Plutarch z Cheronei - Żywoty sławnych mężów cz. 1.pdf

PLUTARCH Z CHERONEI

YWOTY SAWNYCH MW

EEDDYYCCJJAA KKOOMMPPUUTTEERROOWWAA:: WWWWWW..ZZRROODDLLAA..HHIISSTTOORRYYCCZZNNEE..PPRRVV..PPLL

MMAAIILL:: HHIISSTTOORRIIAANN@@ZZ..PPLL

MMMMIIIIII

POSTACIE OBJTE TOMEM

SOLON (ok. 640 560) ateski polityk i prawodawca, autor wierszy, w duej mierze publicystycznych.

KIMON (ok. 510-450) - ateski polityk i strateg. NIKIASZ (przed 469 413) ateski strateg, stronnik Peryklesa i kontynuator jego polityki. ALKIBIADES (ok. 450 404) ateski polityk i strateg, burzliwej dziaalnoci wojennej. KATON STARSZY (Marek Porcjusz Katon, 234149) rzymski konsul i cenzor, historyk,

autor dziea o gospodarstwie rolnym. LUKULLUS (Lucjusz Licyniusz Lukullus, 117 56) przysowiowy bogacz rzymski, konsul i wdz wojenny. KRASSUS (Marek Licyniusz Krassus, 115 53) rwnie bogacz rzymski, konsul r. 70,

triumwir r. 60. POMPEJUSZ (Gneusz Pompejusz Magnus, 106 48) wdz rzymski, wielokrotny triumfator,

triumwir r. 60, rywal Cezara. KATON MODSZY (Marek Porcjusz Katon Utyceski, 95-46) - republikanin, stronnik

Pompejusza w walce z Cezarem. ANTONIUSZ (Marek Antoniusz, 82 30) triumwir r. 43, znany admirator Kleopatry

egipskiej.

SOLON

1. Uczony Didymos1, odpowiadajc na pismo Asklepiadesa2 o tablicach ustawodawczych Solona, przytacza wypowied jakiego Filoklesa, gdzie ten okrela Solona jako syna Euforiona, wbrew opinii innych wspominajcych Solona. Wszyscy oni mwi zgodnie, e by synem Eksekestidesa. Ten za nalea jak podaj do redniozamonych i rednio wpywowych obywateli, ale pochodzi z pierwszorzdnego domu, wywodzcego si od Kodrusa3.

Matka Solona jak pisze historyk Heraklides z Pontu4 bya kuzynk matki Pizystrata5.

Midzy tymi dwoma modziecami panowaa z pocztku wielka przyja przez to pokrewiestwo, ale jak twierdz niektrzy Solon kocha si w Pizystracie take dla jego zdolnoci i piknoci. Dlatego pniej, jak si okazao, kiedy midzy nimi zaszy rnice pogldw w polityce, przeciwiestwo to nie spowodowao adnego midzy nimi uczucia surowoci czy zawzitoci, ale przetrwaa w ich sercach tamta prawo, zachowujc dymicy, ale ywy jeszcze pomie6 boskiego ognia", pami i wdziczno mioci.

A e Solon wobec piknych chopcw nie by wstrzemiliwy ani do silny, by si oprze mioci jak ten bokser w walce na pici"7, to mona wnioskowa z jego poematw. I z tego, e w prawach zakazywa niewolnikom namaszczania si oliw i mioci z chopcami, zaliczajc to do praw ludzi szlachetnych i dostojnych obyczajw: w ten sposb jako uwaa ich za godnych tego, od czego odpdza niegodnych.

A mwi, e i Pizystrat kocha si w Charmosie i powici posg Erosa w Akademii, gdzie zapalaj wit pochodni przy biegach kultowych8.

2. Ojciec Solona uszczupli swe mienie tak pisze Hermippos9 przez dziaalno dobroczynn i filantropijn i on sam10, jeszcze jako mody, zaj si kupiectwem, nie tyle z braku dostatku na wasne potrzeby, ile wstydzc si przyjmowa co od innych, jako pochodzcy z domu przywykego do wspomagania innych. Ale niektrzy twierdz, e wdrowa po wiecie raczej dla wielostronnego dowiadczenia i poznania ni dla korzyci materialnych.

1 Didymos z przydomkiem Chalkenteros, grecki filolog z I wieku p.n.e. 2 Asklepiades trudny do zidentyfikowania wrd innych tego imienia postaci. 3 Kodrus ostatni krl ateski, zreszt legendarny. 4 Heraklides z Pontu z IV wieku p.n.e., ucze Platona, autor wielu pism, pisanych

przewanie w formie dialogw. 5 Pizystrat znany wadca ateski z VI wieku p.n.e. 6 dymicy ... plomie" por. Eurypidesa Bakchantki, w. 8. 7 bokser w walce" por. Sofoklesa Trachinki 441 i n. 8 przy biegach kultowych ku czci bstw ognia, tak by w biegu agiew nie zgasa. 9 Hermippos grecki filolog i biograf z III wieku p.n.e.

10 on sam Solon.

Wszyscy bowiem s zgodni co do tego, e by dny wiedzy jak to jako starszy sam mwi, e starzeje si uczc si duo rzeczy". A bogactwa nie podziwia. Pisa, e jak bogaty ten, ktry

duo ma srebra11, Duo zota i ziemi pszenic rodzcy mu an, Konie i

muy, tak i ten, ktry tylko posiada Zdrowy odek i nogi, i piersi swej stan, Cieszc

si dzieckiem i on, jeli i to mu przypada, Modo i zgodny z modoci si kwiat.

Ale gdzie indziej mwi: Bogactwo pragn ja mie, lecz niesprawiedliwie Nie

chc ja ty; bo za tym idzie kara wdy.

Nic przecie nie stoi na przeszkodzie, by czowiek uczciwy i obywatel ani nie dokada starania o zdobycie nadmiernych bogactw, ani te nie wyrzeka si korzystania z dostatecznych dbr koniecznych. W tamtych czasach jak mwi Hezjod12 adna nie habia praca". Rzemioso nie przynosio wstydu, kupiectwo byo nawet zaszczytne, jako pozyskujce obce kraje i przymierza krlw, przynoszce znajomo wielu rzeczy. Niektrzy nawet zakadali wielkie miasta, jak Protis13, zaoyciel Massylii14, czczony przez Keltw nad Rodanem. Podobnie Tales15 mia si trudni handlem, i Hipo-krates16, ten matematyk; i Platonowi z podry do Egiptu miaa przynie zysk sprzeda jakiej iloci oliwy.

3. Wystpujc u Solona wystawno i skonno do przyjemnoci yciowych, jak rwnie jego myli w poematach na temat tych przyjemnoci, wyraane w stylu raczej pospolitego ni wyksztaconego czowieka, uwaa si za skutek jego kupieckiego ycia: po wielu i wielkich niebezpieczestwach pragn na odmian miych dozna i uycia. Ale sam uwaa siebie za przynalenego do ubogiej warstwy ludnoci, nie bogatej. Wida to z tych jego sw:

Wielu bogaczy jest zych, a dobrzy bieduj: Lecz kto z nas tamtym w zamian da Cnot

za pienidz? Bo cnota jest trwaa, A pienidz to ten posiada, to inny go ma.

Poezj uprawia z pocztku, jak si zdaje, nie dla powanych celw, lecz dla artu i zabawy, w chwilach wolnych od zaj. Potem jednak zamieszcza w niej take myli filozoficzne; podobnie wiele treci politycznych wplata w wiersze, nie dla historii i pamici, ale dla uzasadnienia swoich poczyna, jako zachty,

11 duo ma srebra... cytaty z elegii Solona. 12 Hezjod Prace i dnie, w. 311. 13 Protis pierwszy", tj. zaoyciel. 14 Massylia dzi. Marsylia w Prowansji. 15 Tales wczesny filozof grecki. 16 Hipokrates astronom i matematyk z V wieku p.n.e.

przestrogi czy nagany Ateczykw. A niektrzy twierdz, e i prawa zamierza opublikowa w formie wierszy i przytaczaj tu taki ich pocztek:

Wpierw krla Zeusa Kronid wypada mi prosi, Aby tym prawom szczcia uyczy w rozgosie.

Z filozofii etyki najwicej uprawia jak wikszo wczesnych mdrcw myl polityczn. Natomiast w filozofii przyrody by zbyt prosty i zap-niony. Wida to z tych sw jego:

Z chmury powstaje moc niegu i gradu, Z byskawicy ognistej dobywa si grzmot, Morze od wiatru si burzy; lecz jeli go adna Sia nie rusza, to ono najrwniejsze z wd.

I w ogle zdaje si, e wtedy tylko mdro Talesa badawczo posuna si dalej poza praktyczn wiedz. Innym17 przypad tytu filozofw z biegoci w sprawach polityki.

4. Zeszli si oni18 razem podobno w Delfach, a powtrnie w Koryncie, gdzie Periander19 urzdzi ich spotkanie i zaszczyci uczt. Ale jeszcze wiksze powaanie i rozgos zyskao im zbiorowe obchodzenie wokoo trjnogu i wzajemne ich przy tym ustpowanie sobie pierwszestwa z przyjazn uprzejmoci.

Opowiadaj, e gdy Kojczycy20 zarzucili w morze sieci, przybysze z Mile-tu21 zakupili u nich cay ich uw, zanim by znany. I okazao si, e wydobyto zoty trjng; rzucia go tam w morze, jak mwi, Helena22 pynca do Troi, przypomniawszy sobie pewn dawn przepowiedni. Najpierw powstaa sprzeczka o trjng midzy przybyszami i rybakami, po czym ktni przejy miasta, a w kocu doszo do wojny. Wtedy jednak trjng obu stronom odebraa Pytia, by go da najmdrzejszemu". Tak wic wysano trjng do Talesa w Milecie; i Kojczycy z ochot jemu jednemu dali to, o co walczyli z wszystkimi naraz Milezyjczykami. Lecz Tales owiadczy, e mdrzejszy od niego jest Bias23. Trjng powdrowa do Biasa. Ten odesa go dalej, do innego mdrzejszego. I tak odsyany obszedszy wkoo wrci powtrnie do Talesa. W kocu z Miletu posano go do Teb i powicono Apollinowi Ismenijskiemu24.

Teofrast pisze, e najpierw odesano trjng do Biasa w Prienie. Ten z kolei posa go do Talesa w Milecie. I tak poprzez wszystkich znw wrci do Biasa, a w kocu zosta odesany do Delf.

17 Innym w tym Solonowi. 18 Zeszli si oni Tales z Solonem. 19 Periander wadca Koryntu. 20 Kojczycy mieszkacy miasta i wyspy Kos, u poudniowo-zachodniego wybrzea Maej

Azji. 21 Milet znane miasto na zachodnim wybrzeu M. Azji. 22 Helena ona Menelausa, uprowadzona przez Parysa do Troi. 23 Bias jeden z tradycyjnych siedmiu mdrcw. 24 Ismenijski od Ismenosu, rzeczki pyncej przez Teby w Beocji.

T histori opowiedziao wielu autorw, tylko e jako ten dar, zamiast trjnogu, jedni podaj czark odesan przez Krezusa25, a inni kubek przez Batyklesa26.

5. Osobliwie te pisz o pewnym spotkaniu Anacharsysa27 i znowu Talesa z Solonem.

Anacharsys przyby jak mwi do Aten pod mieszkanie Solona, zapuka i powiedzia, e przyby jako obcy czowiek, by zawrze z nim przyja i znajomo. Solon odpowiedzia, e w domu si lepiej zawizuje przyjanie. Na to Anacharsys: Jeste wic w domu, to zawrzyj ze mn przyja i zwizek gocinnoci!" Solon z podziwu dla przytomnoci umysu przybysza przyj go z yczliwoci i jaki czas u siebie zatrzyma, kiedy ju zajmowa si sprawami publicznymi i ukada prawa. Gdy Anacharsys pozna, co robi, zamia si z zajcia Solona, e sdzi, jakoby pismem dao si powstrzyma nieprawoci i chciwo obywateli, jakby to si niczym nie rnio od pajczyny: bo jak ona sabe i mae stworzenia zapane zatrzymuje, tak przez monych i bogatych zostaje podarta. Na co Solon odrzek, e ludzie przestrzegaj umw, ktrych przekraczanie adnej ze stron nie jest korzystne, i on tak dostosowuje prawa do potrzeb obywateli, eby pokaza, e o wiele lepiej dla obywateli przestrzega prawa ni je przekracza. Ale rzecz tu si sprawdzia raczej wedug przewidywa Anacharsysa ni wedug nadziei Solona.

A po uczestnictwie w zgromadzeniu ludowym powiedzia Anacharsys i to, e u Grekw przemawiaj mdrcy, a decyduj28 nieuki.

6. Solon za przyby do Talesa w Milecie. Tu dziwi si, e o maestwie i podzeniu dzieci ten czowiek ani myli. Tales wtedy to przemilcza. Po kilku dniach przygotowa sobie czowieka jako obcego, wieo przybywajcego, jak mwi, w cigu dziesiciu dni z Aten. Solon wic go zapyta, co nowego w Atenach. Przybysz pouczony, co ma mwi, odrzek, e nic nowego chyba to, na Zeusa, e odby si pogrzeb jakiego modzieca, w ktrym cae miasto brao udzia. By to bowiem syn jakiego, jak mwiono, znanego i szanowanego obywatela. Sam on nie by tam obecny, bo jak mwiono, od duszego czasu by w podry". Na to Solon: Ach, nieszczsny! A jake si nazywa?" A tamten: Syszaem, ale nie pamitam. Tyle tylko, e duo mwiono o jego mdroci i prawoci".

Tak Solon z kad odpowiedzi wpada w wiksz obaw, a w kocu zaniepokojony sam podsun przybyszowi imi pytajc, czy zmary nie nazywa si Solon. A gdy tamten przytakn, Solon chwyci si za gow i j zachowywa si jak ludzie dotknici wielkim blem. I wtedy Tales przygarn go do siebie z umiechem mwic: Oto, Solonie, co mnie wstrzymuje od maestwa i podzenia dzieci, co i ciebie, czowieka tak silnego, przygniata. Ale bd spokojny o te sowa; nie s one prawdziwe".

25 Krezus znany, przysowiowo bogaty wadca Sardw z M. Azji. 26 Batykles rzebiarz i architekt z VI wieku p.n.e. 27 Anacharsys ze Scytii, przyby do Aten po nauk. 28 decyduj przez powszechne gosowanie.

To opowiada, wedug Hermipposa29, Patajkos30, ten, co twierdzi, e w nim tkwi dusza Ezopa.

7. Ale rezygnacja z biecych dbr koniecznych ze strachu przed ich utrat jest czym niewaciwym i niegodnym. W ten sposb by nikt nie lubi ni przypadajcego mu mienia, ni dobrej sawy, ni mdroci, bojc si ich utraty. A przecie nawet cnot, nad ktr nic wikszego, nic cenniejszego, traci si, jak widzimy, przez choroby i trucizny. I w Talesie bezennym nic by nie budzio obawy, gdyby unikn pozyskania przyjaci, krewnych, samej ojczyzny. Ale mia on siostrzeca, Kybistosa, jako swego przybranego syna. Dusza bowiem ma w sobie jak skonno do mioci i z natury jest zdolna odczuwa, myle, pamita, jak i kocha. A jeli kto nie ma w domu nic tak godnego, to wnika w co z zewntrz i tego si chwyta. Tak to w mieszkanie czy w ziemi, gdy nie ma ich prawnych spadkobiercw, obcy ludzie, czy nielubne dzieci, czy suba z uczuciem mioci wprowadzaj si i obejmuj je w posiadanie nie bez przywizania, a z nim take z uczuciem troski i obawy.

A mona te widzie ludzi z charakteru twardo wypierajcych si maestwa i posiadania dzieci, a potem tych samych niepokojcych si o dzieci niewolnikw czy o chore dzieci naonic, i aujcych zmarych wrd niegodnych lamentw. Niektrzy nawet po stracie psw czy koni haniebnie i nieprzyzwoicie popadaj w niegodziw ao.

Inni natomiast, nawet gdy dobre dzieci strac, nie przeywaj nic cikiego, nie zachowuj si niegodnie, ale nawet normalnie i rozumnie trzymaj si do koca ycia. Sabo bowiem, a nie uczucie yczliwoci, wywouje niepohamowane smutki i lki u ludzi nie zabezpieczonych rozumem przeciw losowi. Tacy nie uyj nawet tego, czego pagn, cho to posiadaj, troska o przyszo budzi w nich cierpienie i trwog, i wewntrzn walk z sob, gdyby si tego mieli pozbawi. A trzeba nie bied zabezpiecza si przed utrat mienia, nie brakiem przyjaci przed ich utrat, rezygnacj z dzieci przed ich mierci, ale we wszystkim rozumem. Lecz tego, jak na razie, a nadto wystarczy.

8. Rozgrywaa si dugotrwaa i uciliwa wojna Ateczykw z Megar31 o posiadanie wyspy Salaminy. Utrudzeni Ateczycy ogosili wtedy prawo zakazujce ponawia, pisemnie czy ustnie, wniosek co do pretensji ich miasta do Salaminy, pod grob kary mierci. Hab t ciko odczu Solon. Ten, widzc, e wielu modych ludzi potrzebuje dowdztwa na wojn, ale nie way si nic poczyna z powodu owego prawa, uda pomieszanie rozumu i puszczono po miecie z jego domu plotk, e zwariowa. Tymczsem on uoy skrycie wiersze i wyuczy si ich na pami, by mg je wygosi jakby bezporednio publicznie. Pobieg szybko na agor w kapeluszu podrnym na gowie, zrobio si wielkie zbiegowisko ludzi, wstpi na kamie miejskiego herolda i piewajc wygosi ten wiersz, ktrego pocztek:

29 Hermippos zob. przyp. 9. 30 Patajkos jaki pitagorejczyk, autor nie znanych bliej opowieci. 31 Megar wac. Megary, miasto w Megarydzie, ssiadujcej od zachodu z Attyk.

Jam herold i przybyem z uroczej Salaminy, I pikne piewam sowa zamiast mw...

Utwr pt. Salamina ma sto wersw, bardzo pikny. Po odpiewaniu wiersza przyjaciele Solona zaczli go chwali, a najbardziej Pizystrat, ktry obywateli nakania i zagrzewa do pjcia za jego sowami. Zniesiono owo prawo i ponownie podjto wojn pod dowdztwem Solona.

A to, co na ten temat powszechnie tu si opowiada, mwi, e Solon popyn z Pizystratem do przyldka Kolias32 i zastawszy tam wszystkie kobiety przy skadaniu ofiary miejscowej na cze Demetry posa zaufanego czowieka na Salamin. Ten, udajc zbiega, mia Megarejczykom powiedzie, eby czym prdzej popynli z nim pod Koliad, jeeli chc pojma przednie kobiety ateskie. Megarejczycy przekonani wysali tam okrt z ludmi. A Solon zobaczywszy go, jak pynie od Salaminy, kaza kobietom natychmiast odej, a modziey jeszcze bez zarostu przywdzia szaty, nakrycia gowy i obuwie tych kobiet, wzi potajemnie bro rczn i taczy chrem kultowym przy morzu, aby nieprzyjaciel wysiad na ld, a oni okrt zajli. I tak si stao. Zwabieni ich widokiem Megarejczycy podpynli blisko, wysiedli z okrtu, by na wycigi zabiera kobiety , tak e aden nie umkn, ale wszyscy zginli, a Ateczycy podpynwszy do Salaminy natychmiast wysp zajli.

9. Inni twierdz, e nie taki przebieg miao to zajcie, lecz przedtem Solon otrzyma w Delfach wyroczni:

Jednaj ty sobie ofiar miejscowych herosw, Panw krainy ukrytych w onie Azopidy33: Gincy patrz na soca zachody...

Solon wic podpyn noc na wysp i miejscowym herosom, Perifemosowi i Kychreusowi, zoy ofiar z bitego bydlcia. Pniej wzi pidziesiciu ochotnikw ateskich, po powziciu uchway, e ktrzy zdobd wysp, ci bd zarzdzajcymi ni panami, i popyn tam z mnstwem odzi, a wraz z nimi take trzydziestowiosowy okrt. Przypynli do Salaminy za pewnym wyskokiem zwrconym ku Eubei34. Dowiedzieli si o tym Megarejczycy na wyspie z jakiej niepewnej pogoski i w zamieszaniu rzucili si do broni wysawszy okrt na rozpoznanie przeciwnika. Gdy ten si zbliy, zdoby go Solon i zatrzyma jego megarejsk zaog, a najdzielniejszych Ateczykw wsadzi na odzie i kaza im pyn pod miasto, ale tak, by si trzymali w najwikszym ukryciu. Jednoczenie reszcie Ateczykw kaza zewrze si z Megarejczykami w walce na ldzie, a tamtym z okrtw w czasie tej walki zaj miasto.

Za tym podaniem przemawiaj inne dane. Jaki okrt attycki pyn z pocztku cichcem, a potem, gdy ludzie zaczli z haasem wznosi okrzyki

32 Kolias Koliada, przyldek u zachodniego wybrzea Attyki. 33 Azopida Salamina, jako crka boga rzeki Azopos. 34 ku Eubei tj. od poudnia; jeli nie naley czyta ku Eginie".

wojenne, jeden czowiek w zbroi wyskoczy i z krzykiem bieg ku przyldkowi skiradyjskiemu35 przepdzajcy z ldu. A w pobliu jest witynia Eunaliosa36, zbudowana przez Solona. Zwyciy bowiem Megarejczykw i wszystkich, ktrzy nie zginli w walce, puci wolno pod pewnymi warunkami.

10. Mimo to Megarejczycy trwali w oporze. Duo nieszcz i przeciwnikowi przyczynili, i sami doznali, a i Lacedemoczykw wezwali na rozjemcw i sdziw w tym sporze. Wielu podaje, e na korzy Solona przewayo zdanie Homera37, ktry w katalogu okrtw umieci wiersze, przytoczone przez Solona:

A z Salaminy Ajas38 przypyn z dwunastu odziami, Ustawi je pync, gdzie stay ateskie szeregi.

Sami Ateczycy uznaj to za brednie. Twierdz natomiast, e Solon wykaza sdziom, e synowie Ajasa, Filajos i Eurysakes, nabyli obywatelstwo ateskie i przekazali wysp Atenom; zamieszkali za jeden w Brauronie39, drugi w Melicie40. Attycki demos Filaidw ma nazw wanie od Filajosa. Stamtd pochodzi Pizystrat. A eby jeszcze bardziej przekona Megarejczykw, popar sw racj spraw pogrzebw, e Megarejczycy grzebi zmarych nie tak jak oni. Ci bowiem grzebi zmarych zwrconych twarz ku wschodowi, a Ateczycy ku zachodowi. Przeciw temu wystpi Hereas z Megar mwic, e rwnie Megarejczycy kad ciaa zmarych twarz na zachd. Co wicej kady Ateczyk ma osobny grb, a Megarejczycy le po trzech i czterech w jednym grobie. Solonowi miay przyj nadto z pomoc jakie wyrocznie, w ktrych bg mia Salamin nazwa Joni41. Decyzj w tym sporze wydao piciu ludzi: Krytolaidas, Amomfaretos, Hypsychidas, Ana-ksylas, Kleomenes.

11. Ju przez to Solon cieszy si wielk saw, ale jeszcze wikszy zyska sobie podziw i poparcie mow w sprawie wityni delfickiej, dajc nad ni opieki i mwic, e nie mona patrze obojtnie na zuchwao Kirry42 wobec wyroczni, ale trzeba broni boga delfickiego43.

Zachceni jego sowami zerwali si do walki amfiktionowie44. Twierdzi to, prcz wielu innych, take Arystoteles w spisie pytionikw45, gdzie owo zdanie przypisuje wanie Solonowi. Ale nie zosta Solon wybrany na wodza, jak to,

35 przyldek skiradyjski na Salaminie. 36 Eunalios Ares (Mars). 37 zdanie Homera z Iliady, II 557 i n. 38 Ajas syn Telamona, krla Salaminy. 39 Brauron miasto opodal wschodniego wybrzea Attyki. 40 Melita attycki demos, na zachodzie Aten. 41 nazwa Joni a Megary byy doryckie. 42 Kina miasto nad morzem, na poudnie od Delf, czsto przez nie ograbianych. 43 bg delflcki Apollon. 44 amfiktionowie rada oglnogrecka z siedzib w Delfach. 45 pytionikowie zwycizcy w zawodach pytyjskich, w igrzyskach delfickich.

wedug Hermipposa, twierdzi Euantes z Samosu. Bo mwca Ajschines46 nic takiego nie mwi, a w delfickich kronikach figuruje Alkmajon, nie Solon, jako wdz ateski.

12. Kilonejski rozlew krwi ju od duszego czasu niepokoi Ateny, od kiedy wsplnikw Kilona47 jako bagalnikw Ateny archont Megakles zmusi do zejcia w d i stawienia si przed sdem. Schodzc trzymali si ukrconego sznurka przywizanego do tronu bogini, ale gdy przechodzili koo wityni Bogi Czcigodnych48, sznurek samorzutnie si urwa. Wtedy Megakles ze wsparchon-tami ruszy, by ich pojma, jako e bogini odmwia przyjcia modw, i tych, co zostali na zewntrz, ukamienowali, ale i chronicych si u otarzy na miejscu zabili. Tylko ci uszli cao, ktrzy wzywali pomocy swych on.

Od tego czasu mordercw zwano wykltymi", a ocaleni z Kilonejczykw z czasem znw stali si silni i wzniecali bunty przeciw stronnikom Megaklesa. Wtedy za bunt doszed ju do szczytu, nard si podzieli.

Wtedy Solon, cieszcy si ju dobr saw, wystpi wraz z przednimi Ateczykami midzy skconych i probami, i przestrogami skoni tych nazwanych wykltymi, by weszli na drog prawn i poddali si wyrokowi ludzi dobranych z trzydziestu sdziw wedug zasug i znaczenia. Jako oskaryciel wystpi Myron z demu flyejskiego i oskareni zostali skazani: yjcy ustpili na wygnanie, a ciaa zmarych odgrzebano i przerzucono poza granic.

Wrd tych rozruchw napadli na Ateczykw Megarejczycy i Ateczycy utracili Nisaj49 i znw zostali wypdzeni z Salaminy. Miasto ogarny jakie strachy wynikajce z przesdw i dziwnych zjawisk, a wieszczkowie mwili, e najwyraniej zbrodnie i splamieni nimi wymagaj oczyszczenia przez odpowiednie ofiary.

Posano wic po Kreteczyka Epimenidesa z Fajstosu50, ktrego niektrzy umieszczaj midzy siedmiu mdrcami zamiast Periandra. Wyda si bogom miy i biegy w sprawach boskich mdroci wyszego natchnienia i wtajemniczenia. Dlatego nazywano go wwczas take synem nimfy Blasty i nowym Kuretem. Ten przybywszy zaprzyjani si z Solonem i wielkie mu odda usugi wskazujc drog do prawodawstwa. Sprawi, e ludzie stali si przyzwoitsi wobec praktyk kultowych i spokojniejsi w niepowodzeniach, odprawi zaraz pewne ofiary przeciw zmartwieniom, odj ludziom barbarzysk surowo, ktrej si dotd trzymaa przewaajca cz kobiet. I co najwaniejsze przez przebagalne mody i oczyszczajce praktyki, i wite budowle, uzdrowi i uwici miasto, czynic je posusznym wobec sprawiedliwego prawa i atwiej dajcym si przekona do zgody.

46 Ajschines w mowie przeciw Ktezyfontowi. 47 Kilon gr. Kylon, w VII wieku p.n.e. stara si opanowa Ateny jako samowadca

(tyrannos); w czasie igrzysk olimpijskich obsadzi swymi ludmi Akropol ze wityni bogini Ateny.

48 Boginie Czcigodne Erynie. 49 Nisaja ac. Nisaea, port megarejski naprzeciw Salaminy. 50 Epimenides z Fajstosu na Krecie.

Odwiedzajc Munychi51 i przez duszy czas j obserwujc mia te Epimenides powiedzie: Jak lepy jest czowiek wobec przyszoci! Ateczycy wasnymi zbami by poarli to miasto, gdyby wiedzieli, ile nieszczcia przyczyni ich miastu to miejsce".

Podobnie Tales mia wypowiedzie sowa przeczucia. Kaza si po mierci pogrzeba w pewnym zacisznym i niepostrzegalnym miejscu ziemi milezyjskiej, przepowiadajc, e to miejsce bdzie kiedy agor Miletu.

Epimenides za wrd peni uwielbienia dla niego odjecha niczego nie dajc od Aten, prcz gazki witej oliwki, i t zabra ze sob, cho ofiarowano mu wiele bogatych darw i wielkich zaszczytw.

13. Niepokoje kiloskie w Atenach ucichy, wyklci przenieli si, jak powiedziano, gdzie indziej. Ale znowu wszczto dawny spr o ustrj publiczny. Bo ile krain to miasto miao, na tyle stronnictw si rozpadao. Ci z gr chcieli penej demokracji, ci z nizin oligarchii, a trzeci, mieszkacy wybrzey, wybrali pewn poredni, mieszan form rzdw, przez co weszli im w drog i stanli na przeszkodzie jednym i drugim.

Wtedy te dosza do szczytu nierwno biednych wobec bogatych i miasto znalazo si w zupenym zagroeniu. Zdawao si, e tylko ustanowienie jedynowadztwa zaprowadzi w miecie spokj i porzdek. Cay lud by dunikiem bogatych: albo wic pracowa na roli najemnej i paci wacicielom szst cz uzyskanych plonw takich zwano szstakami lub najemnikami albo ludzie brali poyczki za pork wasnej osoby i stawali si dunikami w mocy wierzycieli, czci w kraju w roli niewolnikw, czci sprzedawani poza kraj. Wielu byo zmuszonych sprzedawa nawet swe dzieci bo adne prawo tego nie zabraniao i ucieka z miasta z powodu bezwzgldnoci wierzycieli. Tumy jednak najsilniejszych zespoliy si i zachcano si wzajemnie, by nie patrze na to obojtnie: wybra jednego przedstawiciela godnego zaufania, uwolni zaduonych poza termin, przeprowadzi nowy podzia ziemi, zmieni ustrj.

14. Wtedy to najrozumniejsi z Ateczykw zgodnie widzieli tylko w Solonie czowieka wolnego od bdw, nie majcego nic wsplnego z niesprawiedliwoci bogatych ani z przymusow sytuacj biednych, i starali si go nakoni do wystpienia publicznego przed ogem ludnoci i zakoczy istniejcy stan rzeczy.

Ale Fanias z Lesbosu52 pisze, e Solon sam uy podstpu wobec obu stron dla ratowania ojczyzny, obiecujc potajemnie biedakom przydzia ziemi, a ludziom interesu zabezpieczenie ich wierzytelnoci.

Sam Solon jednak mwi, e z pocztku zwleka z imaniem si spraw publicznych, bojc si interesownoci jednych, a zuchwaoci drugich. Ale zosta wybrany archontem53 po Filombrotosie i zarazem rozjemc i prawo-

51 Munychia port ateski, warowny; opanowany z czasem przez siy macedoskie. 52 Fanias z Lesbosu take Fajnias, ucze Arystotelesa, historyk. 53 archont czonek rady dziewiciu sprawujcych najwysze funkcje w miecie-pastwie,

w Atenach na przejciu od wadzy krlewskiej do arystokracji w VII wieku p.n.e.

dawc. Wybr ten przyjli chtnie tak bogaci, jako czowieka zasobnego, jak i biedni, jako uczciwego. A podobno kryo te jakie powiedzenie jego, ktre kiedy wygosi, e rwno nie czyni wojny", i sowa te miay si podoba zarwno posiadajcym, jak i nieposiadajcym: tamtym dla jego godnoci i cnoty, tym dla miary i liczby w spodziewanej rwnoci. Obie strony wizay z nim wielk nadziej i przywdcy stronnictw lgnli do niego oferujc mu samowadztwo i nakaniajc do odwaniejszego zabrania si do spraw miasta w posiadaniu tej wadzy. Rwnie wielu bezstronnych obywateli widzc, e zmiana przy pomocy samego rozumu i prawa jest mozolna i trudna, nie odsuwao si od oddania spraw publicznych w rce jednego z najsprawiedliwszych i naj rozumniej szych obywateli.

A twierdz niektrzy, e i tak przepowiedni otrzyma Solon od wyroczni pytyjskiej:

Siadaj na okrt i kieruj sterem w trudzie, Duo ci bowiem pomog atescy ludzie.

Bardzo ganili Solona jego bliscy zaufani, e dla samej nazwy boi si jedynowadztwa, jakby to nie przez przymioty obejmujcego je powstawao od razu krlestwo, jak powstao na Eubei przez wybr Tynnondasa na samowad-c, a w Mitylenie przez wybr Pittakosa54. Ale nic takiego nie zdoao oderwa Solona od jego wasnych zamierze. Przyjacioom mia powiedzie, e jedyno-wadztwo jest jak pikne miejsce bez wyjcia. A do Fokosa w swej poezji pisa:

...jelim ziemi ojczystej oszczdzi, Nie ima si tyranii i srogiej przemocy Plamic i habic sw saw, nie wstydz si tego; Skuteczniej bowiem, jak sdz, w ten sposb Wszystkich przewysz ludzi...

Wida std wyranie, e ju przed swym prawodawstwem cieszy si wielkim uznaniem. A o tych, co szydzili z jego wystrzegania si samowadztwa, pisa:

Nie jest Solon czowiekiem gboko mylcym, ni mdrym, Bo gdy mu co wielkiego bg dawa, on tego nie przyj: Majc ju zdobycz w sieci straci rozum, nie zapa Wielkiej ryby! Brak mu odwagi i duch go te zawid. Ale zechciabym zagarn w peni wadzy mienie obfite I by panem Aten nawet dzie jeden tylko, To potem by ze mnie skr darto i rd mj zmiadono.

15. Takie o nim li ludzie mwili opinie. Ale on odrzucajc od siebie samowadztwo w sposb najbardziej korzystny mia na uwadze dobro sprawy i nada prawa ani nie schlebiajc czy ustpujc monym, ani starajc si przypodoba wyborcom. Nie stosowa sposobu, ktry byby najlepszy, operacji lekarskiej czy nowatorstwa, bojc si, e wprowadzi miasto w cakowity

54 Pittakos jeden z tzw. siedmiu mdrcw, po uporzdkowaniu rzdw w Mitylenie zoy powierzony mu urzd.

niepokj i niead, po czym za saby bdzie, by je z powrotem uspokoi i jak najlepiej pogodzi. Robi to, jak mwi, co do czego mia nadziej, e ludzi przekona, i dziaajc wedug koniecznoci uzyska spokojne przyjcie, jak to sam mwi:

z przemoc godzc zarazem sprawiedliwo.

Std to pniej zapytany, czy Ateczykom najlepsze nada prawa, odrzek, e najlepsze, jakie mogli przyj.

A co do tego, co nowsi mwi, e Ateczycy piknie i zrcznie pod miymi i agodnymi sowami kryj niemie sprawy, nazywajc nierzdnice towarzyszkami, podatki zobowizaniem, zaogi wojskowe w miastach stra, wizienie izb, to pierwszy wymyli to, jak si zdaje, Solon, ktry zniesienie dugw nazwa strzniciem ciarw. Bo pierwsze jego zarzdzenie publiczne znosio biece dugi i zakazywao w przyszoci oddawania przy poyczkach wasnej osoby w zastaw. Chocia pisz niektrzy, a do nich naley Androtion55, e Solon zadowoli ubogich nie skreleniem dugw, lecz tylko ulg w wymiarze odsetek, i to ludzkie pocignicie nazwa strzniciem ciarw, a przy tym zwikszeniem proporcji, a przez to wartoci pienidza. Jednej minie nada warto stu drachm zamiast dotychczasowych siedemdziesiciu trzech, tak e dug liczbowo wynosi tyle samo, ale wartociowo przy zwrocie mniej, co byo bardzo korzystne dla dunikw, a nie powodowao straty wierzycielom.

Jednake przewaajca cz wiadectw podaje, e strznicie ciarw nastpio w zwizku ze zniesieniem kontraktw finansowych, i z tymi zgadza si to, co Solon pisze w swych utworach, gdzie szczyci si tym, e z oboonej dugami ziemi

usun supy graniczne na wielu miejscach sadzone; co przedtem byo w niewoli, teraz posiado wolno.

A czci obywateli, ktrzy poszli na wygnanie z powodu dugw pieninych, zapewni powrt z obczyzny,

ktrzy ju utracili jzyk attycki przez to, e tyle po wiecie si bkali, a innym, ktrzy na miejscu cierpieli sromotn niewol

przywrci, jak mwi, wolno. Ale przytrafi mu si bardzo przykry kopot w zwizku z powysz

dziaalnoci. Kiedy zabra si do zniesienia dugw i zastanawia si nad uzasadnionymi racjami i odpowiednimi rzdami, podzieli si z najbardziej zaufanymi przyjacimi, z Kononem, Kliniaszem i Hipponikiem, myl, e ziemi nie chce rusza, ale uzna za wskazane zniesienie dugw. A ci natychmiast podchwycili to i pospiesznie zacignli u bogatych powane poyczki i zakupili wielkie obszary gruntw. Potem, gdy zarzdzenie zostao ogoszone, mogli z uzyskanych dbr cign korzyci nie oddajc pienidzy

55 Androtion polityk ateski z IV wieku p.n.e., autor Attydy, dziejw Attyki.

wierzycielom. To stawiao Solona w sytuacji wspwinnego i pod zarzutem, e wprawdzie nie bierze udziau w naduyciu, ale innym do naduy pomaga. Ale to oskarenie rycho zostao zaegnane przez sawne pi talentw. Wymylono bowiem, e to on im tyle poyczy i teraz sam pierwszy zgodnie z prawem z nich rezygnuje.

Niektrzy podaj tu liczb pitnastu talentw, midzy innymi Polizelos56 z Rodosu. Ale ci przyjaciele na zawsze zostali nazwani oszustami.

16. Jednak nie podoba si Solon adnej z dwu stron. Bogatym si narazi likwidujc umowy finansowe, a jeszcze bardziej biedocie, e nie przeprowadzi podziau gruntw, jak si tego spodziewano, i w ogle nie uczyni ludzi, za przykadem Likurga57, yciowo i bytowo rwnymi.

Lecz Likurg pochodzi w jedenastym pokoleniu od Heraklesa, przez wiele lat krlowa w Lacedemonie, mia wielkie powaanie, przyjaci i si do dyspozycji i umia nimi rzdzi dobrze w sprawach publicznych. Posugiwa si raczej przymusem ni przekonywaniem, e nawet oko mu wybito, i tak najwicej dokona dla zachowania miasta i rwnoci obywateli, e nikt z obywateli nie by biedny, nikt bogaty.

Solon natomiast nie doszed do tego w dziaalnoci publicznej. Pochodzi z ludu, redniego stanu, nie dokonywa niczego, co by wymagao przemocy, wychodzc od samej tylko dobrej rady i zaufania u obywateli. Narazi si wic ich ogowi przewidujcemu co innego; co sam wyrazi w sowach:

gadali o czym rozdtym, teraz si na mnie zoszcz i zezem spogldaj na mnie jak na wroga.

I mwi, e gdyby kto inny mia t sam wadz, nie ujarzmiby ludzi i nie uspokoi, pierwej by zamieszania narobi i mleku odj mietank.

Rycho jednak dostrzeono korzyci. Zaprzestano indywidualnych zarzutw, dokonano publicznej ofiary, nazwanej Sejsachtej, tj. Strzniciem ciarw, Solona nazwano naprawc i prawodawc pastwa, i nie tak, by jedno tak, a inne nie, lecz wszystko razem mu powierzono, urzdy, zgromadzenia ludowe, sdy, rady, okrelenie kadej z tych rzeczy stopnia, liczby i czasu, rozwizanie albo zatrzymanie, co tylko zechce z zarzdze i norm istniejcych.

17. Przede wszystkim wic z powodu cikoci i wielkoci kar znis prawa Drakona58, oprcz dotyczcych morderstwa. Bo bez maa jedna bya w nich przewidziana kara za wykroczenia: mier. I ci, co zawinili tylko bezczynnoci, ginli, i tacy, co ukradli jarzyn lub co z plonw, karani byli na rwni ze witokradcami i bandytami. Dlatego podobao si pniej zdanie Demade-

56 Polizelos autor historii Rodosu, z III wieku p.n.e. 57 Likurg gr. Lykurgos, legendarny prawodawca spartaski sprzed VIII wieku p.n.e. 58 Drakon prawodawca ateski z VII wieku p.n.e., przysowiowo surowy, w pniejszej

tradycji czciowo legendarny.

s59, e Drakon pisa prawa krwi, nie atramentem. A mwi, e sam Drakon zapytany, dlaczego za wikszo wykrocze przewidzia kar mierci, odrzek, e drobne wykroczenia uwaa za godne tej kary, a za wielkie nie znalaz wikszej.

18. Po drugie Solon chcc wszystkie urzdy pozostawi, jak byy, w rkach zamonych, natomiast pozostae wadze, w ktrych lud nie uczestniczy, uczyni mieszanymi, przedsiwzi oszacowanie obywateli: tych, ktrzy osigali w suchych i pynnych rzeczach piset miar, zaliczy do pierwszej kategorii, nazywajc ich pisetmedymnowymi60; do drugiej tych, co mogli wyywi konia albo osign trzysta miar plonw, i tych nazwano stanem rycerskim. Trzeci kategori, ktrej cznym dochodem byo dwiecie miar, okrelono sowem zeugitw61, czonych w pary.

Wszystkich pozostaych nazwano tetami; tym nie przydzieli adnego prawa do urzdw, lecz ich udzia w rzdach ograniczy do zgromadzenia ludowego i do sdw. To z pocztku wydao si niczym, pniej jednak czym nader wanym. Bo wikszo spraw spornych podpadaa pod te sdy, jako e we wszystkich sprawach, w jakich sdy przydzieli urzdom, da chccym zarazem mono odwoania si do sdu ludowego. A mwi, e przez to, i prawa sformuowa nie do jasno, majce wiele wzajemnych powiza, powikszy si sdw ludowych. Bo nie mogcy wedug praw rozwiza swych sporw musieli zawsze ucieka si do tych sdw i z kadym sporem do nich si odnosi, czynic je w pewien sposb panami praw.

Solon sam przypisuje tu sobie zasug w sowach: Daem ludowi si, jaka mu wystarcza,

Nic ze czci nie odjwszy, ni zagraajc jej. I ci, co mieli si i bogactwem podziw budzili,

O tych take mylaem, by im bezprawie nie robio szkd. Stanem obie strony siln osoniwszy tarcz

I zwycia bezprawnie nie daem adnej z nich.

Ale myla, e jeszcze bardziej trzeba przyj z pomoc saboci biednych: kademu nada prawo dochodzenia swej krzywdy sdownie. Nawet uderzenie drugiego, uycie wobec niego przemocy, wyrzdzenie mu szkody, daje mogcemu i chccemu prawo skargi na krzywdziciela i wytoczenia mu procesu sdowego. Susznie stara si prawodawca, by obywatele widzieli si i czuli jak czci jednoci.

Wspominaj te jego sowa odpowiadajce temu prawu: zapytany, ktre miasto ma najlepszy ustrj, mia odrzec, e to, w ktrym za krzywdzonymi mog si te ujmowa nie skrzywdzeni i kara krzywdzicieli.

19. Dalej ustanowi rad na Areopagu62 z archontw rocznej kadencji

59 Demades polityk i mwca ateski z IV wieku p.n.e. 60 pisetmedymnowi od miary pojemnoci medimnos (soloski medimnos ok. 52 litrw). 61 zeugici od gr. zeugnymi, cz, zespalam, ale podstawa tego okrelenia klasowego nie

jest do jasna. 62 Areopag gr. Areiospagos, wzgrze Aresa, miejsce urzdowania archontw (rzdcw).

i sam take do niej wszed jako byy archont. A widzc, e lud si puszy i zuchwali po zniesieniu dugw, przydzieli mu drug rad z dobranych z kadej z czterech tzw. fyl stu ludzi; ci mieli stanowi nadrzdn rad ludow nie pozwalajc wystpowa z wnioskami na zgromadzeniu ludowym bez wstpnej ich oceny przez t rad. A wymienion wyej rad uczyni dozorc wszystkich i strem praw. Sdzi, e na dwu takich radach jakby na kotwicach pastwo mniej bdzie zdane na burzliwe morze, a lud bardziej bdzie zaywa spokoju.

Bardzo duo wiadectw twierdzi, e rad Areopagu ustanowi, jak powiedzielimy, Solon. A dowd tego widzi si przede wszystkim w tym, e Drakon nigdzie nie wspomina o areopagitach, ale w sprawach morderstw mwi stale o efetach63. Jednake trzynasta tablica praw Solona ma dosownie taki zapis smego prawa: Ci z pozbawionych praw, ktrzy zostali praw pozbawieni przed archontatem Solona, zostaj przywrceni do praw, z wyjtkiem tych, ktrzy z wyroku Areopagu lub efetw, lub prytanw64 zostali przez krlw65 skazani za rozbj, morderstwo, tyrani i byli na wygnaniu w chwili ogoszenia tego zarzdzenia". To znowu wskazuje, jakoby bya ju przed archontatem i pawodawstwem Solona jaka rada areopagitw; bo co to byli ci jacy przed Solonem skazani przez Areopag, jeeli Solon pierwszy przydzieli sdy radzie na Areopagu? Czy tu nie zachodzi jaka niejasno, opuszczenie czego, tak e skazani za winy sdzone obecnie przez areopagitw, efetw, prytanw maj pozosta bez praw, a inni do nich wrci. Ale to niech kady sam sobie zbada.

20. Z pozostaych praw Solona osobliwe i dziwne jest to, ktre nakazuje uzna za pozbawionego czci czowieka, ktry by w wypadku rozdarcia wewntrznego nie stan po adnej stronie. Ale chce ono, jak wida, by si nie byo wobec spraw publicznych obojtnym i niewraliwym, dbajcym o bezpieczestwo wasnego mienia, a nie wspczujcym ojczynie, lecz wzdrygaj-cym si przed jej cierpieniem. Kady winien si przyczy od razu do strony szlachetniejszej i sprawiedliwszej, wsplnie z ni podejmowa niebezpieczestwa i raczej pomc jej ni czeka bezpiecznie, ktra strona zwyciy.

Czym nie na miejscu i miesznym wydaje si to, e jeeli oeniony z crk dziedziczk m stawszy si jej prawnym wacicielem i panem okae si niezdolny do aktu maeskiego, to ona moe skorzysta ze stosunku maeskiego z kim z najbliszych krewnych ma. Lecz niektrzy twierdz, e to w porzdku wobec impotentw, biorcych za on dziedziczk dla majtku i prawnie gwaccych natur; bo ci widzc, e dziedziczka ma kontakty z kim wybranym z wasnej woli, maestwo porzuc albo z hab zatrzymaj, podlegajc jednak karze za ch wzbogacenia si i przemoc.

63 efeci gr. ephetai, dopuszczajcy, nakazujcy, sdziowie decydujcy w sprawach gardowych.

64 prytani czonkowie wysokich rad w miastach greckich o zmieniajcych si z czasem kompetencjach.

65 krl tutaj kadorazowo jeden z archontw, mianowicie drugi z kolei, nosi tytu krla (basileus), do spraw kryminalnych.

Dobrze te, e dziedziczka nie z kim dowolnym, lecz z nalecym do krewnych ma moe si wiza, eby dzieci naleay do tego domu i do rodziny.

Z tym si czy i to, e narzeczona ma z narzeczonym zamyka si w komorze weselnej, kiedy z nim zje jabko pigwowe66; a take to, e m dziedziczki winien najmniej trzy razy w miesicu dokonywa z ni powinnoci maeskiej. Bo nawet gdy nie ma dzieci, samo okazanie cnotliwej onie szacunku i dobrej woli przez ma usuwa wiele zawsze narastajcych nieporozumie i nie pozwala, by rnica zda doprowadzaa do cakowitego rozpadu maestwa.

Co do innych spraw maeskich ograniczy posagi, pozwalajc wychodzcym za m wnosi tylko trzy komplety szat i sprzt niedrogiej wartoci, i nic wicej. Nie chcia, by maestwo byo jakim podatkiem czy towarem, lecz chcia, by m z on prowadzili wsplne ycie dla posiadania dzieci we wdzicznej mioci.

Matka Dionizjusza67 chciaa, by j wyda za ktrego z obywateli, lecz on odrzek, e rozwizywanie praw publicznych jest w mocy samowadcw, lecz praw natury gwaci on nie jest w stanie, wiza maestwa wbrew waciwemu wiekowi.

W spoeczestwach nie naley dopuszcza takich nienormalnoci ani obojtnie patrze na zwizki niewaciwe i nieprzystojne, nie majce do spenienia adnego zadania czy celu. Starcowi biorcemu za on mod kobiet mgby i powiedzie jaki urzdnik czy prawodawca sowa skierowane do Filokteta68: To piknie, e chcesz si eni, biedaku?

I znalazszy modzieca w mieszkaniu bogatej staruszki, utuczonego tym przebywaniem z ni jak kuropatwa, przenisby go do potrzebujcej ma modej dziewczyny.

Tyle wic o tych sprawach. 21. Z uznaniem spotkao si take prawo Solona zabraniajce le mwi o

zmarych. Bo i zbony to obowizek zmarych uwaa za nietykalnych, i sprawiedliw jest rzecz nie czepia si ju nieobecnych, i obywatelsko wan nieprzyjani nie ywi wiecznie.

O yjcych za zabroni Solon le mwi przy wityniach, sdach, urzdach, przy uroczystociach igrzyskowych, karzc to wykroczenie grzywn trzech drachm dla obraonego, a dwch dalszych na rzecz skarbu publicznego. Bo eby nigdzie nie opanowywa swego gniewu, to uwaa za brak naleytego wychowania i kultury. A znw wszdzie tego si trzyma, za rzecz trudn, a nieraz niemoliw. Prawo za musi uwzgldnia moliwoci, jeli chce korzystnie kara okrelone wypadki, a nie bezwzgldnie wszystkie.

66 jabko pigwowe dla wsplnego zapachu oddechu i ust. 67 Dionizjusz starszy, wadca Syrakuz na Sycylii w V/IV wieku p.n.e. 68 do Filokteta w jakiej zaginionej tragedii.

Dobre przyjcie miao te prawo o testamentach. Pierwej nie byo wolno tego robi, lecz mienie i dom po zmarym musia pozosta w rodzie. To prawo pozwalao przepisa swe mienie, na kogo kto zechce, jeli nie ma dzieci, stawiajc przyja nad pokrewiestwo, wdziczno nad przymus, i czynic mienie rzeczywist wasnoci posiadajcych.

Ale znowu nie bez ogranicze czy bez zastrzee dopuszcza darowizny; tylko jeli si to dziao bez groby cierpie, otru czy pozbawienia wolnoci, czy wreszcie bez namowy ze strony kobiety. Bo bardzo dobrze i trafnie Solon uwaa, e namowa wbrew susznoci nie rni si od przemocy, lecz na rwni stawia wyudzenie i przymus, cierpienie i przyjemno, jako e one nie mniej mog odebra czowiekowi rozsdek.

Podda te prawu wychodzenie kobiet z domu, na praktyki aobne i uroczystoci kultowe, powstrzymujc je od rozwizoci i bezkarnoci, pozwalajc tylko na trzy szaty wyjciowe, nie wicej; a z jada i picia zabiera z sob nie wicej ni w cenie jednego obola69; a koszyk mie nie wikszy ni jednookciowy; a w nocy porusza si tylko wozem i przy wietle pochodni. Zakaza te drapania sobie twarzy przy zwokach obcych, zawodzenia lamentw, odpiewywania alw. Zabrania zabija wou na ofiar zmarym, grzebanych okrywa wiksz iloci szat ni trzema, a do cudzych grobowcw chodzi poza samym pogrzebem.

Wiele z tego zakazuj i dzi nasze prawa70. Do nich dochodzi jednak karanie przekraczajcych je przez urzd czuwajcy nad obyczajnoci kobiet jako biorcych udzia w nieludzkich praktykach aobnych i wypaczeniach kobiecych.

22. Widzc, e miasto zapenia si ludmi napywajcymi zewszd do Attyki bez kontroli, a wielka jej cz to ziemie nieurodzajne i liche, a ci, co pywaj po morzu, nie dowo zazwyczaj niczego, bo nie maj, co by na wymian wywozi, skierowa obywateli do rzemiosa. Ogosi przepis, e syn nie jest zobowizany utrzymywa ojca, jeli ten nie nauczy go rzemiosa.

Likurg organizowa ycie miasta wolnego od tumu obcych ludzi i posiadajcego kraj dla wielu zasobny, a dla dwakro tylu jeszcze zasobniejszy

mwic sowami Eurypidesa71. I co najwaniejsze Lacedemon72 mia wkoo tumy helotw, ktre lepiej byo nie trzyma w bezczynnoci, lecz stale pdzi do pracy i prac zamcza, dlatego atwo byo obywateli wolnych od zaj i trudw podlejszych trzyma pod broni, uczc ich tej jednej sztuki i w niej ich wiczc.

Solon za dostosowywa raczej prawa do rzeczywistoci ni rzeczywisto do praw. Widzc wic natur kraju skpo wystarczajc do wyywienia

69 obol szsta cz drachmy. 70 nasze prawa w Cheronei. 71 sowami Eurypidesa z niezachowanej tragedii. 72 Lacedemon Sparta.

pracujcych na roli, a nie mogc wyywi bezrobotnego tumu bez pracy w miecie, zwrci szczegln uwag na rzemioso. Radzie Areopagu poleci zbada, skd kto bierze rodki do ycia, i bezczynnych kara. A jeszcze silniej podziaao to, e nawet synowie z heter nie maj obowizku utrzymywa ojcw, jak to pisze historyk Heraklides z Pontu73. Bo komu w maestwie z naruszeniem uczciwoci nie chodzi o posiadanie dzieci, tylko o przyjemno z kobiet, temu si zapata nie naley. Sam sobie prawa pretensji do potomstwa odmawia, komu samym takim pochodzeniem ju uczyni krzywd.

23. W ogle wydaje si, e u Solona prawa dotyczce kobiet maj duo nienormalnoci. Kto przyapa cudzoc, mg go zabi. A kto przymusi i zgwaci woln kobiet, na tego ustanowi kar grzywny w wysokoci stu drachm, na strczyciela za dwudziestu drachm; poza tymi kobietami, ktre sprzedaj si jawnie, a ktre nazwa towarzyszkami. Te bowiem chodz jawnie do takich, co im pac. Prcz tego zakaza sprzeday crek i sistr, z wyjtkiem tych panien, u ktrych stwierdzono stosunek z mczyzn.

To samo wykroczenie raz karze ciko i nieubaganie, to znowu powcigliwie, jakby dla zabawy, okrelajc przepisem jak przypadkow kar. I to jest u niego niezrozumiae. Chyba e przy wczesnej rzadkoci pienidza w miecie kara grzywny stanowia wielk kar przez to samo, e bya trudna do zapacenia.

Co do cen Solon liczy przy ofierze, e jedna owca i drachma rwna si medymnowi zboa14. Dla zwycizcy w igrzyskach istmijskich ustali nagrod stu drachm, dla olimpionika piset drachm. Kto przynis wilka, dosta pi drachm, za wilczyc jedn drachm. Z tego jak mwi Demetrios z Falero-nu75 pierwsze ma warto wou, a drugie owcy. Ceny wybranych zwierzt ofiarnych, jakie podaje w szesnastej tabeli, wydaj si w stosunku do naszych zawyone, kiedy indziej zagodzone.

Walka z wilkami jest u Ateczykw dawna, bo maj kraj lepszy dla wypasu byda ni dla rolnictwa. Niektrzy twierdz, e i fyle attyckie wziy nazwy nie od synw Ijona76, lecz od rodzajw zaj yciowych, na ktre si rozdzieliy: wojowie to Hopleci, rzemielnicy Argadzi, a z dwch innych Geleontowie pracownicy na roli, Ajgikorowie zajci wypasem i hodowl byda.

W sprawie wody w ktr czy to w rzekach trwale pyncych, czy w stawach, lub w wydajnych rdach kraj nie jest dostatecznie zasobny, lecz czerpie si j przewanie ze sztucznych studni Solon wyda zarzdzenie, e mona korzysta ze studni publicznej, jeli taka si znajduje, w promieniu hippikonu, toru wycigw konnych. A tor ten mia dugo czterech stadiw77.

73 Heraklides z Pontu filozof i podny pisarz uczony z IV wieku p.n.e. 74 medymn zboa ok. 52 litrw. 75 Demetrios z Falronu polityk i filozof z IV wieku p.n.e., autor wielu pism, w tym

czego o ustrojach politycznych. 76 Ijon legendarny wnuk Erechteusa, krla ateskiego; jego synowie: Hoples, Argades,

Geleont i Ajgikores. 77 czterech stadiw ok. 700 m.

W miejscach dalszych od tego mona szuka wody prywatnie. Jeli kopicy nie znajdzie jej na gbokoci dziesiciu miar po sze stp, wtedy winien j bra od ssiada, dwa razy w cigu dnia po sze naczy. Sdzi, e w niedostatku trzeba sobie pomaga. Ale nie naley wspiera nierbstwa.

Okreli Solon take normy upraw ogrodniczych z wielkich znawstwem. Tym, co by co innego sadzili na swym polu, nakaza robi to w odstpie piciu stp od ssiada. A sadzcym fig czy oliwk w odstpie dziewiciu stp78. Bo te sigaj korzeniami dalej, nie bez szkody dla rolin ssiada; bo i pokarm im podbieraj i powoduj niekorzystne dla niektrych upraw wysuszenie gruntu. A kto by chcia kopa rowy czy doy, ten musi to robi w takiej odlegoci od ssiedniej posiadoci, jak gboki mia by wykop.

Rwnie, kto zakada now pasiek, mia to robi w odlegoci trzystu stp od tego, kto wczeniej pasiek sobie zaoy.

24. Z podw pozwoli wywozi z kraju tylko olej. Inne wywozi zabroni. A takich, co by je wywozili, archont mia oboy kltw, albo by sam musia na rachunek skarbu publicznego zapaci sto drachm. A zawiera to rozporzdzenie ju pierwsza tablica praw. Nikt wic nie moe sdzi, e cakiem nieuzasadnione jest twierdzenie, e i wywz fig od dawna by zakazany, i ujawnianie przez donoszcego takich wywozicieli nazwano sykofanctwem79.

Wyda te zarzdzenie co do uszkodzenia przez zwierzta; tu kaza rwnie psy gryzce trzyma na obroy trzyokciowej. To pomys majcy na wzgldzie bezpieczestwo.

Trudnoci nastrcza take prawo o nadawaniu obywatelstwa, e nie dopuszcza do niego innych, poza doywotnimi wygnacami ze swej ojczyzny albo mieszkajcymi w Atenach z caym swym dobytkiem i zajmujcymi si rzemiosem. To za zrobi, jak mwi, nie tyle po to, by innych odpdza, ile dla przycignicia do Aten ludzi, ktrzy, jak sdzi, zapewniaj udzia w yciu pastwa i bd mu wierni: jedni z koniecznoci, skoro przez swoich zostali wyrzuceni, drudzy z rozsdku, skoro sami swoich opucili.

Charakterystyczne dla Solona jest take zarzdzenie w sprawie uczt publicznych. Sam nazwa je spbiesiadnictwem80. Ale nie pozwala uczestniczy w nich jednemu czowiekowi zbyt czsto. Jeeli jednak kto, komu to wypadao, a nie chcia, takiego kara, nazywajc tamto zachannoci, a to zbytni wyniosoci.

25. Dla wszystkich swych praw przewidzia moc wanoci na sto lat. Spisa je na tablicach drewnianych, obracanych na czworoktnych81 supach, ktrych mae resztki do dzi dnia zachoway si w prytaneum. Nazywano te deski kyrbisami. Tak twierdzi Arystoteles. I komediopisarz Kratynos82 powiedzia te gdzie:

78 stopa ok. 30 cm. 79 sykofanctwo gr. sykon, figa, i phainein, ukaza, ujawni; pniej w ogle donosicielstwo. 80 splbiesiadnictwo gr. parasitein, jada wsplnie, co pniej przeniesiono na

nieproszonych pasoytw, czstych w komedii antycznej. 81 czworoktnych okrelenie niepewne, w tekcie greckim jaka luka. 82 Kratynos jeden z najsawniejszych komediopisarzy greckich, obok Eupolisa i Arys-

tofanesa, z V wieku p.n.e.

na Solona i Drakona, ktrych kyrbisami teraz ju praony jczmie si piecze.

Niektrzy twierdz, e w istocie kyrbisami nazywano tablice z przepisami kultowymi, a inne deskami. Rada pastwowa przysigaa wic oglnie na prawa Solona, e bdzie ich przestrzega. Indywidualnie za kady z tes-motetw83 przy kamieniu na agorze skada przyrzeczenie, e jeli przekroczy ktre z praw, zoy w Delfach zot rzeb rwnej jak on wielkoci.

Solon, widzc te nieregularno miesicy i ruchy ksiyca nie zgadzajce si dokadnie ani z zachodem soca, ani ze wschodem, przy czym ksiyc czsto tego samego dnia dopdzajcy i wyprzedzajcy soce, zarzdzi nazwanie takiego dnia staronowym; uwaa bowiem, e wypada cz dnia do pokrycia si ksiyca ze socem przydzieli kocowi miesica, a reszt ju pocztkowi nowego. Tak wic on pierwszy, jak wida, zastosowa si waciwie do sw Homera84:

Kiedy miesic si koczy, a drugi zaczyna.

Kolejny dzie nazwa nowiem ksiyca. A dnie od dwudziestego pierwszego liczy dalej nie wprost, lecz odwrotnie, i odejmujc po jednym a do trzydziestego.

Po wprowadzeniu tych praw w ycie rni ludzie dzie w dzie przychodzili do Solona chwalc je albo krytykujc, albo radzc co do nich doda, albo skreli z nich. Najczciej jednak zadawali mu pytania, prosili o wytumaczenie czego, kazali dodatkowo co tumaczy i objania, co to czy to znaczy, jaki tego sens.

Widzc wic, e nie robi tego byoby nieadnie, a robi uciliwoci, chcia cakiem od tych kopotw si uwolni i uciec przed tym niemiym naraaniem si na wyrzuty ze strony obywateli, mylc sobie, e

w wielkich zadaniach trudno si wszystkim podoba.

Pod pretekstem podry po wiecie wypyn w drog jako posiadacz okrtu uzyskawszy od Ateczykw dziesi lat na nieobecno w ojczynie, w nadziei, e sami przez ten czas przywykn do praw.

26. Najpierw przyby do Egiptu. Przebywa tam, jak sam mwi, u Nilu uj w pobliu kanopijskiego85 wybrzea.

Przez pewien czas prowadzi tam uczone rozmowy z Psenopisem Helio-polit i Sonchisem Sait86, najbardziej uczonymi wrd tamtejszych kapanw. Od nich usysza take, jak mwi Platon, opowiadanie o Atlantydzie i stara si przez swe utwory przenie je take do Grekw.

Potem popyn na Cypr. Tutaj go bardzo mile przyjmowa jaki Filokyp-

83 tesmoteci prawodawcy", szeciu pierwszych archontw, od spraw procesw sdowych i prawodawstwa.

84 sw Homera - Odyseja XIV 162 oraz XIX 307. 85 kanopijski od miasta Kanopos, w pobliu Aleksandrii. 86 Heliopolita, Saita od miast w delcie Nilu, Heliopolis i Sais.

ro z tamtejszych wadcw, pan niewielkiego miasta, zaoonego przez syna Tezeuszowego87, Demofonta, w pobliu rzeki Klarios, w terenie warownym, ale przykrym i niedogodnym. Nakoni go zatem wobec istniejcej poniej piknej rwniny by tam przenis swe miasto i dogodniej rozbudowa; przy czym sam z ca gotowoci zaj si jego budow i organizacj wygd i bezpieczestwa ycia, tak e do Filokyprosa cigao wielu osadnikw, a inni wadcy mu tego zazdrocili. Z wdzicznoci za to miasto, zwane pierwej Ajpej, nazwa od jego imienia Solami. Solon sam wspomina t budow w utworach elegijnych, mwic do Filokyprosa:

Teraz za ty dugo wadajc Solami W miecie tym mieszkaj, a take twj rd. Mnie za z mym szybkim okrtem niech z wyspy tej sawnej Bezpiecznie odele Kypryda88 strojna w fiokowy wian. Ty miasta budow wdzicznoci i chwa mi nagrd I w dobr podr powrotn do mej ojczyzny mnie pu.

27. Spotkanie Solona z Krezusem wydaje si niektrym bdnym co do czasu wymysem. Mnie jednak nie wydaje si, by opowie tak gon i tylu majc wiadkw i co waniejsze odpowiadajc charakterowi Solona i jego wielkodusznoci, i godn jego mdroci, naleao pomija dla jakich tak zwanych rachub czasu. Tysice ludzi ju je poprawiao i do dzi dnia nie mog sprostowa sprzecznoci w jaki wewntrznie zgodny porzdek.

A wic opowiadaj, e Solon na prob Krezusa uda si do Sardw89 i przey co podobnego jak czowiek, ktry po raz pierwszy zda ku morzu. Taki bowiem spotykajc kolejne rzeki, przy kadej myli, e to ju morze. Podobnie Solonowi przechodzcemu przez paac krlewski i widzcemu wielu dworzan bogato wystrojonych i w wicie, i w stray przybocznej kady wydawa si Krezusem, nim zosta doprowadzony do samego Krezusa. Ten za przystroiwszy si we wszystko, co z szat mia w drogich kamieniach i purpurach, co z dzie sztuki zdobniczej w zocie, co zdao si budzi podziw i zazdro, chcia Solona zadziwi jak najbardziej wspaniaym i imponujcym widokiem. Lecz Solon stanwszy przed krlem wcale nie przej si tym widokiem i nie speni oczekiwa Krezusa. Dobrze mylcy widzieli, e gardzi t nieznajomoci prawdziwego pikna i maowartociow wystawnoci. Krl jednak kaza otworzy przed nim skarby bogactwa i inne przedmioty przepychu, co w jego wypadku byo cakiem zbyteczne. On sam sobie wystarcza, by wobec tego rodzaju mylenia mie swe zdanie.

Kiedy wic obejrzawszy wszystko wrci przed Krezusa, ten go zapyta, czy zna kogo z ludzi szczliwszego ni on. Na co Solon odpowiedzia, e owszem, zna Tellosa, swego wspobywatela. I wyjani, e Tellos to czowiek uczciwy, e zostawi dzieci dobrej sawy, przey ycie bez braku koniecznych do tego rzeczy, zgin w chwale w obronie ojczyzny.

87 Tezeusz legendarny krl Aten. 88 Kypryda Afrodyta, bogini. 89 Sardy gr. Sardeis, miasto w Lidii w M. Azji.

Teraz ju Solon wyda si Krezusowi dziwacznym prostakiem, e nie w bogactwie srebra i zota widzi miar szczcia, lecz ceni wyej raczej ycie prostego czowieka z ludu i jego mier ni si i wadz. Jednak znw go zapyta, czy po Tellosie zna kogo innego szczliwszego. I Solon znw odrzek, e owszem, zna Kleobisa i Bitona, wyrniajcych si mioci bratersk i do matki. Kiedy przybycie wow si opniao, sami przypili si do wozu i matk, nazywan przez obywateli szczliw i pen radoci, zawieli do wityni Hery: zoono ofiar i pili, a nastpnego dnia ju nie wstali, w tak dobrej sawie bez cierpie i smutkw pomarli.

Tu, ju bliski gniewu, Krezus mwi: A nas nie zaliczasz wcale do ludzi szczliwych?" Na co Solon, nie chcc ani schlebia krlowi, ani go dalej drani: Krlu lidyjski! Ateczykom bg da we wszystkim umiar. I pewnej mdroci, niezuchwaej, jak si zdaje, lecz obywatelskiej, nie krlewskiej, ani wystawnej, posiadamy zadowalajc miar. Ta za widzc, e ycie podlega rnego rodzaju przypadkom, nie pozwala za duo sobie myle i podziwia szczcie czowiecze, podlegajce chwilom zmiany. Kadego bowiem czeka przyszo nieprzewidzianie zmienna. Szczliwym wic nazywamy tego, komu bg da powodzenie do koca. A szczcie czowieka, pki on yje i podlega jeszcze zagroeniu, jest niepewne i nieuzasadnione, jakby przyznawanie zwycistwa i wieca ju komu, kto jeszcze o nie walczy". Tyle Solon. I oddali si stamtd zostawiajc Krezusa w zmartwieniu, ale bez przekonania.

28. Wtedy to bajkopisarz Ezop, ktry wanie by take w Sardach zaproszony tam przez Krezusa i cieszy si duym uznaniem, zmartwiony, e Solona nie spotkao yczliwe przyjcie, pocieszajc go powiedzia: Tak, Solonie! Z krlami trzeba mwi jak najzwilej albo jak najpochlebniej!" Na co Solon odrzek: Jak najzwilej albo jak najuczciwiej!"

Tym razem wic Krezus zlekceway Solona. Kiedy jednak popad w wojn z Cyrusem90, zosta pokonany i straci swe

miasto, a sam pojmany ywcem mia by spalony na stosie, i kiedy zwizany wstpowa na stos w obecnoci wszystkich Persw i samego Cyrusa, wtedy, jak tylko daleko gos jego mg dotrze, zawoa z caej siy: O, Solonie, Solonie, Solonie!"

Zdziwiony tym Cyrus posa ludzi majcych si dowiedzie, co to za czowiek czy bg ten Solon, ktrego w nieuniknionym nieszczciu jedynie wzywa. A Krezus, nie ukrywajc niczego, powiedzia: To z mdrcw greckich jeden, ktrego zaprosiem, nie eby go sucha czy czego si od niego chcie uczy, czego bym potrzebowa, lecz eby odchodzi jako naoczny wiadek mojego wczesnego szczcia, ktrego strata okazaa si wikszym zem ni posiadanie dobrem. Bo sowem tylko i mniemaniem byo dobro posiadania. Zmian tego szczcia na straszne cierpienia i okropne nieszczcia potwierdza ostateczna rzeczywisto. I tak ten czowiek w wczesnej mojej sytuacji

90 Cyrus krl perski.

przewidujc moliwo biecej nakazywa patrze na koniec ycia, a nie chepi si zuchwale niepewnymi zudami".

Doniesiono to Cyrusowi. Ten za, mdrzejszy od Krezusa, widzc na jego przykadzie prawdziw moc sw Solona, nie tylko uwolni Krezusa, ale pki y, otacza nawet czci.

Solon za cieszy si saw, e jednym sowem tego krla ocali, a tego nauczy mdroci.

29. W Atenach tymczasem, pod nieobecno Solona, znowu nastpiy podziay polityczne, przy czym na czele Rwniny" stan Likurg, na czele Wybrzea" syn Alkmajona Megakles, a Gralom" przewodniczy Pizystrat; do tych przynalea tum najemnikw, ywicy najwiksz niech do monych.

Miasto stosowao si jeszcze do praw Solona, ale ju oczekiwano jakiego przewrotu. Wszyscy pragnli innego porzdku rzeczy, w nadziei uzyskania nie rwnoci, lecz wikszoci w przewrocie, wyszoci nad przeciwnikami.

Wrd takiego stanu rzeczy zjawi si w Atenach Solon. Zachowa on u wszystkich cze i szacunek do siebie, ale wystpowa publicznie, mwi i dziaa, ju nie by w stanie ani nie mia ochoty, z powodu wieku. Spotyka si prywatnie z przywdcami stronnictw, stara si usun trudnoci i pogodzi ich, przy czym najbardziej ulegym wydawa mu si Pizystrat. Mia on w rozmowie co ujmujcego i zachcajcego, gotw by zawsze pomaga biednym, w nienawici ustpliwy, umiarkowany; czego nie posiada z natury, tym przez naladowanie budzi zaufanie nawet lepiej ni posiadajcy, jako czowiek atwy, uoony, a najbardziej jako lubicy rwno, a nie lubicy, gdy kto istniejcy porzdek ustrojowy prbowa naruszy dc do przewrotu. Tym on bardzo wielu zmyli. Solon jednak rycho przejrza t jego taktyk i pierwszy wnikn w jego podstpne plany. Nie nienawidzi go, lecz prbowa miarkowa i przestrzega, mwic i do niego, i do innych, e gdyby kto z jego serca zdoa usun ambicj pierwszestwa i uzdrowi go z dzy samowadz-twa, nie byoby czowieka z natury podatniejszego na cnoty, lepszego jako obywatela.

Wtedy to Tespis91 ju zacz wystawia tragedie i tumy zainteresowaa nowo tego przedsiwzicia. Do wspzawodnictwa w agonach tu jeszcze nie doszo. Solon, z natury lubicy sucha i dowiedzie si czego nowego, zwaszcza w staroci, gdy mia czas, lubi artowa i oddawa si muzyce przy kubku wina, oglda Tespisa wystpujcego w roli aktora, jak to dawniej byo w zwyczaju, i po skoczeniu przedstawienia zagadn go i zapyta, czy nie wstydzi si wobec tak licznej widowni tak bardzo kama. A gdy Tespis odrzek, e to nic strasznego dla zabawy mwi i gra takie rzeczy, Solon uderzy lask mocno o ziemi i powiedzia: Rycho my tak zabaw, jak tu chwalimy i cenimy, bdziemy mieli w powanych sprawach".

30. Oto Pizystrat sam sobie zada rany i przyby na agor w rydwanie: tu

91 Tespis pierwszy tragediopisarz i aktor tragediowy grecki, w VI wieku p.n.e.

podburza lud, jakoby z politycznych wzgldw spotka go zamach ze strony wrogw. Znalaz wic wielu penych oburzenia i wznoszcych okrzyki groby. Ale Solon podszed do niego bliej, przystan i powiedzia: Nieadnie, synu Hippokratesa, grasz rol Homerowego Odyseusza92. Robisz to oszukujc obywateli, podczas gdy tamten tymi sztuczkami ranic siebie zwodzi nieprzyjaciela!"

Odtd jednak lud by gotw bi si w obronie Pizystrata. Zebra si na zgromadzeniu ludowym, gdzie Aryston postawi wniosek, by Pizystratowi przydzieli pidziesiciu ludzi z maczugami jako stra przyboczn. Wtedy Solon wsta i sprzeciwi si temu, duo mwic na temat tego, co pisze w utworach:

patrzcie na jzyk, na sowa czowieka, co wam schlebia! Kady z was kroczc za nim kroczy w lady lisa!

Wszyscy wy macie gupi w gowie mzg.

A widzc, jak posplstwo pdzi z haasem dzikowa Pizystratowi, a bogacze uciekaj i tchrz, odszed mwic, e Pizystrat od jednych jest mdrzejszy, od drugich dzielniejszy: mdrzejszy od tych, co nie rozumiej, co si dzieje, a dzielniejszy od tych, co rozumiej, ale boj si przeciwstawi tyranii.

Wniosek wic lud przeprowadzi i ju duej nie dyskutowa drobiazgowo o liczbie tej stray z maczugami dla Pizystrata, lecz z obojtnoci godzi si jawnie na tylu, ilu by sam chcia utrzymywa koo siebie, i tak odprowadzi go na Akropol.

Gdy do tego doszo i w miecie zapanowa zamt, Megakles z innymi Alkmeonidami93 uciek, natomiast Solon, cho ju bardzo stary i bez poparcia, wystpi jednak na agorze i przemwi do obywateli gania ich tchrzostwo i nierozum, zachcajc ich jeszcze i namawiajc, by nie pozbawiali si wolnoci. Wtedy to powiedzia pamitne sowa, e na pocztku mona byo atwiej przeszkodzi powstajcemu samowadztwu, teraz, kiedy ju powstao i uroso, obali je i wykorzeni trudniej, ale z wiksz chwa.

Poniewa jednak nikt go nie popiera, z powodu zastraszenia, poszed do swego domu, wzi zbroj i pooy j przed drzwiami w stron ulicy mwic: Suyem ojczynie i prawom wedle swych najlepszych moliwoci".

Reszt ycia spdzi w spokoju, nie sucha przyjaci radzcych mu ucieka, pisa poematy z wyrzutami pod adresem Ateczykw:

Jeli doznacie smutkw, to przez wasn gupot! Nie mwcie, e to winien bogw gniew! Samicie

ich uzbroili dajc im bro przeciw sobie I przez to macie ciki niewolniczy los!

92 rol Odyseusza sprytnego oszusta. 93 Alkmeonidzi jeden z najznakomitszych rodw ateskich, wywodzcy si od Alkmeona,

prawnuka legendarnego Nestora.

31. Z tego powodu wielu ludzi ostrzegao Solona, e zostanie stracony przez tyrana, a pytajcym, co go skania do takiego oporu, odpowiada: Staro!"

Jednake Pizystrat, stawszy si panem samowadnym, szanowa Solona. By mu przychylny, powaa go i zaprasza do siebie, e i doradc w nim mia, i duo z jego dokona uznawa. Przestrzega jego praw, sam pierwszy si ich trzyma, nakania do tego przyjaci. Nawet oskarony o zabjstwo bdc ju w peni wadzy stan przed Areopagiem, by si naleycie broni. Oskaryciel jednak si nie zjawi.

Pizystrat ustanowi te pewne inne prawa, wrd nich i to, e inwalidzi wojenni maj zapewnione utrzymanie na koszt publiczny. Ale Heraklides twierdzi, e to wczeniej, przy kalectwie Tersypposa, przegosowa Solon, a za nim Pizystrat. A Teofrast znw pisze, e kar za nierbstwo wprowadzi nie Solon, lecz Pizystrat, i e przez to krajowi zapewni lepsz wydajno, a miastu wicej spokoju.

Solon jwszy si dziea wielkiego na temat opowiadania czy mitu o Atlantydzie, o ktrej sysza od ludzi w Saidzie94, by je przyswoi Ateczykom, zrezygnowa z niego nie z braku czasu, jak pisze Platon95, lecz raczej z powodu staroci, przeraony obszernoci dziea. Bo dostatek czasu u niego zdradzaj sowa:

starzejc si cigle si czego nowego dowiaduj,

a take inne: teraz mi mia Cypryjki i Dionizosa zabawa, I

Muz, co ludziom daj ycia wdzik.

32. Platon pragnc odtworzy puste podoe piknego kraju jak mu wypadao przez jakie z nim pokrewiestwo i upikszy opowiadanie o Atlantydzie na pocztku otoczy murami obszerny dziedziniec i paace, czego nie byo w adnym opisie, w adnym micie czy utworze poetyckim. Lecz pno zacz i umar, nim utwr skoczy. A im bardziej cieszy to, co napisa, tym bardziej by cieszyo to, co porzuci zniechcony. Bo jak miasto Ateczykw miao wityni Zeusa, tak filozofia Platona wrd wielu piknoci rzecz o Atlantydzie wyjtkow.

Doy wic Solon do pocztkw samowadztwa Pizystrata, tak twierdzi Heraklides z Pontu, dugi czas; ale wedug Faniasa z Eresosu krtszy ni dwa lata. Pizystrat bowiem zacz by samowadc za archontatu Komiasa. A Solon umar, jak twierdzi Fanias, w pocztkach archontatu Hegestratosa, nastpcy Komiasa.

Rozproszenie popiow jego spalonego ciaa wok wyspy Salaminy jest z powodu niezwykoci zupenie niepewne i legendarne, zapisane jednak przez znacznych autorw, midzy innymi przez filozofa Arystotelesa.

94 w Saidzie por. przyp. 86. 95 Platon w dialogu pt. Krycjasz.

KIMON

1. Wieszczek Peripoltas przeprowadzi krla Ofeltasa wraz z podlegym mu ludem z Tesalii do Beocji i jego potomkowie cieszyli si tu przez dugi czas dobr saw. Wikszo z nich osiada w Cheronei1; to miasto bowiem jako pierwsze posiedli przepdziwszy stamtd barbarzycw. Potomkowie tego rodu, w przewaajcej mierze z natury wojowniczy i dzielni, zostali wyniszczeni przez najazdy Medw2 i wojny z Galami3, w ktrych si nie oszczdzali.

Pozosta z nich chopiec, osierocony przez rodzicw, imieniem Damon, z przydomkiem Peripoltas, fizyczn piknoci, duchem i umysowoci daleko przewyszajcy swych modych rwienikw, zreszt bez wychowania i z usposobienia bardzo surowy.

Do niego, gdy ledwie wyszed z lat chopicych, zapon mioci rzymski dowdca jakiej zimujcej w Cheronei kohorty. Nie mg go jednak pozyska sobie prbami uwiedzenia ani darami, i wida byo, e si nie cofnie przed uyciem przemocy. Nasze za miasto przeywao wtedy trudny okres, z powodu swej maoci i biedy byo lekcewaone. Damon, bojc si gwatu i ju sam chci natrta doprowadzony do gniewu, zasadzi si na niego, skupiwszy koo siebie przeciw niemu kilku rwienikw. Niewielu, ze wzgldu na tajno akcji. Ale byo ich szesnastu. Ci w nocy posmarowali sobie twarze sadz, napili si czystego wina i z dniem napadli na Rzymianina skadajcego na agorze ofiar. Powalili go wraz z nielicznym jego otoczeniem i uszli z miasta.

W Cheronei zawrzao. Rada miejska na zebraniu uchwalia na nich kar mierci. To miao odwrci od miasta win wobec Rzymian. Wieczorem jednak, gdy archonci zasiedli, jak zwykle, do publicznej kolacji, Damon ze swymi kolegami wpadli do budynku rady i wymordowali ich, po czym znw pospiesznie uszli z miasta.

A przypadkiem w owych dniach przechodzi tamtdy Lucjusz Lukullus4 z siami zbrojnymi na jak wypraw. Zatrzyma si w marszu i poniewa to, co si tam dziao, byo wieym wydarzeniem, przeprowadzi dochodzenie i stwierdzi, e miasto jest wolne od winy, i raczej samo skrzywdzone. Zabra stamtd to wojsko i poprowadzi je z sob.

Damon za rozbojami i napadami nawiedza okolic, niebezpieczny rwnie dla miasta. Wysali wic do niego obywatele poselstwo i pochlebnymi uchwaami skonili go do powrotu i ustanowili gimnazjarch. I tam go, gdy si namaszcza oliw w ani parowej, zgadzili.

Poniewa jednak w miejscu tym przez dugi czas ukazyway si jakie zjawy

1 Cheroneja gr. Chajroneja, rodzinne miasto Plutarcha, w zachodniej Beocji. 2 najazdy Medw Persw. 3 wojny z Galami pod wodz Brennusa w III wieku p.n.e. 4 Lukullus w I wieku p.n.e.

i sycha byo jakie westchnienia, jak mwi nasi ojcowie, drzwi ani zamurowano. I do dzi dnia zbliajcy si do tego miejsca maj wraenie, e jawi si jakie widzenia i sycha jakie niepokojce gosy.

A ci, co z jego rodu5 pozostali bo ocaleli niektrzy, gwnie w Fokidzie6 koo Stejry7 s nazywani z eolska Asbolomenami, dlatego e Damon wyszed do morderstwa usmarowany sadz, asbolos.

2. Ale ssiadami Cheronei byli pornieni z nimi Orchomeczycy8. Ci najli rzymskiego donosiciela, ktry miasto jakby pojedyncz osob oskary o morderstwo ludzi straconych przez Damona. Sprawa przesza w rce pretora Macedonii. Bo wtedy jeszcze Rzymianie nie przysyali pretorw do Grecji. U pretora obrocy miasta powoali si na orzeczenie Lukullusa. Pretor wic zwrci si z zapytaniem do Lukullusa. Ten potwierdzi, e to prawda. Tak to miasto unikno kary w najwikszym zagroeniu.

Ocaleni wic wwczas postawili kamienny posg Lukullusa na agorze, koo posgu Dionizosa. My za, cho yjcy wiele pokole pniej, uwaamy, e wdziczno rozciga si a na nas dzi yjcych. I sdzc, e o wiele pikniejsza jest podobizna ukazujca charakter i osobowo czowieka od tej, co oddaje tylko jego wygld zewntrzny, przywoujemy do ycia9 w pisaniu ywotw rwnolegych jego czyny, przedstawiajc je zgodnie z prawd.

Wystarczy bowiem wdziczno wyraona pamici. A zamiast prawdziwego wiadectwa sam on nie uwaaby za lepsz nagrod kamliwej o nim i zmylonej opowieci. Bo jak na malowanych portretach piknych i penych wdziku obiektw, jeli si trafi u nich jaka maa usterka, uwaamy, e nie naley jej cakiem opuszcza, ani te w peni uwydatnia, bo jedno szpeci portret, a drugie psuje podobiestwo tak skoro trudn jest rzecz, a nawet wprost niemoliw, pokaza ycie czowieka jako nienagannie czyste, to naley przy piknych przymiotach ukazywa je zgodnie z rzeczywistoci, natomiast co w wyniku jakiej namitnoci czy politycznej koniecznoci pociga za sob w dziaaniu bdy i ze zachowania, to naley uznawa za jakie potknicia cnoty raczej ni ze i przykre skazy charakteru, a nie zbyt ostro i chtnie podkrela w opowiadaniu, lecz z pewnym ubolewaniem nad saboci ludzkiej natury, skoro nie ma charakteru tak piknego i czystego, by cnotliwo jego bya bezsporna.

3. Tak wic Lukullus w naszym widzeniu rzeczy moe tworzy par z Kimonem. Obaj byli dzielnymi wodzami i wrd obcych ludw wsawionymi, obaj zwolennikami agodnej polityki; i przede wszystkim ojczynie zapewniali wytchnienie od sporw wewntrznych, a poza ojczyzn zdobywali trofea i gone odnosili zwycistwa. Bo nikt z Grekw nie przewysza Kimona ani z Rzymian Lukullusa w tak dalekich wyprawach wojennych jeli si tu

5 z jego rodu z rodu Damona. 6 Fokida kraj ssiadujcy z Beocj od zachodu. 7 Stejra gr. Stejris, w poudniowo-wschodniej Fokidzie. 8 Orchomenos miasto na pnoc od Cheronei. 9 przywoujemy do ycia w biografii Lukullusa (patrz str. 120 i n.).

pominie wyprawy Heraklesa10 czy Dionizosa-Bakchusa11 i jeli wie o wyprawach Perseusza do Etiopii czy do Medii, czy Armenii, lub o wyprawie Jazona12 dosza od tamtych czasw do naszych drog pamici jako wiarygodna.

Czym jako wsplnym dla obu jest take niepeny wynik ich dziaa: obaj osabili przeciwnika, ale aden nie star go cakowicie.

Szczeglnie jednak mona u obu dostrzec podobiestwo w hojnej gocinnoci, w przyjaznym stosunku do ludzi, w wystawnoci i modzieczej rozrzutnoci w yciu, poza innymi podobiestwami, ktre tu pomijamy, a ktre nietrudno odczyta tu z opowiadania.

4. Kimon by synem Milcjadesa13, a matk jego bya Hegezypila, z pochodzenia Traczynka, crka krla Olorosa jak to przedstawiaj Ar-chelaos14 i Melantios15 w utworach pisanych do samego Kimona.

Dlatego i historyk Tukidydes16 by blisko spokrewniony z domem Kimona jako syn Olorosa, ktry swoj tosamo imienia wywodzi od owego przodka. Mia te Tukidydes w Tracji kopalnie zota i tam, w trackiej miejscowoci Skapte Hyle, zgin, jak pisz, zamordowany, a zwoki jego przewieziono do Attyki i grobowiec jego pokazuj midzy grobowcami domu Kimona, koo grobu siostry Kimona, Elpiniki. Ale Tukidydes nalea do demu Halimus, a rodzina Milcjadesa do demu Lakiadw.

Milejades zosta skazany17 na kar grzywny pidziesiciu talentw i z tego powodu zosta uwiziony. W wizieniu tym zmar, pozostawiajc Kimona w wieku chopicym z siostr, te jeszcze pann bez ma.

W pierwszych latach Kimon nie cieszy si w miecie dobr saw. Ganiono go jako nieporzdnego, lubicego popija. Z natury podobny by do swego dziadka, Kimona, ktry, jak mwiono, dla swej gupoty by nazywany Gupkiem, Koalemos. A Stezymbrotos18 z Tazosu, yjcy prawie w tym samym czasie co Kimon, twierdzi, e ten nie uczy si ani muzyki, ani innego z przedmiotw oglnego wyksztacenia waciwego Grekom. I cakiem obca mu bya attycka biego w wymowie i obrotno jzyka, ale w jego zachowaniu byo duo szlachetnoci i uczciwoci, i sposb mylenia tego czowieka mia charakter raczej peloponeski:

prosty, nieozdobny, i w ogle dobry,

10 wyprawy Heraklesa na daleki zachd. 11 Dionizosa-Bakchusa na wschd, do Indii. 12 Jazona do Kolchidy po zote runo. 13 Milcjades zwycizca spod Maratonu nad Persami. 14 Archelaos z Chersonezu, poeta. 15 Melantios autor tragedii i elegii, przyjaciel Kimona. 16 Tukidydes znany historyk wojny peloponeskiej z V wieku p.n.e. 17 Milcjades ... skazany po nieudanym obleniu wyspy Paros, jednej z Cyklad, w

roku 489 p.n.e. 18 Stezymbrotos grecki uczony, autor pisma nieprzychylnego dla domu Kimona, z V wieku

p.n.e.

wedug Eurypidesowego Heraklesa19. Bo to mona powiedzie za tym, co pisze Stezymbrotos.

Kimon by jeszcze mody, gdy mia spraw o bliski stosunek z siostr. Zreszt i Elpinika, jak mwi, nie bya w porzdku. Grzeszya te z malarzem Polignotem; dziki czemu on w portyku zwanym Pejsjanaktejon, dzi Stoa Poikile, malujc Trojanki w postaci Laodiki sportretowa Elpinik. Polignot nie nalea do malarzy zawodowych. Wymalowa portyk nie za pienidze, lecz bezpatnie. Chcia tylko sawy w swoim miecie, jak pisz historycy i poeta Melantios w sowach:

Wasnym nakadem cnotami herosw ozdobi Bogw witynie i cekropijski grd.

Opowiadaj te, e Elpinika nie skrycie prowadzia z Kimonem wspycie maeskie, lecz jawnie skoro nie moga, z powodu ubstwa, znale narzeczonego godnego jej pochodzenia. Lecz kiedy jeden z bogaczy ateskich, Kallias, wystpi jako zakochany i gotw zapaci do skarbu publicznego ow grzywn za jej ojca, to i ona, i Kimon dali si nakoni, by Elpinika polubia Kalliasa.

Kimon w ogle okazuje si w sprawy erotyczne z kobietami bardzo uwikany. Melantios artujc w elegii do Kimona wspomina Asteri z Salami-ny, to znw jak Mnestr, o ktre bardzo zabiega. A wiadomo, e i z Izodyk, crk Euryptolemosa, syna Megaklesa, prawnie wspy, ywic do niej najgbsze uczucia, a gdy zmara, bardzo jej aowa jeli mona wnioskowa co z pisanych do niego elegii ku pocieszeniu w aobie. Ich autorem, wedug opinii filozofa Panajtiosa20, by badacz natury Archelaos21. I nie wydaje si to niemoliwe co do relacji czasowych.

5. Pod innym wzgldem Kimon obyczajowo by we wszystkim godny podziwu i szlachetny. Ani odwag nie gorszy od Milcjadesa, ani rozumem od Temistoklesa. A zgoda panuje co do tego, e by od nich obu sprawiedliwszy, jak rwnie w zaletach wojennych ani kroku nie pozostajcy za nimi w tyle. I trudno te uwierzy, jak si wyrnia w umiejtnociach polityka, nawet gdy jeszcze by mody i nieobeznany z problemami wojennymi.

Kiedy Temistokles przed najazdem Persw radzi ludowi opuci miasto i ld i przy Salaminie na okrtach zebra zbrojn obron, i walk toczy na morzu, tumy przeraziy si tak odwanego czynu. Wtedy si okazao, e Kimon pierwszy z towarzyszami kroczy z pogodnym obliczem przez Keramej-kos na Akropol niosc uprz jakiego konia, by j tam zoy bogini w ofierze jako znak, e nie konnej siy miastu w danej chwili potrzeba, lecz dzielnej obrony na okrtach. Zoywszy uprz w darze bogini zdj jedn z tarcz zawieszonych na cianie wityni, pomodli si do bogini i zszed nad morze, niemaej liczbie ludzi stajc si rdem odwagi.

19 wedug Heraklesa w zaginionej tragedii Eurypidesa. 20 Panajtios filozof stoicki z II wieku p.n.e. 21 Archelaos filozof z czasw Sokratesa (z V wieku p.n.e.).

A by i zewntrzny jego wygld nienaganny, jak mwi poeta Ijon22; by wysoki, z gow bogato pokryt gstym wosem. Widziano go wic w bitwie, jak wspaniale i dzielnie walczy.

To mu zjednao saw i przychylno w miecie. Tumy si garny do niego, zachcajc go do myli i czynu godnego Maratonu.

Tote kiedy si zabra do dziaalnoci publicznej, lud przyj go z zadowoleniem. A majc ju dosy Temistoklesa, jego wysuwa do najwyszych w pastwie godnoci i stanowisk, jako czowieka ukadnego i miego ogowi obywateli dziki swojej prostocie i agodnoci. Nie najmniej te pomg mu w postpach Arystydes23, syn Lizymacha, widzc zalety jego natury w sposobie bycia i czynic go jakby przeciwnikiem Temistoklesowego znaczenia i zuchwaoci.

6. Kiedy Persowie uciekali z Grecji, wysano go za nimi jako dowdc. Ateczycy wtedy jeszcze nie panowali na morzu, pozostajc w tyle za Pauzaniaszem24 i Lacedemoczykarni. Kimon wic w wyprawach wojennych utrzymywa przede wszystkim swych ludzi w godnej podziwu karnoci, znacznie wyrniajcych si gotowoci bojow.

Pniej za, kiedy Pauzaniasz wda si w zdradzieckie pertraktacje z Persami i pisa listy do ich krla, a sojusznikw traktowa szorstko i z wyniosoci, pozwalajc sobie na wiele zuchwaych dowolnoci i bezmylnych naduy swej wadzy, Kimon godnie przyjmowa pokrzywdzonych rozmawiajc z nimi yczliwie i tak niespostrzeenie przej hegemoni w Grecji na sw stron nie zbrojnie, lecz rozumem i yczliwym stosunkiem do ludzi. Sojusznicy bowiem w bardzo wielkiej czci przystali do niego i do Arystydesa nie mogc znie przykroci ze strony wyniosego Pauzaniasza. A Kimon i Arystydes nie tylko tych ludzi sobie zyskiwali, ale i przez posw zawiadamiali eforw, e Sparta traci na powadze i w Grecji panuje zamieszanie, dajc odwoania Pauzaniasza.

Opowiadaj te, e pewna dziewczyna z Bizancjum25, crka znakomitych rodzicw, imieniem Kleonika, zostaa wezwana do Pauzaniasza w sromotnych celach. Zastraszeni rodzice musieli crk do posa. Ta za ludziom w domu Pauzaniasza kazaa usun wiato i podchodzc w ciemnoci i ciszy do ka ju picego Pauzaniasza niebacznie potrcia wiecznik, potknwszy si. Pauzaniasz, przestraszony tym haasem, doby sztyletu, i jakby na niego szed wrg, pchn, i na podog pada dziewczyna. Od tego ciosu zmara. Odtd jednak nie daa Pauzaniaszowi spokoju, lecz noc ukazywaa mu si we nie jako widmo i w gniewie wypowiadaa ten wers epicki:

Podejd bliej na sd! Bo wielkim ci zem ludzka pycha!

22 poeta Ijon wielostronny poeta z V wieku p.n.e. 23 Arystydes polityk ateski, stronnik Milcjadesa, przeciwnik Temistoklesa, z V wieku p.n.e. 24 Pauzaniasz polityk i wdz spartaski, cigany za pertraktacje z Persami, zmar

zagodzony w wityni-azylu w r. 466 p.n.e. 25 z Bizancjum opanowanego przez Pauzaniasza w r. 478 p.n.e.

Odtd sojusznicy dotknici najwiksz przykroci cisnli si do Kimona przechodzc na jego stron. A Pauzaniasz, niepokojony zjaw, uciek si, jak opowiadaj, do wyroczni zmarych w Heraklei i wywoawszy dusz Kleoniki chcia przebaga jej gniew. A ta zjawiwszy si przed nim powiedziaa, e skocz si jego nieszczcia, gdy tylko wrci do Sparty, przepowiadajc zagadkowo czekajc go tam mier. Tak opowiada to wiele rde.

7. Kimon za, gdy sojusznicy ju przeszli do niego, popyn jako strateg do Tracji. Dowiedzia si bowiem, e perscy ludzie znakomici i krewni krlewscy zajli Ejon26, miasto nad Strymonem, zatrzymani tam przez t rzek, i naprzykrzaj si tamtejszym Grekom. Najpierw wic pokona samych Persw i zamkn ich w miecie. Nastpnie Trakw nad Strymonem, skd oblonym dostarczano ywno, przepdzi z ich siedzib i pilnujc caego tego kraju doprowadzi oblonych do takiej biedy, e wdz krlewski Boges widzc beznadziejno sytuacji miasto podpali i zniszczy, i sam w nim ze swymi ludmi i mieniem zgin.

Tak Kimon zajwszy to miasto nie mia z niego adnej waniejszej korzyci, skoro wikszo spona wraz z oblonymi. Ale poniewa kraj to urodzajny i bardzo pikny, odda go Ateczykom. Za to mu lud uchwali postawienie kamiennych herm27 i na pierwszej z nich napis:

Byli i ci wytrwali, co synw perskich niedawno W Ejonie, miecie u Strymonowych wd, W

straszny wpdziwszy gd wrd okrutnego Marsa Na nieszczsnych bezradno znaleli sposb wpierw.

A na drugiej: To w nagrod swym wodzom dali Ateczycy

Za moc dobrodziejstw i otrzymanych dbr: I kto z potomnych widzc to moe tym chtniej

Za wsplne dobro zapragnie podj bj.

I na trzeciej: Tu z tego miasta niegdy z Atrydami Menesteus

Na trojask rwnin bosk ludzi wid; Homer go dawno opiewa piknie wrd Danaw z tarczami

Jako dowdc w bitwie, co gotw i w bj: Tak te i chlub jest dla Ateczykw

Wodzw wojennych sawa i mstwa ich wzr.

8. To wwczas cho nigdzie nie wymieniono imienia Kimona byo uwaane za szczyt uczczenia czowieka. Ani Temistokles, ani Milcjades tego nie doczeka. Kiedy ten da wieca oliwkowego, powsta na zgromadzeniu ludowym Sofanes z Dekelei28 wypowiadajc te sowa, nieprzychylne, ale mie

26 Ejona gr. Eion, miasto u ujcia rzeki Strymon (Struma) do morza. 27 hermy kamienne supy z podobizn Hermesa (z okazyjnymi napisami zaszczytnymi),

stawiane na miejscach publicznych. 28 Dekeleja miasto, ok. 20 km na pnoc od Aten.

ludowi: Gdyby ty, Milcjadesie, sam jeden walczy i pokona wroga, wtedy by i uczci naleao ciebie samego".

Dlaczego wic czyn Kimona ceniono tak wysoko? Moe dlatego, e inni strategowie odpierali wroga, by nie dozna klski, a pod wodz tego zdoano nawet szkod wyrzdzi wrogowi i wyprawiajc si przeciw niemu, uzyskano ziemi i zasiedlono Ejon i Amfipolis?29

Zasiedlono take wysp Skyros30, zajt przez Kimona w takich okolicznociach: Mieszkali tam Dolopowie, niedbali rolnicy, od dawna trudnicy si rozbojem na morzu. W kocu i nie powstrzymali si od zatrzymania przybyszw zawijajcych do nich z interesami. Kilku kupcw tesalskich stojcych na kotwicy w Ktesjonie31 nawet pojmali i uwizili. Tym jednak udao si uciec z wizienia i oskaryli miasto u amfiktionw. Ale lud nie chcia bra udziau w naoonej na miasto karze, lecz da, by pacili ci, co posiedli zagrabione mienie. Ci wic w strachu przed tym posali pismo do Kimona, by przyby tam z okrtami i zaj miasto, ktre sami mu oddaj. W ten sposb Kimon przej wysp, Dolopw z niej przepdzi i uwolni od nich Morze Egejskie.

Tu dowiedzia si, e dawny w Tezeusz, syn Ajgeusa, uszed z Aten na Skyros i tam zgin, podstpnie zamordowany przez bojcego si go krla Likomedesa. Stara si wic odnale jego grb. Bo Ateczycy mieli wyroczni, kac przenie szcztki Tezeusza do Aten i uczci go naleycie jako herosa. Ale nie wiedzieli, gdzie ley. Mieszkacy Skyrosu nie byli tu zgodni i w ogle nie pozwalali ich poszukiwa. Wtedy jednak kierujc si wielk ambicj z trudem odnaleziono grb. Kimon zoy koci herosa na wasnej trierze i przy oglnie przystrojonej flocie przewiz je do Aten po blisko czterystu latach. Przez to bodaje najwicej lud by do niego mile usposobiony.

Przekazano pamici rwnie gony sd jego o tragikach. Kiedy mody Sofokles wystawi sw pierwsz trylogi tragediow i powstaa rywalizacja midzy widzami o przyznanie zwycistwa, archont Apsefion wstrzyma si od losowania sdziw agonu. Wtedy nadszed do teatru Kimon z innymi wspstrategami i zoy bogu nalen ofiar. Tu archont nie pozwoli im odej, ale pod przysig kaza im usi i peni rol sdziw. A byo ich wanie dziesiciu, kady z jednej fyli. Agon wic ju przez powag sdziw przezwyciy ambicje i zwyciy Sofokles. Ajschylos za odczu to bolenie i po krtkim jeszcze pobycie w Atenach zagniewany uda si na Sycyli, gdzie i umar, pogrzebany koo Geli32.

9. Ijon opowiada, e gdy jako zupenie mody przyby z Chiosu do Aten, jad w domu Laomedonta przy jednym stole z Kimonem. Po libacji ofiarnej na rzecz bogw wezwano Kimona, by co zapiewa. I zapiewa, cakiem nie bez

29 Amfipolis miasto na pnoc od Ejony. 30 Skyros wyspa na rodku Morza Egejskiego. 31 Ktesjon port na wyspie Skyros. 32 Gela miasto portowe na poudniowym wybrzeu Sycylii.

wdziku, a obecni chwalili go jako bieglejszego od Temistoklesa; ten bowiem owiadczy, e nie uczy si piewu ani muzyki, lecz umiejtnoci doprowadzenia miasta do wielkoci i bogactwa. W dalszym za toku rozmowy zaczto mwi o czynach Kimona i wspominano jego najlepsze dokonania, przy czym on sam opowiedzia jedno ze swych postpie jako najzrczniejsze: podzia pojmanych w Sestosie33 i Bizancjum wielkiej liczby barbarzycw jako jecw wojennych sojusznicy zlecili Kimonowi. Ten za osobno ustawi samych ludzi, a osobno ich ozdobne kosztownoci. Skaryli si, e podzia nierwny. On jednak zleci najpierw im samym wybr dowolnej ze stron, a Ateczycy zadowol si pozosta czci. Wtedy Herofytos z Samosu poradzi wybra raczej mienie Persw ni samych Persw. I tak tamci wzili kosztownoci, jecw zostawili Ateczykom. I wtedy Kimon wyda si miechu godnym rozjemc, e sojusznicy zabrali zote bransolety, naramienniki, naszyjniki, szaty i purpury, a Ateczycy dostali goe ciaa, sabo przygotowane do cikich robt.

Tymczasem wkrtce potem zaczli przychodzi przyjaciele i rodziny pojmanych z Frygii i Lidii i wykupywali ich za wielkie pienidze, tak e Kimonowi wystarczyo ich na czteromiesiczne utrzymanie floty, a nadto niemaa cz okupu posza do kasy publicznej.

10. Kimon peen dostatku i powodzenia, co jako strateg z chwa zdoby na wrogu, z jeszcze wiksz chwa umia wydawa na potrzeby publiczne. Z pl swych usun wszystkie ogrodzenia, eby rwnie obcy i potrzebujcy obywatele mogli bez przeszkody korzysta z plonw dowolnie. Codziennie te u siebie w domu wydawa skromny, ale wystarczajcy posiek, po ktry przychodzi, kto zechcia z biedoty, znajdujc tu poywienie bez przymusu pracy, a tylko by mg uczestniczy w powinnociach publicznych. Jak jednak pisze Arystoteles, posiki te wydawa nie wszystkim chtnym Ateczykom, lecz tylko ludziom z jego demu Lakiadw.

Chodzi te w otoczeniu towarzyszcych mu stale przyjaznych modych ludzi w porzdnym odzieniu, z ktrych ten czy w, jeli spotka Kimona jaki starszy obywatel biednie odziany musia zamienia si z nim swoim ubraniem. To postpowanie uznano za wysoce chwalebne.

Nosili te ci modzi spor ilo pienidzy, przystawali przy porzdnych obywatelach z biedoty na agorze i bez sowa wkadali im w rk co z drobnej monety. Wspomina to, jak si zdaje, komediopisarz Kratynos34 w Ar-chilochach:

I ja, Metrobios, pisarz, byem dumny, e z czekiem boskim i najgocinniejszym, W peni najlepszym Hellenw przywdc, Z Kimonem wietnie staro ugoszczon Wiek cay bd spdza. A tymczsem On mnie opuci i pierwszy ju odszed.

33 Sestos miasto nad Hellespontem (Dardanelami). 34 Kratynos rywalizowa, nieraz skutecznie, z Arystofanesem, pozostay po nim tytuy i

fragmenty komedii.

Jeszcze i Gorgiasz35 Leontyczyk mwi, e Kimon zdobywa bogactwa, by ich uywa, a uywa ich, by sobie zdoby cze.

Krycjasz za, jeden z tzw. trzydziestu tyranw, w elegiach pragnie: Bogactwa Skopadw36, wielkodusznoci Kimona,

Zwycistw Arkesylasa37 lacedemoskiej krwi.

Lichasa ze Sparty nie znamy z niczego wartego wzmianki wrd Grekw prcz tego, e w wita gimnopaidii38 przyjmowa gocinnie obcych ludzi. A hojno Kimona przewyszya dawn gocinno greck i dobroczynno ludzk. Ci bowiem, ktrymi Ateny susznie si chepi, dawali Grekom nasiona ywnoci, pokazali sposb zdobywania wody rdlanej, rozpalania ognia ku poytkowi ludzkiemu. A ten dom wasny uczyni miejscem wsplnych posikw dla obywateli, w kraju za pozwala obcym ludziom bra wedug potrzeby dojrzae pody i wszystko, co tylko dobrego wydaj pory roku, i w ten sposb jakby przywraca mitologiczn z czasw Kronosa wsplnot.

Ci, co zarzucaj mu schlebianie ludowi i demagogi, zostaj odparci przez inne postpienia tego czowieka, arystokratyczne i lakoskie, kiedy wraz z Arystydesem sprzeciwia si Temistoklesowi nadmiernie wywyszajcemu demokracj, a pniej porni si z Efialtesem39, ktry dla przypodobania si ludowi chcia rozwiza rad Areopagu.

Widzia te, e wszyscy inni, prcz Arystydesa i Eflaltesa, wzbogacili si zyskami z pienidzy publicznych, gdy on sam nieprzekupny i niesplamiony przyjmowaniem apwek w dziaalnoci publicznej wszystko robi i mwi honorowo i czysto do koca.

Opowiadaj te, e jaki obcokrajowiec, Rojsakes, odstpca od krla perskiego, przyby do Aten z wielk sum pienidzy, a szarpany przez oskarycieli publicznych szuka schronienia u Kimona i zoy u jego progu dwie czarki: jedn pen srebrnych darejkw, drug zotych. Kimon widzc to umiechn si i zapyta tego czowieka, czy woli Kimona jako najemc, czy jako przyjaciela. Tamten odpowiedzia, e jako przyjaciela. A wic" doda Kimon zatrzymaj to u siebie. Uyj tego, gdy bd potrzebowa, skrom ci przyjacielem".

11. Sojusznicy wojenni pacili daniny, ale ludzi i okrtw nie dostarczali wedug umowy; odmawiajc udziau w wyprawach wojennych, nie chcieli ju wojny, lecz pragnli pracy na roli i ycia w spokoju. Wobec tego, e nieprzyjaciel ustpi i nie niepokoi ich wicej, nie obsadzali okrtw, nie

35 Gorgiasz z Leontynw na Sycylii (na pnocny zachd od Syrakuz). 36 Skopadzi bogata rodzina tesalska. 37 Arkesylas take Arkesylaos, wadca Kyreny w pnocnej Afryce, zwycizca w

igrzyskach pytyjskich i olimpijskich. 38 gimnopaidie coroczne wita letnie ku czci polegych pod Tyre, gdzie Sparta odniosa

zwycistwo w r. 424 p.n.e. nad Argiwami, w poudniowej Argolidzie. 39 Efialtes polityk ateski, ktry obali Temistoklesa, a chcc obali rad archontw na

Areopagu, porni si z Kimonem.

dostarczali onierzy. Wtedy archonci atescy przymuszali ich do tego, a zaniedbujcych si cigali procesami i karami. Przez to jednak cigali na wadze nienawi i zo. Kimon za jako strateg inn obra drog: nie stosowa przemocy wobec nikogo z Grekw; od tych, co nie chcieli walczy, bra pienidze i puste okrty, a ludziom pozwoli zapa si na przynt spokoju i przyjemnoci ycia domowego. Tak ci rolnicy i ludzie interesu przez swj nierozum i wygody z wojownikw stali si niezdatnymi do walki. Natomiast Ateczykw du liczb po kolei wsadza Kimon na okrty i trudzi wyprawami wojennymi, tak e w krtkim czasie za pienidze sprzymierzecw zrobi ich panami patnikw. Bo sprzymierzecy, przywykszy do tego, e Ateczycy cigle pywaj z broni w rku, utrzymywani i wiczeni za ich pienidze, czuli wobec nich respekt i ulego, niespostrzeenie stajc si z sojusznikw poddanymi i niewolnikami.

12. Samego nawet wielkiego krla nikt tak nie martwi, nikt myli jego nie zaprzta bardziej ni Kimon. Bo ten nie tylko nie daje mu spokoju, cho si ju usun, ale ciga go nastpujc mu prawie na pity