszek, no i ja.

Czy pamiętasz jeszcze coś z rozmów z dziadkiem?

Byłam jedyną w domu „zarazą”, która go wypytywała, a babcia czasem na niego krzyczała: „Tyle jej mówisz, że potem nie będzie po nocach spała!”. Pierwszy raz zaczęłam pisać książkę o dziadku, jak miałam 11 lat, bo już wtedy poczułam, że ta historia jest niesamowita. Moja rodzina ironicznie nazywała mnie wtedy „Szymborską”, bo wchodziłam na drzewa z pamiętniczkiem, szu-kałam natchnienia i pisałam. Jechałam do sklepu po dwa piwa dla dziadka, dawałam mu je, przy pierwszym zaczynał mówić, drugie sączył powoli i snuł swoje opowieści. Natomiast w momencie, gdy usłyszał, że piszę książkę, zaczął podawać suche fakty, jakby chciał, bym zapisała kalendarium tamtych wyda-rzeń. Ale byłam wtedy jeszcze dzieckiem, miałam pstro w głowie i myślałam:

„Nuda, wrócę do tego później”. Niestety nie wróciłam. Stałam się nastolatką – zbuntowaną, chodzącą na dyskoteki, która ma chłopaka i jest przekonana, że na historię dziadka ma jeszcze czas. A potem on zachorował na raka, był za słaby, by o tym opowiadać. Teraz już nigdy nie dowiem się wielu rzeczy.

To jaka była rola babci? Czy ona teraz, gdy pisałaś, przypominała Ci różne historie dziadka?

Godzinami z nią przesiadywałam, chciałam by każdą opowiedziała mi jeszcze kilka razy. Tak się jednak wsłuchiwałam, że nie potrafiłam noto-wać, płakałam razem z babcią, przeżywając te opowieści na nowo. Ona była też moim pierwszym redaktorem. Czytała, poprawiała różne rzeczy, ale w końcu powiedziała, że nie ma tam żadnego kłamstwa, więc jest ok.

46 47o pisaniu

„Zapach truskawek” to zbiór rodzinnych opowieści i przepisów na pyszne potrawy, pełen smaków, zapachów i kolorów. Mnóstwo tu też przedmiotów, które przywołują wspomnienia. Najważniejszy jest chyba stół, wokół którego krąży cała historia. Jaki jest Twój stół?

Okrągły, drewniany, z pięknie wygiętymi nóż-kami. Moja mama kupiła go na targu staroci za 60 złotych. Staram się zapanować nad tym, co się na nim dzieje, ale on żyje swoim własnym życiem. Piętrzą się na nim gazety, książki, zeszyty, notesy, leży na nim serwetka zrobiona na szydełku przez moją babcię, stoi kubeczek z ołówkami i kwiaty

w wazonie albo doniczce. Choć mam biurko, najbardziej lubię pracować wła-śnie przy stole, przy którym jem posiłki. Przy stole najlepiej się też rozmawia.

Piszesz w swojej książce, że chcesz być ogniwem łączącym przeszłość z teraźniejszością i nosicielem historii. I dodajesz: „choć moja opowieść jest podziurawiona, nieskładna i pozbawiona chronologii, myślę, że udaje mi się przekazać jej sedno i osiągnąć najważniejszy cel: ocalić ją od zapomnienia”.

anna włodarcz yk jest autorką

k s i ą ż k i „ Z a p a c h t r u s k a w e k .

rodzinne opowieści”. od 2007 r.

prowadzi bloga Strawberries from

Poland (www.strawberriesfrom-

poland.blogspot.com).

Wyłuskuję codzienność

O smaku miętusów od prababci Janinki, nieprzeprowadzonych rozmowach, zeszycie z przepisami cioci Loli i plamach z jedzenia na pożółkłych kartkach opowiada Anna Włodarczyk, autorka książki „Zapach truskawek. Rodzinne opowieści”

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

48 o pisaniu

Nasze wspomnienia przecież też są niespójne, poszarpane, nie-pełne. Gdybym miała poczucie, że przez ten swój fragmentaryzm nie mają wartości, nie napisałabym książki. Wiedziałam, że nie dam rady zachować porządku chronologicznego, więc podzieliłam moją opowieść na cztery pory roku i poszukałam w swojej pamięci historii związanych z wiosną, latem, jesienią i zimą. Pracowałam przez kilka miesięcy, ale zrywami. Pisa-łam o tym, o czym akurat miałam chęć pisać, nie po kolei. Dopiero potem ta układanka złożyła się w jakąś całość. Najbardziej lubię tę opowieść, od któ-rej zaczęłam, o prababci Janince, czyli najstarszej osobie, którą pamiętam.

a pamiętasz smak miętusów, które prababcia nosiła w kieszeniach kamizelki?

Potrafię go sobie wyobrazić. Tak jak ich kolor, kształt, fakturę, opa-kowanie. Idealizuję pewnie ten smak z dzieciństwa, a może wymyślam go na nowo?

w swojej książce piszesz również o tym, co trudne, o relacji z ojcem. Tu też pojawiają się przedmioty z nim związane – drewniana fujarka, którą wystrugał, rower, szuflada pełna kartek, książka „Kompot z mirabelek”, którą napisał. one pomagają Ci opowiedzieć tę historię, są punktami zaczepienia?

One budują tę opowieść, są kluczowe. Jak rekwizyty w sztuce teatralnej. Odtwarzam je w swojej głowie i opisuję. Przedmioty z dzieciń-stwa pamięta się najlepiej, a wspomnienia o nich są niebywale plastyczne.

Bardzo przejmująco opowiadasz też o zbiorze pożółkłych karteczek zapisanych przez babcię i prababcię, na których były przepisy na makowce, torty, naleśniki, precelki. Trafiłaś na niego jako nastolatka?

Tak i nie doceniłam wtedy tego znaleziska, a ten plik przepisów potem zaginął, pewnie ktoś go wyrzucił. Stał się dla mnie symbolem wszyst-kich nieprzeprowadzonych rozmów, niewysłuchanych opowieści, nieodby-tych spotkań. Wydaje mi się cenniejszy niż złoty pierścionek po babci. To poczucie straty cały czas we mnie tkwi – śni mi się, że te kartki odzyskuję,

Gdybym miała poczucie, że przez ten swój fragmentaryzm nasze wspomnienia

nie mają wartości, nie napisałabym

książki.

50 51o pisaniu

a trzymałam je ponad 10 lat, bo z każdą z nich wiązała się historia jakiejś miłości, przyjaźni, rozczarowania. Ułożyłam je w rządku, zrobiłam im zdję-cie i to było nasze symboliczne pożegnanie. Taki los spotkał też misia – rozstałam się z nim, ale będę o nim pamiętać. Wychodzę z założenia, że jak dom jest zaśmiecony, umysł też jest zaśmiecony. Czym innym są stare, piękne przedmioty, a czym innym obrastanie w rupiecie.

a są rzeczy, których nigdy byś się nie pozbyła?

Stare książki kulinarne, zeszyty z przepisami i fotografie. Inne przedmioty są dla mnie mniej istotne.

Jaka jest najstarsza książka kucharską, którą masz w swoich zbiorach?

To „Kucharka litewska” Wincentyny Zawadzkiej z 1870 r. Dostałam ją rok temu od przyjaciółki, którą na jakiejś imprezie kulturalnej zaczepiła starsza pani i zaoferowała całą torbę starych książek. Ewa jest po poloni-styce, kupiła je w ciemno i znalazła tam taką perłę. To z wielu względów najcenniejsza rzecz w mojej kolekcji, ponieważ jest też cudownym prezen-tem od bliskiej mi osoby. Wiem, że wcześniej „Kucharka litewska” należała do pani Alfonsowej Krzywej, bo jest w niej jej parafka i ex-libris jej męża. Książek kucharskich mam około trzystu, ale ta jest wyjątkowa.

w starych książkach kulinarnych też kryją się opowieści?

Najpiękniejsze w nich jest to, co między wierszami, te dopiski, notatki, plamy z jedzenia na pożółkłych kartkach. Widać, że ktoś żył z tymi przepisami, coś skreślił, zmienił, dodał, poprawił proporcje. Ja w swoich książkach też robię notatki, lubię, jak są trochę pomiętolone i przybrudzone. Największy komplement dla mnie, jako autorki, to zobaczyć, że moja książka żyje, a nie przykurzona stoi na półce.

one płoną mi w rękach, nagle znikają. Nie mają oczywiście żadnej wartości materialnej, tylko sentymentalną. Babcia Marysia odeszła za wcześnie, nie zdążyłam z nią naprawdę porozmawiać, poznać jej zagmatwanych losów, a teraz nie ma już nikogo, kto mógłby pomóc mi je odtworzyć. Jej matka była Żydówką, ten wątek był w mojej rodzinie pomijany, a to niezwykle ciekawe.

ale dostałaś od losu coś na pocieszenie – zeszyt z przepisami ciotki leokadii.

Kilka lat temu, w czasie porządków na strychu, znalazła go mama mojego męża. Chciała ten notes wyrzucić, ale przypomniała sobie, że ja się bar-dzo interesuję kulinariami i tak do mnie trafił. A to niesamowity zeszyt – oprócz przepisów na kruche ciasteczka czy tort „Oleńka” jest tam mnóstwo życiowych porad, złote myśli, wycinki z gazet, odręczny rysunek ściegu krzyżykowego, kartki z ocenami uczniów, bo ciotka była nauczycielką. Mogłabym być antropologiem, bo lubię z takich drobiazgów wyłuskiwać codzienność, szukać jej między wierszami. Ten zeszyt, prowadzony od 1941 r., pokazuje osobowość cioci Loli. Choć nigdy jej nie poznałam, potrafię ją sobie teraz wyobrazić. Właśnie dlatego lubię przedmioty używane, które mają przeszłość. Aż strach pomyśleć, ile takich rzeczy ginie, bo ktoś uznaje, że to zwykłe szpargały i bezwartościowe rupiecie.

rzeczywiście w książce często wspominasz o przedmiotach z historią – albumie ze zdjęciami, segregatorze z przepisami wycinanymi z pism przez Twoją mamę, starych sztućcach, młynku do kawy. Z drugiej strony dużo piszesz o potędze minimalizmu, o niegromadzeniu zbędnych rzeczy, porządkowaniu przestrzeni wokół siebie. Jak to pogodzić?

Trzeba znaleźć złoty środek. Ja dokonałam odkrycia, które mi bardzo w tym pomogło. Zaczęłam fotografować przedmioty, które kryły w sobie duży ładunek emocjonalny, a były zupełnie bezużyteczne. Dzięki świadomości, że mam je na fotografiach, łatwiej było mi się ich pozbyć. Tak udokumentowałam kartę z życzeniami komunijnymi, która wygrywała melodyjkę i kasety magnetofonowe, których nigdy nie będę już słuchać,

52 53o pisaniu

Skąd wiesz, że Twój praprapradziadek miał na imię Paweł i mieszkał w warszawie?

Wiem to na przykład z wiszącego u mnie na ścianie dokumentu potwierdzającego, że został powołany do Gwardii Narodowej w okresie powstania listopadowego.

a jak dotarłaś do tego dokumentu?

Zachował się w rodzinnym archiwum, które zajmuje kilka szaf i pół strychu w moim domu. W 2013 r. Jolanta Ada-miec-Furgał zaprosiła mnie do swojego programu „Saga Rodów” i tak powstał odcinek „Saga rodu Piekarskich” (można go obejrzeć w sieci na www.youtube.com). Po wizycie ekipy telewizyjnej moje mieszkanie wyglą-dało jak po rewizji. Wtedy zeskanowałam pierwszą dużą partię dokumen-tów i założyłam stronę www.piekarscy.com.pl, na której systematycznie umieszczam wszystko, co związane z moją rodziną.

Małgorzata Karolina Piekarska

jest pisarką oraz dziennikarką pra-

sową i telewizyjną, a z zamiłowa-

nia varsavianistką i genealogiem.

Prowadzi bloga o swoich przod-

kach, krewnych i powinowatych

www.piekarscy.com.pl.

Wszyscy są przy mnie

O sygnecie dzielnej ciotki łajdaczki, odkrywaniu rodzinnych tajemnic, pendrivie pradziadka i listach do Skręcipitki opowiada Małgorzata Karolina Piekarska, pisarka i dziennikarka

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

54 55o pisaniu

Masz tych dokumentów i pamiątek bardzo dużo. Jak decydujesz, czym się zająć w pierwszej kolejności?

Jakbym się nad tym zastanawiała, pewnie nigdy bym nic nie zrobiła. Biorę to, co wpadnie mi w ręce. Choć ja i tak jestem w komfortowej sytu-acji – właściwie tylko uzupełniam to, co przez lata zrobili mój pradziadek, dziadek i ojciec. Ale są takie momenty, że sama coś odkrywam, docieram do jakiejś tajemnicy, rozwiązuję zagadkę. Wtedy czuję, że oni wszyscy są przy mnie i razem ze mną się tym cieszą. Czuję z nimi więź, choć nie żyją prze-cież od kilkudziesięciu lat i większości z nich nie znałam osobiście. Ostatnio trafiłam właśnie na taką niesamowitą historię – okazało się, że człowiek, o którym myślałam, że zginął w czasie pierwszej wojny światowej lub rewo-lucji październikowej, umarł dopiero w 1962 r. Dotarłam do jego potomków, którzy mieszkają w Rosji, przysłali mi pamiętniki jego szwagierki.

Przedmioty mogą być początkiem ciekawej opowieści?

Oczywiście! Jakiś przykład? Mam teraz na palcu liczący ponad sto lat sygnet po ciotce, a właściwie ciotecznej babce, Stefanii z Ruszczykow-skich Krosnowskiej. Ciotka Stenia nie miała dzieci, była snobką i wariatką. Mówili o niej, że jest pijaczką i łajdaczką, bo odbiła pewnej pani męża, ale opowiadano też, że jest bardzo dzielna. W czasie wojny była żołnierzem Armii Krajowej, brała udział w Powstaniu Warszawskim, a po 1945 r. tra-fiła do Fordonu jako więzień polityczny. Kiedy ona siedziała w więzieniu, jej matkę w niejasnych okolicznościach zabił samochód na ul. Rakowiec-kiej w Warszawie. Zostały mi w domu dokumenty z umorzenia śledztwa w sprawie jej śmierci, a także okulary z jednym szkłem. Są w kopercie, na której jest napisana data jej śmierci i wyjaśnienie, co to są za okulary. Mój ojciec był jedynym spadkobiercą tej ciotki, wyprawił jej pogrzeb z hono-rami wojskowymi. Bardzo ciotkę kochałam, często bywałam u niej gościem i pamiętam setki jej opowieści, które co jakiś czas spisuję. Była jedną z naj-wspanialszych i najbarwniejszych postaci w naszej rodzinie.

Po co to robisz?

Archiwum Państwowe zaczęło mnie namawiać, żebym przekazała im swoje zbiory. Postanowiłam, że udostępnię je w formie elektronicznej, by łatwo mogli z nich skorzystać wszyscy zainteresowani – historycy, pasjonaci i ciekawscy, którzy chcą się np. dowiedzieć, jak wyglądał pierwszy dowód osobisty mieszkańca Warszawy. Mam akurat taką książeczkę legitymacyjną mojej prapraprababci Julianny z Dobrzańskich Piekarskiej.

I ktoś zagląda do Twoich zbiorów ?

Tak i sporo osób się ze mną kontaktuje, ostatnio np. Towarzystwo Przyjaciół Kalisza spytało, czy może wykorzystać fragment pamiętnika sio-stry mojej praprababci – Jadwigi z Gorczyckich Tyblewskiej. Ten projekt zaczyna więc żyć własnym życiem.

a co ciekawego można znaleźć w Twoim archiwum?

Chociażby zaświadczenie z 1857 r., że mój prapradziadek Bronisław Franciszek Ksawery Ruszczykowski został zaszczepiony na ospę wietrzną i jest w dobry stanie zdrowia. Są też świadectwa szkolne mojej prababci, wielkie jak afisze teatralne. Jest masa dowodów osobistych zbieranych przez lata. Są listy mojego dziadka do babci i pradziadka do prababci, z których potem z moim mężem Zacharjaszem Muszyńskim, aktorem, zrobiliśmy spektakl teatralny. W amoku porządkowania wyrzuciłam tylko jedną rzecz i do dziś tego żałuję – to było pudło ślubnych zaproszeń gromadzonych przez 50 lat.

Jak to możliwe, że te rzeczy przetrwały?

Mieliśmy szczęście, bo nie wszystkie domy, w których mieszkali moi przodkowie i krewni, zostały zburzone podczas Powstania Warszawskiego. A potem to już członkowie dalszej rodziny wiedzieli, że my takie rzeczy hołubimy, więc przez lata je nam znosili i nadal to robią. W ten sposób pozyskałam np. dzienniczki szkolne i szkicowniki szwagra mojej prababci, który był malarzem.

56 57o pisaniu

Przytłacza Cię czasem nadmiar materiałów?

Nie. Ale trzysta razy dziennie żałuję, że o coś nie spytałam i nie ma już kogo spytać. Często się też zastanawiam, co po nas zostanie? Nic? Elek-troniczne pamiątki? Pendrive pradziadka?

Prowadzenie domowego archiwum pochłania chyba mnóstwo Twojego czasu?

Wcale nie. Zawsze staram się robić kilka rzeczy na raz, np. jak ska-nuję zdjęcia, to gadam z przyjaciółką przez telefon. A tak całkiem serio – to mnie ciekawi. Uważam, że jeśli chcemy się dowiedzieć, dokąd zmierzamy, powinniśmy wiedzieć, kim jesteśmy, a tego dowiemy się, badając skąd przy-chodzimy. Zgadzam się z powiedzeniem, że frak dobrze leży w trzecim pokoleniu. Jeśli chcemy, żeby nasi potomkowie nie czuli się tym pierwszym pokoleniem, musimy im coś dać. Dlatego odtwarzam nasze drzewo gene-alogiczne, które ma mnóstwo gałęzi. Na przykład Eufrozyna Jops z Saskiej Kępy w Warszawie miała aż szesnaścioro dzieci i wszystko to mam rozpi-sane. Ja pochodzę od jednej z jej córek, Karoliny Szenk.

robisz to sama, czy korzystasz z usług profesjonalistów?

Sama i z pomocą krewnych. W każdej rodzinie, jak dobrze poszukać, znajdzie się kilku takich wariatów jak ja. Zadzwoniła do mnie na przykład jakaś pani i powiedziała, że pochodzi od Anny Werner, jednej spośród szes-naściorga dzieci Eufrozyny. Oczywiście od razu zaprosiłam ją do siebie, ona pokazała swoją część drzewa genealogicznego, ja swoją, poporównywały-śmy, podopisywałyśmy to, czego nam brakowało. Drzewo to jednak tylko suche informacje dotyczące tego, kto z kim się rozmnażał. A mnie fascynują dokumenty życia społecznego i prywatnego. Dlatego jak ostatnio przyszedł do mnie kuzyn Olgierd, przez dwie noce skanowaliśmy to, co przyniósł. Bogdan Szenk, jego ojciec, był prezesem koła Citroëna w Automobilklu-bie Warszawskim. Mam więc teraz w zbiorach fajne zdjęcia z lat 50. i 60., a także pisma wysyłane przez niego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z prośbą o talon na Zaporożca.

Gdzie szukasz brakujących informacji?

Korzystam z takich stron jak www.geneteka.genealodzy.pl czy www.geneszukacz.genealodzy.pl. Jeśli wiemy, czego potrzebujemy, mnóstwo archiwów jest zeskanowanych, np. księgi parafialne. Wystarczy wpisać imię i nazwisko, nazwę parafii, miasto i wyskoczy nam akt urodzenia. Musimy się tylko nauczyć odcyfrowywać pismo ręczne. Kiedy zaczęłam przeszuki-wać internet, trafiłam też na stronę www.sejm-wielki.pl prowadzoną przez dra Marka Jerzego Minakowskiego, który zajmuje się genealogią potomków Sejmu Wielkiego. Odnalazłam tam Józefa Faustyna Gorczyckiego, mojego praprapradziadka, którego zdjęcie stoi u mnie w sypialni na komodzie. Kiedy na niego na tej stronie trafiłam, zaczęłam klikać w przodków, którzy byli wcześniej. W pewnym momencie doszłam do dynastii Przemyślidów i jakoś tam bokiem do Mieszka I! Zawołałam syna, żeby mu pokazać naj-starszego „przodka”. Popłakaliśmy się ze śmiechu.

a nie boisz się, że w przeszłości swojej rodziny znajdziesz coś naprawdę strasznego?

Jestem na to przygotowana. Właściwie już dawno temu odkryłam dramatyczne historie. Jak miałam 19 lat dowiedziałam się, że Zbigniew, młodszy brat mojego dziadka Bronisława Piekarskiego, popełnił samo-bójstwo. Kochał się w mojej babci Janinie Adamskiej, a ona postanowiła wyjść za mąż za mojego dziadka. Zbigniew tego nie wytrzymał, powiesił się. Był to rodzinny sekret, który ja podstępem wydobyłam od żyjących jeszcze wtedy krewnych, którzy go znali, a potem pojechałam do Tczewa i tam grzebałam w księgach parafialnych. Ta historia stała się kanwą mojej dokumentalnej książki „Dziewiętnastoletni marynarz”, w której opowie-działam o swoim odkrywaniu bolesnej, rodzinnej tajemnicy i opubliko-wałam m.in. jego listy ze szkoły morskiej w Tczewie i z podróży statkiem szkolnym Lwów. Po śmierci mojego ojca zrozumiałam, że nie wszystko mi powiedziano. Odkryłam dokumenty dotyczące śmierci Zbigniewa, między innymi zeznania świadków, a nawet jego zdjęcie na katafalku. Mój ojciec to trzymał, bo wiedział, że ma wartość historyczną.

58 o pisaniu

Takimi opowieściami też chcesz się dzielić z innymi?

Uważam, że jeśli jakąś historią się nie dzielimy, to ona umiera. Skończyłam wydział historyczny i na umieranie historii się nie zgadzam. Wszystkie „skandale” pieczołowicie przechowuję w swojej pamięci i notuję. To wbrew pozorom pozwala nam lepiej zrozumieć samych siebie. Tymcza-sem wielu ludzi nie wie nic nawet o własnych dziadkach, np. czy babcia lubiła się śmiać. Ja wiem, że Julian Stec, ojciec mojej mamy, bohater wojny polsko-bolszewickiej, śpiewał babci głupie piosenki, znam ich słowa i melo-die. Wiem, że wnukom na śniadanie oferował tajemnicze „czombarambi w kolorach”, bo tak nazywał smakołyki. A przecież nie poznałam mojego dziadka, bo zmarł 10 lat przed moim urodzeniem. Wiem też, że pradziadek Antoni Adamski nazywał prababcię Leokadię Karolinę z Przybytkowskich „Skręcipitką” i „Salcesonem ewangelickim”. To takie niby nic, a pokazuje, jaki to był wesoły człowiek. Z drugiej strony – czy coś się stało mojej ciotce, bo napisałam, że lubiła wypić i odbiła komuś męża? Nadal jest dla mnie wielką intelektualistką, bohaterką, koleżanką Alka, Rudego i Zośki. A że miała słabość do mężczyzny, który w końcu został jej mężem? Cóż, takie jest życie. Odkryłam też, że jej dziadek – literat Antoni Skrzynecki, z którego była bardzo dumna, to pisarz antysemicki. Pewnie dlatego nie miała ani jednej jego książki, choć na pewno je znała. On zmarł w 1923 r., zanim Hitler doszedł do władzy. W mojej rodzinie był też Eligiusz Niewiadomski, który zamordował prezydenta Gabriela Narutowicza. Ciotka Stenia wzięła sobie na bierzmowaniu na jego cześć imię Eligia. I – co ciekawe – właśnie ona miała zwyczaj naginać historię do swoich przekonań i upodobań. Pamię-tam, jak kłóciła się z moją mamą o generała Jana Skrzyneckiego, który był jej dalekim krewnym. Twierdziła, że opracowania historyczne kłamią, bo generał Skrzynecki wcale nie był tchórzem, zamierzał wrócić do powsta-nia, ale się zdenerwował. Opowiadała różne takie fantasmagorie. Ta jej nie-umiejętność pogodzenia się z historycznymi faktami ukształtowała mnie jako historyka i genealoga amatora. Wiem, że przeszłość może się nam nie podobać, ale nie jesteśmy w stanie jej zmienić. Powinniśmy więc się z nią zmierzyć, bez względu na to, jak wygląda.

60 61o wydawaniu

Na warsztatach pisarskich dla seniorów ciągle ktoś pyta, czy to w ogóle możliwe, żeby amator wydał książkę wspomnieniową?

Zdecydowanie tak. Po pierwsze dlatego, że książki wspomnieniowe powinni pisać ci, któ-rzy mają wspomnienia, więc trudno, by był to gatunek uprawiany wyłącznie przez zawodo-wych pisarzy. Oni zwykle piszą prozę fabularną. Naprawdę można wejść na tzw. rynek wydaw-niczy, czyli wydać książkę, nie mając żadnego doświadczenia. A debiutować można przecież także w wieku 70 czy 80 lat. W końcu wspo-mnień ma się wtedy więcej niż trzydziestolatek.

To dobra wiadomość!

Ależ oczywiście, przecież są tzw. późni debiutanci. Z mojego doświadczenia wynika, że wszyscy wydawcy przeglądają i naprawdę interesują się propo-zycjami, które do nich przychodzą. Nie wiem czemu panuje powszechne

Magdalena Budzińska jest redak-

torem prowadzącym i szefową

redakcji w wydawnictwie Czarne.

Zredagowała ponad 90 książek

polskich autorów i przekładów, zaj-

muje się także koordynacją procesu

produkcji książek.

Książka jak brylancik

O debiutach książkowych, zbyt długich mejlach oraz wspólnej pracy redaktora i autora opowiada Magdalena Budzińska, redaktor prowadzący w Wydawnictwie Czarne

Rozmawia: OlA RzążewskA

62 63o wydawaniu

przekonanie, że kontakty z wydawnictwami i przysyłanie im tekstów to zawracanie głowy, bo nikt się tym nie interesuje i nawet nie czyta mejli. A to nieprawda. W większości wydawnictw pracują redaktorzy, którzy są odpo-wiedzialni wyłącznie za przeglądanie propozycji wydawniczych. Myślę, że 1/3 zgłoszeń rzeczywiście od razu odsiewamy, ale dlatego, że nie są dla nas. I tu ważna rada – wiele osób nie zwraca uwagi na to, do kogo wysyła swój tekst, my np. dostajemy wiersze albo książki dla dzieci czy powieści o smo-kach i wampirach, choć się na takiej literaturze nie znamy i jej nie wydajemy.

Jak debiutant ma wybrać odpowiedniego wydawcę?

Najlepiej pójść do biblioteki albo księgarni, przejrzeć książki, które są podobne do tego, co chcemy napisać albo już napisaliśmy, i sprawdzić, kto je wydał. Jak już wybierzemy trzy-cztery odpowiednie wydawnictwa, skontaktujmy się z nimi. Zwykle w książce albo na stronie internetowej wydawnictwa znajdziemy metryczkę, a w niej potrzebne kontakty. Szu-kajmy nazwiska redaktora inicjującego, redaktora prowadzącego albo po prostu namiarów na redakcję. Warto zadzwonić albo napisać i krótko wyjaśnić w czym rzecz. Wydawca może powiedzieć, że jednak z jakichś względów nasza propozycja go nie interesuje, bo np. ma już opracowany program wydawniczy na bardzo długi okres i wie, że nie znajdzie w nim miejsca dla żadnej nowej książki. Ale jeśli będzie wstępnie zainteresowany, da znać, w jakiej formie przyjmuje teksty. Niektóre wydawnictwa nadal wolą wydruki czy maszynopisy, niektóre już tylko pliki elektroniczne.

Jak powinien być przygotowany tekst, który wysyłamy do wydawcy?

Jeśli przesyłamy tekst w wersji elektronicznej, nie ma żadnych reguł. Jeżeli redaktor woli większą czcionkę albo szersze marginesy, sam sobie je zmieni. To nie kłopot. Warto natomiast dopytać o stronę techniczną w tych wydawnictwach, które proszą o przesłanie wydruku. U nas wszystko odbywa się już drogą mejlową, więc tylko w taki sposób przyjmujemy teksty do oceny. Ale nawet ci, którzy nie mają doświadczenia w obsłudze kompu-tera, nie powinni się zniechęcać. Zawsze znajdą się dzieci albo wnuki, które mogą pomóc starszej osobie, jeśli zechce nam pokazać swoją książkę.

Ważne, by piszący wiedzieli, że

naprawdę jesteśmy ciekawi ich książek,

w tym także propozycji od debiutantów.

64 65o wydawaniu

Brzmi bardzo prosto. lepiej więc nie rozsyłać wydruku naszej książki od razu do kilkunastu wydawnictw?

To naprawdę nie ma sensu. Warto skoncentrować się na kontaktach z trzema – czterema, które są wstęp-nie zainteresowane. Im dokład-niej wybierzemy wydawcę i lepiej się w jego pamięci zapiszemy, tym łatwiej będzie uzyskać odpowiedź. Często dzwonią do mnie osoby z pomysłem na książkę, opowia-dają o niej, ja zapamiętuję tę histo-rię, a czasem całą rozmowę i mogę potem śledzić losy książki u recen-zentów, pamiętam też o tym, żeby oddzwonić. I, co jest bardzo ważne, trzeba pisać i rozmawiać krótko. Starsze osoby często opowiadają przez telefon ciekawe rzeczy, ale półgodzinne rozmowy, niekiedy rzeczywiście interesujące, nie posu-wają samej sprawy naprzód. Niektó-

rzy piszą bardzo długie mejle albo listy, w których streszczają fabułę, opi-sują bohaterów i przedstawiają interpretację. A w gruncie rzeczy najlepiej się sprawdza dość krótka informacja: o czym i jakiego rodzaju to książka plus parę słów o sobie. Ale naprawdę parę słów! Nie chodzi o to, że jeśli ktoś zdobył 50 nagród literackich i skończył takie i takie studia, to jest dla nas bardziej interesujący niż osoba, która nie miała wcześniej żadnego „zawodowego” kon-taktu z literaturą. Ostatecznie tekst musi obronić się sam.

a co się dzieje z tekstem, który się wam spodobał?

Redaktor czyta go uważnie i mówi: „Słuchajcie, to jest coś, co warto wziąć pod uwagę”. W zależności od tematyki i profilu książki czytają ją jesz-cze dwie albo trzy osoby – ktoś z redakcji, zwykle też redaktor naczelny,

To bardzo ważne, by każda osoba pisząca miała świadomość, że największym pisarzom, najbardziej cenionym i utytułowanym, naprawdę redaguje się książki.

Ile trzeba czekać, nim wydawca się odezwie?

My rezerwujemy sobie trzy miesiące na odpowiedź. Dla niecierpliwych auto-rów to pewnie długo, ale dostajemy średnio dziesięć propozycji dziennie! Nawet jeśli przyjmiemy, że trzy z jakichś względów nas nie ciekawią, a z czte-rech kolejnych czytamy zaledwie po kilka, kilkanaście stron, i tak zajmuje to dużo czasu. Stosunkowo łatwo jest ustalić, że jakiejś książki się nie chce, że jest słaba albo źle napisana, ale jeśli którąś jesteśmy wstępnie zainteresowani i chcemy ją ocenić na poważnie, zajmie nam to jednak trochę czasu. Wydawcy źle reagują, gdy się ich popędza i już po tygodniu dzwoni z pytaniem: „co z moją książką?”. Natomiast po jakimś czasie rzeczywiście warto się przypo-mnieć.

raczej po trzech tygodniach czy właśnie po trzech miesiącach?

Jeśli ktoś zadzwoni po 2 – 2,5 miesiąca i zapyta, na jakim etapie jest ocena, czy ktoś się już z książką zapoznał, to faktycznie będzie to moment, gdy możemy powiedzieć, czy coś już wiemy albo poprosić o jeszcze tro-chę czasu. Albo – co niestety też się czasem zdarza – powiedzieć: „Bar-dzo przepraszamy, gdzieś się to nam zawieruszyło! Świetnie, że Pan/Pani dzwoni!”. Ważne, by piszący wiedzieli, że naprawdę jesteśmy ciekawi ich książek, w tym także propozycji od debiutantów, bo w ten sposób tworzy się spora część programu wydawniczego. Oczywiście przychodzą doświad-czeni, utytułowani pisarze z pomysłem na książkę, a także dziennikarze albo historycy, którym mówimy: „A może chciałby Pan/chciałaby Pani napi-sać książkę o tym i o tamtym?”. No ale trzecia cześć książek, które publi-kujemy, to są propozycje, które przychodzą „ze świata”. W ciągu ostatnich 2 – 3 lat wydaliśmy książki kilkunastu osób, które po prostu napisały mejla albo zadzwoniły – na różnym etapie pracy. Niektórzy mieli gotową książkę, niekiedy już nawet po korekcie, inni odzywali się z informacją, że mają jakąś historię do opowiedzenia albo pomysł na książkę i pytali, czy bylibyśmy zainteresowani. Bardzo często możemy powiedzieć: „Tak, jesteśmy”. Zwykle prosimy wtedy o krótki opis, coś w rodzaju konspektu, i jakiś fragment, np. kilkanaście stron, dzięki którym mamy rozeznanie, jak autor pisze. Jeśli to wszystko się nam podoba, umawiamy się na termin oddania książki i autor zaczyna pracę.

66 67o wydawaniu

właśnie wygląda redakcja, i przekonuję, że jako redaktor jestem w całości po stronie autora. Warto pamiętać, że redaktor jest pierwszą osobą, która – po autorze i najbliższej rodzinie – czyta naszą książkę tak, jak będzie ją czytał czytelnik. Umie powiedzieć, co jest w niej niejasne, czego brakuje. Po pewnym czasie stanie się też osobą, która będzie znała ją najlepiej, bo zwy-kle czyta ją w całym procesie produkcji trzy albo cztery razy. I cokolwiek proponuje, działa na jej korzyść, bo przecież wydawnictwu zawsze zależy na tym, by mieć jak najlepszą książkę.

Myślę, że początkujący autor może mieć jednak poczucie, że redaktor wciąż wytyka mu błędy.

Absolutnie tak nie jest. Czasem taki zredagowany tekst faktycznie wygląda jak kartkówka, bo zdania są pokreślone, a na marginesach widać jakieś komentarze, ale to w żadnym razie nie jest komunikat: „nie umie Pan/Pani pisać, co to są za bzdury?!”. Najwięksi pisarze robią błędy ortograficzne albo rzeczowe, więc tym nie ma się co przejmować. Jest też tak, że jeśli redaktor chce dokonać jakichś większych zmian, powinien wyjaśnić dlaczego. Kiedy proponu-jemy usunięcie jakiegoś akapitu albo przestawienie go z pierwszego rozdziału do trzeciego, zawsze tłumaczymy, dlaczego naszym zdaniem tak będzie lepiej. Ale ostatecznie niczego się nie robi przy bardzo ostrym sprzeciwie autora.

Myślę, że to jakoś uspokoi tych, którzy boją się, że w trakcie redakcji ich książka przestanie już być ich własnym dziełem.

Z tą myślą trzeba się nieco oswoić. Na pewno nie będzie tak, że ona pozostanie niezmieniona. Ale nie zawsze duża liczba poprawek wskazuje na to, że książka jest zła. Czasem to cyzelatorstwo: robimy dużo drobnych zmian, które sprawiają, że książka będzie jak brylancik. To jest zresztą naj-przyjemniejsza praca – możliwość dopieszczania stylu czy rytmu zdań. Co ciekawe i bardzo fajne dla obu stron, wielu autorów pracuje przez wiele lat i wiele książek z jednym redaktorem, bo już są naprawdę dobrze dograni i wiedzą, że mogą sobie ufać.

ale również tzw. recenzenci zewnętrzni. To są osoby pracujące niezależ-nie, niezatrudnione w wydawnictwie, czasem tłumacze, czasem krytycy literaccy, a czasem po prostu osoby, na których opinii o literaturze pole-gamy i które wiedzą, co pasuje do naszego profilu wydawniczego. Jednym z naszych najlepszych recenzentów jest filozof, który pracował w różnych wydawnictwach na wielu stanowiskach i po prostu zna się na książkach. Z recenzentami jest tak, że albo bardzo dobrze znają się na jakimś temacie, więc służą jako eksperci, albo – jeśli chodzi o powieść, esej, beletrystykę – mają wyczucie i wiedzą, że coś jest dobrze napisane.

a zdarza się tak, że nie możecie się zdecydować, czy coś wydać, czy nie?

Rzeczywiście, bywa, że książka nas interesuje, podoba się nam, ale uważamy, że czegoś w niej brakuje albo że coś należałoby w niej zmienić. Czyli na przykład, w przypadku autobiografii, że brakuje szerszego tła histo-rycznego albo potrzeba więcej scenek, dialogów, czegoś żywego. Albo że styl jest zbyt naukowy i lepiej będzie z niego zrezygnować na rzecz lżejszej opo-wieści. Wypisujemy te zastrzeżenia, przekazujemy autorowi i rozmawiamy, czy z jego punktu widzenia takie zmiany w ogóle wchodzą w grę. Bo zdarza się, że autor mówi: „nie, nie bardzo umiem” albo „nie bardzo chcę zmian”. Ale czasem mówi, że oczywiście. I próbuje to zrobić sam albo umawiamy się, że my w ramach pracy nad tekstem sami zaproponujemy głębsze zmiany redakcyjne. To wszystko odbywa się jednak oczywiście w porozumieniu z autorem. Staramy się tłumaczyć nasze racje i pomysły, by to ostatecznie była wspólna decyzja autora i redaktora.

To bardzo ciekawy wątek, bo uczestnicy naszych warsztatów mówią czasem: „Boję się wysłać do wydawnictwa moją książkę, bo jak nad nią usiądzie redaktor, to już nie będzie moja”. Jak często zdarza się, że autor przysyła książkę, a wy nic w niej nie zmieniacie?

Nigdy. To bardzo ważne, by każda osoba pisząca miała świadomość, że największym pisarzom, najbardziej cenionym i utytułowanym, naprawdę redaguje się książki. Ale zawsze dużo większy problem jest przy redagowa-niu książek debiutantów, bo dla nich ten wypieszczony tekst jest jak uko-chane dziecko. Wszelkie próby ingerencji, czy są to poprawki stylistyczne, czy propozycje usunięcia jakiegoś fragmentu, przemieniają się w wielki dra-mat, co oczywiście częściowo rozumiem. Wtedy staram się pokazać, że tak

68 69o wydawaniu

Jer z y Moraś jest właścicielem

wydawnict wa Penelopa m. in .

wydającego książki w systemie self

publishingu.

Są osoby, które postanawiają same zapłacić za wydanie napisanej przez siebie książki. Co nimi kieruje?

Motywy są różne. Często chcą zapisać swoją historię, bo w pewnym wieku dochodzą do wniosku, że warto po sobie coś zostawić. Zro-bił tak np. profesor Edward Pałłasz, muzyko-log, ale też bardzo dobry szachista, znany jako

autor zadań szachowych. Postawił naszemu wydawnictwu jeden waru-nek – na okładce muszą być szachy i muzyka. Pomysł, by umieścić na niej szachownicę, na której stoi klucz wiolinowy, bardzo mu się spodobał. We wrześniu tego roku wydałem w nakładzie 200 egzemplarzy biografię Janiny Kłopockiej, przedwojennej graficzki, która stworzyła znak Rodła, czyli logo Związku Polaków w Niemczech. Być może nikt postronny nie wpadłby na myśl, by opisać życie i twórczość Kłopockiej, ale istnieje Sto-warzyszenie Rodu Kłopockich i jego zarząd postawił to sobie za punkt honoru. Książkę zredagował, bardzo ładnie zresztą, mój kolega i wie-loletni współpracownik Tomasz, nawiasem mówiąc spokrewniony po kądzieli z jej bohaterką.

Książka w stu egzemplarzach

O tym, jak zrobić komuś najwspanialszy prezent, o cenie za spełnienie marzeń i o zaletach self publishingu opowiada Jerzy Moraś, właściciel Wydawnictwa Penelopa

Rozmawia: OlA RzążewskA

70 71o wydawaniu

To może byśmy teraz wyjaśnili, czym jest self publishing?

To sposób na wydanie książki, polegający na sfinansowaniu jej przez samego autora. Niektóre publikacje są sponsorowane albo współfinanso-wane przez urzędy miasta, gminy czy powiatu. Takie instytucje po prostu od razu kupują od autora dużą część nakładu, bo np. książka promuje region czy dokonania jego mieszkańców. Teraz na przykład wydajemy w tym sys-temie książkę o Węgrowie, którą miasto będzie mogło się pochwalić. Oczy-wiście tego typu publikacje mają malutkie nakłady. Ale self publishing to przede wszystkim możliwość spełnienia marzeń i pozostawienia po sobie szczególnej pamiątki dla dzieci czy wnuków oraz – z drugiej strony – dopeł-nienie lub podsumowanie działalności zawodowej. Wydaje mi się, że jeśli ktoś opisze swoje życie, będzie miał z tego satysfakcję.

a ile to kosztuje?

Nakład podstawowy, czyli około 100 egzemplarzy, to koszt około 1000 – 1300 zł. Trzeba się liczyć z tym, że jak się swoją książkę wyda, to będzie po prostu pamiątka, bo nikomu jej nie sprzedamy.

Jeśli starsza osoba przyszłaby do Pana i chciała wydrukować bajki dla wnuka i jego kolegów, to za sto egzemplarzy zapłaci tysiąc złotych?

Tak, choć warto podkreślić jeszcze jedną sprawę – to stawka za książkę bez kolorowych ilustracji. Wydaje mi się, że to nie są wielkie pie-niądze, a rzeczywiście coś ciekawego po człowieku zostaje.

Czy zdarza się, że ktoś przychodzi i chce mieć dosłownie kilka egzemplarzy swojej książki? Trzy, cztery, pięć?

Nie, bo to sprawa całkiem nieopłacalna – 100 sztuk to tak zwana „minimalka” jaką oferują drukarnie i tyle autorzy zwykle sobie życzą.

Jakie osoby chcą u Pana wydawać książki wspomnieniowe?

Najczęściej przychodzą do nas osoby starsze, które chcą w ten sposób dokonać jakiegoś podsumowania swojego życia. Pojawiają się też

ludzie młodzi z książkami o kimś z rodziny – dziadku, babci, dal-szym krewnym. Wydaliśmy np. książeczkę o pewnej pani profesor, wybitnej specjalistce w dziedzinie cukrzycy. Była to biografia napi-sana na podstawie jej wspomnień przez któregoś z członków rodziny. Wydanie publikacji sfinansował jej wnuczek, a ona sama niezwykle się z tego ucieszyła i poprosiła, by do każdej z bibliotek medycznych w kraju trafił jeden egzemplarz.

No dobrze, więc wydaję 1300 zł, dostaję 100 egzemplarzy książki. Co ja mam z nimi zrobić?

To już jest pani prywatna sprawa. Musimy sobie jasno powie-dzieć – przecież to nie są pozycje, które mają być źródłem dochodu. To książki, które się rozdaje znajo-

mym, wnukom, dalszej rodzinie. Sprzedawać też można, ale nie zawsze to się udaje, bo może się okazać, że temat jest interesujący dla wąskiego kręgu odbiorców.

rozumiem, że autorom też zwykle nie chodzi o zyski ze sprzedaży?

Otóż to. Istnieje wszelako spora ilość niezwykle ciekawych opo-wieści, które powinny zostać przelane na papier. Opowieści o niezwy-kłych ludziach, o czasach, obyczajach i zjawiskach. Warto o tym pisać. Jeśli w odpowiednim czasie nikt tego nie zrobi, to w opisie przeszłości powstanie mniejsza lub większa „wyrwa”, niemożliwa do załatania.

Self publishing to przede wszystkim możliwość spełnienia marzeń i pozostawienia po sobie szczególnej pamiątki dla dzieci czy wnuków.

72 73o wydawaniu

Za 20 lat ci, którzy mogliby opowiedzieć te historie, odejdą i zostaniemy z niczym.

Tak, a przecież bywają one niezwykle interesujące i unikalne. Kie-dyś wydaliśmy wspomnienia Marka Szapiro, lekarza i szachisty, który po 1968 r. wyjechał z Polski do Szwecji w ramach emigracji „pomarco-wej”. Książka ukazała się w nakładzie 100 egzemplarzy i wydawało się, że będzie to pozycja atrakcyjna jedynie dla rodziny i dla garstki kolekcjone-rów. Ku naszemu zdumieniu zaproszono nas do Żydowskiego Instytutu Historycznego – jak się okazało, książkę tę omawiano na jakimś kongresie w Nowym Jorku, ponieważ były tam opisane zawody szachowe rozgry-wane na terenie getta warszawskiego. Jak więc widać, choć książka dotyczy bardzo niszowego tematu, w pewnych kręgach jest dobrze znana. Nigdy nie wiadomo, co kogo zainteresuje. Ludzie odchodzą, ale ich książki pozo-stają, by świadczyć o minionych czasach, epoce, środowisku. To przecież bardzo ważne!

Czy self publishing staje się coraz modniejszy?

Na pewno jest popularniejszy niż kiedyś. Po pierwsze dlatego, że pojawiły się takie możliwości techniczne, uprościła się technologia przygo-towania tekstu do publikacji, druk książki nie wymaga niczyjej zgody. Po drugie, wzrost zainteresowania wynika z faktu, że większość ludzi najpierw skupia się na zaspokojeniu potrzeb bytowych, a dopiero później zaczyna sięgać po dobra kultury, cenić wartości niematerialne – a Polska bardzo się zmieniła przez ostatnie ćwierćwiecze. Po trzecie – ten model wydaw-niczy jest popularny na Zachodzie, więc i u nas zdobywa uznanie. Coraz więcej ludzi zaczyna się też interesować przeszłością, tym, skąd pochodzą, swoim drzewem genealogicznym, własną miejscowością lub dzielnicą mia-sta. Muszę powiedzieć, że bardzo mi się to podoba.

Coraz większa popularność elektronicznych czytników książek powoduje, że można dziś kupić książkę bez wycho-dzenia z domu i już chwilę później cieszyć się lekturą. Jak to możliwe? Książki w formie specjalnie przygotowanego pliku (w formacie epub, mobi, PDF) kupuje się w interne-towych księgarniach i przegrywa do swojego czytnika za pomocą kabla albo bezprzewodowego internetu. Można też czytać je korzystając z komputera, wystarczy ściągnąć sobie darmowy program. To tyle o wygodach dla czytel-nika. Teraz czas wyliczyć korzyści, jakie możesz odnieść, decydując się na wydanie książki w tej formie. Po pierw-

Jak wydać e-booka?

Kończysz pisać wspomnienia i myślisz o tym, by jak najszybciej podzielić się nimi z czytelnikami? Jeśli nie chcesz tracić czasu na szukanie wydawcy, który wyprodukuje twoją książkę i wprowadzi ją do księgarń, zdecyduj się na wersję elektroniczną, czyli e-booka

TeksT: OlA RzążewskA

74 75o wydawaniu

sze – w ciągu kilku dni od momentu, gdy skończysz ją pisać, może trafić do e-bookowych księgarni. Realizacja twojego marzenia jest więc w zasięgu ręki – będziesz się cieszyć efektem swojej pracy i bez problemu podzielisz się nim ze znajomym i rodziną. Szukanie wydawcy, który wydrukuje książkę w wersji papierowej trwa zwykle dość długo i niekoniecznie kończy się suk-cesem. Jeśli wydasz e-booka, twój rękopis nie będzie wiecznie leżakował w szufladzie, a ty będziesz mieć satysfakcję, że udostępniasz swoją twór-czość innym. I jeszcze jedna ważna sprawa – koszty wydania książki elek-tronicznej są niskie, a jeśli masz smykałkę do nowych technologii, możesz samodzielnie zająć się jej przygotowaniem, a wtedy koszty spadną do zera. Jak się za to zabrać?

kRok 1 – pRzygoTuj goTową książkę w pliku TeksTowym

Musisz mieć wersję ostateczną tekstu – zanim uznasz, że nie wymaga już poprawek, daj go w całości do przeczytania komuś, kto lubi książki, często po nie sięga i na co dzień używa ładnego języka. Niech uważnie przejrzy twój tekst, znajdzie literówki, poprawi błędy ortograficzne i interpunkcyjne oraz zasygnalizuje ci, jeśli jakiś fragment jest niejasny. Zazwyczaj życzliwy i uważny czytelnik widzi więcej niż autor, więc warto przyjąć te uwagi i je przemyśleć. Kiedy już uporasz się ze wszystkimi poprawkami, będziesz mieć w ręku gotowy tekst swojej książki.

kRok 2 – zdecyduj, czy zlecasz pRace związane z pRzygoTowaniem plików w foRmaTach epub i mobi pRofesjonalnej fiRmie, czy zRobisz To samodzielnie

Jeśli zdecydujesz się na to pierwsze rozwiązanie, twój tekst trafi w ręce fachowców, którzy zrobią korektę, przerobią tekst na elektroniczną książkę i zaprojektują dla niej okładkę. Większość firm, które się tym zajmują, ma podpisane umowy ze wszystkimi albo prawie wszystkimi internetowymi księgarniami sprzedającymi e-booki, więc szybko i twoją książkę do nich wprowadzą. Za pracę, jaką wykonuje taka firma, oczywiście musisz zapłacić, maksymalne stawki to w tej chwili około 600 zł. Jeśli interesuje cię ta opcja, sprawdź ofertę serwisów takich jak np. www.wydaje.pl, www.psychoskok.pl, www.rw2010.pl, www.beezar.pl, www.ebookpoint.pl.

Jeśli natomiast chcesz zająć się samodzielnie produkcją e-booka, to wystarczy, że ściągniesz jeden z programów służących do konwersji plików do formatu epub i mobi. Mówiąc prościej, pozwolą one zamienić twój doku-ment tekstowy w plik, z którym poradzą sobie czytniki książek elektronicz-nych. W swojej książce możesz wykorzystać zdjęcia, wstawić jakąś szczegól-nie bliską sercu fotografię na okładkę, a swoje nazwisko napisać na niej tak dużą czcionką, jak ci się tylko spodoba. By zrobić to wszystko możesz np. użyć programów Mobipocket Creator, MePub, ePub Maker albo Sigil. Ten ostatni ma niepodważalną zaletę, jaką jest polska wersja językowa. By było ci łatwiej opanować wybrany program, poszukaj w internecie samouczków – część z nich jest w formie filmików wideo, więc bez problemów można zro-zumieć, jakie czynności i w jakiej kolejności należy wykonać, by uzyskać oczekiwany efekt.

kRok 3 – zdecyduj, czy będziesz spRzedawać swojego e-booka, czy udosTępniać go za daRmo

Jeśli twojego e-booka przygotowuje firma wydawnicza, sprawę tę na pewno będziesz z nią omawiać. Za wsparcie w dystrybucji (a więc wstawienie książki do wielu księgarń) firmy będą pobierały procent od każdego sprze-danego egzemplarza. W zależności od umowy, ustalonej ceny książki oraz kwoty, jaką płacisz za jej przygotowanie i dystrybucję, marża będzie się wahała od kilkunastu do ok. 50 proc. Jeśli natomiast samodzielnie przygoto-wujesz e-booka, musisz się porozumieć po kolei z każdą księgarnią, w której chcesz go sprzedawać i przystać na zaproponowane przez nią warunki. Bez względu jednak na to, które z rozwiązań wybierzesz, dobrze zastanów się nad ceną, za jaką chcesz sprzedawać książkę. Pamiętaj, że z opcji wydawania swojego e-booka korzysta wielu pisarzy amatorów, którzy nie mają znanych nazwisk, więc trudno dziś sprzedać książkę nieznanego autora za wysoką cenę. Niektórzy decydują się wręcz na darmowe udostępnianie swoich ksią-żek licząc, że dzięki takiemu zabiegowi więcej osób je przeczyta.

76 o wydawaniu

kRok 4 – zadbaj o pRomocję

Wydanie książki to nie wszystko – tym zdaniem nie chcemy cię zniechę-cić czy podkopać twojej motywacji. Warto jednak przemyśleć, co możesz zrobić, by dowiedziało się o niej więcej osób. Jeśli masz swoje konto na Facebooku, koniecznie pochwal się na nim, że twoja książka trafiła już do sprzedaży. Możesz też zamieścić tu niedługie fragmenty albo ciekawe zdję-cia – jednym słowem coś, co przekona czytelnika, że warto poświęcić czas i pieniądze, by sięgnąć po twoją książkę. Jeśli prowadzisz bloga, to także wykorzystaj go do promocji swojej twórczości. Dobrym pomysłem będzie również zwrócenie się do blogerów, którzy piszą na tematy podobne do tych, które poruszasz w książce albo po prostu prowadzących blogi o książkach – prześlij im bezpłatnie swojego e-booka, poproś o lekturę i recenzję. Nie ma powodu prosić wyłącznie o pozytywne opinie, czytelnicy bardziej cenią wiarygodność recenzji niż to, że są cukierkowo słodkie. Pogódź się z tym, że jednym twoja książka się spodoba, a innym nie – ale zdecydowanie nie przerywaj promocji swojego dzieła. Na pewno jest warte, by trafić w ręce czytelników.

78 79motywacja

dr Magdalena Śniegulska jest psy-

chologiem i psychoterapeutką,

pracuje w Zakładzie Psychologii

Klinicznej dziecka w Szkole wyższej

Psychologii Społecznej. Zajmuje się

psychologią rozwojową dzieci i mło-

dzieży, zaburzeniami zachowania

oraz interwencją kryzysową.

Najczęściej seniorzy mówią tak: „Chcę pisać z myślą o moich wnukach, ale nie wiem, czy to ma sens”. ano właśnie, czy to ma sens?

Z najnowszych badań nad lękiem i stresem wynika, że świadomość własnej historii, tego skąd się wywodzimy, jakie są nasze korzenie i wiedza o tym, co przeszli nasi przodkowie, pozwalają nam łatwiej zrozumieć swoje zacho-wania i obawy. Kiedy jesteśmy mali, pojawia się zainteresowanie rodziną, potem przycho-dzi okres buntu, tworzenia własnej tożsamości i o rodzinie niejako zapominamy. A kiedy znów

byśmy chcieli do tych spraw sięgnąć, często nie ma już o tym z kim poroz-mawiać. Z tej perspektywy zapisane wspomnienia seniorów są niezwykle cenne dla następnych pokoleń. Ta świadomość, że różne przeżycia i myśli starszego członka rodziny zostały zanotowane, a ja mogę do tych zapisków sięgnąć w momencie, który jest dla mnie odpowiedni, jest niezwykle ważna.

Jak się przytulić do piedestału?

O zapisywaniu trudnych emocji, odwróceniu ról i dzieciach, które są doskonałymi słuchaczami, opowiada dr Magdalena Śniegulska ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej

Rozmawia: OlA RzążewskA

80 81motywacja

Seniorom zresztą pewnie łatwiej o niektórych rzeczach pisać niż opowiadać?

Nie tylko seniorom, ale wszystkim ludziom czasami niezwykle trudno jest rozmawiać w cztery oczy, szczególnie o sprawach przykrych, bolesnych. Trudno jest spojrzeć w twarz drugiego człowieka i pokazać swoją słabość. Dużo łatwiej przelać wszystko na papier i przy okazji ułożyć sobie w głowie różne rzeczy. Z tym jest tak, jak ze złym snem – kiedy dopada nas nocny koszmar, budząc się z palpitacjami serca i dławieniem w gar-dle, pamiętamy głównie te ogromne emocje. Ale gdy zaczynamy komuś opowiadać nasz sen, te emocje nagle zdają się kompletnie nieadekwatne, a sen przestaje być taki straszny. To nie dotyczy tylko snów, ale w ogóle naszych przeżyć i przemyśleń. Dla osoby starszej, która ma już ugrunto-wane przemyślenia o swoich przeżyciach, osadzone emocje, opisanie ich może być ważnym doświadczeniem, pozwalającym zrozumieć m.in. swoje zachowania czy reakcje innych osób. A projekt PISZEMY+ powoduje, że ludzie doświadczają czegoś wspólnie – nie tylko międzypokoleniowo, ale też określone pokolenie może w swoim gronie dzielić się przeżyciami. I to jest bardzo cenne, bo z badań dobrostanu seniorów wynika, że rodzina wcale go nie zabezpiecza.

To znaczy, że posiadanie dzieci i wnuków nie wystarcza?

Okazuje się, że dużo ważniejsze jest bycie osadzonym wśród ludzi, którzy doświadczyli podobnych rzeczy, czyli kontakt z rówieśnikami, wspólne robienie czegoś. To wyraźnie poprawia jakość życia, a w wieku senioralnym są z nią problemy, ponieważ następuje swoista zamiana ról – nagle z roli rodzica, opiekuna, który decydował o wielu sprawach, stajemy się osobą zależną od czasu, decyzji i chęci dzieci. Pisząc wspomnienia, robię coś dla tego pokolenia, które było niegdyś ode mnie zależne i znowu mogę przyjąć postawę mentora.

a więc to, że seniorzy piszą, może mieć znaczenie nie tylko dla ich wnuków, ale i dla dzieci, bo pozwala wnieść coś wartościowego do tej relacji?

Czasami przeczytanie wspomnień

rodziców, choćby zdania: „Starałam

się jak mogłam”, otwiera oczy.

82 83motywacja

Gdy myślę o tekstach, które już powstały na naszych warsztatach, to płacz autora albo czytelnika jest bardzo ważnym i częstym do nich dodatkiem. Bo czasem są to opowieści o tym, jak wielka historia z siłą huraganu wkracza w dzieje naszej rodziny.

Właśnie też sobie pomyślałam, że jak rozmawiam z rodzicami, któ-rzy trafiają do mojego gabinetu, to często mówią, że nie umieją pewnych rzeczy, bo ich rodzice zawsze byli chłodni, nie nauczyli ich okazywania uczuć, trzymali kontrolę. I słyszę w ich głosie pretensję. Myślę wtedy – a gdybyśmy popatrzyli na historię dzieciństwa tych rodziców, na to z czym wchodzili w swoją dorosłość, czy mieli dobre wzorce, czy dostali ciepło. Może mimo wszystko chcieli być najlepszymi rodzicami, jakimi mogli być? Czasami przeczytanie wspomnień rodziców, choćby zdania: „Starałam się jak mogłam”, otwiera oczy.

Skoro już jesteśmy przy trudnych emocjach, to chciałabym zapytać, na co seniorzy powinni być wyczuleni, jeśli piszą dla pokolenia wnuków?

Ważne jest pokazanie kontekstu kulturowego. Często zapominamy, że naprawdę bardzo dużo się zmieniło. Niedawno w radiu usłyszałam, że obchodzimy 50. rocznicę uznania praw kobiet do samodzielnego konta bankowego. Pomyślałam: „Matko, 50 lat, to jest nic!”. Moja starsza siostra urodziła się wcześniej. To pokazuje, jak bardzo się zmieniły pewne uwa-runkowania, więc zupełnie inaczej musimy oceniać wybory, których ludzie dokonywali 50 czy 60 lat temu. Warto pokazać, jakie stereotypy wtedy funk-cjonowały, jakie obowiązywały normy, co wypadało, a czego zupełnie nie wypadało robić. Młodsze pokolenie myśli sobie, że to takie normalne prze-ciwstawiać się różnym „wypada/nie wypada”, a przecież dawniej człowiek musiał się mocno liczyć z tym, co powie jego najbliższe otoczenie, bo był od niego dużo bardziej zależny niż teraz. Dziś mówimy, że jesteśmy samotnymi wyspami, ale to pewna cena, jaką zapłaciliśmy za to, że możemy powiedzieć:

„A mnie się to nie podoba, chcę żyć inaczej!”.

a co z tematami śmierci czy straty? Jak je wprowadzać do opowieści pisanych dla wnuków?

Właśnie tak. Co więcej, należy pamiętać, że ta relacja rodzic–dziecko zawsze jest trudna, więc gdy piszę wspomnienia czy pamiętnik, to też daję swojemu dziecku pewną wolność, tzn. udzielam rad, opisuję czego doświadczyłem, ale to ono decyduje, kiedy i ile z tego weźmie. I to bardzo ułatwia korzystanie z mądrości starszego pokolenia. Myślę, że pomysł pisa-nia wspomnień z wielu różnych powodów jest świetny – z jednej strony, mogę coś zrobić dla swoich dzieci i wnuków, a z drugiej mogę też zrobić coś dla siebie, jestem nadal aktywny, mam wpływ, sam decyduję o tym, co powiem, a czego nie.

ale to chyba nie jest takie proste, że po prostu siadamy i piszemy o wszystkim?

Oczywiście, bo starsze pokolenie jest wciąż bardzo mocno osadzone w kulturze, w której różnych rzeczy nie wypada mówić. Wielu seniorów uważa, że dla spokoju ducha lepiej różne rzeczy przemilczeć, ale jednocze-śnie się okazuje, że te przemilczane sprawy w nich są, że bolą, że nie da się wszystkiego zamieść pod dywan i udawać, że tego nie ma. To jest też dobry moment, by różnych rzeczy może nie powiedzieć wprost, ale je z siebie wypuścić. I to używając słów, nad którymi mamy kontrolę.

Jakiś czas temu prowadziłam warsztaty dziennikarskie dla licealistów, na których zachęcałam ich do spisywania wspomnień babć i dziadków o codziennym życiu podczas Powstania warszawskiego. Ich obawy wyrażały się słowami: „Nigdy nie rozmawiałam z babcią o wojnie, boję się, że będzie płakała” albo: „To takie trudne, nie wiem, czy dziadek będzie chciał o tym rozmawiać”. Czy to dobry pomysł, żeby po prostu poprosić babcię albo dziadka, by nam napisali coś, o czym bardzo chcielibyśmy się dowiedzieć?

Myślę, że to jest bardzo dobry pomysł, bo daje poczucie kontroli jed-nej i drugiej stronie. To właśnie zapiski, a nie rozmowa, umożliwiają zacho-wanie pewnej intymności – mogę płakać, kiedy o tym piszę, a mój wnuk czy dziecko może płakać, gdy będzie to czytać, ale też nie musi mi tego pokazy-wać. Może mi o tym powiedzieć albo nie – po prostu ma wybór, tak jak i ja.

84 85motywacja

To może jeszcze dodam, że często dziadkowie, a nawet rodzice, myślą, że bycie autorytetem, to bycie nieskalanym. Większość badań poka-zuje natomiast, że dużo łatwiej jest się z kimś identyfikować i nawiązać dobrą relację, gdy ten ktoś okazuje słabość. Oczywiście kiedy jesteśmy małymi dziećmi, to potrzebujemy rodziców i dziadków niezłomnych, takich, którzy się nie mylą, wszystko wiedzą i potrafią nawet zatrzymać słońce, żeby nie świeciło nam w oczy. Potem przychodzi ten bolesny moment, w którym okazuje się, że jednak nie wszystko mogą. Ale jeśli zaakceptujemy słabości, o których dorośli potrafią mówić, to właśnie one staną się łącznikiem mię-dzy nami. Bo naprawdę bardzo trudno jest przytulić się do piedestału, lepiej i łatwiej do kogoś, kto chodzi po ziemi.

Spróbujmy podsumować – tak dla jasności – jakie korzyści ma to najmłodsze pokolenie z tego, że seniorzy snują swoje wspomnienia, próbują je porządkować i zapisywać?

Niezwykle ważne jest poczucie ciągłości, przynależności, zrozumie-nia różnych zdarzeń z historii rodziny – to znacznie ułatwia budowanie się tożsamości młodego człowieka. Dodatkowo wiedza, że ktoś z mojej rodziny miał podobne problemy, że przeżywał podobne jak ja emocje i rozterki, jest bardzo ważna i ułatwia ten proces.

Jeden z uczestników naszych warsztatów co roku na Boże Narodzenie wysyłał do córki list, w którym opisywał jakieś zdarzenie ze swojego życia. Gdy któregoś roku listu zabrakło, córka zaraz się o niego upomniała. Czy pisanie może być po prostu podarunkiem?

I to chyba jednym z najcenniejszych, bo ktoś wykonuje dużą pracę, skupia się, poświęca czas, otwiera się przed nami. Pozwolę sobie na pry-watną opowieść. Moja córka ma dziś 15 lat, a ja 5 lat temu dostałam od mamy pamiętnik, który prowadziła, gdy byłam w ciąży i w pierwszym okre-sie po urodzeniu dziecka. Dziś myślę, że to jest najcenniejszy prezent, jaki dostałam – zapiski z tego bardzo ważnego dla mnie czasu, który okazał się ważny także dla mojej mamy. I to jest prezent nie do przecenienia.

Wydaje mi się, że w tym pytaniu jest raczej nasz dorosły lęk, niż niepokój o dzieci. Bo okazuje się, że one radzą sobie z takimi tema-tami dużo lepiej niż my. Po pierw-sze dlatego, że na początku śmierć, strata i umieranie są dla nich enigmą. Nieodwracalność śmierci zaczynają sobie uświadamiać dopiero między 7. a 8. rokiem życia, ale oswajanie ze stratą jest bar-dzo ważnym elementem rozwojo-wym. I myślę, że – paradoksalnie – to może być temat, który właśnie łączy pokolenia. Większość star-szych osób ma w pewnym momen-cie wielką potrzebę porozmawiania

o swoim odejściu, wygadania tego, czego się boi, co jest niepewne. I ocze-kują, że ktoś ich wysłucha. Zmierzenie się z tym tematem jest seniorom bardzo potrzebne, a wdzięcznymi słuchaczami czy czytelnikami są właśnie dzieci, bo mają w sobie mniej lęku i nie kierują się takimi jak dorośli uwa-runkowaniami – że wypada albo nie wypada.

Czasem seniorzy szukają sposobu, by nieco złagodzić ten temat i wybierają formę bajki…

Dla 8-9-latka konwencja bajki może być bardzo pociągająca, ale pew-nie dla nieco starszego dziecka już nie. Ale jeszcze raz podkreślę – pamię-tajmy, że zazwyczaj to w nas są te lęki, a nie w dzieciach!

Cieszę się, że Pani to mówi, bo piszącym często towarzyszy duży niepokój, że niechcący mogą skrzywdzić wnuki, ujawniając jakieś swoje ciemniejsze myśli, przeżycia czy refleksje.

Dużo łatwiej jest się z kimś identyfikować i nawiązać dobrą relację, gdy ten ktoś okazuje słabość.

86 87motywacja

anna owczarska-osinska jest psy-

chologiem i psychoterapeutką –

pracuje w nurcie integracyjnym,

łącząc podejście humanistyczne

i s ko n c e n t r o w a n e n a o s o b i e

i emocjach. Jest współzałożycielką

ośrodka Naukowo–Terapeutycz-

nego ogrody Zmian.

Seniorzy są w takim okresie życia, że z pewną łatwością przychodzi im myśl o pisaniu wspomnień. I jak się już za to zabiorą, odkrywają pierwszą korzyść. Mówią: „Kiedy piszę, to się trochę uspokajam”. Czy przelewanie naszych myśli na papier rzeczywiście tak działa?

Ludzie są bardzo różni, więc dla każdego czło-wieka będzie to na pewno indywidualne prze-życie, dlatego mam trudność z uogólnianiem. Jestem jednak pewna, że człowiek dąży do jakiejś całości, nadawania sensu, do zamyka-nia swoich spraw. Jeśli więc coś domknie, coś nazwie, odkryje znaczenie swoich przeżyć sprzed lat, to da mu to spokój.

To bardzo pozytywne doświadczenie, z którym – gdyby nie pisanie – być może nie mielibyśmy możliwości się zetknąć. Czy dobrze się domyślam?

Myślę, że tak. Pisanie to pewien rodzaj terapii. W USA mówi się nawet sporo o terapii wspomnieniowej, a także o healing writing, czyli uzdrawiającym pisaniu. James Pennebaker z amerykańskiego uniwersytetu w Austin robił przez ponad 25 lat badania na temat pisania. Wynika z nich,

Otwieranie pudełka

O potrzebie porządkowania wydarzeń z życia, nawlekaniu koralików na nitkę i terapii wspomnieniowej opowiada Anna Owczarska-Osinska, psycholog z ośrodka Ogrody Zmian

Rozmawia: OlA RzążewskA

88 89motywacja

mnień, to znaczy, że przyszedł odpowiedni moment. Ale potrzebne są też określone warunki. Na pewno ważna jest relacja z drugim człowiekiem, bo często trudno nam pisać tylko dla siebie. Mam taką obserwację dotyczącą moich starszych już rodziców – mój ojciec, 87-latek, uczestnik Powstania Warszawskiego, potrafił pisać o swoim życiu w różnych okresach, pisał jakieś pamiętniki wraz z kolegami czy książkę, natomiast dla mojej mamy to było wprost niewyobrażalne, żeby zapisywać swoje przeżycia. I dopiero wtedy, gdy ojciec z nią usiadł i zaczął jej słuchać, a potem zapisywać to, co mówi, potrafiła się trochę otworzyć. Więc oprócz odpowiedniego czasu potrzebne jest jeszcze zaufanie, tzn. jakaś osoba, przed którą można się odsłonić. W takich sprzyjających warunkach można się odważyć i uchylić wieczko swojego pudełka.

Czy ta osoba, dla której otwieramy pudełko, to może być ktoś, z myślą o kim piszemy?

Sądzę, że to będą osoby, które z jakichś powodów mają dla nas duże znaczenie. Często jest tak, że dziadkowie opowiadają wspomnienia dopiero swoim wnukom. Ale może to być też ktoś zupełnie obcy, bo takiemu komuś łatwiej powiedzieć o pewnych trudnych rzeczach.

Czasem ten ktoś, z myślą o kim piszemy, dopiero w odległej przyszłości ma sięgnąć po nasze zapiski. I to chyba też tworzy jakieś poczucie bezpieczeństwa? Pozwala zmniejszyć lęk przed odsłonięciem się?

Tak, to taki wentyl bezpieczeństwa – nic nie wybuchnie przed nami jak bomba, ewentualna konfrontacja z czytelnikiem zostanie odroczona. Myślę, że dość ważna jest też potrzeba docenienia – żeby nasze pisanie było dla kogoś czymś naprawdę ważnym. Jedną z najtrudniejszych rze-czy, z jakimi borykają się osoby starsze, jest samotność. Nie chodzi o bycie samemu w mieszkaniu, tylko o to, że już dla nikogo nie są najważniejsze. Pisanie pamiętnika czy wspomnień może być odroczeniem samotno-ści i poszukiwaniem osoby, która czytając moje wspomnienia sprawi, że w chwili lektury znowu będę najważniejszy.

że nadanie sensu cierpieniom, traumom i doświadczeniu życia, daje poczu-cie szczęścia i zmniejsza lęk. Jego badania pokazują też, że ci, którzy nadali znaczenie swoim trudnościom lub zyskali lepszy wgląd w siebie dzięki pisa-niu, są zdrowsi od tych, którzy po prostu opisywali fakty ze swojego życia. 

rzeczywiście, często wspomnienia, które piszą seniorzy, koncentrują się wokół najtrudniejszych momentów w życiu, związanych ze stratą, bólem, traumą. Czasem po raz pierwszy po bardzo wielu latach myślą o jakichś wydarzeniach. Czy to może dać jakieś pozytywne efekty?

Myślę, że tu chodzi o coś, o czym piszą psychoterapeuci prowadzący terapię osób starszych – nasza pamięć działa tak, że selekcjonuje fakty i zda-rzenia. Od niektórych, najtrudniejszych spraw, się odcinamy. To nie znaczy, że one dla nas nie istnieją – są po prostu jakby zamknięte w pudełku, któ-rego nie dotykamy. Niektóre osoby odczuwają ból właśnie dlatego, że w ich wspomnieniach brakuje jakiegoś fragmentu życia, jakby został on z pamięci wycięty. Zapomniały o czymś.

Celowo?

Czasem celowo, innym razem bezwiednie. Wtedy, odczuwając ból, nie wiedzą nawet, skąd się on bierze. Dopiero idąc za nitką wspomnień, dochodzą do pewnych faktów, sytuacji, okresów życia, które zostały zamknięte w szczelnych pudełkach. Często te odkrycia porównuję do niza-nia koralików na nitkę. Koraliki, które istnieją oddzielnie, mają zupełnie inny wygląd, niż te na sznurku. Wszystko nabiera innego znaczenia, choć to są te same koraliki, te same cierpienia, zdarzenia. Myślę, że pisanie wspo-mnień jest okazją do tego, by tę potrzebną nitkę odnaleźć.

Czasem seniorzy mówią, że nie są w stanie napisać o jakimś zdarzeniu, bo sprawia im to za dużo bólu. radzę im wtedy, by po prostu dali sobie czas i może odpowiedni moment przyjdzie. albo nie przyjdzie. Czy można otwierać te swoje pudełka powoli?

To fantastyczne mówić ludziom, by dali sobie czas! Bardzo wierzę w to, że jak ktoś zgłasza się na terapię albo zabiera się za pisanie wspo-

90 91motywacja

Myślę o przywróceniu dawnych ról – nagle mogę znów stać się najważniejsza dla córki, dla której kiedyś byłam centralną postacią w życiu…

Nagle córka może zobaczyć mamę zupełnie na nowo i całkiem inaczej, może zobaczyć ją w swoim wieku, może zobaczyć ją jako dziecko. Możemy przyjrzeć się rodzicowi w całej jego pełni – to jest tak, jakbym wcześniej widziała tylko fasadę domu, a teraz odkrywam jego wnętrze. Nagle mam przed oczami mamę w pełnej krasie.

Często seniorzy mówią nam na warsztatach: „To, że opisałem coś, co się wydarzyło 30 czy 40 lat temu i się nad tym głębiej zastanowiłem, pozwoliło mi lepiej zrozumieć, dlaczego tak postąpiłem”.

Rzeczywiście, ludzie często odnoszą takie wrażenie.

Z czego to wynika?

Pewnie z tego, że widzimy w życiu pewną ciągłość – tę nitkę, o któ-rej mówiłam. Nić ciągłości nadaje znaczenie wydarzeniom, faktom, fanta-zjom, odczuciom, emocjom.

Seniorzy piszący wspomnienia mówią, że nie tylko lepiej rozumieją swoje zachowania czy wybory, ale także reakcje innych osób. To też ma związek z tą ciągłością?

Odkrywają, że mają już dystans do swoich emocji sprzed lat. Tamte wydarzenia, tamte sytuacje rozgrywają się na nowo, ale już we wspomnie-niach. I dziś, nie żywiąc już tak silnych emocji do osoby, która zrobiła mi kiedyś krzywdę, mogę dostrzec, że ma wiele innych cech, których wtedy nie dostrzegałam. To fantastyczne, że można poprzez swoje wspomnienia pojednać się z drugim człowiekiem.

Powiedziała Pani, że po latach nie czujemy już złych emocji, ale za to pamiętamy o pozytywnych uczuciach. Jeden z uczestników naszych zajęć, pan mocno po osiemdziesiątce, napisał tekst o mamusi. I gdy

Wierzę w to, że jak ktoś zgłasza

się na terapię albo zabiera się za pisanie

wspomnień, to znaczy, że przyszedł

odpowiedni moment.

92 93motywacja

Czasem to jest bardzo blisko – na wyciągnięcie ręki, po prostu w nas. To są te nasze najczulsze emocje, tylko bardzo rzadko po nie sięgamy.

Skąd się bierze potrzeba, by pisać wspomnienia? Mogłam od tego pytania zacząć naszą rozmowę, ale w sumie chyba ciekawiej jest nim kończyć.

Jednym z powodów jest lęk przed odejściem i śmiercią bez pozo-stawienia po sobie czegoś ważnego. Może to być też potrzeba domknięcia jakichś fragmentów swojego życia. We mnie też pojawiła się potrzeba pisa-nia, bo czuję, że nie jestem w stanie nikomu przekazać tego, co przeżyłam, a marzyłabym o tym, by moje dzieci albo wnuki o tym przeczytały. Przy-pomniała mi się teraz moja ciotka, która żyła wiele lat na emigracji i ona w którymś momencie bardzo się zamknęła (jak wiele osób, które wyjechały), pewnie dlatego że nie znajdowała zrozumienia, bała się, że będzie mówiła o czymś, o czym otaczający ją ludzie kompletnie nie mają pojęcia. I wtedy zaczęła pisać wspomnienia. Często o niej myślę, bo ona uważała, że poja-wił się taki czas, że trzeba coś z tym zrobić, co się w sobie ma. Pojawia się potrzeba, chęć domknięcia, zapamiętania, ułożenia.

Jakby się otworzyły dla nas jakieś drzwi…

Prawda? Jest jeszcze jedno świetne porównanie, na które kiedyś trafiłam – przeszłość przechodzi wtedy przez bramę teraźniejszości. Czę-sto moja córka mówi: „Mamo, jak opowiadasz mi coś z przeszłości, to ja w teraźniejszości widzę już coś więcej”. Przeszłość nadaje sens naszemu byciu tu i teraz, jesteśmy teraz, ale doświadczenie przeszłości wciąż przez nas przechodzi.

go czytał, to większość z nas miała łzy w oczach – w tym zdrobnieniu było mnóstwo uczuć i bliskości, jaką czuł z matką.

Gdyby pozytywne emocje nie blakły w nas, to byłaby to jasna strona naszej pamięci. I po czę-ści tak jest – bo o wydarzeniach złych zapominamy, odkładamy je, a pamiętamy te dobre. To taka lecząca część nas samych, że można pamiętać dobre emocje. Strasznie wzruszająca jest ta historia, którą mi Pani opowiedziała. Rzeczy-wiście tak jest, że te ważne osoby pozostają w pamięci może nieco wyidealizowane, ale co z tego, kiedy dobrze nam robi myśl o przytule-niu się do naszej mamusi. Myślę, że to tak naprawdę wcale nie musi chodzić o prawdziwą osobę mamy, tylko o tę mamusię, którą ten pan nosi w sobie.

Jak Pani myśli, czego może potrzebować mocno starszy człowiek, który z dużym uczuciem pisze o mamusi sprzed 70 czy 80 lat?

Po prostu zwykłej miłości i ciepła. Może w tych obszarach miał w życiu braki i teraz zdał sobie z tego sprawę? Te wspomnienia o mamie muszą być dla niego niesłychanie leczące, dlatego, że on odnajduje w nich realizację swojej potrzeby. Pozwala sobie przeżyć to, czego najbardziej potrzebuje.

To kojąca myśl, że umiemy sobie zapewnić coś, czego nam akurat bardzo potrzeba.

Ważne osoby pozostają w pamięci może nieco wyidealizowane, ale co z tego, kiedy dobrze nam robi myśl o przytuleniu się do naszej mamusi.

94 95motywacja

Marta osińska-Białczyk jest psy-

c h o logi e m i ps yc h ote r a p e ut ą

poznawczo-behawioralnym w trak-

cie certyfikacji. Prowadzi portal

z artykułami psychologicznymi

www.psychozytywnie.pl.

Czy naprawdę dzielimy się na tych, którzy mają mało czasu i tych, którzy mają go w nadmiarze? a może po prostu niektórzy nie nauczyli się swoim czasem zarządzać?

Prawda jest taka, że mamy czas na to, na co chcemy go mieć. Gdy myślę o seniorach, któ-rzy są pewnie w większości na emeryturze, to podejrzewam, że brak czasu jest kwestią nie-trzymania się planu dnia. Choć oczywiście, by trzymać się planu, najpierw trzeba go mieć. A naprawdę warto uwzględnić w nim czas dla

siebie i czas na spotkania towarzyskie, bo to bardzo ważne, by dzielić się sobą z ludźmi. Z dobrym planem wreszcie będziemy mieć poczucie, że czas nie przecieka nam przez palce, nie popadniemy w stagnację, nie będzie się nam wydawać, że każdy dzień jest taki sam, jak poprzedni.

Seniorzy na naszych warsztatach często mówią, że już dawno zaplanowali sobie, że będą regularnie pisać, ale w obliczu wszystkich domowych obowiązków, ciągle się okazuje, że nie mają kiedy usiąść z kartką i długopisem czy przy komputerze.

Nie na 120 procent

O systematyczności, korzyściach z planowania i stawianiu sobie osiągalnych celów opowiada Marta Osińska--Białczyk, psycholog

Rozmawia: OlA RzążewskA

96 97motywacja

To oczywiście zależy od człowieka – jeśli ktoś tak uważa i rzeczy-wiście częstsza praca daje mu jakieś korzyści, to na pewno to powiedzenie będzie w jego przypadku prawdziwe. Ale zasadniczo jest tak, że każdy zna

siebie, swoje możliwości i preferen-cje najlepiej. Więc warto zacząć od wsłuchania się w swoje potrzeby, od zapytania samego siebie, dlaczego ja chcę to w ogóle robić, czemu to jest dla mnie takie ważne. I gdy będziemy już to wiedzieć, okaże się, że systematyczna praca jest dla nas o wiele łatwiejsza do przyjęcia.

Pytałam o to, czy lepiej pracować mniej czy bardziej intensywnie, bo seniorzy często opowiadają, że zajęli się spisywaniem wspomnień z wielkim entuzjazmem, poświęcali na to dużo czasu, a potem nagle ich zapał całkiem zgasł. Jak wypalona zapałka.

Je ś l i dopiero z acz y na my s ię czymś zajmować i nie wiemy, jak będziemy sobie z tym radzić, to raczej nie planujmy, że będzie to

nasza codzienna aktywność. Lepiej ustalić, że będziemy to robić trzy, góra cztery razy w tygodniu, przez godzinę albo pół. Oczywiście, jeśli najdzie mnie ochota i będę pisać bez przerwy przez cztery godziny, to też świetnie. Ale to nie znaczy, że potem przez tydzień mam nie siadać do pisania, bo wcześniej poświęciłam na to tak dużo czasu. Podobnie jest z gimnastyką – nie służy nam, gdy jednego dnia ćwiczymy trzy godziny, a w następnych dniach wcale. Przede wszystkim chodzi o systematyczność.

Przede wszystkim warto ustalić sobie jakieś konkretne dni i godziny, w których będziemy pisać. To nie musi być codziennie, ale ważna jest regularność.

Myślę, że taki problem dobrze zna każdy, kto kiedykolwiek brał się za pisanie. Sama prowadzę portal internetowy i zdarzało się, że artykuł pisałam raz w miesiącu, zamiast codziennie czy chociaż raz w tygodniu.

w takim razie, jak planować pracę, żeby to, co zamierzamy zrobić, miało szansę się udać?

Przede wszystkim warto ustalić sobie jakieś konkretne dni i godziny, w których będziemy pisać. To nie musi być codziennie, ale ważna jest regu-larność, np. postanawiam, że będę się tym zajmować w środy i piątki o godz. 18. I kiedy przychodzi ta chwila, siadam i piszę. Tak samo, jak kiedyś o kon-kretnej godzinie szłam do pracy, czy jak teraz wychodzę na sobotni spacer do parku, umówionego brydża czy szachy ze znajomymi.

I co, nie ma już odwołania, jak sobie ustalimy jakąś porę?

Oczywiście, że jest, ale tylko jeśli rzeczywiście coś nam wypadnie – podobnie jak w przypadku innych naszych zaplanowanych działań czy aktywności.

To coś, co nas odciąga od pisania, może zdarzać się dość często. Jedna z uczestniczek warsztatów opowiadała mi, że niemal zawsze, w chwili gdy już naprawdę chciała usiąść do pisania, wpadała do niej na herbatę zaprzyjaźniona sąsiadka. I plan od razu brał w łeb.

Ja miałam na myśli raczej coś pilnego, w rodzaju wizyty u lekarza. Ale moment, w którym siadamy do pisania, można zawsze w takiej sytuacji przesu-nąć o godzinę czy półtorej. Taka elastyczność jest wręcz wskazana. A jeśli nie uda nam się tego przesunąć, to przekładamy pisanie na następny dzień, na naszą stałą godzinę. Naprawdę warto trzymać się ustalonej pory i traktować to jako ważną umowę ze sobą. Wtedy możemy poinformować znajomych, że w takich godzinach jesteśmy zajęci i to nie najlepszy czas na odwiedziny i telefony.

rozumiem, że to pisanie dwa razy w tygodniu, o którym Pani mówi, to tylko przykład. a może częściej znaczy lepiej?

98 99motywacja

Może będzie nam łatwiej pracować, kiedy będziemy stawiać sobie małe cele, takie jak napisanie opowiadania dla córki czy wspomnienia z chrztu syna?

Na pewno, bo takie działania są ograniczone w czasie i bez pro-blemu możemy stwierdzić, czy cel został osiągnięty. Natomiast jak ustalić, czy coś jest „dziełem naszego życia”? To będzie trudne, a każdy dobry cel powinien być mierzalny, to znaczy na początku powinniśmy wiedzieć, po czym poznamy, że go osiągnęliśmy. Jeśli zakładam, że będę pisała dwa razy w tygodniu przez pół godziny, to łatwo stwierdzić, czy udało mi się ten plan zrealizować, podobnie jak łatwo stwierdzić, czy udało mi się napisać zakładaną liczbę stron, jeden rozdział, jedno opowiadanie czy jedną bajkę.

a jak się motywować, by zrealizować cel?

Przede wszystkim przestrzegać prostych zasad – planować i – znów to powiem, ale to bardzo ważne – ustalać cele tak, by móc łatwo poznać, że się je osiągnęło. Warto stłamsić w sobie perfekcjonizm, czyli nasze prze-konanie, że to, co robimy, musi być genialne, takie na 120 procent. Lepiej po prostu działać. I co jest jeszcze dość ważne – przestać myśleć, że nasze emocje czy nasze myśli są przeszkodą w działaniu. Wielu ludzi ma taki problem – uważają, że jeśli są smutni lub mają gorszy nastrój, to nie muszą nic robić, bo dzień jest do niczego i można spisać go na straty.

a jak sobie z tym poradzić?

Przyjąć proste założenie – jeśli będę mieć kiepski dzień, to mówię sobie: „Mam zły nastrój, ale to mi nie przeszkadza, by usiąść o mojej stałej porze i wziąć się do pisania”. Może się okazać, że to będzie nawet lepsze pisanie, niż gdy się jest w dobrym nastroju.

Zastanawiam się nad jeszcze jedną sprawą. Czy uświadomienie sobie, jakie korzyści da mi zrealizowanie mojego celu, pomoże mi się lepiej zmotywować?

Zdecydowanie! To zresztą jedna z cech dobrego celu – wiedzieć, jakie korzyści da nam pozytywne ukończenie zaplanowanego działania.

To porozmawiajmy jeszcze o celach. Jednych motywują małe cele, które są na wyciągnięcie ręki, a innych wielkie. Jak sobie z tym poradzić, gdy dopiero zaczynamy?

Przede wszystkim musimy się zastanowić, jakie ważne dla mnie wartości sprawiają, że chcę się tym zajmować. Jeśli się okaże, że pisanie nie ma związku z żadną ważną dla mnie wartością, to naj-pewniej w ogóle nie ma sensu, by się tym w danym momencie życia zajmować.

No dobrze, załóżmy, że jakieś ważne wartości popychają nas do pisania. Czy warto się porwać z motyką na słońce i jako cel wyznaczyć sobie opracowanie tomu wspomnień z całego życia?

Lepiej n ie za k ładać sobie na początku, że stworzymy dzieło życia o objętości 300 stron. Nie spotkałam jeszcze człowieka, który

z czymś takim lepiej by sobie poradził, niż z ustaleniem, że dzisiaj będzie pisał przez godzinę. Myślenie o tym, że pracujemy nad czymś wielkim, może nas łatwo popchnąć w stronę perfekcjonizmu, a co za tym idzie, szybko się zniechęcimy, gdy tylko coś nie będzie nam wychodzić. Wydaje mi się, że lepiej skoncentrować się na tym, żeby w ogóle pisać, niż wymagać od siebie, że będziemy to robić idealnie.

Czyli przestrzega Pani piszących przed nadmierną samokrytyką?

Zdecydowanie. Jeśli bardzo potrzebujemy oceny, dajmy coś do prze-czytania komuś z rodziny czy bliskich znajomych. A my raczej skupmy się na działaniu, niż na ocenianiu tego działania.

Jeśli bardzo potrzebujemy oceny, dajmy coś do przeczytania komuś z rodziny czy bliskich znajomych. A my raczej skupmy się na działaniu.

100 101motywacja

Realizacja celu nie powinna generować też zbytnich strat w innych waż-nych obszarach. Jeśli przez pisanie mam stracić szachy z przyjaciółmi czy spotkanie z wnukami, to może się okazać, że jednak pisanie przegra. Wtedy warto przeanalizować raz jeszcze cel – zastanowić się, jakie pory dnia będą dla mnie najlepsze, kiedy niczego nie stracę poświęcając swój czas i uwagę pisaniu. Mały bilansik zysków i strat na pewno nam pomoże dobrze zapla-nować pracę. Oczywiście warto ten bilans weryfikować, bo przecież życie toczy się dalej, a my zmieniamy plany. Jeśli widzimy, że nasz pomysł na pisanie się sypie, koniecznie zastanówmy się dlaczego. Może zmieniły nam się priorytety albo urodził się wyczekiwany wnuk? A może przyjaciółka potrzebuje więcej naszej pomocy? Warto być elastycznym i cały czas wsłu-chiwać się w siebie i w swoje aktualne potrzeby.

Jeżeli masz ochotę zacząć spisywać rodzinne opowieści, iść na kurs scenariuszowy albo warsztaty dziennikarskie, nie możesz poddawać się wątpliwościom, które lawinowo poja-wiają się w twojej głowie. Z tym, co szepcze wewnętrzny krytyk, czyli głos, który próbuje cię zniechęcać do zajmo-wania się nowymi rzeczami, można sobie poradzić. Zasta-nów się, który z komentarzy wewnętrznego krytyka jest ci najlepiej znany i sprawdź, jak odebrać mu moc i znaczenie.

Pożegnaj wewnętrznego krytyka

Chcesz zająć się pisaniem, ale coś cię powstrzymuje? Wątpliwości i krytyczne myśli nie pozwalają ci cieszyć się nową aktywnością? Rozpraw się z nimi i odetchnij z ulgą.

TeksT: OlA RzążewskA

102 103motywacja

1. jesT już za późno!

To stwierdzenie można rozumieć dosłownie – jeśli wszystko wskazuje na to, że np. nie zdążysz na pierwsze warsztaty pisarskie, wewnętrzny krytyk będzie cię przekonywał, że lepiej w ogóle z nich zrezygnować. Ale „jest już za późno” to oczywiście także metafora dotycząca nie konkretnej godziny, ale momentu w twoim życiu. Jeśli chcesz na emeryturze zacząć prowadzić dziennik, wewnętrzny krytyk pewnie powie: „O czym niby będziesz pisać?”. To miałoby sens w młodości, kiedy tyle się wokół działo, a teraz jest już za późno. Warto być uważnym, by w porę wyłapać takie myśli pojawiające się w głowie i spró-bować dać im odpór. Trzeba uzbroić się w cierpliwość, bo zapewne nie uda się to od razu. Ale skoro ćwiczenie czyni mistrza, próbuj wielokrotnie zaprzeczać słowom wewnętrznego krytyka, by w końcu zacząć z nim wygrywać.

2. To nie dla ciebie!

Czy często wydaje ci się, że coś jest dla ciebie nieodpowiednie, jeszcze zanim tego spróbujesz? To znów sztuczka wewnętrznego krytyka! Zasta-nów się, skąd możesz wiedzieć, że nie spodoba ci się wymyślanie bajek dla wnuka czy spisywanie wspomnień z młodości? Dlaczego uważasz, że się do tego nie nadajesz? Warto zainwestować czas, choćby kilka godzin, by się przekonać, jak jest naprawdę. Oczywiście może się okazać, że rzeczywiście nie jest to odpowiednie dla ciebie zajęcie, ale próbując, wiele nie tracisz. Jeśli natomiast zrezygnujesz bez sprawdzania, może cię ominąć mnóstwo przyjemności i satysfakcji z odkrycia nowej pasji.

3. jesTeś za sTaRy! jesTeś za sTaRa!

Gdy usłyszysz takie słowa w swojej głowie, zastanów się, czy naprawdę wiek powinien cię ograniczać w doświadczaniu przyjemności związanej z tym, co

lubisz robić? Pomyśl, czy można być za starym na pozytywne, podnoszące samoocenę doświadczenia? Na tak zadane pytania pewnie odpowiesz: nie! Przypomnij sobie tę odpowiedź wtedy, gdy znów pojawi się w twojej głowie ta podstępna myśl, poprzez którą wewnętrzny krytyk próbuje sabotować twoje plany. Rozejrzyj się i poszukaj aktywnych, twórczych seniorów – to może być pełna energii 80-letnia sąsiadka albo znana aktorka, która gra w filmach, choć skończyła 90 lat. Dobry przykład da ci dodatkową motywa-cję do walki z wewnętrznym krytykiem – przecież pasja życia nie ma nic wspólnego z wiekiem.

4. ośmieszysz się!

Ta negatywna myśl bazuje na niezależnej od wieku obawie, że inni nas źle ocenią. Jest to tak naturalny i powszechny lęk, że mniej lub bardziej intensyw-nie towarzyszy większości ludzi przez całe życie. Przez lata uczymy się radzić sobie z tą obawą i dzięki temu ośmielamy się zajmować nowymi zagadnie-niami w pracy, decydujemy się założyć krótką spódnicę czy ufarbować włosy na rudo. Co zrobić, gdy strach przed kompromitacją dopada cię, gdy chcesz się zapisać na warsztaty dziennikarskie albo wziąć udział w kursie dla przyszłych autorów powieści kryminalnych? Przypomnij sobie, ile razy w życiu udało ci się przełamać i wygrać z takim lękiem i jak pozytywne miało to skutki. Powracaj myślami do dobrych doświadczeń, bo to one dodadzą ci odwagi, by po raz kolejny zmierzyć się z czymś po raz pierwszy w życiu.

5. inni Radzą sobie dużo lepiej!

Te słowa wewnętrznego krytyka są wyjątkowo perfidne, bo trudno się z nimi nie zgodzić. Warto jednak zadać sobie pytanie – i co z tego? Przecież w zajmowaniu się nowym hobby, jakim może być pisanie, nie chodzi o to, by wejść na poziom profesjonalny czy mistrzowski. Chodzi o to, by spra-wiało nam to jak najwięcej przyjemności. W każdej dziedzinie będą osoby, które mają imponujące umiejętności i nadal się rozwijają. Ale czy naprawdę

104 105motywacja

1. pisz dla siebie

Nie ma lepszej metody uspokojenia emocji, przyjrzenia się temu, co czujemy i określenia priorytetów, niż przela-nie myśli na papier. Zapisuj to, co jest na pierwszym planie w twojej głowie, zatrzymaj na kartce papieru rzeczywistość w takiej postaci, w jakiej ją czujesz i postrzegasz. Ta niepo-wtarzalność postrzegania jest naszą wielką siłą, bo dzięki niej oswajamy świat wokół siebie, staje się on „nasz”, wyjąt-kowy i doskonale znany. Czujemy się w nim dobrze i bez-piecznie. Warto więc o nim pisać i to nie tylko wspomnie-

Dla kogo pisać wspomnienia?

Chodzi ci po głowie, by wreszcie uporządkować domowe archiwum i spisać rodzinne opowieści? Powstrzymuje cię myśl, że nikt nie będzie miał ochoty tego przeczytać? Jeśli takie rozterki nie pozwalają ci się zabrać do pracy, ten tekst jest właśnie dla ciebie

TeksT: OlA RzążewskA

realizowanie własnej pasji chcesz traktować jako rodzaj rywalizacji? Nie ma żadnego racjonalnego powodu, by myśl o tym, że ktoś jest lepszy, sprawiała, że zrezygnujesz z jakiejś aktywności.

6. do niczego się nie nadajesz!

Jeśli wewnętrzny krytyk tak bezpardonowo cię atakuje, twoja reakcja też powinna być zdecydowana. Na pewno nie jest tak, że nic ci się w życiu nie udaje. Większość osób w starszym wieku ma za sobą wiele lat pracy zawodo-wej, sporo doświadczeń rodzicielskich, wiele drobniejszych i większych suk-cesów na koncie, a dodatkowo wiele udanych chwil, które łatwo przywołać z pamięci. Przypomnij ich sobie jak najwięcej – to w jednoznaczny sposób pokaże ci cały absurd i przesadę tej sabotującej działania myśli.

7. daj sobie od Razu spokój!

W ten sposób wewnętrzny krytyk sugeruje, że nie dasz sobie z czymś (np. z pisaniem wspomnień) rady, a koszty zmierzenia się z nową aktywnością będą na tyle duże, że nie warto nawet zaczynać. Nie poddawaj się temu czar-nowidztwu. Przecież nikt nie jest w stanie przewidywać przyszłości i wie-dzieć, jak potoczą się wypadki. Umów się ze sobą, że zrobisz jeden nieduży krok (np. opiszesz jedną fotografię z domowego archiwum) i zobaczysz, czy naprawdę tak wiele cię to kosztowało. Potem zdecyduj się na następny krok (np. daj do przeczytania tekst wnuczce) i dokładnie zaplanuj kolejne działania. Dzięki tej metodzie małych kroków na pewno będzie ci łatwiej poradzić sobie z wątpliwościami i niepokojem o efekt końcowy. Większa jest też szansa, że doświadczysz pozytywnych emocji związanych z poczuciem panowania nad swoim czasem i emocjami.

106 107motywacja

pouczać. Efekt? Córka była bardzo ciekawa kolejnych listów i stało się to elementem rodzinnej tradycji.

4. pisz dla pRzyjaciół

Zapisz wspomnienia ze wspólnych wyjazdów do ośrodka pracowniczego nad morzem, gdzie mieszkaliście w domkach letniskowych tuż pod lasem. Zanotuj na papierze ulotne obrazy związane z parapetówką w pierwszym mieszkaniu, na którą zaprosiłeś znajomych i przyjaciół. Opisz wspomnienia z imienin, urodzin, chrzcin, wspólnych wypraw na grzyby czy dni spędzo-nych w kolejce po meblościankę albo pralkę. Nawet się nie spodziewasz, jak chętnie twoi przyjaciele sięgną po takie zapiski i jak wiele ciepłych, dobrych emocji to obudzi w ich sercach. Chyba już nie masz wątpliwości, że naprawdę warto?

5. pisz dla sąsiadów

Jeśli przez całe życie albo jego sporą część mieszkasz w tym samym miej-scu, to na pewno masz sporą wiedzę o najbliższej okolicy. Wiesz na przy-kład, że tu, gdzie jest teraz sklep z dywanami, było kiedyś kino, do którego przychodziło się na niedzielne poranki filmowe z małymi dziećmi. Wiesz, że pani Halinka, fryzjerka, odziedziczyła salon po ojcu i wciąż przychodzą do niej jego dawni klienci, choć mają już po 90 lat. Znasz mnóstwo takich szczegółów i historii, które wiążą się z twoją ulicą, domem, blokiem czy kamienicą, w której mieszkasz? Koniecznie je zapisuj, w końcu to najlepsze świadectwo tego, jak czas zmienia nie tylko nasze otoczenie, ale i nasz spo-sób patrzenia na dobrze znane miejsca. Wspomnij o swoim pisaniu ulubio-nym sąsiadom, może zainteresują ich te historie? Idź przywitać sąsiadów, którzy się właśnie wprowadzili, zarekomenduj sklep z najlepszym pieczy-wem i podsuń myśl, że jeśli będą chcieli poznać przeszłość swojego nowego domu i okolicy, chętnie pokażesz im swoje wspomnienia. Wybierz się na spotkanie spółdzielni czy wspólnoty mieszkaniowej i zaproponuj lekturę

nia. Dobrym pomysłem jest także prowadzenie dziennika albo pamiętnika – to rodzaj wprawki literackiej, ale też sposób utrwalenia ważnych chwil, do których będziemy mogli później wrócić w innym tekście.

2. pisz dla wnuków albo pRawnuków

Prawdopodobnie będą to twoi najlepsi czytelnicy. Oczywiście musisz dosto-sować formę przekazu do ich wieku, bo inaczej pisze się dla 5-latka, a inaczej dla 18-latka. W pierwszym przypadku sprawdzą się krótkie formy o charak-terze bajki albo przypowieści, w których oczywiście najważniejsze wyda-rzenia będą związane z twoim życiem. Starsi wnukowie, przyzwyczajeni do krótkich tekstów z internetu, też chętniej przeczytają serię kilku krótkich opowieści niż jedną dłuższą historię. Pamiętaj, że w tym przypadku zwię-złość jest obowiązkowa. Zresztą skracanie tekstu to umiejętność, nad którą warto pracować nieustannie, bo dzięki niej unikniemy przegadania i zdo-łamy utrzymać uwagę czytelnika od początku do samego końca.

3. pisz dla swoich dzieci (naweT jeśli miałyby To pRzeczyTać dopieRo za jakiś czas)

Masz wrażenie, że dzieci są tak zapracowane, tyle mają na głowie, że bra-kuje im już czasu nawet na to, by usiąść spokojnie przy stole i porozma-wiać? Wydaje ci się, że spisywanie wspomnień i wciskanie im tych opowie-ści na siłę nie ma sensu? Jeśli nie przeczytają ich teraz, kiedyś na pewno po nie sięgną, by zrozumieć, co było dla ciebie ważne. Nie zniechęcaj się ich początkowym oporem, zniecierpliwieniem czy zdziwieniem. Pisz spokojnie, metodycznie, w końcu masz czas i nigdzie się nie spieszysz. A jeśli brak ci cierpliwości i nie możesz się doczekać, by pokazać dzieciom zapiski, postaw na nietypową formę. Jeden z uczestników naszych ubiegłorocznych warsz-tatów wysyłał raz w roku list do córki, w którym opisywał swoją młodość, przyjaciół, swoje plany i marzenia z tamtego czasu. Starał się za każdym razem zmieścić na dwóch kartkach, a dodatkowo nie moralizować i nie

108 motywacja

swoich zapisków poznanym tam ludziom. Będziesz zaskoczony, jak wiele osób zostanie twoimi czytelnikami.

6. pisz dla miłośników lokalnej okolicy

Wraz z czasem zmieniały się nie tylko twoja ulica i dom, lecz także cała miejscowość, w której mieszkasz. Najlepiej oczywiście widać to na zdjęciach, które na pewno masz w domowym archiwum. Posługując się nimi, napisz krótkie historie o ulubionym skwerze, o sklepie mięsnym, w którym mama kupowała kurę na niedzielny rosół, o swojej szkole podstawowej i przed-szkolu swojego dziecka. Takie opowieści w połączeniu ze zdjęciami mogą bardzo ciekawić nie tylko ciebie i bohaterów tych tekstów, ale także miłośni-ków historii lokalnej. Bardzo możliwe, że grupa takich osób spotyka się raz na jakiś czas w domu kultury, bibliotece czy kawiarni. Wybierz się na takie spotkanie, a nie tylko poznasz nowe osoby, ale i prawdopodobnie zyskasz czytelników autentycznie zainteresowanych twoimi wspomnieniami. Jed-nym słowem, sytuacja idealna.

7. popRoś wnuka albo pRawnuczkę o pomoc w założeniu bloga i pisz dla inTeRnauTów

Nieśmiałość sprawia, że nie możesz się przełamać, by opowiedzieć innym o swoim pisaniu? Chcesz jednak mieć czytelników i usłyszeć, co im się w twojej twórczości podoba? Poproś wnuka czy prawnuczkę o pomoc w założeniu bloga, na którym będziesz umieszczać swoje teksty. Możesz się nauczyć robić to samodzielnie i zyskać niezależność, ale nie będzie też nic złego w tym, jeśli co jakiś czas ktoś inny będzie w twoim imieniu wrzu-cać do sieci kolejne odcinki twoich wspomnieniowych tekstów. Jaka z tego korzyść? Obcy ludzie, którzy w internecie trafią na twoje pisanie, będą się czasem odzywali, by dać znać, że piszesz fajnie, zabawnie, lekko, aż chce się czytać itd. Dla takich pochwał naprawdę warto nauczyć się obsługi i kom-putera, i internetu.

110 111inspiracje

dr hab., prof. w Instytucie litera-

tury Polskiej Uw Michał Kuziak

jest historykiem literatury. Napisał

książki poświęcone Mickiewiczowi,

Słowackiemu, retoryce oraz ponad

sto artykułów dotyczących litera-

tury romantycznej, współczesnej

oraz teorii literatury i komparaty-

styki literackiej, które były publi-

kowane w kraju i za granicą.

To może być pomarańczowy zeszyt czy maszynka do włosów, jak w „Książce” Mikołaja Łozińskiego albo opasany gumą, wypełniony nazwiskami, adresami i telefonami notes, o którym w „ostatnim rozdaniu” wiesław Myśliwski pisze: „w nim jest prawie wszystko, czego mógłbym się o swoim życiu dowiedzieć”. Z lektur szkolnych pamiętamy tytułową kamizelkę z noweli Prusa. dlaczego przedmioty tak często stają się punktem wyjścia do opowiedzenia jakiejś historii?

One są fragmentem naszego świata, na co dzień nam towarzyszą. W nich są nasze emo-cje, pragnienia, troski. Z nimi wiążą się przeży-cia, doświadczenia. Możemy przez nie mówić o kimś. I to może być bardzo ciekawa opowieść. Taka nie wprost. Niekonwencjonalny rodzaj biografii czy nawet autobiografii, jeśli mówimy w ten sposób o sobie. Technikę tego typu wypra-cowali wielcy realiści, wystarczy przypomnieć sobie mieszkanie Rzeckiego w „Lalce” i to, co o bohaterze mówią jego rzeczy. Pojawia się ona

też współcześnie, choćby w wierszach żałobnych, np. w utworze Wisławy Szymborskiej „Kot w pustym mieszkaniu” czy we „Wdowcu” Stanisława Grochowiaka. Pojawia się w sposób szczególnie dramatyczny, gdyż po naszej śmierci zostają właśnie przedmioty, świadkowie życia. W literaturze naj-nowszej rzeczy stają się nie tylko tłem, elementami świata przedstawionego

Odzyskać świat

O włoskich szpilkach, młynku do kawy, gladiatorze Izabeli Łęckiej i byciu uwięzionym w spojrzeniach przedmiotów opowiada prof. Michał Kuziak, historyk literatury z Uniwersytetu Warszawskiego

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

112 113inspiracje

że one nie mogą istnieć w tym momencie, nie mogą na raz kwitnąć, owoco-wać. To pamięć, wspomnienie buduje taką wizję świata pełni. Ale możemy pójść dalej w eksperymencie z wyobraźnią, w kierunku surrealizmu, jak np. w znakomitym pisarstwie Borisa Viana, u którego wszystkie przedmioty zmieniają kształty, bywają agresywne, odpowiadają, zachowują się w sposób kompletnie nieprzewidywalny. Podałem tych kilka przykładów, by pokazać, że to nie zawsze sama rzecz jest w istocie najważniejsza, że często, a może zawsze, istotne jest to, co w niej, dzięki niej, potrafimy zobaczyć.

Ciekawe są też autobiograficzne „włoskie szpilki” Magdaleny Tulli, w których przedmioty odgrywają bardzo ważną rolę.

Tu, dzięki tytułowym butom, zostaje opowiedziana historia rodzinna pisarki, związana z życiem w PRL-u i traumą przeszłości wojen-nej. Poznajemy świat, w którym zwykły przedmiot stanowi coś niezwykłego i w jakiś sposób naznacza, wyróżnia dziecko, które znalazło się w jego orbi-cie. W ten sposób dowiadujemy się czegoś o życiu w tamtym czasie. To taki punktowy wgląd, w perspektywie przedmiotu, w całość. Warto też zwrócić uwagę na „Jadąc do Babadag” Andrzeja Stasiuka. On także umieszcza przed-mioty w centrum tekstu i swojej wizji świata, ponieważ są one dla niego dowodem na istnienie realnego świata, na to, że czegoś się doświadczyło, coś się przeżyło, gdzieś się było. Pojawia się tu też wątek kolekcjonowania rzeczy przywożonych z podróży, także, mających materialny status, foto-grafii rzeczy. Rzecz ma świadczyć o przeżyciu, doświadczeniu. Ale z drugiej strony, przy całym niepodważalnym zamiłowaniu do przedmiotów (a także przy lęku przed unicestwieniem świata), Stasiuk mówi też, że właściwie nie są one ważne, bo wszystko można sobie wyobrazić, liczy się nasza zdolność wyobrażania. I te dwie perspektywy wcale się nie znoszą, a raczej dopełniają. Pokazują cały kłopot, który mamy z rzeczami i z nami wobec rzeczy. W tym kontekście ciekawa jest również książka „Mercedes-Benz” Pawła Huellego. Zdjęcia związane z przeszłością rodzinną, na których między innymi poja-wia się tytułowy samochód, są formą potwierdzenia realności istnienia świata przedmiotów i związanych z nimi ludzi oraz ich doświadczeń. Jak widać, same rzeczy już nie wystarczą, by wierzyć w ich realność…

czy kontekstem, ale czymś bardzo ważnym, nierzadko pierwszoplanowym. Przy tym już pod koniec XIX w. pisarze zaczęli zwracać uwagę na przed-mioty zwykłe, codzienne, a nie na te magiczne, wzniosłe, baśniowe, trudno dostępne. Twórców zainteresował świat, który nas otacza tu i teraz, bardzo blisko. Stało się tak dlatego, że ten świat zaczęliśmy tracić, w związku z prze-mianami kulturowymi, a literatura mogła nam go przywrócić i sprawić, że znów poczujemy się w nim zadomowieni i zakorzenieni. Rzeczy są nam bliskie, ale mamy też poczucie, że między nami a przedmiotami jest prze-paść, one funkcjonują w innym rytmie, innej przestrzeni, innym wymia-rze; jak wspomniałem, funkcjonują i wtedy, kiedy nas już nie ma. Jesteśmy z tego samego planu całości istnienia, a jednocześnie one są autonomiczne, odrębne. Niosą ze sobą jakąś tajemnicę i już to jest ciekawe. Przypomina mi się w tym kontekście „Ślub” Gombrowicza, w którym człowiek jest uwi-kłany nie tylko w spojrzenia innych ludzi, ale okazuje się także chwytany spojrzeniami przedmiotów. Czasem te przedmioty – na myśl przychodzą

„Mdłości” Sartre’a – mogą okazać się nawet wrogie.

Jakie przedmioty szczególnie często są obecne w opowieściach?

Wszystko zależy od wrażliwości i doświadczenia konkretnego twórcy. Tu nie ma reguł. Na pewno, jak już wspomniałem, współcześnie często pojawiają się w tekstach rzeczy uznawane kiedyś za prozaiczne i niepoetyckie, a nawet nieliterackie. Są elementem zwykłego, codzien-nego świata. I jako takie mogą pozostać w literaturze albo też mogą nabrać dziwnych właściwości, jak w nurcie realizmu magicznego. Dobrym przy-kładem jest „Prawiek i inne czasy” Olgi Tokarczuk, gdzie mamy do czy-nienia z całym kosmosem rzeczy, które nie tylko towarzyszą człowiekowi, lecz także żyją własnym życiem, niosą ze sobą jakąś tajemnicę. Autorka opowiada np. historię młynka do kawy, pokazując w ten sposób historię wielopokoleniowej rodziny. Ten młynek trwa, wszystko wokół się zmienia. Na myśl przychodzi od razu także Bruno Schulz i jego świat rzeczy – bar-dzo zmysłowy, konkretny, czasem wybrakowany, a zarazem tajemniczy i niezwykły. Wspomniałbym też o „Panu Tadeuszu” – to, jak wiemy, tekst realistyczny, ale zawiera rodzaj realizmu fantazmatycznego, przepuszczo-nego przez wyobraźnię twórcy. Świat natury, jego poszczególne elementy, są tu bardzo plastycznie, konkretnie przedstawione, ale przecież wiemy,

114 115inspiracje

książkę „Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu” Ericha Auerbacha. Autor zajmuje się w niej różnymi sposobami pokazy-wania rzeczy, od antyku po Virginię Woolf. To świetnie napisana i przy-jemna w lekturze pozycja. Są też publikacje, które zajmują się wyobraźnią materialną. Polecam szczególnie także poświęcone przedmiotom książki Gastona Bachelarda, które czyta się jak literaturę, a pozwalają nam dostrzec niuanse związane z różnymi sposobami spoglądania na świat. To, o czym przeczytamy, musimy oczywiście konfrontować z własnym doświadczeniem i wrażliwością. Trzeba uważać, by nie dać się ponieść tradycyjnym konwen-cjom. Warto się zastanowić, jak pisać inaczej, ciekawie, niebanalnie.

Czy przedmiot jest dobrym punktem wyjścia, gdy zaczynamy opowiadać swoją historię?

Przedmiot może być takim punktem wyjścia. Tym razem przypo-mina się słynna „magdalenka” z powieści Marcela Prousta „W poszukiwaniu straconego czasu”. Przedmiot daje wiele możliwości zaczynania i prowadze-nia opowieści. To może być prawdziwa szkoła pisania i patrzenia na świat, a także, muszę dodać, szkoła wyobraźni. Rzeczy mają własne historie, rze-czy wywołują z pamięci nasze historie, rzeczy prowokują do opowiadania historii, a może nawet same mówią?

a jak wybrać tę jedną rzecz, która może stać się początkiem naszej opowieści?

To już bardzo osobista sprawa. To w końcu „nasze” rzeczy i „nasze” opowieści. Wszystko polega na sztuce zadziwienia się światem, zobaczenia czegoś, na co nie zwracamy uwagi, na zadaniu sobie pytania, czy jest w tym jakaś tajemnica i co z nią możemy zrobić…

Sam opis wyglądu przedmiotów jest ważny?

Z jednej strony literatura pozwala nam odzyskiwać świat, ale z dru-giej, przez pewien nadmiar, przesadzenie, zbytnią szczegółowość, możemy ten świat zgubić. Dlatego pisarze zaczęli poszukiwać przezroczystego języka, technik fotograficznych, stylu zerowego, który nie skupi uwagi na samym sobie, tylko na świecie opisywanym, świecie przedmiotów. Opis jest ważny, ale i, jak widać, niebezpieczny. Paradoksalnie, może nas oddalić od przed-miotu. Może też zamknąć go w katalogu cech utrudniających dalsze pisanie, zamykającym, a nie otwierającym dalsze poznanie. Chyba jest też tak, że o rzeczach niezwykłych łatwiej nam mówić, łatwiej je opisywać, ponieważ istnieją odpowiednie konwencje stylistyczne wzniosłości i piękna. To, co zwykłe, stanowi szczególne wyzwanie. Stajemy z nim twarzą w twarz, do pewnego stopnia samotni, musimy wymyślić język. Może więc nie zawsze trzeba opisywać? Może w przedmiocie zawarty jest taki potencjał tajemnicy, który możemy wykorzystać inaczej? Trzeba próbować.

To jak znaleźć swój język pisania o przedmiotach?

Kiedyś rzeczy częściej były metaforami czegoś, odsyłały nas do porządku symbolicznego, alegorycznego, do pewnej całości, którą wykre-ował twórca (a nawet Stwórca). Dziś są czymś autonomicznym. Musimy się z nimi zmierzyć i szukać dla nich osobnego języka. To szansa i wyzwanie. Znakomitym sposobem jest przyglądanie się temu, jak piszą różni pisarze – ci, dla których ważne są przedmioty. Punktem wyjścia warto uczynić kla-syczną szkołę realistyczną i zobaczyć, jak np. Balzac buduje realizm atmos-fery przez opis przedmiotów. W „Ojcu Goriot” przez szczegół, świat rzeczy, dociera się do zagadek psychologicznych, ale i do specyfiki sytuacji społecz-nej, historycznej, kulturowej. Oczywiście polecam też genialną „Lalkę” Bole-sława Prusa, w której znajdziemy chyba wszystkie sposoby przedstawiania przedmiotów – od konwencji realistycznej, w której pokazuje się typowy świat w typowy sposób, po wyobraźniowe, fantazmatyczne opisy, wpisane w aurę emocjonalną i popędową bohaterów. Myślę np. o znamiennej figurce gladiatora, którą posiada Izabela Łęcka. Dotyka jej, marzy, to przedmiot funkcjonujący bardziej w świecie jej emocji, także pragnień erotycznych, niż w realności. Warto dużo czytać, ale krytycznie i podejrzliwie, by nie dać się uwieść jednemu językowi. Zachęcam do sięgnięcia po znakomitą

116 117inspiracje

dr Jagoda wierzejska jest history-

kiem literatury i krytykiem literac-

kim. Pracuje na wydziale Poloni-

styki Uniwersytetu warszawskiego.

dla miesięcznika „Nowe Książki”

pisze recenzje i pr zeprowadza

wywiady z pisarzami.

Czy zanim zaczniemy spisywać historię swojej rodziny albo opowieści z własnego życia warto sprawdzić jak zrobili to inni, poszukać inspiracji, podejrzeć warsztat? a może lepiej do takich książek nie zaglądać, by na pewno przemówić tylko swoim głosem?

Czytanie jest zawsze najlepszym sposobem, by nauczyć się pisać, a uwikłania swojej wypo-wiedzi w pewne struktury literackie i tak nie unikniemy, ponieważ one już są w naszej świa-domości. Autobiografie są powtarzalne, ludzie ujmują swoje wspomnienia w podobny sposób. To złudzenie, że możemy być absolutnie szcze-rzy, autentyczni i oryginalni. Mówi się nawet, że

każda autobiografia jest w istocie „autobiokopią”, kolażem tego, co nasze, własne, indywidualne, niepowtarzalne, z tym, co literackie. Jeśli to zrozu-miemy, możemy bardziej świadomie konstruować swoją wypowiedź.

Co w takim razie warto przeczytać?

Przede wszystkim to, co nas interesuje. Zacznijmy od znalezienia swojej ulubionej formy. Możemy sięgnąć po autobiografie pisane po latach,

Wyzwanie dla czytelnika

O autobiografiach na cztery ręce, grze między prawdą i zmyśleniem, ghostwriterach i porządkowaniu własnej historii opowiada dr Jagoda Wierzejska z Uniwersytetu Warszawskiego

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

118 119inspiracje

od upadku w 1940 r. do momentu, gdy Paryż był wyzwalany przez Ame-rykanów w 1944 r. Bobkowski zredagował dziennik pod koniec lat 50., gdy miał już na koncie inne utwory, ciekawe jest jednak to, że z dzisiejszego punktu widzenia „Szkice…” to jego najwybitniejsze dzieło.

Zdarza się, że mamy do czynienia z „autobiografiami” polityków czy aktorów, które tak naprawdę są dziełami profesjonalnych ghostwriterów?

Jest ich mnóstwo. Często ghostwriter ma po prostu do dyspozy-cji archiwum domowe, dokumenty, zdjęcia, zapiski i z tego tworzy całość. Bywa, że ulega przy tym naciskom ze strony „bohatera autobiografii”, by o pewnych rzeczach nie wspominać lub opisać je inaczej. Te teksty mało powiedzą nam o człowieku, ale sporo o warsztacie ghostwritera. Granice między autobiografią a biografią są w tym przypadku płynne. Z drugiej strony bywają takie teksty, jak „Autobiografia na cztery ręce” Jerzego Gie-droycia spisana przez Krzysztofa Pomiana, która powstała z bardzo aktyw-nym uczestnictwem bohatera. Jeszcze lepszy przykład to fenomenalny „Mój wiek” Aleksandra Wata. Kiedy książka powstawała, Wat był ciężko chory i zupełnie zablokowany – nie mógł wydobyć z siebie głosu poetyckiego, był zamknięty w czterech ścianach bólu, jak pisał w wierszu z 1956 r. Dyrek-tor Instytutu Slawistyki w Berkeley, gdzie Wat przebywał na stypendium, zachęcił go do eksperymentu – poeta miał opowiadać swoje wspomnienia, a jego słuchaczem został o kilka lat młodszy Czesław Miłosz. Ten tandem znakomicie się sprawdził. Na taśmach uwieczniono dziesiątki godzin roz-mów, w których Miłosz występuje w roli stymulatora, bardzo w tle, ale gdy Wat grzęźnie, on go próbuje wyciągnąć na szerokie wody opowieści. Spisa-nie i opracowanie tekstu było gigantyczną pracą, którą już po śmierci Wata wykonała jego żona, Ola Watowa.

Jakie jeszcze książki Pani poleca?

Teksty autobiograficzne Marii Kuncewiczowej: „Klucze”, „Fantomy”, „Naturę”, które opowiadają o niej samej na szerokim tle historycznym. Warto sięgnąć po dzienniki pisane przez kobiety, przede wszystkim przez Marię Dąbrowską i Zofię Nałkowską, a także po niedawno wydane dzienniki

których autorzy wracają do swoich wspomnień i przeżyć, próbując je uporządkować. Wiele uwagi zwy-kle poświęcają samym sobie, swoim przemyśleniom i psychice. Możemy też wybrać pamiętniki, w których zasadniczą rolę odgrywa tło histo-ryczne albo dzienniki pisane mniej lub bardziej na bieżąco. Korespon-dencja to też znakomita lektura, bo uświadamia, że drobne sprawy potrafią być atrakcyjnym tematem.

Czy czytać tylko książki pisane przez profesjonalnych pisarzy? a może od amatorów też czegoś możemy się nauczyć?

Sama w celach badawczych czyta-łam szalenie interesujące dzienniki pisane przez żydowskie dzieci – np. Dawida Rubinowicza, Dawida Sie-

rakowiaka czy Renię Knoll – w czasie Zagłady. Te teksty mówią bardzo wiele – nie tylko o swoich młodych, nieprofesjonalnych autorach, ale także o rzeczywistości tamtych czasów. Problem polega jednak na tym, że na rynku wydawniczym zdecydowanie łatwiej znaleźć książki pisane przez profesjonalistów, a nie wszyscy mamy możliwość korzystania z archiwów. Na pewno warto zwrócić uwagę na teksty autobiograficzne, dzięki którym autorzy rozpoczęli przygodę z literaturą, tym bardziej że są one stosun-kowo rzadkie. Znakomitym przykładem są „Szkice piórkiem” Andrzeja Bobkowskiego – ekonomisty, który w marcu 1939 r. z młodziutką żoną wybierał się do Argentyny, by tam podjąć pracę. Wybuch wojny zastał ich w Paryżu, gdzie osiedli na dobrych kilka lat. Tu Bobkowski zaczął pisać dziennik, choć nie miał na koncie żadnych poważnych doświadczeń lite-rackich. Sam zresztą nie cenił tych zapisków, nazywał je „niby nice”, czyli takie „niby nic”. Tymczasem to fantastyczna opowieść pokazująca Francję

Korespondencja to też znakomita lektura, bo uświadamia, że drobne sprawy potrafią być atrakcyjnym tematem.

120 121inspiracje

np. w „Kalendarzu i klepsydrze”. Dlatego w przypadku ich opowie-ści nie mówiłabym o autobiogra-fiach, a o utworach z komponen-tem autobiograficznym. Występuje on np. w „Bezpowrotnie utraconej leworęczności” Jerzego Pilcha, czy w książce „Dom dzienny, dom nocny” Olgi Tokarczuk. Bardzo ciekawym przykładem jest „Jak zostałem pisarzem (próba auto-biografii intelektualnej)” Andrzeja Stasiuka. Widząc tytuł, spodzie-wamy się, że autor opowie o swoich mistrzach, wykształceniu, lektu-rach, wtajemniczeniu w literaturę. Okazuje się jednak, że to ironiczna gra z konwencją – Stasiuk mówi o alternatywnej młodzieży lat 70. i 80., o piciu wina nocami i dobrej zabawie. Opowieść kończy się tym, jak podejmuje decyzję, że zostanie pisarzem – na szczycie dźwigu, który służył do budowy Hotelu Mariott w Warszawie.

a kiedy właściwie można się zabrać za pisanie o sobie?

Autor musi czuć, że ma coś do opowiedzenia. Bobkowski poczuł to wieku 26 lat, ale zadecydował impuls historyczny, wybuch wojny. Gwał-towne przeżycie osobiste albo związane z dramatem dziejowym często motywuje do pisania. Druga, być może jeszcze potężniejsza motywacja, to próba uporządkowania własnej historii i tego, kim się jest, poczucie, że jak coś spiszemy, stanie się bardziej zrozumiałe, tak iż sami się w tym odnaj-dziemy. Właśnie z tego powodu dzienniki prowadzili np. Zofia Nałkow-ska i Jarosław Iwaszkiewicz. Pisanie może mieć też sens terapeutyczny, jak

W istocie nikt nie jest stróżem naszej moralności, kiedy piszemy autobiografię, a ze sposobu, w jaki zmyślamy, można się wiele o nas dowiedzieć.

Mrożka, Białoszewskiego i oczywiście Iwaszkiewicza. Tym, którzy boją się, że w swoich opowieściach skłamią, zmyślą, pomylą się i ten lęk ich hamuje, polecam fenomenalny diariusz Gombrowicza. Dzięki niemu można nabrać dystansu do takich dylematów i zrozumieć, jak fascynująca jest celowa gra między prawdą a fikcją. W istocie nikt nie jest stróżem naszej moralności, kiedy piszemy autobiografię, a ze sposobu, w jaki zmyślamy, można się wiele o nas dowiedzieć. To, jak fabularyzujemy nasze własne wspomnienia, to świadectwo tego, kim jesteśmy. Nie sprawdzimy każdej daty, nie odtwo-rzymy każdego szczegółu i musimy się z tym pogodzić. Bardzo interesu-jąca może być też lektura prozy wspomnieniowej Michała Głowińskiego, historyka literatury, który jako wybitny badacz i bardzo świadomy czytelnik, zaczął spisywać swoje doświadczenia z okresu wojennego.

Czy teksty pisane przez osoby starsze różnią się od tych, których autorzy mają mniej lat?

Starsi autorzy dużo uwagi poświęcają tłu historycznemu, a ich pisa-niu towarzyszy charakterystyczna wątpliwość związana z tym, czy ta ich praca ma w ogóle sens. Dobrym przykładem jest wydany niedawno „Album brodnickie” Mariana Bizana. Autor rekonstruuje historię rodzinną z pamią-tek, które zostały, opisuje swoją przeszłość, wspomina Brodnicę, Wielkopol-skę, Pomorze. Jako historyk literatury, wydawca i redaktor Państwowego Instytutu Wydawniczego, jest „profesjonalnym czytelnikiem”, ma doskonałe wyczucie tego, co robi, a jednak nie kryje wątpliwości, czy jego wspomnienia kogokolwiek zainteresują.

a młodsi?

U nich na plan dalszy schodzi wielka historia, koncentrują się na samych sobie, na historii prywatnej, na „krzątactwie” dnia codziennego, jak to nazywa Jolanta Brach-Czaina. Zastanawiają się raczej nad istotą literatury niż celowością pisania o własnym doświadczeniu. Ważniejsze jest dla nich to, jak mówią, niż to, o czym mówią. Dawniejsze opowieści operowały grą fikcji i faktu, której w polskiej literaturze patronuje przede wszystkim Gombrowicz. Młodsi autorzy tematyzują tę grę, mówiąc: „to jest fikcja, tu zmyślam”. Trochę jak Konwicki w swoich „łże-dziennikach”,

122 123inspiracje

przygód lekturowych. Nie chodzi tylko o to, by rozwikłać węzełki prawdy i zmyślenia, by chwytać autora za rękę i mówić: „O, tu skłamałeś!”. Ogromną frajdę sprawia przede wszystkim śledzenie tego, jak żywioł literatury, czyli język, radzi sobie z ogarnianiem przeszłości. Jedyny sposób, w jaki możemy przeszłość i nas samych z przeszłości reaktywować, przywołać, wskrzesić, to opowiadanie, odtwarzanie, a może lepiej – stwarzanie w słowach.

Książki, o których Pani opowiada, to literatura z najwyższej półki. Czy nieprzygotowany czytelnik poradzi sobie z takimi tekstami?

Autobiografie zwykle nie stawiają oporu, one się przed czytelni-kiem otwierają, bo – jeśli można użyć takiego antropomorfizmu – chcą być czytane. Oczywiście są wyjątki. To dotyczy np. fascynujących wspomnień z dzieciństwa i młodości Zygmunta Haupta, który urodził się na Podolu, a po wojnie wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Jego opowiadania autobiograficzne są niezwykle skomplikowane. Dlaczego? Ponieważ Haupt był uwikłany w kazirodcze uczucie do swojej siostry. Jak o tym opowiedzieć szczerze, otwarcie i prostolinijnie? Ale autorom autobiografii zwykle towa-rzyszy podstawowe pragnienie – chcą opowiedzieć drugiej osobie o wła-snym losie i pragną, by ktoś na drugim końcu świata albo po drugiej stronie czasu ten komunikat odebrał, nawet jeśli ich już nie będzie.

w przypadku Jana Lechonia, który zaczął prowadzić dziennik na emigracji, po wojnie, zachęcony przez psychiatrę. Lechoń miał problem z tożsamością seksualną, jako młody człowiek przeżył próbę samobójczą, nie akceptował samego siebie, miał ogromne kompleksy. Nie potrafił się odnaleźć w bardzo mu obcych Stanach Zjednoczonych. Zapisanie przynajmniej jednej strony dziennie miało mu pomóc uporządkować własne myśli i doświadczenia.

a jak ważny dla autora piszącego o samym sobie jest czytelnik?

Bardzo ważny, choć zdecydowana większość autorów pisze w pierw-szej kolejności dla siebie. Kiedy nadajemy formę narracyjną swojemu doświadczeniu, zaczyna ono mieć pewną logikę i sens, dostrzegamy ciągi przyczynowo-skutkowe między wydarzeniami. Jest nawet kategoria „tożsa-mości narracyjnej” – kształtujemy ją, gdy spisujemy albo opowiadamy swoje życie. Robimy to dla siebie, bo dzięki temu dowiadujemy się, jak staliśmy się tymi ludźmi, którymi jesteśmy teraz. Nikt bowiem nie jest tym samym człowiekiem przed spisaniem autobiografii i po jej spisaniu.

Starszym twórcom pytanie „kto to przeczyta?” stale towarzyszy.

Zacytuję wspomnianego już Mariana Bizana: „Sięgnąwszy do domo-wego archiwum i pamięci starałem się ukazać niektóre zakręty rodzinnych dziejów na przestrzeni ponad stu lat. Czy z tego opisu wyniknie jaki pożytek – trudno przewidzieć. Nie żyją już uczestnicy i prawie wszyscy świadkowie tamtych wydarzeń i dni. Wokół mnie i moich rówieśników też już coraz więcej wolnej przestrzeni. A młodzi? Dla nich lata tu opisane są odleglejsze w czasie niż dla nas było powstanie listopadowe i Wiosna Ludów”. Zdaje się więc, że to powszechna wątpliwość i dręczy nawet profesjonalistów. Może w związku z tym nie powinna być aż tak deprymująca?

ale prawie wszyscy tworzą jednak z myślą o czytelniku?

Tak, i to nawet wtedy, gdy deklarują, że chcą spalić zapiski. Moja prywatna intuicja badawcza jest taka, że autobiografia nie istnieje bez czy-telnika. Ma on bardzo istotną rolę do odegrania w interpretacji tekstu. Czy-tanie autobiografii to wielkie wyzwanie i jedna z najbardziej fascynujących

124 125inspiracje

Magdalena Masłowska jest kusto-

szem w archiwum Państwowym

w warszawie, zajmuje się m.in.

poszukiwaniami genealogicznymi.

dziadków często mamy szansę poznać osobiście, a nawet nawiązać z nimi bliską relację. Pradziadków znamy raczej tylko z opowieści. właściwie jak daleko sięga nasza rodzinna pamięć?

Z reguły kończy się właśnie na pradziadkach, choć i o nich zwykle wiemy jedynie jak się nazy-wali i gdzie mieszkali. Ale gdzie się urodzili? Skąd pochodzili? Na tym etapie zaczyna się mgła.

Po co nam wiedza o przodkach? Czy ona ma na nas wpływ? Może nas jakoś zmienić?

Szukanie korzeni jest fantastyczne, bo dzięki kolejnym odkryciom lepiej zaczynamy rozumieć samych siebie i zachowania naszych rodziców czy dziadków, które są czasem pokłosiem nieznanych nam wcześniej wydarzeń. Ja na przykład nie wiedziałam, bo ten fakt był przez lata przemilczany, że pierwszym dzieckiem mojej babci była dziewczynka, która umarła zaraz po urodzeniu. Teraz łatwiej mi zrozumieć, dlaczego idée fixe babci stało się posiadanie córki i dlaczego była tak zakochana we wszystkich swoich wnuczkach. O niektórych sprawach dziadkowie czy starsi krewni nie chcą

Zacząć od siebie

O tym, czy warto rozpraszać mgłę, za którą kryją się nasi przodkowie, kiedy lepiej schować zdjęcie prababci do szuflady i jak sobie radzić, gdy drzewo genealogiczne rozrasta się we wszystkie strony, opowiada Magdalena Masłowska z Archiwum Państwowego w Warszawie

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

126 127inspiracje

pamięci swojej i najstarszych członków rodziny. To jest ten etap, w którym musimy odnowić przyjaźnie z różnymi ciotkami i wujkami.

Czy ważne jest wyznaczenie sobie celu?

Szukajmy po kolei, tzn. zacznijmy od dziadków, rodziców dziadków, rodziców pradziadków. Poruszajmy się w linii prostej, róbmy wywód gene-alogiczny, w miarę możliwości uwzględniając rodzeństwo. Na zbudowanie drzewa przyjdzie czas. Wiele zależy oczywiście od terytorium, na którym prowadzimy poszukiwania. Jeśli rodzina jest osiadła i żyje od lat w jednym miejscu, będzie dużo łatwiej, jeśli jest migrująca – trudniej.

a gdzie szukać dokumentów?

Zasada jest taka, że akta są przechowywane tam, gdzie zostały spo-rządzone. Tyle mówi nauka i teoria. Akt sporządzonych np. w Warszawie, szukamy więc w Archiwum Państwowym w Warszawie. Ich odpowiedni-ków kościelnych – w archiwach diecezji warszawskiej i warszawsko-praskiej. Trochę inaczej jest już jednak, jeśli akta zostały sporządzone np. w Królewcu. Ich trzeba szukać w Berlinie. Akta zabużańskie z kolei częściowo znaj-dują się tam, gdzie zostały sporządzone, ale trochę jest ich także w Polsce.

Są problemy w korzystaniu z archiwów? Możemy do nich po prostu pójść i poprosić o pomoc?

Zawsze możemy pójść i poprosić o pomoc. Natomiast trzeba wiedzieć, czego się szuka. Nie wystarczy powiedzieć, że się szuka korzeni. Archiwista nie jest wróżką, więc zacznie zadawać pytania, np. gdzie został sporządzony akt albo w którym roku. Może też przedstawić pomoce naukowe – spis mate-riałów archiwalnych jakie ma z danej miejscowości i wtedy będziemy mogli zacząć szukać tego, co może dotyczyć naszej rodziny.

Czy dużo dokumentów można znaleźć w internecie?

Jest łatwiej niż kilka lat wcześniej, bo duży nacisk został położony na digitalizację zbiorów. Jako pierwsze zielone światło dostały akta stanu

opowiadać, bo to zbyt bolesne albo zdarzyło się tak dawno temu, że prze-stało być dla nich ważne. A my to odkrywamy i dziwimy się, dlaczego nikt nam o tym nie mówił.

warto drążyć temat, jeśli trafiamy na rzeczy nieprzyjemne?

Takie jest ludzkie życie – są momenty dobre, potem gorsze. Jest radość z powodu narodzin dziecka i smutek z powodu straty kogoś bliskiego. Jest wreszcie wojna, która nie oszczędziła żadnej rodziny. Ale warto szukać, bo im więcej wiemy, tym lepiej dla nas i dla naszych dzieci też.

Czy szukanie informacji dotyczących przodków wymaga dużej wiedzy i umiejętności?

Jesteśmy teraz w Warszawie, a więc na terenie byłego zaboru rosyj-skiego. Trzeba mieć świadomość, że między 1868 a 1915 r. akta były sporzą-dzane właśnie po rosyjsku. Jeśli nasza rodzina stąd pochodzi i zaczynamy szukać informacji na jej temat, musimy się z tym językiem zmierzyć. Druga rzecz to wiedza historyczna. Wystarczy sobie jednak uświadomić znaczenie faktów, które poznaliśmy już w podstawówce – przecież jeśli były zabory, powstania, represje czy przesiedlenia, to one miały wpływ także na naszą rodzinę. Historia to nie tylko postacie, które znamy z podręczników, genera-łowie i senatorowie, ale też zwykli ludzie. Oni na co dzień odczuwali skutki zmian – jak zanosili pierwsze dziecko, żeby spisać akt urodzenia, to akt był po polsku, a przy drugim dziecku – już po rosyjsku albo po niemiecku. Seniorzy mają ułatwione zadanie – mają świadomość historyczną i zwykle także mieli kontakt z potrzebnymi językami.

od czego zacząć swoje poszukiwania?

Od samego siebie. Najpierw trzeba się zastanowić, czy wiemy, skąd pochodzi nasza rodzina, z jaką miejscowością jest związana, gdzie znajdują się groby przodków, kto jest w nich pochowany, jakie daty są na pomnikach. Druga sprawa – warto ustalić, jakie informacje można wydobyć z lokal-nej kancelarii parafialnej. Jeśli rzecz dotyczy innych wyznań – dokumenty sporządzały cerkwie, bożnice, zbory ewangelickie. Trzeba się odwołać do

128 129inspiracje

cywilnego. W Archiwum Państwowym w Warszawie mamy zdigitalizo-wane wszystko od 1808 do 1912 r., ale w innych archiwach może być ina-czej. Prężnie działa też Polskie Towarzystwo Genealogiczne, które wła-snym sumptem fotografuje i digitalizuje dokumenty, a owoce ich pracy są dostępne w internecie. Każdy, siedząc w domu przed komputerem, może sobie np. przez wiele parafii przejść rok po roku i sprawdzić, czy nie ma tam informacji o jego przodkach.

Komputer jest pomocny także w trakcie budowania drzewa genealogicznego?

Jak najbardziej! Zachęcam do korzystania z rozmaitych programów, które pozwalają systematyzować i porządkować zbierane informacje. Można w nich – prócz imienia i nazwiska przodka, daty i miejsca jego urodzenia i śmierci – umieszczać zeskanowane fotografie czy dopisywać ważne wyda-rzenia. To istotne, bo drzewo w miarę postępów naszej pracy rozrasta się do tysięcy rekordów.

Czy czeka na nas dużo pułapek?

Sporo. Przede wszystkim dlatego, że jesteśmy przyzwyczajeni do pewnego sposobu myślenia i postępowania. Mamy dowód osobisty, pasz-port i prawo jazdy, a w nich wszystkie nasze dane zgadzają się co do literki. A w XIX wieku tak nie było. Nikt nie robił tragedii z tego, że ten sam czło-wiek gdzieś jest zapisany jako Jan, gdzie indziej jako Janusz. Dużo pomyłek wynika więc z tego, że co wpis, to przodek nazywa się nieco inaczej. To dotyczy nie tylko imion, ale i nazwisk. Często jest też tak, że niełatwo usta-lić czyjś rok urodzenia. Zasada mówi, że jeśli się ma akt urodzenia dziecka, łatwo na jego podstawie znaleźć akty urodzenia rodziców, ale często np. wiek matki był w nim wpisywany zgodnie z tym, co się wydawało ojcu dziecka, a różnie mu się wydawało. Różnice dochodziły nawet do 5 – 10 lat. Dlatego trzeba się wykazać wyobraźnią i cierpliwością. Warto pamiętać, że najbardziej wiarygodny będzie prawdopodobnie akt zawarcia małżeństwa, bo dane potwierdzały osobiście obie strony. Akta zgonu już nie są tak wia-rygodne, bo powstawały na podstawie słów kogoś, kto wcale nie musiał mieć prawdziwych informacji.

a jak to jest ze zdjęciami? Mogą nam pomóc?

Problem z fotograf iami często polega na tym, że kiedy je wyciągamy, niewiele na nich widać, rozpadają się nam w rękach, a prócz tego nie wiadomo, kto na nich jest. To bardzo smutne, bo i do nas trafiają fantastyczne XIX-

-wieczne zdjęcia, a my możemy je opisać tylko jako „portret nieznanej kobiety”. Mam więc gorącą prośbę do seniorów, żeby opisywali foto-grafie, podpierając się swoją pamię-cią, ponieważ nikt tego nie będzie umiał później odtworzyć. Wystar-czy krótka informacja naniesiona ołówkiem na odwrocie, mówiąca o tym, kto jest na zdjęciu oraz kiedy i gdzie zostało ono wykonane. Na zdjęcia w ogóle trzeba bardzo uwa-żać i chronić je przed światłem sło-

necznym, w miarę możliwości zapewniając każdemu oddzielne opakowanie z papieru bezkwasowego. Nie trzymajmy zabytkowych, pięknych fotografii na ścianach. To im szkodzi. Lepiej je zeskanować i wydrukować świetne kopie, nikt różnicy nie zauważy, a zdjęcie może przetrwa następnych sto lat. Niestety, jeśli chodzi o renowację zniszczonych fotografii, zbyt wiele nie możemy zrobić.

Inne ważne dokumenty to listy.

Są genialne, ale też musimy je opisywać. My wiemy, że ten list napisał wujek do cioci i było to 60 lat temu, ale jeśli za sto lat list trafi do archiwum, a będzie w nim tylko „kochany Heniu” i „droga Dzidko”, nic to nikomu nie powie. Nanieśmy więc informację, kto i do kogo pisze, tak

Takie jest ludzkie życie – są momenty dobre, potem gorsze. Jest radość z powodu narodzin dziecka i smutek z powodu straty kogoś bliskiego.

130 131inspiracje

z imienia i nazwiska. Wtedy archiwista będzie już mógł z tego ułożyć jakąś historię.

a jakie dokumenty warto przekazać do archiwum?

Lubimy wszystko to, co jest związane z np. z aktami stanu cywil-nego i notarialnymi. Wiemy wtedy, kiedy się ktoś urodził i gdzie mieszkał, więc jesteśmy go w stanie umiejscowić i w czasie, i przestrzeni. Fotografie są mile widziane, listy również. A także wszystko to, co może dopełnić historię rodziny, choćby czyjś dorobek zawodowy, np. kopie artykułów czy choćby spis publikacji, które zostały napisane przez danego przodka.

Czy coś musi mieć ponad dwieście lat, żeby zainteresowało archiwum?

To zależy. Archiwum Państwowe w Warszawie, w którym właśnie jesteśmy, jest kontynuatorem Archiwum Miejskiego, które zostało w 1944 r. spalone do popiołów. W związku z tym, jeśli ktoś przychodzi i chce nam ofiarować np. kenkartę, to jesteśmy bardzo zadowoleni. Ale podejrzewam, że dla archiwów, które nie miały tak tragicznej historii, to nie jest żaden cymes.

dlaczego archiwum mogłaby zainteresować historia akurat mojej rodziny?

Bardzo lubimy wszelkie dokumenty rodzinne, bo są cennym dla nas świadectwem historycznym jakiegoś momentu dziejowego. Historia nie dotyczy przecież tylko postaci z podręczników, historia dotyczy nas wszystkich.

Historia nie dotyczy przecież

tylko postaci z podręczników, historia dotyczy nas wszystkich.

132 133inspiracje

dr Karol Mazur jest historykiem

i nauc z ycielem, k ierownikiem

działu edukacyjnego w Muzeum

Powstania warszawskiego.

w książkach, z których uczyliśmy się historii, czytaliśmy o władcach, przywódcach i bohaterach. Czy historyków interesują też losy zwykłych ludzi? Ich spisane albo opowiedziane przeżycia i opinie?

Oczywiście. Są dla nas bardzo istotne ze wzglę-dów poznawczych. Zadaniem historyka jest odtworzenie jakiegoś fragmentu rzeczywisto-ści, więc potrzebuje też relacji dotyczących życia codziennego i spraw całkiem prozaicznych. Ale

utrwalanie takich opowieści ma też cele edukacyjne i wychowawcze. Mło-dzi ludzie, poznając historię, szukają w niej jakiegoś punktu odniesienia. Jeśli mogą swoje problemy skonfrontować z tym, co spotkało ich rodziców, dziadków, czy pradziadków, łatwiej sobie w życiu radzą. Muzeum Powstania Warszawskiego we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej i Centrum Edukacji Obywatelskiej od kilku lat prowadzi projekt edukacyjny „Opowiem ci o wolnej Polsce”, w ramach którego uczniowie przeprowadzają wywiady ze świadkami historii. Nie chodzi o osoby z pierwszych stron gazet, ale o tych, którzy pamiętają wydarzenia z lat 1939-1989. Jeden z uczniów z miej-scowości Góra, leżącej na pograniczu Dolnego Śląska i Wielkopolski, wpadł na pomysł, by zrobić wywiad z własnym ojcem. Okazało się, że tata, który

Nic nie jest banalne

O tym, dlaczego warto opisywać świat bez smartfonów i komputerów, czy historyków interesują nasze przeżycia i co zrobić, by młodym ludziom zrobiło się w życiu raźniej, opowiada dr Karol Mazur z Muzeum Powstania Warszawskiego

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

134 135inspiracje

40 lat i niczego niezwykłego nie dokonałem. Z kolei moja mama, która ma ponad 70 lat, wyśmienicie pamięta, jak w latach 80. spędzała długie godziny w kolejkach i walczyła o to, by mnie i moich dwóch starszych braci wyżywić. To, że ktoś handlował kartkami żywnościowymi, wymieniając alkohol na masło, jest z perspektywy współczesnych nastolatków totalnym kosmosem. Jeśli taką relację utrwalimy, przyda się także historykom, którzy badają np. przystosowanie społeczeństwa polskiego do warunków bytowych w cza-sie stanu wojennego. I to będzie ważna cegiełka w tworzonej przez nich konstrukcji. A jak ktoś wyjawi przy okazji, że np. w sierpniu 1980 r. był niechętny strajkom, bo uważał je za zagrożenie dla bezpieczeństwa? To też będzie cenne dla historyka, który bada nastroje społeczne.

wielu młodych ludzi nie chce jednak słuchać opowieści swoich dziadków czy pradziadków.

Ten brak zainteresowania przeszłością często wynika z młodzień-czego przekonania, że starsi nie są wcale od nich mądrzejsi. Nastolatki tro-chę arogancko myślą, że sami stworzą lepszą rzeczywistość. Poznawanie historii rodzinnych to dobra lekcja pokory. Warto pokazać, że i my, starsi, mieliśmy problemy, z którymi musieliśmy się zmagać, staraliśmy się popra-wiać świat, podejmowaliśmy trudne decyzje i popełnialiśmy błędy. Dzięki temu młodzi ludzie dostrzegają, że rzeczywistość jest skomplikowana i nie ma prostych recept na życie, a dylematy, przed jakimi stajemy, to czasem konieczność wyboru między mniejszym, a większym złem. Będzie im raź-niej, kiedy zobaczą, że ich przodkowie mieli podobne, a częściej znacznie większe zmartwienia w życiu. Z drugiej strony, ważne jest przekazanie kluczowych dla nas wartości. Profesor Władysław Bartoszewski pytany o Powstanie Warszawskie mówił, że po prostu trzeba się było wtedy zacho-wać przyzwoicie. I teraz, nawet jak dyskutujemy o sensie tego, co się wyda-rzyło w 1944 r., a możemy pokazać, że ktoś wtedy myślał w kategoriach przyzwoitości, godności ludzkiej, braterstwa i miłości ojczyzny, dajemy bar-dzo mocny punkt odniesienia wielu młodym ludziom.

Kiedy spiszemy swoją opowieść, jest szansa, że ktoś ją przeczyta, kiedy nas już nie będzie.

początkowo odmawiał współpracy, bo nie bardzo wiedział, o czym niby ma opowiadać, był perkusistą w kapeli punkrockowej. W latach 80. grał na kultowym festiwalu w Jarocinie, który wtedy dla młodych ludzi był takim tchnieniem wolności. Zachowały się nawet antysystemowe teksty piose-nek pisanych przez jego zespół. Dzięki tej rozmowie syn na nowo odkrył swojego ojca i to doświadczenie zmieniło ich relacje. Nauczyciele, którzy biorą udział w naszym projekcie, często są poruszeni tym, jak ich ucznio-wie dojrzewają, poznając świat bez smartfonów, komputerów i telewizorów plazmowych.

Taki świat trudno im sobie nawet wyobrazić.

A są go bardzo ciekawi. Na spotkaniach z cyklu „Zawiszacy tacy jak my”, w których uczestniczą 10-12-latkowie i kombatanci, którzy byli w czasie Powstania Warszawskiego najmłodszymi harcerzami i np. przenosili pocztę, dzieci najczęściej pytają właśnie o prozaiczne sprawy, np. „Co Pan wtedy jadł?”. Ale dzięki tym rozmowom nabierają dystansu do własnych proble-mów, myślą: „Ja się zamartwiam, że mi smartfon wpadł do wanny, a oni chodzili głodni i mogli w każdej chwili zginąć”. Dlatego bardzo zachęcam do dzielenia się swoimi doświadczeniami z młodszym pokoleniem. Nawet jak coś się nam wydaje banalne, dla nich może być odkryciem. Dla history-ków zresztą kategoria „banalności” też nie istnieje, wszystko jest dla nas cie-kawe. Oczywiście nie jesteśmy jak paparazzi i nie chcemy wyciągać intym-nych szczegółów dotyczących życia zwykłych ludzi.

a sprzed ilu lat musi być nasza opowieść, by zainteresowała historyka? Trzeba pamiętać bardzo dawne czasy? okupację? wojnę?

Nawet to, co zdarzyło się wczoraj, jest już w zasadzie historią. Są historycy z wykształceniem politologicznym, którzy badają współczesną rzeczywistość i opisują ją niemal na bieżąco. Interesujące, także dla mło-dych ludzi, będzie np. to, co pamiętamy z przełomowego 1989 r. Ja byłem wtedy w liceum, miałem 16 czy 17 lat, to były czasy pierwszych miłości, ale roznosiłem też ulotki z listem Lecha Wałęsy. Brałem udział w tej przy-godzie razem z wieloma kolegami. Ponieważ wybrałem taki, a nie inny zawód, wiem jednak, że jestem świadkiem historii, choć mam nieco ponad

136 137inspiracje

No właśnie, w Muzeum Powstania warszawskiego działa archiwum Historii Mówionej. Na czym polega ten projekt?

Naszym głównym zadaniem jest zbieranie ustnych relacji uczest-ników Powstania Warszawskiego. Wywiady nagrywamy w wersji wideo, umieszczamy na stronie internetowej, fragmenty wrzucamy na YouTube, a całość również spisujemy. Rozmowy przeprowadzają głównie nasi wolon-tariusze, to przede wszystkim młodzi ludzie, choć mamy też w zespole osoby w wieku emerytalnym. Czasami krążymy po świecie, by spotkać się z kimś, na kim szczególnie nam zależy. Niektórzy świadkowie są bar-dzo wylewni, potrafią ciekawie opowiadać nawet przez 7–8 godzin. Ale są w naszych zbiorach też krótkie relacje, np. osób, które w 1944 r. były dziećmi. Pamiętają tylko głód i to, że kiedy dostawały upragnioną zupę, to była najpyszniejsza zupa na świecie. Jest ciągle sporo ludzi, którzy byli w Powstaniu, a nie wiedzą, że można się do nas zgłosić. Mówią: „Może i ja coś tam Powstańcom gotowałam, ale czy to ważne?”. Ważne. Nawet jak ktoś przesiedział 63 dni w piwnicy i bał się o swoje życie, to taka relacja też jest niezwykle cenna, bo pozwala odtworzyć rzeczywistość, z jaką przyszło się mierzyć ludności cywilnej. Chcemy opowiadać nie tylko o tych chłopakach walczących na barykadach, ale też o ludziach, którzy im złorzeczyli i mieli Powstania dość.

Czy wartościowe mogą być też relacje osób, które były daleko od centrum wydarzeń? w jakiejś wsi? Małym miasteczku?

Oczywiście. Nawet jak ktoś mieszkał w małej wsi i powie, że miał straszne kontyngenty od Niemców, to cenna informacja. Świadek nie musi być w centrum wydarzeń, nie musi mieć na nazwisko Wałęsa, Kuroń, Barto-szewski czy Nowak-Jeziorański. Te osoby stały się legendami, a my chętnie dowiadujemy się, jak okupację czy stan wojenny spędził pan Kowalski i pani Nowak. Może powiedzą, że się nie angażowali w opór i konspirację, a tylko starali się przeżyć? Historyk tego nie będzie oceniał, on stara się po prostu zrozumieć.

Często jest tak, że dopiero po czyjejś śmierci zaczynamy szukać wia-domości na jego temat, a każda pamiątka nabiera wtedy szczególnej warto-ści. Jeśli uporządkujemy domowe archiwum i odejdziemy, a każdego z nas to czeka, zostawimy coś ważnego swojej rodzinie. Jeśli bliscy tego nie docenią, może przekażą do jakiegoś państwowego archiwum i zainteresują się tym historycy. W Sali Małego Powstańca, w której właśnie rozmawiamy, jest taka fajna pamiątka, dziecięca zabawka w postaci drewnianej lokomotywki. Pani, która nam ją przysłała zaraz po otwarciu Muzeum, mieszkała wtedy w Gdańsku. Przez telefon powiedziała tylko, że przenosiła w niej tajne mel-dunki. Wkrótce potem zmarła. Do dziś żałujemy, że nie zdążyliśmy nagrać jej relacji. Wiemy tylko, że ta pani była łączniczką i przez całą okupację krą-żyła z lokomotywką między centrum Warszawy a Konstancinem-Jeziorną. Przeniosła też w niej meldunek o wybuchu Powstania. Ale jak to zrobiła? Co wtedy czuła? Zostały tylko znaki zapytania.

ale czy taki subiektywizm nie przeszkadza historykom, którzy tworzą narrację obiektywną?

Subiektywizm to dla nas wielka wartość! Oczywiście relacje stoją niżej w hierarchii wiarygodności niż dokumenty czy raporty tworzone na bieżąco. Mój znajomy tylko na podstawie relacji uczestników próbował odtworzyć szlak bojowy jednego z powstańczych oddziałów i trafił na tyle sprzeczności, że całkiem się załamał. Historyk zawsze konfrontuje ze sobą informacje pozyskane z różnych źródeł, a jeśli ma tylko jedno, musi wnio-ski opatrzyć znakiem zapytania. Ale gdybyśmy, np. opisując strajk w jakiejś fabryce, korzystali tylko z dokumentów archiwalnych, uzyskalibyśmy suchy, nudny i zupełnie niestrawny dla dzisiejszego odbiorcy przekaz. To, czego dowiadujemy się z relacji, dodaje emocji i kolorytu wydarzeniom z prze-szłości, opis staje się dynamiczny i może nawet nabrać walorów literackich. Kiedy 10 lat temu zaczęliśmy nagrywać relacje świadków Powstania, zrozu-mieliśmy, że są nasiąknięte niepamięcią i skażone różnymi przeinaczeniami. Często ludzie nieświadomie opowiadali o tym, co przeczytali w książkach, zupełnie tak, jakby sami to przeżyli. Emocje im podpowiadały, że to ich wspomnienia. Ale te relacje są niezwykle cenne, bo pokazują konkretnego człowieka i to, co go poruszyło, co go dotknęło, co było dla niego ważne, a co mniej.

138 139inspiracje

Zachęcamy seniorów, którzy przychodzą na nasze warsztaty, do ponownego przejrzenia domowych zbiorów zdjęć, a uczestnicy z życzliwym uśmiechem mówią: „a cóż ja tam mogę mieć? To są takie zwykłe fotografie z Prl-u”. wiem, że wy macie duże zbiory takich pozornie zwykłych zdjęć.

Joanna Łuba: Nasze zbiory to z jednej strony kolekcje profesjonalnych fotoreporterów, a z drugiej strony tysiące zdjęć prywatnych. Ludzie przynosili je do nas, by historie zapi-sane na fotografiach były żywe nie tylko w ich

domach, ale mogły też stanowić część trochę większej historii. W Polsce niestety jest tak, że dokumentacja wizualna jest nieco dziurawa, np. obraz niektórych miast, miasteczek i wsi można odtworzyć tylko na podstawie zdjęć z prywatnych zbiorów, bo archiwa państwowe spłonęły, nie istnieje też dokumentacja wielu przedwojennych fotoreporterów. A to, co może się jednostkowo wydawać nieważne, wplecione w większą całość, tworzy już jakiś obraz.

Joanna Łuba (na zdjęciu z prawej)

jest historykiem i kierownikiem

dzia ł u Ikonograf i i w oś rodku

KarTa, a Małgorzata Pankowska-

-dowgiało jest historykiem i pra-

cuje jako archiwistka w archiwum

Fotografii ośrodka KarTa.

Skarby z domowego archiwum

O poszukiwaniu informacji w przedwojennych książkach telefonicznych, szklanych negatywach i rodzinnych albumach opowiadają Joanna Łuba i Małgorzata Pankowska-Dowgiało z Ośrodka KARTA

Rozmawia: OlA RzążewskA

140 141inspiracje

Małgorzata Pankowska-Dowgiało: Któregoś dnia przyszedł do nas pan z kilkoma albumami, chciał zapytać, czy może nas zainteresują. Zaczęliśmy oglądać zdjęcia z przełomu XIX i XX wieku. Jego rodzice pocho-dzili z Kresów, tam mieli swój majątek. Przekonaliśmy go, by nam zostawił te albumy na jakiś czas – jeśli ktoś nie chce oddawać nam swoich foto-grafii, prosimy o wypożyczenie, co pozwala nam zrobić skany. Gdy odbierał albumy, zdjęcia obejrzeliśmy razem na ekranie komputera. Zobaczył wtedy wiele szczegółów, których nie dostrzegł na małych, często wyblakłych odbit-kach. I nagle odkrywał, że na zdjęciu jest ciocia albo wujek. Z jego zbiorów zeskanowaliśmy ponad 200 fotografii – są bardzo popularne i często za jego zgodą wykorzystujemy je w naszych projektach oraz udostępniamy innym do publikacji. Jest wiele takich osób, które dzięki temu, że nawiązały z nami kontakt i udostępniły nam swoje zbiory, mają poczucie, że ich kolekcje żyją, nie są tylko zamknięte w szufladzie. Często dopiero wtedy dowiadują się, że one mają ogromną wartość, nie tylko sentymentalną i rodzinną, ale i histo-ryczną.

a co się dzieje, kiedy dostajecie kolekcję osoby, który już zmarła? Nie możecie już o nic dopytać, zdjęciom nie towarzyszą żadne opowieści. Czy warto zachęcać seniorów, by do zdjęć, które mają w domowych zbiorach, dopisywali jakąś krótką informację?

Joanna Łuba: Z naszego punktu widzenia to ma ogromne znacze-nie, bo przy wykonywaniu pracy archiwistycznej, każdy strzępek informacji jest dla nas ważny. Jeśli mamy nieopisane zdjęcia, to musimy zamieniać się w detektywów i np. powiększać szyldy. Przeglądamy potem przedwojenne książki telefoniczne, szukamy miejscowości, w której było zrobione zdjęcie, np. często wskazówką jest architektura albo naramienniki na mundurach. Więc każdy podpis z tyłu zdjęcia jest dla nas rzeczywiście wielką radością.

a jak opisywać zdjęcia, by ich nie niszczyć? Sami proponujemy na warsztatach pisanie historii dotyczącej konkretnego zdjęcia na oddzielnej kartce.

Małgorzata Pankowska-Dowgiało: Najprościej będzie na odwrocie zdjęcia napisać miękkim ołówkiem numer i dołączyć kartkę z opisem. Oczy-

Jeśli więc uczestniczka warsztatów mówi, że ma tylko zdjęcia miasteczka, w którym mieszka od 50 lat, to mogą one mieć dużą wartość?

Małgorzata Pankowska-Dowgiało: Oczywiście, zwłaszcza, że zdjęcia są fantastycznym dopełnieniem dla źródeł pisanych. Wspomnie-nia, pamiętniki, książki czy opracowania nie oddadzą tego wszystkiego, co pokaże fotografia.

Czy życie codzienne z okresu powojennego, które często możemy zobaczyć na rodzinnych zdjęciach, jest ciekawe dla badaczy?

Joanna Łuba: Jak najbardziej. Choć, jak to w życiu bywa, różne osoby interesują się różnymi tematami, więc na tym samym zdjęciu jednego zaciekawi moda, innego architektura, a jeszcze innego tramwaj przejeżdża-jący w tle, bo przecież są pasjonaci, którzy zbierają po całej Polsce właśnie takie fotografie i potem rekonstruują historię komunikacji miejskiej. Więc jedno zdjęcie może być źródłem wielu cennych informacji, a jego posiadacz często nawet tego nie podejrzewa.

Macie w archiwum ośrodka KarTa prywatne zbiory przekazane przez osoby, które widziały w tym jakiś sens. Co na tych fotografiach można zobaczyć?

Joanna Łuba: Najczęściej są to historie rodzin, ale widziane w szerszej perspektywie. Są więc np. zdjęcia pradziadka, który był działaczem społecz-nym w II Rzeczpospolitej, dziadka, który walczył na frontach II wojny świato-wej, a i zdjęcia dokumentujące działalność Solidarności w latach 80. Przekrój jest duży i zależy od aktywności zawodowej i społecznej danej rodziny. Mamy też oczywiście bardzo ciekawe zdjęcia z wnętrz mieszkań, pokazujące życie codzienne – jak choćby karpia w wannie z czasów PRL-u. Są to takie rzeczy, które osobom urodzonym w latach 50. i 60. wydają się oczywiste, ale tym z lat 90. już nie bardzo. Tak jak wóz drabiniasty czy orzeł w godle bez korony.

Czy możecie opowiedzieć o historii jakiejś rodziny poznanej dzięki zdjęciom, które wam przekazała?

142 143inspiracje

rozumiem, że nie tylko seniorzy mają świadomość, że fotografie są cenne?

Joanna Łuba: Oczywiście. Jako Ośrodek KARTA uruchomili-śmy projekt Cyfrowe Archiwa Tradycji Lokalnej. Polega on na tym, że w gminnych bibliotekach powstają archiwa, bo uważamy, że właśnie one mogą ocalać historię lokalną. Dzięki zdobytemu grantowi wyposażyli-śmy bibliotekarzy w skanery i dyktafony, a oni zachęcali mieszkańców do zeskanowania fotografii z domowych albumów oraz nagrywali relacje biograficzne najciekawszych ich zdaniem członków społeczności. I tak, przy naszym wsparciu merytorycznym, tworzą archiwum lokalne, które prezentują na swoich podstronach, które dla nich założyliśmy. Słysze-liśmy świetne historie np. o tym, że we wsi Cieszanów zdjęcia zeska-nowane w jednym domu, krążyły w formie wydruków w segregatorze, a kolejni mieszkańcy dopisywali różne informacje. I dzięki temu opis tej kolekcji był kompletny.

Jak słucham, o czym opowiadacie, to myślę, że to interesuje nie tylko historyków, lecz także antropologów i socjologów. To bardzo ciekawe, co można wyczytać ze zdjęć, które mamy w domach.

Joanna Łuba: A takie zdjęcia i opowieści śledzą także osoby zainte-resowane historią miejsca, w którym żyją. Z tego, co widzimy, jest to ruch bardzo szeroki i nie są to tylko historycy lokalni, ale też amatorzy. Sięgają do naszych zbiorów, szukając przez internet informacji i bardzo ich cieszy, że mogą zobaczyć na przedwojennym zdjęciu swoją ulicę.

dobrze, że o tym mówicie, bo my na warsztatach zachęcamy, by pisać także dla takiego czytelnika – zainteresowanego swoim miastem, swoją dzielnicą, swoją ulicą.

Joanna Łuba: Oczywiście, przecież w każdym mieście są pasjonaci, którzy tworzą stowarzyszenia albo grupy nieformalne, wymieniają się infor-macjami, wydają publikacje, robią wystawy, organizują w swoim kręgu spo-tkania, na których identyfikują zdjęcia. Historia lokalna staje się dla nich taką sprawą, wokół której działają.

wiście zdarzają się fotografie, na których właściciel umieścił nazwiska osób ze zdjęcia ze strzałkami – ale tego zdecydowanie nie polecamy.

Czy często dostajecie informację zwrotną, że ktoś ma satysfakcję, bo pomógł powiększyć zbiory ośrodka KarTa?

Joanna Łuba: Jeżeli zdjęcia są przez nas publikowane, to bardzo cieszy naszych ofiarodawców. Jedna z tak pozyskanych fotografii została nawet umieszczona na okładce dość znanej książki historycznej – dla właściciela było to wielkie zdziwienie i radość. Chętnie publikujemy też zdjęcia na naszej stronie internetowej www.foto.karta.org.pl i często się zdarza, że zgłaszają się internauci, którzy mają informacje o zdjęciach, których wcześniej nie udało się zidentyfikować. Nagle ktoś rozpoznaje na fotografii np. miasteczko we wschodniej Polsce. A czasem zdarza się też tak, że na zdjęciach wykonanych np. na zesłaniu, ktoś rozpoznaje siebie, pyta o koleżanki, o osobę, która podarowała to zdjęcie. Czasem więc za zgodą ofiarodawców kontaktujemy ze sobą ludzi, którzy nie widzieli się od 50 lat.

Na stronie KarTY znalazłam informację, że macie już 250 tys. zdjęć.

Joanna Łuba: Jest to największa społeczna kolekcja fotograficzna. Warto wspomnieć, że działamy jako organizacja pozarządowa, a więc nie jesteśmy instytucją finansowaną z budżetu państwa. Oczywiście pozysku-jemy granty na opracowywanie zbiorów, ale nasze fotografie pochodzą od osób prywatnych, a nie z archiwów instytucji.

a czym zajmuje się Pogotowie archiwalne, które prowadzicie?

Joanna Łuba: Projekt polega na tym, że reagujemy na sytuacje, w których ktoś chce się pozbyć zdjęć, bo uważa, że są nieciekawe albo doce-nia ich wartość, ale nie wie, co z nimi zrobić. Nasza „karetka Pogotowia Archiwalnego” jedzie do darczyńcy – jest to auto oznakowane logiem Pogo-towia, widoczne na drodze. I choć nie mamy na dachu koguta, to bardzo szybko działamy. Interweniujemy na terenie całej Polski – byliśmy m.in. w Krakowie, Poznaniu, na Podlasiu.

144 145inspiracje

zało się, że chodzi o teatr na ul. Tarczyńskiej w Warszawie. Negatywy opisane „pisarz” pokazywały nam postać Mrożka itd. Takich odkryć i zaskoczeń było bardzo dużo i okazało się, że to jest materiał, który nadaje się do wydania.

ale macie też pewnie mniejsze zbiory?

Joanna Łuba: Tak, mamy zbiory liczące kilka fotografii, a nawet pojedyncze zdjęcia, np. takie, które przyjechały do Polski schowane w kie-szeni aż z Syberii. Takie fotografie, za którymi stoją emocje, są dla nas bardzo cenne.

Małgorzata Pankowska-Dowgiało: Mamy np. taki album rodzinny, skórzany, zdobiony okuciami. W środku zdjęcia pozowane, z atelier fotogra-ficznego, z przełomu XIX i XX wieku. W innym albumie tej samej właści-cielki była fotografia z 1864 r. Uznaliśmy ją za najstarsze zidentyfikowane zdjęcie w naszym archiwum. Więc tak cenne rzeczy są w zbiorach prywat-nych! Ale skoro już jesteśmy przy albumach – mamy też taki ze zdjęciami z frontu polsko-ukraińskiego z 1919 r., który pochodzi z kolekcji Jerzego Konrada Maciejewskiego. Na początku albumu zamieścił notkę: „Moje zdję-cia frontowe z 1919 r. – potem aparat fotograficzny przegrałem w karty. Szkoda, przydałby się w 1920 r.”.

Skoro tak ciekawe rzeczy są w zbiorach prywatnych, to jak ośmielić ich właścicieli, by pokazywali je innym ludziom, nie tylko rodzinie i sąsiadom?

Joanna Łuba: Przeglądając publikacje w księgarniach i bibliotekach, pewnie trafią na zdjęcia podobne do tych, które mają u siebie w szufladach. Warto pamiętać, że podobne nie znaczy takie same. Na jednym zdjęciu, już wykorzystanym, są trzy osoby z zesłania, a na ich prywatnej fotografii jest pięć osób i to będzie ważne uzupełnienie historii tego miejsca. I takie zdjęcie ma ogromną wartość!

Na stole przed nami stoją pudełka, o których zawartości – jak wspomniałyście – chcecie mi opowiedzieć. Co w nich jest?

Joanna Łuba: Oczywiście zdjęcia, które otrzymaliśmy. Na przykład to szare pudełko zawiera bardzo ciekawą kolekcję. Otrzymaliśmy ją od pana, który nie chciał się nam przedstawić, powiedział tylko, że robił porządki na strychu i znalazł właśnie to pudełko ze szkiełkami, więc nam je zostawia. Po zeskanowaniu zdjęć i prześledzeniu napisów, szyldów i topografii terenu, ustaliliśmy, że jest to budowa elektrowni w Płocku w 1928 r. Te sto fotografii to cała dokumentacja budowy.

a to duże pudło co w sobie mieści?

Joanna Łuba: To jest bardzo cenna kolekcja pana Jerzego Kon-rada Maciejewskiego przekazana nam przez jego syna. Często bywa tak, że z pozyskanego materiału coś potem wydajemy. Na podstawie rękopisów pana Jerzego i tych zdjęć powstała książka o jego losach – był żołnierzem na frontach I i II wojny światowej, bardzo skrupulatnym kronikarzem swojego życia i swoich czasów. Co ciekawe, pan Jerzy robił zdjęcia w tych samym miejscach przed wojną i po wojnie, więc można zobaczyć, jak dużo się zmie-niło. Autor pochodził z Warszawy, ale jako dziennikarz podróżował po całej Polsce.

Małgorzata Pankowska-Dowgiało: Tam, gdzie był w celach zawo-dowych, nie tylko pisał artykuł, ale i fotografował. A jeśli chodzi o jego dziennikarstwo wojenne, to jest to bardzo dokładna dokumentacja interno-wania polskich żołnierzy w Szwajcarii podczas II wojny światowej.

wydajecie też albumy ze zdjęciami…

Joanna Łuba: Tak, tu np. mamy album „Irena Jarosińska: Pismo obrazkowe” wydany w 2013 r. – skorzystaliśmy z jednej z naszych najcenniej-szych kolekcji, czyli fotografii Ireny Jarosińskiej. Jej archiwum zdjęciowe tra-fiło do nas trochę przypadkiem. Ktoś znalazł na strychu, który kiedyś był jej pracownią, cały jej dorobek fotograficzny i został on przekazany do KARTY właściwie bez żadnych opisów. Dopiero po odwinięciu negatywów z papieru śniadaniowego, na którym było napisane „teatr” i po ich zeskanowaniu, oka-

146 147inspiracje

Mariola wójtowicz jest podróż-

n i c z k ą i a u to r k ą b lo ga w w w.

e m e r y tkaw p od roz y. blogs p ot .

com. wydała osiem książek w for-

mie e-booków, m.in. „emerytka

w australii”, „emerytka w Japonii”

i „emerytka w ameryce Środko-

wej”, przygotowuje trzy kolejne.

Pisze Pani o sobie „emerytka”. Chce Pani trochę odczarować to słowo? wielu osobom kojarzy się z nicnierobieniem.

To tylko stwierdzenie mojego statusu. Po prostu jestem emerytką. Nawiasem mówiąc, większość emerytów, których znam, to osoby niezwy-kle zajęte, nie mające chęci na nicnierobienie. Dopiero teraz mogą się zajmować tym, na co wcześniej nie starczało im czasu.

Jak długo przygotowywała się Pani do podróży dookoła świata?

Jakieś 30 lat. Oczywiście nie zdawałam sobie z sprawy, że będzie to podróż dookoła świata, bo kto przypuszczał, że kiedykolwiek taki wyjazd stanie się możliwy dla zwykłego śmiertelnika. Chyba w 1976 r. wpadło mi w ręce zdjęcie opery w Sydney. Wtedy sobie powiedziałam: „Ja tam pojadę!”. Od tego czasu szukałam informacji o tym, jak w tej Australii jest. Z czasopism i książek dowiadywałam się, że ludzie jeżdżą na antypody i to na własną

Nie wiadomo co w nas siedzi

O podróży, do której przygotowywała się 30 lat, długich listach i nigdy niezadanych pytaniach opowiada Mariola Wójtowicz

Rozmawia: AnnA BłAszkiewicz

148 149inspiracje

Podróżuje Pani sama. Nie boi się Pani?

Jeszcze jak się boję! Boję się niewiadomej. Ale nie tego, że mnie ktoś napadnie, bo to się może zdarzyć wszędzie. W Santiago de Chile jakiś chło-pak próbował mi wyrwać aparat, co prawda się przewróciłam, ale ostatecz-nie nic się nie stało i ocaliłam 500 zdjęć z Galapagos. A mam psiapsiółkę, Chorwatkę, która od 40 lat mieszka w Rzymie. Jak jej o tym wydarzeniu napisałam, to ona odpowiedziała: „I widzisz, tobie się nic nie stało w Ame-ryce Południowej, a ja wchodziłam do domu, podjechał chłopak na motorze, wyrwał mi torebkę, straciłam wszystko”. W Meksyku chyba ze dwa razy szłam takimi ścieżkami, że sama miałam do siebie pretensje, bo to było nieodpowiedzialne i nierozsądne. Ale nic mi się nie stało. A równo tydzień po powrocie wyszłam dwa kroki z domu i połamałam rękę na kawałeczki. Co ma być to będzie. Tego się nie przeskoczy. Ludzie są wszędzie i dobrzy, i źli. Ja spotkałam i takich, i takich.

dlaczego jeździ Pani sama?

To są moje podróże, odpowiadają na moje potrzeby. Gdybym jechała z kimś, musiałabym się dostosowywać, iść na kompromis, a to niekiedy wiązałoby się z niezrealizowaniem „moich” planów. Tak, wiem, w tej chwili egoizm przeze mnie przemawia. Z drugiej jednak strony mam bardzo roz-winięte poczucie odpowiedzialności. Zdarza się, że wybrany przeze mnie hotel okazuje się ruderą albo w wyniku pazerności na to, co nowe, zaplątuję się w uliczki jakiegoś miasta i żeby wrócić, muszę przejść dodatkowych kilka kilometrów czy wyłożyć parę dolarów. W takich przypadkach poczu-cie, że naraziłam kogoś na niewygody, zbędny wysiłek czy koszty, skutecznie zatrułoby mi „moją” podróż. Bo ja wszelkie trudności przetrzymam, ale cały czas myślałabym o komforcie mojego współtowarzysza. Może więc aż taką egoistką nie jestem? Nie wiem też, czy moje poczucie niespełnienia i konieczność uwzględnienia potrzeb i możliwości innej osoby nie wpłynę-łyby na wzajemne relacje – człowiek jest tylko człowiekiem. W Gwatemali poznałam młodą dziewczynę ze Stanów Zjednoczonych, która wyruszyła z koleżanką na sześciomiesięczną podróż po Ameryce Południowej. Po dwóch tygodniach tak się ścięły, że każda pojechała swoją drogą.

rękę. Ja zwiedzałam Europę ze zorganizowanymi wycieczkami i coraz mniej mi się to podobało. Do tego przez ostatnie dwie dekady XX wieku praca tak mnie pochłonęła, że mogłam sobie pozwolić ledwie na dziesięciodniowy urlop. A lecieć na drugi koniec świata na dwa tygodnie? To bez sensu. Tym bardziej, że wpadł mi w ręce jeden z pierwszych tomów wydawnic-twa „Przez świat. Informacje turystyczne z całego świata” z relacją z Nowej Zelandii. Wiedziałam, że tam też muszę pojechać.

I stało się. w 2008 r. kupiła Pani bilet lotniczy dookoła świata.

Pierwsza duża podróż. Trwa trzy i pół miesiąca. Trasa: Londyn – Lima – Ekwador i Wyspy Galapagos – Santiago de Chile – Nowa Zelan-dia – Australia – Londyn. A ja się boję latać!

Chyba się jednak Pani spodobało, skoro w następnych latach, wybrała się Pani na pięć kolejnych długich eskapad.

W czasie pierwszego wyjazdu nie zrealizowałam całego planu. Przedłużyłam wtedy pobyt w Nowej Zelandii i nie zdążyłam dotrzeć na północ i północny-wschód Australii. W następnym roku poleciałam, żeby to „dooglądać”, a przy okazji zwiedziłam Japonię. Potem zaczęłam sobie przypominać, gdzie jeszcze zawsze chciałam pojechać i na pierwszym miejscu mojej listy znalazł się Meksyk. Miałam w nim spędzić miesiąc, wyszło dwa i pół. Przy okazji skoczyłam do Gwatemali. Potem była jeszcze trzymiesięczna wyprawa do Azji, m.in. przez Kambodżę, Tajlandię, Male-zję i Indonezję. W 2013 r. zdecydowałam się na Dominikanę, Kolumbię, Panamę, Kostarykę i Nikaraguę. I to była najtrudniejsza podróż – najpierw nie mogłam wylecieć z Krakowa z powodu mrozów, potem zgubiono mój bagaż, skręciłam sobie kolano, a w Kolumbii plantatorzy kawy blokowali drogi. Ostatnia wyprawa, ubiegłoroczna, to Korea, Mjanma (czyli dawniej Birma), Laos, Wietnam i Singapur.

Ma Pani plany na przyszłość?

Dopóki sił starczy, bardzo bym chciała coś jeszcze zobaczyć.

150 151inspiracje

Po co opisywać to, co się widziało i przeżyło?

W czasach, gdy ludzie prowadzili jeszcze normalną korespondencję, po powrocie z każdej wycieczki po Europie, zanudzałam moich znajomych bardzo długimi listami. Najdłuższy miał osiem stron formatu A4. Oczywi-ście był pisany ręcznie. Zawsze miałam jakąś wewnętrzną potrzebę dziele-nia się z innymi tym, czego doświadczyłam w podróży, bo prawdę powie-dziawszy, innymi doświadczeniami to raczej niechętnie się dzielę, jestem nawet uważana za osobę skrytą. Kiedy dowiedziałam się, że za napisanie relacji do wspomnianej już książki „Przez świat” można dostać od wydaw-nictwa egzemplarz autorski, od razu postanowiłam, że ja taki egzemplarz będę mieć. I rzeczywiście, mój tekst o podróży dookoła świata został przez nich zamieszczony. Więc w następnym roku opisałam Japonię. „Przez świat” narzucało jednak pewne ograniczenia dotyczące objętości tekstu i tre-ści – musiało być w nim jak najwięcej informacji czysto praktycznych, np. o cenach. A ja chciałam czegoś więcej, bo jak zaczęłam pisać te relacje, to uzmysłowiłam sobie, że dzięki nim wszystko sobie porządkuję w głowie, zapamiętuję, utrwalam. Pomyślałam więc o tym, żeby wydać książkę. Wie-działam już, że można to zrobić własnym sumptem. Wtedy stanęłam przed wyborem: jechać w następną podróż albo zapłacić za druk.

Pojechała Pani?

Oczywiście. Jestem realistką. Nie miałam nazwiska, nie jestem też dobrym marketingowcem. Niewielu by ją kupiło. W międzyczasie dowiedziałam się o e-bookach, które też można wydawać w ramach self publishingu. Trzy miesiące szukałam kogoś, kto by mnie nauczył, jak je robić. W końcu jeden pan informatyk podjął się wyzwania. Stwierdził, że się na tym nie zna, ale i jemu może się taka umiejętność przydać. Wiedziałam, że języka html się nie nauczę, ale dostałam od niego taką instrukcję, dzięki której sama potrafię teraz robić pliki mobi i epub. Samodzielnie wydałam już osiem e-booków. Ich fragmenty umieszczam na blogu i to też daje mi satysfakcję, bo zwiększa się liczba osób, które tu zaglądają. Mam sygnały, że komuś się przydaje to, co piszę. Dostaję mejlowo pytania od czytelników, z jedną osobą mam już stały kontakt na Facebooku. Jest trochę komentarzy, nikt mnie jeszcze nie zahejtował. A jak by mi ktoś trzy lata temu powiedział,

Jak zaczęłam pisać te relacje,

to uzmysłowiłam sobie, że dzięki nim wszystko

sobie porządkuję w głowie, zapamiętuję,

utrwalam.

152 153inspiracje

Bardzo podoba mi się czas teraźniejszy, którego używa Pani w swoich relacjach. dzięki temu razem z Panią poznajemy nowych ludzi, gubimy szlak w górach, zaglądamy do wnętrza wulkanu, patrzymy na delfiny podpływające do łodzi.

Chociaż z wykształcenia jestem ekonomistką, zawsze lubi-łam pisać. Miałam dobrą polo-nistkę, może to jest mój sekret? Te wypracowania domowe na dowolne tematy dały mi podstawę, później były listy, w pracy też musiałam się nauczyć precyzyjnie i jednoznacz-nie wyrażać myśli na piśmie. Teraz chyba nawet wolę pisać niż mówić. Zastanawiam się tylko, czy nie nad-używam przymiotników? Staram się dopracowywać teksty, dlatego jak coś sobie napiszę, to odkładam na jakiś czas, a potem do tego wracam.

dużo Pani czyta?

Zaczęłam czytać w wieku czterech lat, od razu całymi zdaniami. Nikt mnie tego nie uczył. W pierwszej klasie zrobiłam awanturę, bo nie mogłam korzystać z biblioteki – zapisywano dopiero drugoklasistów. Od początku sięgałam po książki podróżnicze. Później, ze względu na pracę, miałam mniej czasu na lekturę. Staram się nadrobić te zaległości.

Pani tekst o maszynie do szycia dostał jedną z sześciu głównych nagród w naszym konkursie literackim na tekst wspomnieniowy. Jurorów ujęło to, jak operuje Pani czasem i przeplata różne plany biografii. Te rodzinne opowieści to dla Pani coś ważnego?

że będę prowadzić bloga, to bym go wyśmiała. Jesteśmy tajemnicą, nie wia-domo co w nas siedzi.

Sama założyła Pani bloga?

Oczywiście. Usiadłam przed komputerem i najpierw znalazłam platformę, na której go uruchomię. Musiałam się wszystkiego nauczyć metodą prób i błędów. Po dwóch pierwszych dniach czułam się, jakbym pięć ton węgla przerzuciła. Zniszczyłam sobie wszystko dwa razy, musia-łam coś przypadkiem nacisnąć. To było prawdziwe wyzwanie, ale tylko o jedną rzecz poprosiłam informatyka – nie umiałam umieścić na stronie ikonki z Facebooka, a raczej bałam się, że po raz kolejny coś sobie zepsuję. Zrozumiałam też wtedy, że największą barierą jest fachowe słownictwo. Mówię po angielsku, ale jak coś dotyczy komputerów i internetu, to zna-jome wyrazy nie układają się w sensowne zdania. Ale myślę, że młodsi też tak czasem mają.

a pisze pani dla siebie czy dla innych?

Nadal bardziej dla siebie, bo po każdej podróży muszę sobie wszystko przetrawić i pisanie mi w tym pomaga, ale jak ktoś zechce z tego skorzystać, jest mi bardzo miło.

w czasie podróży robi pani notatki?

Mam taki rytuał – każdego dnia, jak wracam do hotelu, biorę kąpiel, jem, a potem piszę gdzie byłam, co widziałam – bardzo krótko, w punktach. Dopiero potem ustalam plan na następny dzień. Kiedy wiem, że wieczo-rem będę mieć mało czasu, w ciągu dnia więcej fotografuję. To mi potem pomaga odtworzyć, co się wydarzyło. Innymi oczami patrzę już teraz na Japończyków, którzy ciągle biegają z aparatami.

a Pani robi dużo zdjęć?

W czasie ostatniej podróży 12 tysięcy.

Staram się dopracowywać teksty, dlatego jak coś sobie napiszę, to odkładam na jakiś czas, a potem do tego wracam.

154 155inspiracje

Kto jeszcze pisze dziś prawdziwe listy? W skrzynce znajdu-jesz tylko rachunki za gaz i prąd, faktury za telefon, mnó-stwo ulotek. Nawet życzenia urodzinowe przychodzą ese-mesem lub mejlem, a z wakacji, zamiast pocztówki, wnuk przysyła zdjęcie albo krótki filmik. Czy możesz coś z tym zrobić? Zamiast tęsknić za przeszłością, napisz list.

Napisz chociaż krótki list

Adresatem może być wnuczka, która właśnie wyjechała do Anglii, wiecznie zapracowany i nieobecny myślami syn, przyjaciel z dzieciństwa, ulubiona aktorka albo ktoś, kogo już od dawna przy tobie nie ma. Możesz też napisać list do siebie. I wcale nie musisz naklejać znaczka na kopertę

TeksT: AnnA BłAszkiewicz

Cały czas ubolewam nad tym, że wcześniej nie zainteresowałam się przeszłością, a teraz nie mam już od kogo zdobyć informacji. Na warszta-tach pisarskich, na które chodzę regularnie, dostaliśmy zadanie, by napisać dialog z jakimś członkiem rodziny, z którym nie dane nam było porozma-wiać. Ja napisałam rozmowę z dziadkiem, który zmarł miesiąc po moim urodzeniu. Wiem, że przez siedem lat był w Ameryce i wrócił po I wojnie światowej. Mama zawsze chwaliła jego zdrowy chłopski rozum, bo pienią-dze, które zarobił na obczyźnie, podzielił na dwie części. Połowę przesłał drogą bankową, ponieważ obawiał się min pozostałych w morzu i chciał, żeby w przypadku zatopienia statku, coś z jego dorobku trafiło do żony. Drugą połowę wziął ze sobą. Za pieniądze, które sam przywiózł, kupił pole i podzielił je między dzieci. Druga część starczyła już tylko na konia, tak w międzyczasie straciły na wartości. Tę historię pamiętam. Ale chciałabym o tyle innych rzeczy dziadka zapytać. I mamę. Ten tekst o maszynie do szy-cia to była moja pierwsza próba, by się zmierzyć z tematem. Na początku myślałam, że nie ma takiego przedmiotu, którego historia byłaby związana z losami mojej rodziny. Potem zrozumiałam, że ta maszyna mnie poprowa-dzi. Postanowiłam ten tekst wysłać koleżance do przeczytania. A ona do mnie dzwoni i płacze. Mówię: „Co się stało, Helenka, coś z dziećmi?”. A ona:

„Nie, po prostu przeczytałam to, co napisałaś”.

156 157inspiracje

- kto umarł wiele lat temu, np. ukochana babcia,- z kim od kilkudziesięciu lat nie masz kontaktu, np. przyjaciel z dzieciń-

stwa,- kto jest postacią fikcyjną, np. Scarlett O’Hara z „Przeminęło z wiatrem”,- nieznajomy, do kogo list trafi przypadkiem, zamknięty w butelce i wrzu-

cony do morza;Możesz nawet napisać list do siebie, czyli do osoby, którą codziennie

widzisz w lustrze, albo do siebie z przeszłości czy do siebie z przyszłości.

3. Zastanów się, po co piszesz ten list. Czy chcesz komuś coś konkretnego opo-wiedzieć, utrwalić jakąś rodzinną historię, wyznać tajemnicę, wytłumaczyć swoje postępowanie, poprosić o radę lub jej udzielić? A może bardziej zależy ci na tym, by wywołać w adresacie określone emocje – zainteresować go jakąś ważną sprawą, wzruszyć czyimś losem, rozbawić albo rozgniewać. Pamię-taj, że słowami możesz też skłaniać ludzi do działania – czasem wystarczy kilka linijek, by ktoś wszystko rzucił, wsiadł w pociąg i po kilku godzinach zastukał do twoich drzwi. Pisanie listów, tak jak pisanie dziennika, to również świetny sposób na uporządkowanie swoich przemyśleń i uspokojenie emocji. Dlatego właśnie nie wszystkie listy trafiają do kopert ze znaczkami. Niektóre na zawsze zostają ze swoimi autorami. Część badaczy zajmujących się episto-lografią uważa nawet, że listy pisze się przede wszystkim dla siebie i choć mają one formę pozornego dialogu z nieobecnym rozmówcą, w istocie zawsze są monologami autobiograficznymi. Psychologowie z kolei zwracają uwagę na inną zaletę listów – pomagają one nawiązać z kimś bliską relację, gdy mamy problem w otwartym mówieniu o swoich uczuciach.

4. Kiedyś listy miały bardzo sformalizowaną strukturę, dziś można sobie pozwolić na dużą dowolność i grę z konwencją. Ich pisanie to również świetne ćwiczenie warsztatowe – warto pracować nad ich treścią i formą, by strumień świadomości zmienić w dobrej jakości tekst – ciekawy, spełniający

1. Nic tak nie inspiruje do pisania listów, jak ich czytanie. Przejrzyj więc domowe archiwum i sprawdź, czy nie ma tam korespondencji sprzed lat. Wybierz się też do biblioteki albo księgarni i poszukaj ciekawej lektury. Możesz sięgnąć np. po zbiory listów autorstwa Sławomira Mrożka, który korespondował ze Stanisławem Lemem, Wojciechem Skalmowskim, Janem Błońskim i Erwinem Axerem, po „Listy do córek” Jarosława Iwaszkiewicza czy choćby „Listy na wyczerpanym papierze” Agnieszki Osieckiej i Jere-miego Przybory. Dobrą lekturą mogą się też okazać właśnie wydane „Listy niezapomniane” pod red. Shauna Ushera (Wyd. SQN). W książce znalazło się 126 poruszających, zaskakujących, czasem zabawnych, czasem bardzo poważnych listów. Może kogoś zainspiruje ten napisany przez Królową Elż-bietę II, która postanowiła wysłać prezydentowi Stanów Zjednoczonych, Dwightowi Eisenhowerowi, przepis na babeczki? A może liryczne wyznanie Katherine Hepburn, która list do Spencera Tracy’ego napisała 18 lat po jego śmierci? Na pewno kogoś skłonią do refleksji słowa Clementine Churchill, która w czerwcu 1940 r. korespondencyjnie oznajmia mężowi: „Mój drogi Winstonie – muszę przyznać, że ja również zauważyłam zmiany w Twoim zachowaniu: nie jesteś już tak miły jak dawniej”, a rozbawi list 11-letniej Grace do Abrahama Lincolna, w którym dziewczynka doradza przyszłemu prezydentowi, by zapuścił wąsy. Ale mnóstwo tu też naprawdę poważnych, uniwersalnych tematów, bo walka o prawo do godnego życia i wolność wyboru, poszukiwania twórcze, miłość, samotność i śmierć zawsze skła-niały ludzi do tego, by chwycić za pióro i swoimi refleksjami podzielić się z drugim człowiekiem.

2. List, by był listem, powinien mieć adresata. Zastanów się więc, do kogo chcesz napisać. Nie stawiaj sobie żadnych ograniczeń – to nie musi być koleżanka czy syn, to może być ktoś:- kogo nie znasz osobiście, np. prezydent albo ulubiony aktor,- kto się jeszcze nie urodził, np. wymarzona prawnuczka,

158 159inspiracje

swoją funkcję, zrozumiały dla odbiorcy. Staraj się więc przede wszystkim zapanować nad ich objętością, koncentrując się na najważniejszych wątkach, rezygnując z niepotrzebnych dygresji, usuwając zbędne przymiotniki i przy-słówki. Przyjrzyj się zdaniom wielokrotnie złożonym – im mają bardziej skomplikowaną strukturę, tym łatwiej po drodze zgubić sens. Jeżeli piszesz o trudnych emocjach i dramatycznych wydarzeniach, rób to najprościej, jak się da, bez zbędnych słów i patosu. Przy okazji nie buduj sobie pomnika i nie moralizuj, nikt tego nie lubi.

5. Pomyśl o tym, że list to też świetny sposób na to, by ocalić od zapomnie-nia ważne dla siebie historie. Wykorzystaj tę formę, by przekazać je dzie-ciom, wnukom lub innym bliskim osobom. Napisany teraz list, może czekać w szufladzie nawet kilkadziesiąt lat. Ale kiedy w końcu trafi we właściwe ręce, stanie się dla tego kogoś największym skarbem.

6. Jeśli napisanie klasycznego listu wydaje ci się trudne, zacznij od pocztówki. Kilka przemyślanych słów nakreślonych na odwrocie kartki z widokiem uzdrowiska, w którym wypoczywasz czy ulubionej ulicy w twoim mieście, to dobra rozgrzewka przed czymś dłuższym. Pisanie pocztówek to również świetne ćwiczenie dla tych, którzy mają problemy ze zwięzłością wypowiedzi.

7. Współczesny list to mejl – zwykle dość zwięzły, pisany niestarannym języ-kiem, pełen skrótów i emotikonów. Ma jednak tę zaletę, że błyskawicznie dociera do odbiorcy, nawet jeśli jest on na drugim końcu świata. Niektórzy uważają, że technologia przyczyniła się do upadku epistolografii, ale prawda jest taka, że wiadomości wysyłane pocztą elektroniczną mogą swoją treścią przypominać tradycyjne listy. Wszystko zależy od nadawcy, czyli od ciebie.

Co czytać, żeby lepiej pisać?

Choć w księgarniach można trafić na poradniki, które przekonują, że pisarzem można zostać w weekend, polecamy bardziej tradycyjną metodę. Czytaj dobrą literaturę i poszerzaj swoje horyzonty. To działa!

TeksT: OlA RzążewskA

Ryszard Kapuściński, znany reporter i pisarz, mawiał, że aby napisać jedną stronę tekstu, warto przeczytać kilka-dziesiąt innych. Wierzymy w tę metodę, bo pozwala wiele się nauczyć i podpatrzyć, jak inni prowadzą narrację, jak radzą sobie z dialogami czy jak odsłaniają czytelnikowi tajemnice swoich bohaterów. Warto sięgać po utwory pisarzy uznanych i nagradzanych, ale też po książki swo-ich ulubionych autorów, bo przecież w rozwijaniu talentu chodzi również o to, by mieć z tego jak najwięcej przy-jemności. Pożegnaj przy tym obawy związane z tym, że czytając dużo powieści Jerzego Pilcha czy Małgorzaty Kalicińskiej, zaczniesz w końcu pisać jak oni – to tak nie

160 161inspiracje

garniach czy bibliotekach poszukaj np. książek Alice Munro, kanadyjskiej pisarki, laureatki Nagrody Nobla w 2013 r. albo Raymonda Carvera, amery-kańskiego mistrza krótkiej formy. Jeśli trafisz na antologię opowiadań róż-nych autorów, skorzystaj z okazji i przeczytaj ją koniecznie – w ten sposób zobaczysz, w jak rozmaity sposób można sobie radzić z kompozycją, z pro-wadzeniem akcji i jej zamknięciem.

3. albumy – książki o szTuce, ze szczególnym uwzględnieniem foTogRafii

Choć zazwyczaj nie ma w nich rozbudowanych opisów, warto jak najczę-ściej do albumów zaglądać. Jeśli jednak wolisz iść na wystawę, wybierz ten sposób kontaktu z obrazami, rzeźbą czy fotografią. Jest mnóstwo korzy-ści, jakie możesz odnieść z obcowania ze sztuką. Jedną z nich jest to, że zaczniesz dostrzegać, w jak indywidualny sposób każdy artysta patrzy na rzeczywistość, wysuwając na pierwszy plan rzeczy, których ktoś inny nigdy nie umieściłby na środku sceny. To pozwoli cię się zdystansować do przeko-nania, że większość ludzi widzi zdarzenia, historie czy emocje tak samo jak ty i twój głos jest mało ważny. Jesteśmy różni i w tym nasza siła – dlatego warto od czasu do czasu zafundować sobie spotkanie ze sztuką, by o tym nie zapominać.

4. anTologie poezji

Nawet jeśli poezja nie jest twoim środkiem wyrazu, czytanie wierszy w niczym ci nie zaszkodzi, a może nawet pomóc. Rozwinie twoją wrażli-wość językową, skłoni do pogłębionej refleksji i zmusi do zastanowienia, czy sposób, w jaki wyrażasz swoje emocje, nie jest zbyt schematyczny. Lek-kość języka, jaka cechuje dobrych poetów, sprawdza się też w prozie. Jeśli nie masz ulubionych twórców, zdecyduj się na antologie poezji, bo w łatwy sposób umożliwią ci poznanie mocno zróżnicowanych stylów wyrażania uczuć i myśli. Na pewno warto sięgnąć po antologię poetów amerykańskich

działa. Każdy z nas ma swoją wrażliwość, także tę językową, i z jej pomocą tworzy unikalny obraz świata. Co więc czytać? Mamy kilka propozycji dla niezdecydowanych.

1. sagi Rodzinne

Dobrze sięgnąć zarówno po prozę fabularną, jak i po książki dokumentalne. W tej pierwszej kategorii sprawdzi się „O pięknie” brytyjskiej pisarki Zadie Smith albo „Korekty” amerykańskiego pisarza i eseisty, Jonathana Franzena. Jeśli chodzi o klasyczne pozycje, które świetnie opisują rodzinne dzieje, warto wybrać dostępną w każdej bibliotece i wciąż opierającą się upływowi czasu książkę Tomasza Manna „Buddenbrookowie”. Prócz beletrystyki, na uwagę zasługuje oczywiście literatura wspomnieniowa. Ostatnio ukazały się dwie ciekawe pozycje – „Stuhrowie. Historie rodzinne” Jerzego Stuhra oraz dwuczęściowa saga rodzinna pióra Joanny Szczepkowskiej, córki Andrzeja Szczepkowskiego i wnuczki Jana Parandowskiego. Tom pierwszy jej wspo-mnień nosi tytuł „Kto ty jesteś. Początek sagi rodzinnej”, a drugi „Wygrasz jak przegrasz. Autobiografia”. Czytanie tego typu książek pozwoli ci się zorientować, jak inni radzą sobie z nadmiarem bohaterów, jakie wydarze-nia traktują jako ważne, a jakie ukrywają w cieniu (i w jaki sposób to robią). Najlepszym sposobem, by rozwijać swój warsztat, jest podpatrywanie tych, którzy już mają doświadczenie.

2. zbioRy opowiadań

Dobrze napisane opowiadania pokazują wnikliwemu czytelnikowi, jak kon-densować myśli i jak ogniskować uwagę odbiorcy na najważniejszym zda-rzeniu, czasem na jakimś szczególe, a czasem na emocjach, które targają bohaterem. Warto sięgać nie tylko po klasykę, ale też po w miarę aktualne pozycje, by osłuchać się z językiem, jakiego dziś poszukują czytelnicy. Nie pomijaj autorów „z wyższej półki”, myśląc, że nie dasz sobie rady z ich tek-stami – opowiadania to niezwykle wdzięczny gatunek literacki. W księ-

162 inspiracje

w przekładzie Piotra Sommera „O krok od nich” oraz po „Antologię nowej poezji polskiej 1990-1999”. Dołóż do tego dwa dowolne tomy ulubionego twórcy (być może jego odkrycie jest dopiero przed tobą), a na jakiś czas zapewnisz sobie odpowiednią dawkę inspiracji.

5. zbioRy felieTonów

Jeśli wspomnienia piszesz nie tylko po to, by ocalić rodzinne historie, lecz także chcesz, by twoje poglądy i opinie na różne sprawy nie zostały zapo-mniane, by czytelnicy usłyszeli twój głos, nie przechodź obojętnie koło zbio-rów felietonów. Daruj sobie oczywiście felietony celebrytów, a sięgnij po te pisane przez pisarzy, dziennikarzy, ludzi kultury czy naukowców. Przej-rzyj choćby teksty Ludwika Stommy, Roberta Makłowicza, Krystyny Jandy, Krystyny Kofty, Daniela Passenta, Stanisława Tyma czy Szymona Hołowni. Zwracaj uwagę na ich warsztat pisarski – na to, jak rozkładają akcenty, jak wprowadzają temat i jak go puentują, jak operują ironią, porównaniami czy metaforami. Wsłuchaj się w rytm zdań i ton głosu autorów – czasem poważny, czasem żartobliwy albo prześmiewczy. Z pewnością ty też wypra-cujesz charakterystyczny dla siebie styl, ale póki co, korzystaj z inspiracji, jakiej dostarczają dobrze napisane felietony.

164 165ćwicz warsztat

Rozmawiałam na ten temat z kilkuset seniorami i zdaje mi się, że znam większość wymówek: „nie bardzo mam czas, bo muszę się zajmować wnukami”, „powinnam zro-bić przetwory na zimę”, „zepsuł mi się komputer”, „mam mnóstwo obowiązków i nie wiem, jak to wszystko ze sobą pogodzić”, „zaczęłam śpiewać w chórze”, „planuję wyjazd do sanatorium”. Do tego dochodzi odwieczny problem – jak dokonać wyboru, kiedy tyle wspomnień pcha się naraz do głowy. Można się w tym łatwo pogubić i dojść do wniosku, że skoro jest TYLE do napisania, to nigdy nie

Jak zacząć pisać wspomnienia?

Czujesz, że byłoby dobrze zabrać się do pracy, że masz ochotę pisać, a jednak odsuwasz to w czasie? Jeśli nie wiesz, jak zacząć, skorzystaj z kilku naszych podpowiedzi

TeksT: OlA RzążewskA

będzie dość czasu, by to zrobić. Jeśli tak właśnie myślisz, skorzystaj z kilku sprawdzonych już pomysłów. Zastosowanie się do nich wcale nie wymaga rezygnacji z codziennych obowiązków i spędzania wielu godzin sam na sam z kartką i długopisem czy komputerem. Na początek wystarczy 20–30 minut. Jeśli nie skończysz w tym czasie pisać, wróć do tekstu za kilka dni. Znów na 20–30 minut. Metoda małych kroków naprawdę się sprawdza.

1. wybieRz jedno zdjęcie

Niech to będzie fotografia, która budzi jakieś twoje emocje. Czułość, tęsknotę, złość na los, że tak, a nie inaczej potoczyło się życie, radość albo smutek. To może być zdjęcie z chrztu twojego dziecka, z imienin u znajomych albo takie, na którym przytulasz się do kogoś bliskiego. A może wybierzesz fotografię wigilijnego stołu przygotowanego na przyjście gości? Choć to nie jest proste, zdecyduj się na jedną fotografię i przywołaj historię, jaka za nią stoi. Zapisz to, co pamiętasz i postaraj się, by czytelnik, który nie zna osób ani wydarzeń z fotografii, poczuł, że jednak są mu choć trochę znajome. Unikaj dopowiada-nia wszystkiego, raczej skoncentruj się na tym, co wydaje ci się najważniejsze. Jeśli wrócisz do tekstu po kilku dniach, nie wahaj się wykreślać zdań, które ci się nie podobają. W ich miejsce możesz wstawić inne, prawdopodobnie będą lepsze. A gdy uznasz, że historia tego jednego wybranego zdjęcia jest już napisana, możesz znaleźć kolejne, o którym chcesz opowiedzieć. Na takim mniejszym zadaniu łatwiej się skoncentrować, a satysfakcja, jaką poczujesz po skończeniu tekstu, doda ci chęci do dalszej pracy.

2. wybieRz jeden pRzedmioT

Zasada jest podobna, jak w przypadku zdjęć. Wybierz jeden przedmiot, o którym chcesz opowiedzieć. To nie musi być wartościowa pamiątka, choć jeśli chcesz pisać o srebrnej bransolecie prababki, nie ma ku temu żadnych przeszkód. Zdecyduj się na rzecz, która ma swoją historię. Może będą to sztućce otrzymane w ślubnym prezencie od mamy? Może stary płaszcz,

166 167ćwicz warsztat

który należał kiedyś do ukochanej babci? Może coś przywiezionego z podróży? Może pamiętnik ze szkolnych czasów? Zeszyt do polskiego? Stare, plastikowe korale? Ulubiona lalka twojej córki? Zepsuta pralka? Z każ-dym z tych przedmiotów wiążą się twoje emocje. Właśnie to, co czujesz, gdy patrzysz na tę rzecz, może stać się najważniejszą częścią tekstu na jego temat. Opisując przedmiot, ocalasz go od zapomnienia. A co, jeśli go już nie ma, choć wciąż jest w twojej pamięci? Tym bardziej musisz go opisać!

3. zapyTaj kogoś z Rodziny, jaką hisToRię z Twoich opowieści lubi najbaRdziej

I właśnie od niej zacznij swoje pisanie. Warto wykorzystać zainteresowanie przyszłych czytelników, bo to rzecz nie do przecenienia. A i tobie będzie łatwiej ruszyć z miejsca, gdy wiesz, że to, co opowiadasz, bawi, wzrusza czy ciekawi innych ludzi. Możesz oczywiście iść także dalej tym tropem – gdy już napiszesz jeden tekst, zadaj takie samo pytanie innemu członkowi rodziny czy komuś z przyjaciół. To doskonały pomysł i naprawdę warto z niego skorzystać.

4. napisz o jednym z nieżyjących już członków Twojej Rodziny

Może ciocia Aniela była twoją najukochańszą krewną, bo miała łagodne spojrzenie i robiła ci najsłodszą herbatę na świecie? A może najwięcej twoich ciepłych wspomnień wiąże się z dziadkiem Władysławem, który uwielbiał opowiadać o swoim dzieciństwie i nigdy nie podniósł na cie-bie głosu? Oni wszyscy, nieżyjący już bliscy ci ludzie, odchodzą powoli w niepamięć. Napisz koniecznie jacy byli, ale nie używaj jedynie pustych przymiotników. Zamiast: „babcia Maria miała miękkie serce”, napisz: „kiedy dziadek zarzynał kurę na rosół, babcia Maria płakała, siedząc przy kuchennym stole”.

5. znajdź zdjęcia albo poczTówki z uRlopu

Ośrodki Funduszu Wczasów Pracowniczych, domki z tektury, stołówki i obowiązkowe wieczorki zapoznawcze to dla twoich wnuków i prawnu-ków czysta abstrakcja. Opisz jakieś zdjęcie albo pocztówkę z wakacji, by poznali tamten sposób spędzania urlopów. To nie tylko kawałek historii waszej rodziny, to także historia PRL-u, o której najmłodsze pokolenie uczy się ze szkolnych podręczników. Pomóż im lepiej poczuć codzienność tam-tych czasów i koniecznie zapisz wakacyjne wspomnienia. Być może przypo-mnisz sobie i opiszesz pierwszy wyjazd na narty albo pierwsze przywitanie z morzem? Albo łowienie o świcie ryb z mężem czy wyprawę z babcią na grzyby? W ten sposób opowiesz o ludziach, miejscach i czasach, które były dla ciebie ważne i które cię ukształtowały. Warto takie historie zostawić dla bliskich – nawet się nie spodziewasz, z jaką ciekawością sięgną po taką lekturę.

6. poszukaj swojego sTaRego zdjęcia do legiTymacji albo dowodu

Jeden z uczestników naszych warsztatów napisał dla córki poruszający tekst o trzech swoich największych miłościach. By pokazać jej, jakim był wtedy człowiekiem, zilustrował go trzema zdjęciami legitymacyjnymi. Na pierw-szym jasnowłosy blondyn, w wieku mniej więcej 16 lat, który zakochał się w Hance, koleżance z klasy. Na drugim 23-latek o poważniejszym spojrzeniu. W tym czasie poznał swoją przyszłą żonę i matkę dwóch córek. I wreszcie trzecie zdjęcie – 60-latek z licznymi pasmami siwizny i zakolami. Wtedy, po śmierci żony, związał się z kobietą, która okazała się największą miłością jego życia. To znakomity przykład na to, że zdjęcia legitymacyjne mogą być świet-nym punktem wyjścia do pisania. Możesz zacząć od zadania sobie prostych pytań: o czym marzy osoba z fotografii, jakie ma plany, kogo kocha, czego się boi? Tak powstanie wzruszający portret psychologiczny – opowiesz bliskim o sobie sprzed 15 lat, albo sprzed 45 lat, a może nawet sprzed 60 lat.

168 169ćwicz warsztat

7. pRzypomnij sobie ulubionego nauczyciela

Opisz jakąś historię, która sprawiła, że wciąż pamiętasz imię, nazwisko i kolor włosów pani od polskiego albo zabawne powiedzonko używane przez pana od historii. Przy okazji uda ci się zapewne napisać o tym, jak w cza-sach twojej młodości wyglądała szkoła. Co było dla ciebie i twoich kolegów ważne, czy chodziliście na wagary, czego lubiliście się uczyć, a czego zupeł-nie nie. Zobaczenie cię w roli ucznia będzie dla twoich wnuków czy pra-wnuków prawdziwym odkryciem i być może znajdziecie mnóstwo zupełnie nowych tematów do rozmowy. Szkoła to temat uniwersalny, wszyscy mamy masę wspomnień z nią związanych, tylko nie każdy się nimi dzieli. Ale ty koniecznie spróbuj je zapisać.

8. opisz ulubiony sklep spożywczy

Jeśli z jakichś względów nie chcesz teraz pisać o rodzinie albo takie wspo-mnienia są dla ciebie nadal zbyt bolesne, napisz o swojej codzienności. O ulubionej piekarni czy o sklepie mięsnym, w którym zawsze można było dostać coś na obiad, choć półki w innych sklepach świeciły pustkami. Albo o ulubionym zakładzie fryzjerskim, w którym pani Jola robiła najlep-szą trwałą na całym osiedlu. A może o zaradnej pani kioskarce, u której można było prowadzić teczkę z prasą. Taki koloryt życia na nowym osiedlu, w małym miasteczku czy na wsi jest jak najbardziej wart utrwalenia. Poka-zuje codzienność lat 50., 60. czy 70. W dobie centrów handlowych i robienia zakupów w internecie tamte wspomnienia wydają się niezwykle egzotyczne. Warto co nieco opowiedzieć ciekawskim.

Zostań swoim redaktorem

Chcesz złapać czytelnika na haczyk? Sprawić, by niecierpliwie czekał na twoje kolejne teksty? Spróbuj oczarować go i treścią, i formą swoich opowieści. Tylko jak samodzielnie szlifować styl i pracować nad warsztatem pisarskim?

TeksT: AnnA BłAszkiewicz

Spisywanie rodzinnych opowieści sprawia mnóstwo przy-jemności, ale poprawianie własnych tekstów może być prawdziwym utrapieniem. Szczególnie, gdy dopiero debiu-tujesz w roli autora wspomnień, a wokół nie ma nikogo, kto chciałby zostać twoim osobistym redaktorem. To kilka rad, które przydadzą się wszystkim początkującym – powstały w odpowiedzi na najczęstsze wątpliwości uczestników naszych warsztatów.

170 171ćwicz warsztat

1. niech sobie poleży!

Opowieść popłynęła wartkim nurtem i twój pierwszy tekst jest już gotowy. Każde słowo wydaje ci się potrzebne i niezastąpione, każde zdanie – ważne i niebanalne, do tego masz aż dwie puenty – obie frapujące i błyskotliwe! Odłóż tekst na kilka lub nawet kilkanaście dni i przeczytaj go ponownie. Nie będziesz mieć już tak emocjonalnego stosunku do przydługiego wstępu, każdego przymiotnika i kwiecistych porównań. Łatwiej będzie ci spojrzeć na swoje dzieło obiektywnie. Pewnie zauważysz niepotrzebne fragmenty, drobne niezręczności, powtórzenia. Może nawet zrezygnujesz z jednej z dwóch puent? Ale może być też całkiem inaczej. Pisanie to nie jest twój żywioł. Z wielkim trudem udało ci się wyprodukować krótki tekst, ale masz ochotę od razu spalić go w piecu lub chociaż oddać na makulaturę. Odłóż tekst na kilka lub nawet kilkanaście dni i przeczytaj go ponownie. Na pewno znajdziesz w nim coś wartościowego – choćby jedno zdanie, zręczną meta-forę albo działający na wyobraźnię opis. Od niego możesz zacząć nową opo-wieść. Na pewno pójdzie łatwiej.

2. kRóTko mówiąc

Pisanie w sposób zwięzły, jasny i ciekawy nie jest proste, ale umiejętność skracania własnych tekstów można ćwiczyć. Po pierwsze, czytaj na głos to, co napiszesz. Nawet jeśli będziesz swoim jedynym słuchaczem, masz szansę wychwycić, które zdania są za długie i zbyt skomplikowane. Przez nie opo-wieść traci swój rytm, a historia staje się zawiła. Nie bój się krótkich fraz, one przyciągną uwagę czytelnika i pozwolą mu skupić się na sensie twojej historii. Szczególnie uważnie przyjrzyj się początkowi tekstu. Zastanów się, czy długie wprowadzenie do właściwego tematu jest na pewno potrzebne? Czy opowieść o tym, że dzień był wyjątkowo piękny, słońce rozświetlało krople rosy na źdźbłach trawy, a wróble świergotały w zaroślach ma zna-

czenie dla twojej narracji? Czy taki wstęp nie zniechęci młodego czytelnika, przyzwyczajonego do krótkich form, z jakimi ma do czynienia w interne-cie? Wykreśl jedno, dwa, trzy pierwsze zdania. Sprawdź, czy tak nie jest lepiej. Może w dalszej części tekstu trafisz na mocną i konkretną frazę, która będzie idealnym rozpoczęciem twojej historii? Jeśli uda ci się skrócić począ-tek, dalej będzie już łatwiej.

3. podejRzane słowa

Wyjątkową uwagę zwracaj na przymiotniki i przysłówki, bo one lubią niepo-strzeżenie wcisnąć się tu i tam, sprawiając, że tekst staje się za długi, prze-gadany, nużący, męczący, banalny, trywialny, nudny. Uff. Używaj przymiot-ników z umiarem i namysłem. Jeśli napiszesz, że twoja babcia była dobra i piękna, tak naprawdę czytelnik nadal nic o niej nie będzie wiedzieć. Czy była dobra, bo przygarniała bezdomne zwierzęta? Czy była piękna jak Greta Garbo i mężczyźni się o nią pojedynkowali? Jeśli możesz, unikaj określeń, które nic konkretnego nie mówią – są puste, wieloznaczne, pretensjonalne. Szukaj więc w swoich tekstach „wspaniałych” domów, „cudownych” wakacji, „fantastycznych” ludzi. I dawaj czytelnikowi coś bardziej namacalnego – krótki opis, anegdotę, działające na wyobraźnię porównanie.

4. konkReTnie

Spisując wspomnienia, ocalasz od zapomnienia ludzi, wydarzenia, przed-mioty i miejsca. Jeśli pamiętasz imię koleżanki z podwórka, kolor ulubionej sukienki twojej mamy czy nazwę wsi, w której urodził się twój pradzia-dek, nie pomijaj tych szczegółów. Te konkrety uplastycznią twoją opowieść, a czytelnikom pozwolą lepiej ją zapamiętać. Zamiast zdania „mój ojciec mieszkał przy ruchliwej ulicy”, lepiej napisać „mieszkał przy ulicy Marszał-kowskiej 22, na trzecim piętrze”. A może za kilka lat twój wnuk czy prawnuk będzie chciał się przekonać, czy ten dom jeszcze istnieje?

172 173ćwicz warsztat

5. we właściwym czasie

Kiedy piszesz o przeszłości, nie musisz koniecznie używać czasu przeszłego. Poeksperymentuj. Zastosowanie czasu teraźniejszego może sprawić, że wydarzenia sprzed wielu lat zaczną się rozgrywać na oczach czytelnika. Zobaczą, jak ukochany twojej babci trzaska drzwiami i na zawsze znika z jej życia, jak ojciec wręcza pierścionek zaręczynowy twojej mamie albo jak uciekasz do piwnicy, by schronić się przed bombardowaniem. Z kolei czas przyszły pozwoli ci urozmaicić opowieść i uciec od prostej chronologii. Kiedy ukochany twojej babci trzaska drzwiami, ona jeszcze nie wie, że za kilka dni pozna twojego dziadka i przeżyje z nim kolejnych pięćdziesiąt lat. I tu też zwracaj uwagę na konkrety – jeśli możesz, umieszczaj w tekście daty albo przywołuj ważne wydarzenia, które miały miejsce mniej więcej w tym samym czasie, np. „rodzice się zaręczyli w przeddzień lądowania człowieka na księżycu”. Pamiętaj, że fraza „dawno, dawno temu” najlepiej sprawdza się w bajkach.

6. słowa i słówka

Zwracaj uwagę na wszystkie „dziwne” wyrazy, które pojawiają się w twoich tekstach. Po pierwsze weź pod lupę zdrobnienia. Najpewniej te milutkie i słodkie słówka pojawią się, kiedy będziesz pisać o dzieciach – o ukocha-nej córce czy wnuczce albo o 3-letniej babci, której zdjęcie wisi nad twoim łóżkiem. Niech rozczulenie nie pozbawi cię zdrowego rozsądku. Zdrobnie-niami wyrazisz swoje emocje, ale uważaj, by twój tekst nie stał się przez nie cukierkowy i infantylny. Po drugie – przyjrzyj się archaizmom. Jeśli zbyt wiele umieścisz ich w jednym tekście, może stać się on niezrozumiały. Ale jedno czy dwa takie słowa, np. absztyfikant albo umizgi, mogą zaintrygo-wać czytelnika i stać się początkiem ciekawej rozmowy z wnuczką czy pra-

wnukiem. Po trzecie – zwróć uwagę na słowa i wyrażenia, które pochodzą z języka urzędowego. Niech „bieżący miesiąc”, „niniejszy list” oraz „znaj-dowanie się w posiadaniu” pozostaną (jeśli muszą) w pismach do admini-stracji czy burmistrza, ale niech nie straszą czytelników twoich wspomnień. Chyba, że właśnie takiego języka używał ktoś, o kim akurat piszesz.

7. pomyśl o czyTelniku

Kiedy redagujesz swój tekst, zastanów się, czy twój czytelnik wszystko zro-zumie. Być może sprawy, które dla ciebie są oczywiste, dla niego już takie nie będą. Ty pamiętasz, że Jadwiga była cioteczną siostrą babci Leokadii, że twój pradziadek był drugim mężem prababci, a Helena to teściowa Lucyny. Zadbaj o to, by bohaterowie twoich opowieści nie wyskakiwali jak diabeł z pudełka, wprawiając w konsternację czytelników. Jeśli chcesz opisać skom-plikowane relacje rodzinne, możesz do tekstu dołączyć choćby schema-tyczne drzewo genealogiczne, dzięki któremu łatwiej będzie się zorientować kto jest kim. Warto zadbać też o zilustrowanie opowieści zdjęciami lub ich kserokopiami – odpowiednio opisane staną się dodatkowym atutem two-jej pracy. Gdy piszesz przede wszystkim z myślą o młodych czytelnikach, śmiało eksperymentuj z formą.

8. czyTaj książki!

To tak naprawdę najważniejsza rada. Nie tylko dlatego, że ten, kto czyta, żyje podwójnie, jak powiedział Umberto Eco, ale też dlatego, że to nie-zbędny warunek, by dobrze pisać. Sprawdzaj, jak inni radzą sobie z utrwa-laniem rodzinnych opowieści, podpatruj warsztat autobiografów, biografów, pamiętnikarzy i autorów dzienników, szukaj ciekawych rozwiązań formal-nych i ciesz się historiami, którymi ktoś postanowił się z tobą podzielić.

174 175ćwicz warsztat

Zapisane w sieci

Blog to świetny sposób, by tym, co tworzysz, dzielić się z innymi. Najważniejsza jest głowa pełna pomysłów, lekkie pióro i wewnętrzna dyscyplina, która sprawi, że regularnie będziesz publikować nowe teksty, zdobywając wiernych czytelników

TeksT: AnnA BłAszkiewicz

po internecie, by poradzić sobie z założeniem i prowadzeniem własnego bloga. Dlatego podpowiadamy, jak się za to zabrać.

1. Jeśli nie czytasz regularnie żadnych blogów, koniecznie nadrób zaległości. Dzięki temu zobaczysz, o co w tym w ogóle chodzi, a więc o czym i w jaki sposób piszą inni. Masz do wyboru wiele kategorii tematycznych, m.in. blogi kulturalne (w tym czytelnicze), podróżnicze, kulinarne, poświęcone modzie i urodzie, stylowi życia, polityce i sprawom społecznym, a także pasjom i twórczości. Możesz zajrzeć np. na stronę www.blogroku.pl i spraw-dzić, jakie blogi zostały ostatnio docenione przez jurorów i internautów w organizowanym już od 10 lat konkursie na „Blog Roku”, możesz podpytać znajomych, czy mają swoich ulubionych blogerów albo samodzielnie eksplo-rować sieć, przeglądając katalogi na popularnych serwisach blogowych (np. na blox.pl, bloog.pl, blog.pl).

2. Najważniejszą sprawą jest pomysł na to, o czym chcesz na swoim blogu opowiadać, w jaki sposób i z myślą o kim będziesz to robić. Musisz też sobie zadać pytanie, jaki jest cel twojego pisania i na czym najbardziej ci zależy. Może chcesz, by blog był dostępny tylko dla członków rodziny, któ-rzy są rozproszeni po świecie i służył tak naprawdę podtrzymaniu z nimi kontaktu? A może zależy ci na tym, by teksty czytały i komentowały osoby mające podobne do twoich zainteresowania, by poszerzać grono znajomych i ciągle się rozwijać? Albo może jesteś ekspertem w jakiejś dziedzinie (np. ogrodnictwie, dietetyce, organizowaniu wycieczek) i chcesz udzielać porad i dzielić się z innymi swoim doświadczeniem? Ustal to, nim przejdziesz dalej, bo nie da się pisać o wszystkim i dla wszystkich.

Blogi to nie tylko internetowe pamiętniki, ale sposób komunikacji wykorzystywany do przekazywania róż-nego rodzaju treści, utrzymywania kontaktu z dużą grupą odbiorców, budowania swojej marki. Coraz częściej prowa-dzenie bloga to także sposób na zarabianie dodatkowych pieniędzy, np. na reklamach. Co ważne, technologia staje się coraz przyjaźniejsza, więc wystarczy mieć podstawowe umiejętności związane z obsługą komputera i surfowaniem

176 177ćwicz warsztat

3.

Pamiętaj, że liczy się i treść, i forma przekazu. Jeśli postanowisz np. dzielić się wspomnieniami i rodzinnymi historiami z szerokim gronem odbiorców, nie zapomnij o tym, by swój tekst uzupełniać materiałami wizualnymi – skanami archiwalnych zdjęć, listów, pocztówek, ciekawych dokumentów, a także współczesnymi fotografiami. Możesz tu nawet umieszczać krótkie filmy, np. nagrane komórką. W ten sposób łatwiej ci pójdzie przyciągnięcie uwagi internautów, którzy są coraz bardziej przyzwyczajeni do czerpania informacji z obrazu, a nie z tekstu.

4. Pora przejść do konkretów. Musisz wybrać nazwę dla swojego bloga i plat-formę blogową, na której go założysz. Obie te sprawy wymagają trochę zastanowienia. Na początku, gdy nawet nie wiesz, czy prowadzenie bloga to coś dla ciebie, zdecyduj się na jeden z bezpłatnych serwisów, np. WordPress.com, Blogspot.com, Blogger.com, Tumblr.com lub (wymienione wcześniej) blox.pl, bloog.pl czy blog.pl. Każdy ma swoje wady, zalety, grono wiernych zwolenników i przeciwników – warto poczytać ich opinie w internecie przed podjęciem decyzji. Możesz też na tym etapie poprosić o wsparcie kogoś bardziej doświadczonego, np. wnuczkę, dla której sieć nie ma żadnych tajemnic, instruktora prowadzącego warsztaty komputerowe w najbliższej bibliotece, domu kultury czy klubie seniora, znajomego informatyka. Razem na pewno szybciej wam pójdzie, choć w sieci bez problemu znajdziesz też dokładne instrukcje na temat tego, jak założyć bloga, jak się do niego zalogo-wać, jak dodać notatkę, jak zmienić szablon, jak umieścić zdjęcie we wpisie czy np. jak zahasłować wpis, by dostęp do niego miały tylko wybrane osoby. Jeżeli jednak z komputerami i internetem jesteś całkiem na bakier, znajdź kogoś, kto zajmie się blogiem od strony technicznej, a ty tylko dostarczaj materiały do publikacji. A może przez jakiś czas podglądając pracę tej osoby, przekonasz się, że nie jest to aż takie trudne i w końcu nauczysz się samo-dzielnie prowadzić bloga?

5.

Blog już jest i co teraz? Ciężka praca czyli planowanie kolejnych tekstów i ich pisanie. Najtrudniejsze jest to, by po początkowym przypływie entuzjazmu, po kilku tygodniach czy nawet dniach całkiem nie stracić motywacji. Jeśli tematyka, którą chcesz się zajmować na blogu, autentycznie cię pasjonuje, masz większe szanse, by wytrwać, bo nie zabraknie ci pomysłów na kolejne wpisy. Doświadczeni blogerzy podkreślają jednak, że potrzebna jest jesz-cze żelazna samodyscyplina i systematyczność. Bo blog musi żyć – tylko regularne zamieszczanie nowych wpisów sprawi, że czytelnicy o tobie nie zapomną, a ty będziesz mieć poczucie, że to, co robisz ma sens. Dlatego nie ma co czekać na natchnienie, czymkolwiek ono jest. Pisanie to w dużej mie-rze rzemieślnicza praca. Pamiętaj przy tym, że to twoja osobowość, sposób w jaki patrzysz na świat i styl pisania są tym, co może sprawić, że ludzie będą chcieli czytać akurat twoje teksty. Indywidualizm jest w cenie! Czym jeszcze możesz ująć odbiorców? Tym, że w tekstach nie będzie błędów języ-kowych i nie będą przegadane. To, że nie ma ograniczeń co do ich długości nie oznacza, że możesz pisać wszystko, co akurat przyjdzie ci do głowy. Oczywiście nie warto spłycać tematu, nadmiernie się ograniczając, ale staraj się swoje myśli wyrażać w zwięzły, jasny i poprawny sposób.

6. Blog to także kontakt z czytelnikami m.in. poprzez komentarze zamiesz-czane przez nich pod twoimi wpisami. Możesz oczywiście całkiem zablo-kować taką możliwość, ale wtedy nie będziesz mieć żadnych informacji zwrotnych – ani dobrych, ani złych. Lepiej, zamiast całkiem zabierać inter-nautom taką możliwość, w ustawieniach zaznaczyć, że każdy komentarz przed opublikowaniem musi być przez ciebie zaakceptowany albo że nie zgadzasz się na anonimowe komentarze. Możesz też zdecydować, że będą się one pojawiać na blogu bez żadnej twojej ingerencji, ale wtedy warto zachować czujność i na bieżąco kasować niechciane treści, np. wysyłany masowo spam (a w nim m.in. reklamy czy linki prowadzące do zawiru-

178 179ćwicz warsztat

sowanych stron internetowych). Warto też na swoim blogu pokazać, jakie blogi się obserwuje. Osoby, które je prowadzą, mogą ci się zrewanżować tym samym i w ten sposób czytelnicy wchodzący na ich stronę, będą trafiać i do ciebie.

7. Doświadczeni blogerzy podkreślają, że ich blogi zmieniały się razem z nimi. Dlatego warto być elastycznym i uważnie obserwować zarówno reakcje czy-telników, jak i swoje własne. Prowadzenie bloga ma dawać przyjemność, poczucie spełnienia i sensu, a nie być stresującym i przykrym obowiązkiem!

Jak pisać o swojej rodzinie?

Jest takie powiedzenie, że z rodziną najlepiej wychodzi się na zdjęciu. Choć wiele w nim przesady, lepiej zachować ostrożność, gdy pisze się o swoich najbliższych krewnych. Warto zadbać o ich prywatność, by nikogo nie skrzywdzić

TeksT: OlA RzążewskA

1. nie wydawaj sądów, Tylko pisz o swoich odczuciach

Kiedy piszemy o wydarzeniach z dalekiej przeszłości, łatwiej nam oceniać innych, niż bezstronnie relacjono-wać zdarzenia lub sytuacje z udziałem członków naszej rodziny. Warto więc być szczególnie wyczulonym na ety-kietowanie bliskich sobie osób, bo siła powierzchownych uproszczeń jest ogromna. Jeśli zaczniesz myśleć o ciotce, która wychowywała cię w dzieciństwie, że była gruba i nie

180 181ćwicz warsztat

dbała o siebie do tego stopnia, że zostawił ją mąż, to wkrótce będzie ci się kojarzyła tylko z tymi dwiema rzeczami. Co więcej – również w ten sposób będą myśleć o niej twoi czytelnicy. Zastanów się, jak możesz opisać ciotkę, nie przyklejając jej tych łatek. Przypomnij sobie, jak się zachowywała, jaką była osobą i staraj się unikać szufladkowania. Nie wydawaj kategorycznych sądów, raczej pisz, jakie budziła w tobie uczucia, z czym ci się kojarzyły jej wybory czy poglądy. Dzięki temu jej postać będzie wielowymiarowa, a ty masz szansę napisać ciekawszy tekst, w którym nie wszystko jest jedno-znaczne, a oprócz czerni i bieli istnieje także wiele odcieni szarości.

2. zasTanów się, w jakim świeTle sTawiasz bohaTeRa kRóTkiego TeksTu, gdy pokazujesz jego zachowanie wyRwane z konTeksTu

W każdej rodzinie zdarzają się historie mocno powikłane. Czasem są zwią-zane z rozpadem małżeństwa albo tworzeniem się nowego związku, choć stary jeszcze trwa. Innym razem koncentrują się na jakichś cechach charak-teru któregoś z krewnych, które uniemożliwiały albo utrudniały mu realizo-wanie cenionego czy choćby akceptowanego społecznie modelu życia. Jeśli chcesz opisać taką historię, staraj się pokazać ją w szerszej perspektywie. Pamiętaj o bardzo ważnej regule: każde zdarzenie wyrwane z kontekstu staje się – w mniejszym lub większym stopniu – swoją karykaturą. Bardzo łatwo wtedy o niesprawiedliwy osąd czy zaprezentowanie czytelnikowi rze-czywistości w krzywym zwierciadle. A przecież nie o to ci chodzi. Pisząc więcej o okolicznościach sytuacji, która jest centralnym punktem twojego tekstu, dajesz czytelnikowi szansę, by sam wyrobił sobie zdanie na ten temat. Nie niepokój się – na pewno sobie z tym poradzi.

3. dopuść innych do głosu

Zwłaszcza, kiedy piszesz o sprawach trudnych, kontrowersyjnych albo budzących duże emocje, postaraj się je pokazać z różnych punktów widze-

nia. Najprostszym zabiegiem, jaki ci na to pozwoli, jest przytoczenie w tek-ście opinii innych osób. Nie muszą to być dosłowne cytaty, choć jeśli masz taką opcję, bo znajdują się w twoich notatkach albo możesz z kimś jeszcze porozmawiać, to wspaniale. Równie dobrze sprawdzi się jednak omówienie czyichś poglądów na daną sprawę. Nie bój się do opowieści o wujku, który nieoczekiwanie dla wszystkich zostawił swoją żonę, dodać nie tylko głosy członków rodziny, ale też np. jego albo jej przyjaciół. Gdy piszesz o zdarze-niu po wielu latach, emocje już zazwyczaj ucichły, a z oddali widać więcej niż z bliska – dzięki temu twój tekst będzie ciekawszy.

4. używaj TRybu pRzypuszczającego

Dzięki temu możesz pozwolić sobie na ujawnienie opinii, które napisane w formie twierdzenia, byłyby zbyt mocne. Przykład? Zamiast pisać: „Ponie-waż ciotka Zofia spędziła całe życie z wujkiem Antonim, którego ciągnęło do kart i w domu notorycznie nie było pieniędzy, nigdy nie była szczęśliwa”, możesz wybrać frazę: „Gdyby ciotka Zofia nie zdecydowała się spędzić całego życia z wujkiem Antonim, być może miałaby więcej powodów do uśmiechu i nie musiałaby się wciąż martwić, za co jutro kupi chleb”. Używa-jąc trybu przypuszczającego, pozwalasz czytelnikowi zrozumieć, że sytuacja ciotki nie wyglądała różowo, ale zdejmujesz z siebie ciężar osądzania innych i etykietowania.

5. nie ogRaniczaj się do fakTów, pisz o emocjach

Na warsztatach często mówimy, że to szczegół buduje historię i namawiamy, by nie pomijać rzeczy, które mogą się w pierwszej chwili wydać nieistotne, np. że na pierwszej randce z twoim ojcem mama miała zieloną sukienkę, że wybrali się na potańcówkę do restauracji Kaskada w centrum Poznania, że mama kręciła loki na metalowe wałki, które już wtedy lekko rdzewiały. To wszystko jest oczywiście niezwykle ciekawe, ale też zbyt duże nagromadze-nie szczegółów w jednym tekście może zmęczyć czytelnika. Jak temu zapo-

182 183ćwicz warsztat

biec? Pisz o emocjach – może np. wiesz, że mama była zdenerwowana, bo przed spotkaniem z tatą pokłóciła się z rodzicami o to, o której ma wrócić do domu, a tata martwił się tym, czy spodoba się tak pięknej dziewczynie. Emocje są tym, co połączy twoich czytelników z bohaterami twoich tekstów – w końcu wszyscy doświadczamy tęsknoty, szczęścia, żalu, smutku i ekscytacji. To znakomity zabieg, który doda życia twoim bohaterom, a czytelnikowi pozwoli zobaczyć każdą z opisywanych osób jako człowieka z krwi i kości.

6. nie TRakTuj wspomnień jako sposobu na Rozładowanie złych emocji

Czasem doświadczamy trudnych uczuć myśląc o rodzinnych historiach albo o konkretnych osobach – nie ma w tym nic niezwykłego i zapewne wielu ludzi czuje się niekiedy podobnie. Jeśli jednak piszesz wspomnienia, pilnuj się, by nie uczynić ich polem do wyrównania rachunków. Nie rysuj doświad-czonych przez siebie krzywd grubą kreską, nie twórz jednowymiarowych portretów, w których twój ojciec jest jedynie potworem, bo porzucił matkę, a ciotka to nieczuła histeryczka, która przez całe życie grała osobę niezdolną udźwignąć ciężaru opieki nad schorowanym mężem. Jeśli jednak złe emo-cje są gorące jak lawa, napisz tekst, który odłożysz do szuflady – na pewno pomoże ci to sobie poradzić z trudnymi uczuciami. Pamiętaj, że cała sytu-acja może całkiem inaczej wyglądać z perspektywy kogoś, kto np. zna więcej szczegółów lub rozumie szerszą perspektywę wydarzeń. Zastanów się, czy jest szansa, że nie znasz całej prawdy i czy twój sąd nie okaże się mocno niesprawiedliwy. Weź pod uwagę, że gdy dajesz komuś tekst do przeczyta-nia, zaczyna on żyć własnym życiem i nie masz już nad tym żadnej kontroli. 1.

pisz o wszysTkim, co ci akuRaT pRzychodzi do głowy

Jeśli stawiasz sobie za cel zanudzenie czytelników, posta-raj się w niczym nie ograniczać. Niech poznają absolutnie wszystkie twoje przemyślenia i poglądy. Dlatego pisz dużo i szczegółowo, w końcu to twoje wspomnienia i możesz

Pięć sposobów na zanudzenie czytelnika

Naprawdę warto znać te zasady. Gdy chcesz zmęczyć i zniechęcić do siebie odbiorców, sięgasz po jedną z nich. Efekt murowany! A jeśli zdecydujesz się zastosować kilka na raz, zrazisz nawet najwytrwalszych. Oto nasz antyporadnik – proponujemy jednak, by go potraktować z przymrużeniem oka

TeksT: OlA RzążewskA

184 185ćwicz warsztat

3. pRzedsTawiaj jak najdokładniej swoje oceny i opinie

Tutaj nie ma żadnego „ale” – rób tak, a sukces w zanudzaniu masz gwa-rantowany. Gdy piszesz, nikt nie może wejść z tobą w polemikę, nikt nie może dać ci znać, że pleciesz bzdury, że mylisz ze sobą różne sprawy, że zwyczajnie nie masz racji, nikt nie ma najmniejszych szans, by wtrącić swoje trzy grosze. Tak doskonałe warunki do prezentowania swoich poglądów nie trafiają się często – więc siadaj do komputera i pisz. Pisz, pisz, pisz. To twoje niezbywalne prawo. Zresztą dłuższy tekst na pewno lepiej się spraw-dzi niż krótszy. Spróbuj zapomnieć o tym, że współcześni czytelnicy nie są gotowi na wielogodzinną lekturę wynurzeń innych osób. Uznaj, że osoby, które nie przebrną przez twój tekst, zwyczajnie się nie znają. Pamiętaj, że temat, na jaki się wypowiadasz, w gruncie rzeczy nie ma większego znacze-nia – przecież każdy człowiek powinien interesować się wszystkim, co go otacza. Ty ze swoim pisaniem wychodzisz mu tylko naprzeciw i ułatwiasz zadanie. Malarstwo holenderskie, posyłanie 6-latków do szkół, moda mło-dzieżowa, wyniki wyborów prezydenckich, medycyna, dobre maniery czy sytuacja międzynarodowa? Każdy temat jest dobry, bo na pewno na każdy masz swoje zdanie, które warto głośno wyartykułować.

4. używaj dużo zdRobnień

Pewnie wiesz, że niektórzy dostają gęsiej skórki, gdy słyszą słowo pieniążki, prawda? No ale jak lepiej określić drobną sumę, którą dajesz wnusiowi na lody? A skoro o wnusiu mowa, to jak go inaczej opisać, niż używając okre-śleń: cukiereczek, serduszko, złotko, maleństwo i brylancik? Pewnie twoja lista jest jeszcze dłuższa, a każde słowo wyraża miłość, jaką obdzielasz wszystkich swoich bliskich bez wyjątku. Lubisz używać zdrobnień, bo poka-zują, że jesteś mocno uczuciową osobą? Nie rezygnuj z tego, choć innym ciarki chodzą po plecach od nadmiaru słodyczy. Można podejrzewać, że są po prostu zazdrośni, ale na to już nic nie możesz poradzić.

sobie pozwolić na to, co uznasz za stosowne. Nie selekcjonuj w żaden sposób informacji, wyliczaj fakty – jeden po drugim. Jeśli lubisz pisać chronologicz-nie, to czytelnik na pewno będzie ci wdzięczny, bo łatwiej będzie mu śle-dzić tok twojego myślenia. Ale jeśli uważasz, że lepiej posłużyć się w tekście metodą skojarzeń i płynnie przeskakiwać z jednego wątku do drugiego, idź za tym pomysłem – w końcu to twoje wspomnienia i tylko ty wyznaczasz tu reguły. Czytelnicy powinni docenić sam fakt, że się przed nimi otwierasz i prezentujesz im całe swoje życie jak na tacy! A że część twoich przemy-śleń może się wydać miałka? Czy to takie ważne? Zresztą wyrzucenie z tej układanki jakiegokolwiek elementu, mogłoby spowodować, że obraz będzie niekompletny i przez to intrygujący, więc unikaj tego jak ognia. Jak mawiają autorzy amerykańskich poradników psychologicznych – każdy jest niepo-wtarzalną pełnią i należy to pielęgnować.

2. chwal się

Każdy ma powody, by się czymś chwalić, na pewno masz je i ty. Udane wnuki, wspaniałe dzieci, osiągnięcia zawodowe swoje lub męża czy żony i dodatkowo liczne podróże, o ileż ciekawsze od tych, które były udziałem twoich znajomych. Postaw się na miejscu czytelnika, który nie miał tyle szczęścia w życiu, a na pewno zrozumiesz, że możliwość dowiedzenia się o tym, ile wspaniałych rzeczy spotkało właśnie ciebie, będzie dla niego prawdziwą przyjemnością. Ponieważ ponad wszelką wątpliwość akurat twoje dzieci i wnuki są wyjątkowo szczodrze obdarzone wieloma przymio-tami ducha, a do tego są bardzo zdolne i mądre, pozwól im zabłysnąć. Opi-suj takie historie, które tworzą z nich jednowymiarowe wzory do naślado-wania – odpowiedni kontekst (a właściwie jego brak), pozwoli ci wystawić im wspaniałą laurkę. Niech nikt nie wątpi, że właśnie tobie zdarzyło się w życiu wszystko, co najlepsze. Myślisz, że czytelnicy będą ci zazdrościć? Oczywiście, że będą, a nie o to ci chodzi? W końcu to nie twoja wina, że wszystko udawało ci się w życiu lepiej niż innym.

186 187ćwicz warsztat

Nie oszukujmy się – nawet pasjonująca historia opisana językiem urzędowym, niezrozumiałym, pełnym błędów albo zbyt potocznym, może stać się zupełnie niestrawna dla czytelników. Dlatego warto zadbać o to, by „odpowied-nie dać rzeczy – słowo” i (to już zmartwienie innego poety) „aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”.

1. Pierwsza rada jest więc oczywista – trzeba dużo czytać i podpatrywać sposób, w jaki formułują myśli mistrzo-wie słowa, także poeci. Warto sięgać również po książki

W dobrym stylu

Czytelnicy doceniają autorów, którzy doskonale posługują się polszczyzną, mają bogaty zasób słownictwa i rozpoznawalny styl. By osiągnąć taką sprawność, warto znać różne odmiany języka i świadomie korzystać z tej wiedzy oraz przyglądać się temu, jak piszą najlepsi

TeksT: AnnA BłAszkiewicz

5. pozwól czyTelnikowi baRdzo dokładnie poznać Twoją Rodzinę

Rozpracowywanie drzewa genealogicznego jest czasochłonnym i żmud-nym zajęciem, ale – na szczęście – zazwyczaj bardzo ciekawym dla osoby, która się tym zajmuje. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by szczegółami swoich odkryć zadręczać czytelników. Niech twoja opowieść rozlewa się szerokim strumieniem i dotyczy jednocześnie jak największego grona osób, by żaden czytelnik nie mógł się zorientować, kto jest kim. Niedawno czyta-łam opowieści rodzinne pewnej znanej osoby, w których pogubiłam się już na poziomie pradziadków. Nagromadzenie szczegółów było imponujące – chwilami nie wiedziałam, o kim czytam, ale ponieważ liczyłam na to, że w końcu zyskam jasność w tej sprawie, nie przerywałam lektury. Niech moje doświadczenie będzie dowodem na to, że nawet najbardziej zawikłane opisy koligacji rodzinnych, nie zrażają wiernych czytelników. Nie wahaj się więc i pisz o dziadku Zenonie, jego licznych narzeczonych, pierwszej żonie, drugiej żonie i trzeciej żonie, którą była twoja babcia, a także o skompli-kowanych perypetiach matrymonialnych, które były jej udziałem, nim go poznała. Pisz o zgubionych dokumentach, niepewnych datach urodzenia, nie ma też nic złego, jeśli używasz różnych wersji imienia na określenie jed-nej osoby. Co prawda historia staje się wtedy mocno zamotana, ale przecież piszesz dla inteligentnego i uważnego czytelnika. Z tą właśnie myślą siadaj do pracy!

188 189ćwicz warsztat

możemy do woli łamać, jeśli naszym celem jest jakiś rodzaj prowokacji artystycznej albo zabawy językowej.

4. Krytycy literaccy często używają jeszcze dwóch określeń – mówią o stylu „żywym” i „obrazowym”. To pierwsze sformułowanie oznacza zwykle, że autor stosuje różne typy zdań (np. wplata do tekstu zdania pytające), przy-tacza wypowiedzi innych osób, posługuje się figurami retorycznymi (np. celowymi powtórzeniami, personifikacją, eufemizmami), zmienia perspek-tywę, np. zamiast czasu przeszłego, używając teraźniejszego i zwraca uwagę na brzmienie tekstu, a więc np. wplata do niego wyrazy dźwiękonaśladow-cze. Z kolei styl obrazowy to także wykorzystywanie (oczywiście z dużym umiarem) sentencji i przysłów, związków frazeologicznych oraz niebanal-nych metafor, porównań i epitetów, które mocno działają na wyobraźnię czytelników.

5. Na pewno w czasie pisania rozmaitych tekstów przyda się proste rozróżnie-nie – nie jest to naukowa klasyfikacja, raczej podział, który pozwala sobie uświadomić, w jak różny sposób można napisać (i powiedzieć) tę samą rzecz. Wśród stylów współczesnej polszczyzny wyróżnijmy więc: - styl potoczny – najbardziej przypomina język mówiony, jest żywy, pełen

emocji, zdania są dość proste, czasem brakuje w nich jakiegoś elementu, pojawia się za to dużo frazeologizmów;

- styl urzędowo-kancelaryjny – jest szablonowy i skonwencjonalizowany, często używa się w nim form bezpodmiotowych (np. „uprasza się o nie-palenie”), strony bierniej („zostaną podjęte odpowiednie kroki”) i charak-terystycznego słownictwa (np. przedłożyć, alokacja środków), by sformu-łowania wydawały się bardziej oficjalne i kategoryczne;

- styl publicystyczny – jest bardzo zróżnicowany, ale nastawiony na nawią-zanie kontaktu z odbiorcą, więc często dość prosty, obrazowy i służący wywoływaniu emocji, pełen skrótów myślowych, również wyrazów mod-nych, potocznych i klisz językowych;

poświęcone współczesnej polszczyźnie, a przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. Dzięki nim łatwiej nam będzie wychwycić zmiany zachodzące w języku, poznać nowe wyrazy, które – zdaniem jednych – go zaśmiecają, a – zdaniem innych – wzbogacają albo przypomnieć sobie słowa już wycho-dzące z użycia. Na listę lektur na pewno warto wpisać „Wszystko zależy od przyimka” czyli książkę–rozmowę prof. Jerzego Bralczyka, prof. Jana Miodka i prof. Andrzeja Markowskiego z Jerzym Sosnowskim, „500 zdań polskich” prof. Jerzego Bralczyka czy „Mój język prywatny” tego samego autora oraz „Zapomniane słowa” pod redakcją Magdaleny Budzińskiej.

2. Druga istotna sprawa, to dopasowanie formy naszego przekazu do jego tre-ści, możliwości percepcyjnych odbiorców i do sytuacji. Język, którego uży-wamy, powinien być zrozumiały dla czytelnika, z myślą o którym piszemy – inny w bajce dla 6-letniej wnuczki, inny w liście do 40-letniego syna, jesz-cze inny w opowiadaniu, które ma zostać opublikowane w magazynie dla seniorów. Trzeba wziąć pod uwagę, czy nie nadużywamy fachowego albo zbyt wyszukanego słownictwa, np. archaizmów, czy o sprawach błahych nie piszemy w sposób zbyt pretensjonalny, czy nie posługujemy się za bardzo oficjalnym językiem, w sytuacji, w której wcale nie jest to konieczne. Uwa-żajmy też z ironią – nie wszyscy odbiorcy są na nią gotowi.

3. Istotny jest więc styl, czyli językowy kształt całego naszego tekstu. Od nas zależy, po jakie wyrazy, konstrukcje składniowe czy związki fraze-ologiczne sięgamy. Warto postawić na jasność wypowiedzi, a więc uni-kać słownictwa specjalistycznego i erudycyjnego, zbyt skomplikowanych, długich zdań, zbędnych metafor i porównań oraz innych ozdobników, szyku przestawnego oraz nadmiaru frazeologizmów. Czytelnicy cenią styl zwięzły, który oznacza, że teksty są nasycone treścią i pozbawione waty słownej, niekoniecznie krótkie. Ważne jest także zachowanie jedno-litości stylistycznej, czyli np. niewplatanie do wypowiedzi potocznej słów urzędowych albo robienie tego w świadomy i celowy sposób (np. po to, by ironicznie zwrócić uwagę na jakiś problem). Oczywiście powyższe zasady

190 191ćwicz warsztat

1. a jak anagRam

Anagram to wyraz, który powstaje po przestawieniu liter czy sylab w innym wyrazie, np. ekran – ranek. Tę zabawę dobrze znają szaradziści, ale z powodzeniem można ją wykorzystać podczas pisarskiej rozgrzewki. Warto zacząć od auto-onanagramów, do tworzenia których zachęca Sta-nisław Barańczak, znakomity polski poeta i tłumacz. Na czym polega ta zabawa? Na przestawianiu liter swojego imienia i nazwiska w taki sposób, by powstawały nowe

Rozgrzewka dla początkujących

Nie masz pomysłu na tekst, ale lubisz pisać i bawić się słowami? Chcesz rozwijać swoją wyobraźnię, wzbogacać słownictwo i trenować elastyczność myślenia? Weź długopis, kartkę i skorzystaj z kilku sprawdzonych pomysłów

TeksT: AnnA BłAszkiewicz

- styl naukowy – jest jasny i precyzyjny, dużo w nim fachowego słownic-twa, niezrozumiałego dla ogółu odbiorców, zdania są wielokrotnie złożone i skomplikowane formalnie, ale układają się w logiczną całość, brakuje natomiast środków językowych, które odwołują się do wyobraźni czy emocji czytelników;

- styl literacki – jest silnie zindywidualizowany i z założenia inny dla każ-dego twórcy;

Po co się przyglądać temu, jakim stylem pisane są artykuły naukowe, eseje czy akty prawne? By elementy dla nich charakterystyczne tylko świa-domie i celowo, a nie przypadkowo, wprowadzać do swoich tekstów, wypra-cowując swój indywidualny, autorski styl, na pierwszy rzut oka rozpozna-walny przez czytelników.

6. By poćwiczyć sprawność językową, warto pisać różnego rodzaju teksty, także użytkowe, za każdym razem rozważając, kto będzie ich odbiorcą i jaki jest ich cel. Na dobry początek napisz:- recenzję ostatnio przeczytanej książki, obejrzanego filmu, spektaklu

teatralnego lub wystawy, w której skupisz się na jasnym wyrażeniu swojej oceny i jej uzasadnieniu;

- felieton na dowolny temat, w którym przedstawisz jakąś swoją obserwację i pogląd na tę sprawę, starając się używać żywego i obrazowego języka;

- krótki wywiad (np. z ciotką, z którą i tak musisz wreszcie porozmawiać, by usłyszeć szczegóły rodzinnej historii, którą chcesz opisać), w którym skupisz się na stylu wypowiedzi swojego rozmówcy, by usłyszeć, jak bar-dzo różni się od twojego;

- pismo np. do urzędu miasta, dzielnicy czy gminy w związku z ważną dla ciebie sprawą (np. postawieniem ławki w okolicach twojego domu, wyre-montowaniem pamiątkowej tablicy, ograniczeniem prędkości na twojej ulicy), w którym spróbujesz przedstawić problem i swoją argumentację, używając języka oficjalnego, ale jasnego i zrozumiałego;

- dialog, np. zmyśloną dyskusję między twoją 14-letnią wnuczką i 50-letnią córką, stawiając na zróżnicowanie języka każdej z postaci i opierając się na swoich językowych obserwacjach tego, jak te osoby mówią na co dzień.

192 193ćwicz warsztat

imiona i nazwiska, np. Stanisław Barańczak to – po zmianie kolejności liter – Krista Banał-Cwańsza, Ł. Szatan-Warcabińska albo Natasza Brań-cławski. By łatwiej było pracować, można każdą literę zapisać na oddzielnej karteczce i przesuwać je w dowolny sposób, aż w końcu wpadnie nam do głowy jakiś pomysł (świetnie nadają się też do tego litery z gry Scrabble). Warto zacząć od łatwiejszej wersji, tzn. uznać, że niektóre litery mogą pozo-stać niewykorzystane, ale – to podstawowa sprawa – trzeba puścić wodze językowej fantazji czyli układać słowa tylko przypominające imiona, trochę dziwnie brzmiące, nieistniejące i przez to intrygujące. Najlepszym źródłem inspiracji jest oczywiście „Pegaz zdębiał” Stanisława Barańczaka (wyd. Pró-szyński i S-ka, Warszawa 2008) – książka, w której Maria Pawlikowska-Ja-snorzewska to Wasil „Skrwawiona Japa” Koszmarek, Gall Anonim to Mal-wina Glon, a Sławomir Mrożek – W. Morał-Żeromski. A co potem? Jeśli uda nam się ułożyć ze swojego imienia i nazwiska wyjątkowo udany onanagram, możemy pójść krok dalej i stworzyć bohatera. Wystarczy zadać sobie kilka podstawowych pytań: jakiej wymyślona przez nas osoba jest płci, z jakiego kraju pochodzi, ile ma lat, jak wygląda, w co się najczęściej ubiera, czym się zajmuje, gdzie mieszka, kogo kocha, kogo lubi, a kogo szanuje? A może obmyślona w ten sposób postać zostanie bohaterem krótkiego opowiadania, np. o pierwszym dniu zimy, spotkaniu po latach albo zgubionej walizce?

2. poezja życia

Następne ćwiczenie będzie świetnym treningiem dla wyobraźni. Wystar-czy pociąć czystą kartkę na 8 pasków i na każdym napisać jedno ze słów: leżała, dolinie, północy, najgłośniej, wybierać, złudzenie, zieloną, wieczo-rami. Teraz, wykorzystując te wyrazy, ułóż krótki tekst – możesz zmieniać ich kolejność, formę gramatyczną i oczywiście dopisywać własne słowa. Czy powstanie z tego nieco sentymentalny wiersz? Coś w stylu Tuwima? A może krótkie opowiadanie albo list do kogoś bliskiego? Daj sobie na pisanie 10 minut. Dopiero kiedy skończysz pracę, przeczytaj poniższy fragment, z któ-rego te słowa pochodzą: „Wieś leżała w niewielkiej dolinie. Od północy ota-czały ją wzgórza spadziste, porosłe sosnowym lasem, a od południa wzgórza garbate, zasypane leszczyną, tarniną i głogiem. Tam najgłośniej śpiewały

ptaki i najczęściej chodziły wiejskie dzieci rwać orzechy albo wybierać gniazda. Kiedyś stanął na środku wsi, zdawało ci się, że oba pasma gór bie-gną ku sobie, ażeby zetknąć się tam, gdzie z rana wstaje czerwone słońce. Ale było to złudzenie. Za wsią bowiem ciągnęła się między wzgórzami dolina przecięta rzeczułką i przykryta zieloną łąką. Tam pasano bydlątka i tam cienkonogie bociany chodziły polować na żaby kukające wieczorami”. Pozna-jesz ten fragment? To początek opowiadania „Antek” Bolesława Prusa – szkolna lektura, przez którą wielu uczniów nie dało rady nigdy przebrnąć (cytat za: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/antek.html). Porównaj swój tekst z pierwowzorem. Jak bardzo się od siebie różnią? Czy dostrzegasz mię-dzy nimi jakieś podobieństwa? Czy zestaw słów, których trzeba było użyć, skierował cię dokładnie na tę samą drogę, jaką podążył Prus? Odpowiedzi na te pytania warto przemyśleć, a ćwiczenie wykonywać wciąż na nowo – wystarczy poprosić kogoś ze znajomych, by z dowolnego tekstu (z wier-sza, opowiadania, przepisu na makowiec, instrukcji obsługi pralki) wybrał dla nas kilka słów i nie ujawniał nam, skąd pochodzą. To świetna zabawa, szczególnie, gdy uda nam się ułożyć poetycki opis zachodu słońca, używając wyrazów znalezionych w artykule o podwyżkach cen benzyny.

3. zjedz coś!

Na koniec coś naprawdę przyjemnego, chociaż pisanie o tym, czego doświadczamy, nie jest proste. Przymiotniki, które przychodzą nam wtedy do głowy, często są dość banalne i tak naprawdę puste znaczeniowo. Nad-używamy przy tym ogólników – coś jest „wspaniałe”, „cudowne”, „wyjąt-kowe” albo „okropne”. Aby rozbudzić swoją wyobraźnię i zmysły, warto zacząć od napisania recenzji kulinarnej… z dzisiejszego obiadu. Opiszmy wygląd potraw, ich smak, zapach, fakturę, skupmy się na dźwiękach, kolo-rach, strukturze. Niech nasz tekst ma najwyżej 10 zdań. Pamiętajmy o kon-krecie, by czytelnik dokładnie wiedział, co znalazło się na talerzu i był w stanie wyobrazić sobie, co go ominęło. Jeśli zjedliśmy marchewkę – to niech nie będzie „smaczna”, „pachnąca” i „apetycznie przyrządzona”, tylko „tarta” albo „pokrojona w równą kostkę”, „mocno pomarańczowa”, „soczy-sta i słodka” albo „lekko gorzkawa”, „świeża i chrupiąca” lub „rozgotowana”

194 195ćwicz warsztat

i „rozpływająca się w ustach”, pachnąca chrzanem, który do niej dodano lub masłem, którym została polana. To, czy obiad był wspaniały, przeciętny czy raczej nieudany, powinno wynikać z samego doboru słów, z użytych przez nas porównań, a nie ze zdań w rodzaju: „to był wspaniały posiłek”. Kiedy w tekście wytropimy „puste” słowa, koniecznie się ich pozbądźmy i spró-bujmy zastąpić jakimś konkretem, np. zastanówmy się, czy taką właśnie marchewkę przyrządzała nasza babcia? A może ona za nic by jej nie zjadła?To ćwiczenie jest pożyteczne nie tylko dlatego, że pisanie o jedzeniu staje się coraz modniejsze – dzięki niemu łatwiej nam będzie zapanować nad przymiotnikami i potrenować zwięzłość wypowiedzi.

Z pisaniem jest jak z szarlotką – każdy

ma swój przepis. Potraktuj więc tę

książkę, jako zbiór podpowiedzi,

a nie podręcznik.

196 197

O Koncentracie

Stowarzyszenie Dziennikarzy i Dokumentalistów „Koncentrat” to organizacja pozarządowa, która istnieje od 2007 r. Realizujemy przede

wszystkim projekty edukacyjno-kulturalne, prowadzimy działalność wydaw-

niczą i szkoleniową.

Mamy chęć działać i zachęcać do działania, podsuwać dobre pomysły i realizować je

razem z innymi, zaglądać pod podszewkę wydarzeń i podważać oczywistości.

chcemy zapomnieć o: „to się nie uda”, „szkoda czasu”, „i tak nie znajdziemy na to

pieniędzy”. wolimy mówić: „spróbujmy”, nawet, jeśli czasem coś nam nie wychodzi.

nasze projekty zachęcają do aktywności i do brania spraw we własne ręce, dla-

tego nie szukamy „odbiorców”, ale „partnerów” i „uczestników”.

Mamy ochotę w niekomercyjny sposób dokumentować przemiany społeczno-kul-

turowe i promować idee społeczne. stawiamy na niebanalne sposoby komuni-

kowania się i podpowiadamy, jak na własną rękę odkrywać i oswajać przestrzeń,

w której żyjemy.

są wśród nas m.in. dziennikarze prasowi i telewizyjni, radiowcy, wydawcy serwi-

sów internetowych, redaktorzy, fotografowie i fotoedytorzy, socjologowie, psy-

chologowie, literaturoznawcy i kulturoznawcy, graficy, malarze i webmasterzy,

pisarze i czytelnicy. Różnimy się od siebie i w tym nasza wielka siła.

Razem robimy warsztaty, wydajemy gazety, książki, przewodniki i pocztówki, przy-

gotowujemy raporty i prowadzimy dyskusje, organizujemy gry miejskie i dezorgani-

zujemy spacery, zapraszamy na spotkania i świetne ciasto ze śliwkami.

www.koncentrat.org.pl

jest dziennikarką, redaktorką i psychologiem. Pracowała dla największych gazet

codziennych (m.in. dla „Gazety wyborczej”), współpracowała też z Polskim

Radiem. Jednak najwięcej satysfakcji dawało jej pisanie reportaży na tematy

społeczne dla tygodnika „Polityka” i miesięcznika „zwierciadło”. lubi dopusz-

czać do głosu bohaterów swoich tekstów – tak, by dobrze poznali ich czytelnicy.

Od siedmiu lat prowadzi też warsztaty pisarskie i dziennikarskie, a także szko-

lenia tematyczne – zarówno dla seniorów, jak i dla osób aktywnych zawodowo,

studentów i dzieci. ceni pracę z ludźmi, bo jest przekonana, że korzyści z takiego

spotkania czerpią zawsze obie strony.

lubi oglądać albumy ze starymi zdjęciami i poznawać historie sprzed lat, bo za

każdym razem ma wrażenie, że może dowiedzieć się i nauczyć czegoś nowego.

interesuje się historią warszawy, dużo czyta, uwielbia skandynawię i włochy za

niespieszny styl życia i celebrowanie drobnych przyjemności.

O autorkach

skończyła socjologię i filologię polską na Uniwersytecie warszawskim. Jest dzien-

nikarką (pisała dla największych gazet codziennych, magazynów i portali inter-

netowych), redaktorką (pracuje nad tekstami pisanymi przez innych), od kilku

lat prowadzi również warsztaty i szkolenia, które często są związane z pisaniem

tekstów dziennikarskich i wspomnieniowych. Jest prezeską stowarzyszenia „kon-

centrat”, wymyśla nowe projekty, zdobywa pieniądze na ich realizację, a potem

stara się, by wszystko szło zgodnie z planem. koordynowała m.in. inicjatywy

finansowane przez Ministerstwo kultury i Dziedzictwa narodowego, narodowe

centrum kultury, samorząd województwa Mazowieckiego i Fundację kronen-

berga. Przygotowuje również materiały edukacyjne w ramach projektów finan-

sowanych ze środków europejskiego Funduszu społecznego.

Mogłaby bez końca słuchać opowieści dziadka kazia o jego dzieciństwie w przed-

wojennej warszawie, wciąż od nowa czyta też dziennik pisany przez babcię zosię

od 1939 r. Prababcie i pradziadkowie spoglądają na nią ze zdjęć wiszących na

ścianach, bardzo lubi ich towarzystwo.

Anna Błaszkiewicz

Ola Rzążewska

wszystkie zdjęcia

ilustrujące teksty

zrobił fotograf

Jacek Łagowski.

Wstęp / 4

O p i s a n i u

Zasłużyć na natchnienie / 8 wywiad z Katarzyną BondąMusi być jakaś historia / 14 wywiad z Magdaleną GrzebałkowskąModa jest jak muzyka / 22 wywiad z Aleksandrą BoćkowskąOpowieść z Pałacem w tle / 30 wywiad z Beatą ChomątowskąZielona sukienka babci / 40 wywiad z Małgorzatą SzumskąWyłuskuję codzienność / 46 wywiad z Anną WłodarczykWszyscy są przy mnie / 52 wywiad z Małgorzatą Karoliną Piekarską

O w y d a w a n i uKsiążka jak brylancik / 60 wywiad z Magdaleną BudzińskąKsiążka w stu egzemplarzach / 68 wywiad z Jerzym MorasiemJak wydać e-booka? / 73

M O t y w a c j a Jak się przytulić do piedestału? / 78 wywiad z Magdaleną ŚniegulskąOtwieranie pudełka / 86 wywiad z Anną Owczarską-Osinską

Nie na 120 procent / 94 wywiad z Martą Osińską-BiałczykPożegnaj wewnętrznego krytyka / 101Dla kogo pisać wspomnienia? / 105

i n s p i r a c j eOdzyskać świat / 110 wywiad z Michałem KuziakiemWyzwanie dla czytelnika / 116 wywiad z Jagodą WierzejskąZacząć od siebie / 124 wywiad z Magdaleną MasłowskąNic nie jest banalne / 132 wywiad z Karolem Mazurem Skarby z domowego archiwum / 138 wywiad z Joanną Łubą i Małgorzatą Pankowską-Dowgiało Nie wiadomo co w nas siedzi / 146 wywiad z Mariolą WójtowiczNapisz chociaż krótki list / 155 Co czytać, żeby lepiej pisać? / 159

Ć w i c z w a r s z t a tJak zacząć pisać wspomnienia? / 164Zostań swoim redaktorem / 169Zapisane w sieci / 174Jak pisać o swojej rodzinie? / 179Pięć sposobów na zanudzenie czytelnika / 183W dobrym stylu / 187Rozgrzewka dla początkujących / 191

O Koncentracie / 196

O autorkach / 197

Spis treści

Koordynacja projektu: Ola Rzążewskaredakcja i korekta: Anna BłaszkiewiczTeksty: Anna Błaszkiewicz i Ola RzążewskaZdjęcia: Jacek łagowskiopracowanie graficzne i skład: druk: Drukarnia im. A. Półtawskiego,

ul. krakowska 62, 25-701 kielce, www.drukarnia.kielce.pl

wydanie iwarszawa 2015

wydawca: Stowarzyszenie Dziennikarzy i Dokumentalistów kOncenTRATwww.koncentrat.org.plwww.piszemyplus.pl [email protected]

© copyright by Stowarzyszenie Dziennikarzy i Dokumentalistów kOncenTRATwszelkie prawa zastrzeżone

ISBN 978-83-930060-2-1

ISBN 978-83-930060-2-1