Pınar Selek - Evden Uzakta

7/23/2019 Pnar Selek - Evden Uzakta

1/57

1

teekkrler pnar

pnar selekevden uzakta

k..p


2/57

2

Bu alma Kaos ocuk Park Kolekti iin bir prestij eseri ol-mann ok daha tesinde anlamlar tayor. Bu alma pek o-umuzun zihninde kalplam duygu ve dncelerde Kaosyaratacak. Eseri okuduktan sonra bu Kaosun yeni ve haki-ki sorular ve yantlarla temasmz iin, kendi gerekliimizi ak-tif bir ekilde dntrmemiz iin elzem olduunu greceksiniz.

stelik bu topik bir gelecek meselesi deil; yine pek oumu-zun muhatap olduu tahakkm ve iktidar ilikileriyle somut ola-rak ilgili; dahas bu kolektin de omurgas olan zgrlk Ara-y ile ilgili ve artk erteleyemeyeceimiz bir gncellie sahip.

almay okuyan pek ok kiiyi ok artacak bu alma, nkPnarn yaad zorlu ve katlanlmaz bir hakszlk ieren hukuki m-

cadelesi sadece bir ayrnt; bu duruma ramen bir madur ve bir kur-

banla deil, tam da bu kendini yeniden rettiren pasif zihniyeti pekok ekilde hisseden, gzlemleyen ve handikaplarn ileten, insancl birabayla mthi deneyimler kazanp, zgrlk iin dnen, dnt-ren aktif bir tavr sergileyen Politik bir zneyle karlaacak okuyanlar.

(Bu almann zel bir mahiyette olabildiince ok insana ula-mas iin, hiyerarik deil yatay kanallarla temasn kurmak, ge-

niletmek iin kolektin tm imkanlarn harekete geirmesi buPolitik Eyleme hem anlam katacak hem de tamamlayacaktr.


3/57

3

Eserin artk tkanm iktidar mekanizmalar karsnda Feminizmeve Antimilitarizme zellikle deindiini ve grnrde atomi-ze bireysel skntlarmzn hi de grnd gibi olmadn;

bunun kolektif meselemiz olduunun sorumlu bir Sosyoloun a-zndan byk bir titizlikle derlendiinin altn izmek istiyorum.

Bu almay da Pnar Selek, kendini aratran olarak aratrlandan ay-rtrarak deil, son 30 yln etik sorgulamalarndan sonra ok baka biryaklamla, diyalog kurarak, temas ederek, dokunarak, katlarak, etkile-nip, etkileyerek, deneyimlerden, hatalardan renerek hazrlam..

Kitab bir oturuta okudum ve gzlerim bir baka doldu. Baz kstlardandolay kolektif baz konularda bir arl olan bireysel insiyatif almaya s-kmt. Bu almayla ilgilenilmesi, deerlendirilmesi, ve paylamak dahilsorumluluunun alnmas kolektin bu kstn amas iin de ok elzem..

Ltfen yatay temas kanallar kurabilecek arkadalar kolektif ko-ordinatrleriyle temasa gesin. Bu kanallar sadece kitapevleri de-il, bir rnekle somutlayaym; avukatlk staj yapyorum ve An-

kara Barosu nezdinde giriimde bulunacam. lgili grup ve top-

luluklar, dernekler, niversiteler vb. yatay kanallar oluturuyor..

nemle dikkatinize sunarm..

Bu emeimiz temsil etmek istediimiz deerlere ve zellikle bunlaryaratan zneler olarak birbirimize sevgi ve saygmz derinletirecektir..

tenliimizi ve hakikiliimizi de..

zgrlmz arayan bizler iin, kalpten kalbe gzelliimizi de..

Bu ok nitelikli bir eylem

Pnarn ahsnda hayatn ve insanln arsna kulak veren, verecekolan herkese en iten teekkrler..

Kksal Erdenolu / k..p Ankara


4/57

4

kaos ocuk park sanat edebiyat kolektikoordinatr; lokman kurucuiletiim; [email protected]

pnar selek; evden uzaktahazrlayanlar;mslm izmecideniz doruk aslankapak tasarm;lokman kurucu

kaos ocuk park sanat edebiyat fanzin kitapiletiim;[email protected]


5/57

5

EVDEN UZAKTA AMA NEREYE KADAR

Felsefe sla zlemidir. nsann kendisini her yerdeevinde hissetme isteidir.

Novalis KEHRE

ocukluumdan beri, evimi sevdim. O evin iindeki duyguyu, kendibama kal-demleni halini, gvendiim, byk ak duyduum insan-larla babaa kalmay, birlikte yemek hazrlamay, dnya ve bizim hak-

kmzda konumay, benim iin nemli olan anlar, nesneleri karponlara bakmay, sonra hazrlanmay, bedenimi ve ruhumu bir sonrakigne hazrlamay sevdim.

Ama bir yandan da bu evin snrlarn bildim. Kapnn ieriye vedarya baka trl aldn, bizi ieriye alan duvarlarn kimleri dar-da braktn da Oraya hi kapanmadm. Kendimi baka mekanlara,baka evlere, baka hayatlara, baka olulara altrdm.

Byle olunca, arada bir biriktirdiklerimle ve ok sevdiklerimin birik-

tirdikleriyle beni bekleyen evime dnmek, orada yeniden demlenmek,anlar tazeleyerek bilinmeze almak, ne diyeyim, glendiriciydi.

Sonra baka ehirlerde, baka lkelerde, baka mekanlarda, renci-lik ya da araylar iin kk, geici evler kurdum. Yava yava eviminsnrlar geniledi, ok daha engin bir alanda gz kapal yryebilmeyi,emekle snanm dostluklarla yzer gezer mekanlarda baka varolu de-neyimleri yaamay rendim.

Birbirine eklenen, dalan, sonra yeniden kurulan eitli znelemesreleri iinde pek de dar olmayan ama bana hep dar gelen mekanmnsnrlarn genilettim. Tandk, benim izimi tamayan mekanlarda kay-bolmay, ritmini renmeyi, ayak uydurmay sevdim.

Ama arada bir oturacam, kendime geleceimi, Lvinasn tabiriy-

le, bir mltecinin topraklarndaym gibi, evime geri ekileceimi bile-rek. Anlarm biriktirdiim evimin, sevdiklerimle birlikte beni bekledi-


6/57

6

inden emin, bir yandan gizli kahvehanelerini, zel mekanlarn, kmazsokaklarn, sr kelerini adm adm bildiim stanbulda sisler olmadankayboluyor, dalgalarn zerinden kayp sahile atlyor; bir yandan da di-

lini, reekslerini tandm, kendini ifade aralarn, politik irade me-kanizmalarn kullanabildiim, sylediim szn ya da attm admn,

tarihsellik iinde nereye oturduunu, kimin nasl alglayacan az okbildiim bir lkede politik varoluumu srdryordum.

Hayallerim peimi brakmyordu ama. Evin, insana sunduu rahat-lk dnda, snrlar izmek demek olduunu biliyordum nk. WalterBenjaminin, evi gizli ve gvenli bir alanda, bir kutuda yaamak olarak

deerlendirmesi kafam kartryordu. Deleuzeden esinlenerek yersizyurtsuz bir varolu nasl mmkn olur sorusunu hep soruyordum.

Evlilii, klasik aileyi, gndelik yaamn zorunluluklarn, bir evcille-tirme mekanizmas olarak evde varoluu reddediim bundand. Birbiri-ne benzeyen eyalarn doldurduu konutlarda oturmak, ayn televizyonprogramlarn seyredip parkta birlikte gezinen herkes gibi olmak is-temiyordum.

Bir dnem sokaklarda yaamam, her gn baka yerlerde, evi olma-yanlarla birlikte sabahlamam da bu felse arayla pek ilgisiz deildi.

Ama yersiz yurtsuzluun da bir yeri vard. Gebelerin, getikleri yolla-ra ayak izlerini, dallara baladklar kk bezlerini braktklar gibi, bende mekanlar aras g ederken, kendi ritmimi yaratyor, hangi rzgarlararkama alacam reniyor ve tekrar edeyim: gzm kapal salnyor-dum.

ok dyordum. Hep dyordum. Oram buram kanyor, bazenkafa st aklp lecek gibi oluyordum. Ama rzgarlar tandkt, dost-lar yanmdayd, hemen ayordum yelkeni.

stikrarl olarak genilettiim snrlar iinde ok da kapal olmayankeiere, mucizelere, spontan bulumalara ve eylemlere izin veren birmekan yaratmtm. Yaratmtm, diyorum. Tabii ki tek bana deilama bu kolektif yarat sreci iinde kendi seimlerimle hangi snrlar

ne kadar genileteceime kendim karar vermitim. Kendi gcme, g-

szlme ve hayallerime gre.


7/57

7

Sonra birden koptum.

Birden kendimi, dilini bilmediim, rzgarlarna aina olmadm,

reekslerini tanmadm bir mekan iinde buldum.

Evim, orda, uzaktayd. Ama yasakt.

Bana yasak olan, bireyler yarattm, kendi izimi kardm yer. Oizden ayrldmda, sadece evden deil, kendimden de uzaklatm.

Dnemedim. Dnemiyorum.

Boluk ve snrszlk

Mesele yaanan mekanlar ziksel olarak bilmek deil sadece, kendivarln o mekandaki dinamiklere yabanc hissetmemek, ev hissi. Benstanbulda tm dinamiklere hakim miydim? Hayr. Tahakkm iliki-lerinin kuatmas arasnda, her yer global bir igal altnda olduu iin,doduun mahalle ya da altn sokakta da seni evreleyen dev or-ganizmalara hakim olamyorsun. Ama bir fark var. En azndan daha iyitanyorsun. Kiminle ne kadar hareket edeceini, hangi tahtaya basaca-n, hangi sokan kmaz olduunu daha iyi reniyorsun. Bu, direni

gcn arttryor mutlaka. Peki ayn zamanda evcilletiriyor mu?Belki de ben rotam buraya evirecektim bir gn. Gn gelir, insan

kendi rettiklerinden, birikiminden, hereyinden uzaklaabilir.

Ama zaman kendi belirler, neyi nerede, nasl brakacan, neyitamamladn, neyi tamamlamak istemediine karar verdikten sonra,gidebilir ve kendi snrlarnn dna kayabilir. Bu kayla, koparlma ara-snda ciddi bir fark var. ieklerim susuz kald, her sabah ekmek verdi-

im kular, gn ar yemek tadm yal arkadam, baheme ektiimzeytin dan


8/57

8

Okumaya baladm roman, yazdm makale masamn zerindekald. Annemin fotoraar, eski dostlarn hediyeleri, sk sk ap oku-duum mektuplar, yeni balattmz kampanya, eylemde yapacam

konumake banda bekleyen arkadalarm Benim evim onlard.Evim yarm kald.Niye ki imdi?

Olabilir. Hayat bunlardan ibaret deil ki. Dar mekanlarda karnakan olanaklar, ayn zamanda seni kuatan zincirlere dnmyor mu?Sen evine, ehrine, lkene domadn ki, dnyaya geldin.Yaayacan veher an kaybedebilecein u kck hayatn tanmad mucizelerini,deneyimlerini, yzlerini, kulvarlarn kefetmek daha gzel deil mi?

Zorunluluk olmasa, zor evirirdin rotan sen uzaklara. Zeytin dele-ri, yemek gtrecek arkada, yaplacak konuma bitmezdi. Ve sen hep

eksik kalrdn. Ama imdi bak, aradan bir sene geti. Daha nce tan-madn hayatlarn iinde sz sylemeyi, elenmeyi, alamay, sevime-yi, ba kurmay rendin. Sarlp hi brakmamak istediin insanlarlakarlatn. Hatta kk de olsa, bir yelkenliye binip dmenini rzgarabraktn da batmadn.

Batmadn da ne, kabul et, sevdin bu yollar. Hayal bile etmemi ol-duun karlamalar. Eskiden ok uzak sandn deneyimlerle bulu-

may. Dinlemeyi. Anlatmay. Bu kadar uzak olanla bu kadar ok heye-canlanmay. Bu dnyada, misarmi gibi deil, kendi evindeymi gibi,sere-serpe yaylmay.

Duydun mu, 12. yzylda Saksonyada yaam olan kei St.Victorlu Hugo ne demi : Memleketini gzel bulan insan daha yolun

bandadr; her yeri kendi yurdu gibi gren insan gldr; ama btndnyay yabanc bir lke gibi gren insan mkemmeldir. Yaa, evdedeil ama ordan uzaklanca srgn olduunu anlyorsun. Srgn oldu-unu anlamak, bambaka bir varolu hali deil mi ? Kendini gvendehissetme duygusunu kaybedince, sana imdiye kadar gvenlik salayansembollerden, balardan, kalplardan, alkanlklardan da uzaklayor-sun. Ve bu uzaklk, seni bolukta brakyor ama dncenin ufuklar,grmenin snrlar da geniliyor.

Evde kalsaydn, bunu renemeyecektin.


9/57

9

Benim evim nerede ?

lk geldiimde hi evim yoktu. Kocaman valizle dolayordum o

evden bu eve. O ehirden bu ehre. Dnya benim evim diyordum.Pek yle deildi ama. Bir Yahudi-Alman olan ve savatan sonra lkesinedndnde bir evinin olamayacan anlayan Adornoyu okuyorduminatla. Mlteci olarak uzun yllarn geirdii otel ya da pansiyonlardakendi ikametgahna sahip olmann sorumluluunu tamadan yaayan

ve Evler gemite kald Yanl bir hayat doru ekilde yaanamazdiyen Adornoyu. Sorular. Sorular. Artk modern hayatn tm insanlar,evinde ya da dnda, yersiz yurtsuz deil mi? Yeni yaam, kkszlk,

tarihsizlik, dnszlk zerine kurulmuyor mu? Herkesin tekine ya-

banc olduu, kimseyi evine kolay kolay almad, yollarda kimseyi tan-mad, hereyin ok yakn olduu kadar ok uzakta olduu bu hayat-ta evin snrlar da iyice klm, o kck snrlarda, televizyon vemarket malzemeleriyle ev, Tautun deyimiyle bir yerleim makinesinednmemi midir? O halde evden uzakta olmann yeni anlam nedir?

Hala peini brakmadn felse araylarm anmsayarak Yersizyurtsuz varoluun ufkunu geniletmesine izin ver, duvarlardan kurtul-dun ite. Kollayacan, dndrecein, kaplumbaa gibi seni yavalatanbir evin, srtna yklenen sorumluluklarn yok ite! Her yer senin evin.Byle yaamay renirsen, istediin zaman, istediin yere gidebilecekolmann rahatl iinde varlk durumun bambaka bir hacim ve derinlikkazanr. Unutma, topya evden uzaktadr ! diyordum kendi kendime.

yle olmad ama. Elimdeki koca valiz gitgide arlat. Gittiimyerlerde eyalarm asacak dolaplar da olmadndan srekli valiz boal-tp valiz yerletirirken buldum kendimi. te yersiz yurtsuzluk !

Hayr, tutunduum teori bu deildi tabii. Savan, iddetin yoksulbrakt milyonlarca mlteci Yitirdikleri yaamlarn, evlerin ardndankesintili bir hayata mahkum olanlar, arkalarnda yangn yeri brakan-lar, evleri balarna yklnca bir ka para eyayla kaanlar, yoksulluunpenesinden kurtulmak iin snr tellerini aarak gittikleri lkede kaakyaayanlar Sava ve yoksulluk srgnleri, yersiz yurtsuzluun olanak-

larn deil, yoksulluu, gvencesizlii, dilsizlii, aresizlii ve bitmeyenhasreti yayorlar.


10/57

10

Srgn deneyimini olduka ar yaayan halklardan biri Yahudiler.Berlinde Yahudi mzesi var. Avlusunda bir ant. Srgn Ant. eitliduvarlarla birbirinden ayrlm, dehliz gibi birbirine kan yollar i-

ne giriyorsun, ban dnyor. Birka adm atyorsun, beynin bulanyor.Matematik hesabn yle bir kurmular ki, yer eik, duvarlar eiky-rynce dengen kayboluyor. Ayan bastn zemini, evrendeki yap-lar hissedemiyorsun. Alk olmamakla alakal olabilir. Belki hep yleyollarda yrse insan, alr. Ama bu kck ba dnme deneyimi bilesrgn psikolojisini ok iyi anlatyor.

Bastn topraa hakim deilsin, eikmi gibi. evrendeki insanlar-

la, yaplarla, kurumlarla ne kadar ne yapacan bilemiyorsun. Eikmigibi. Bu kt bir duygu. Ba dndrc. Mide bulandrc.

Sonunda hamilelik lan yok ama. Doum yok, doum olmas iinbu bulantdan kurtulman lazm.

Srgnn evi yol mu?

Ben de bu bulanty yaadm. imdi azald ama hala gemedi. Yinede kendimi tam olarak srgnde hissetmedim hi. Srgne, eve, slayadair iirler, arklar, eskiden olmad gibi gzlerimi slatyor ama im-diki varoluumun tek tanm srgn deil. En azndan tek boyutlu birduyguya gmlmedim.

Her yerin, evin ya da darsnn olanaklar, snrlar, dertleri baka.

Ya altnda kalyorsun ya da rzgarla oynap buluyorsun bir yol.

Snrlar derinlemesine ya da enlemesine geniletmek, evinde, uzak-ta, her yerde mmkn. Heideggerin dedii gibi, evimiz; yuvamz diye-bileceimiz bir yaknlktr, bizim yeryzyle olan bamz, dnyadakikemizdir.

Bu ke, yollarda oluur. Yollarda yrmeyi rendike evini kaz-

yorsun aslnda. Belki de tek bir ev kazlmayabilir. Bir insann pek okevi, pek ok yuvas olabilir. Bana hala sorarsanz, elimde dmenim var,


11/57

11

rzgarlarla yeniden oynamay rendim lan ama dmenimi benimdediim, zlediim evime doru kramyorum.

Ama belli olmaz, belki rzgar baka eser, sular durulur. nemli olandenizde, yelken amak. Mekann sonsuzluk olduunu bilerek.

Herkesin yolu ak, rzgar bol olsun!


12/57

12

BYTTMZ HEDYE

O doduunda daha bir buuk yandaymm. Gelmedenannem beni hazrlam. Mays aynda doacan bildiinden,bana Anneler gnnde hediye bekliyorum senden diye tekrar-lamaya balam. Erken konumaya balamm, ama hediye nedemek, nasl alnr, bir trl anlamamm herhalde. Seydanndoumu yaklatka annem bana hediyeler vermi, bak u kadarzaman sonra sen de bana bir ey vereceksin demi. Tarihleri ak-lmda tutamayacak kadar kkmm ama doum yaklatka

annemin tekrarlar oalm. Sonra Seyda gerekten annelergnnde domu. Masal gibi. Sonra beni hastaneye getirmiler,annemin zerine brakmlar. Yannda bir bebek. Annem benitutmu ve tatl sert bir ifadeyle sormu: Aldn m hediyeni? Bu-gn anneler gn. Ben aresiz bir ifadeyle ve utanla bakm-m. Sonra tutmu beni, sarlm : Bu sefer ben sana bir hediyealdm. mr boyu saklayacaksn onu. Ama bundan sonra heranneler gnnde sen bana hediye alacaksn demi ve Seyday

bana uzatm. Onun, benim en byk hayat mkafat olacananlam gibi sevinten lk atmm. Sarlmm hemen, Sidaabebek diyerek sarmalamm. Sonra o benim bebeim olmu,aladnda aladm, gldnde gldm. Masallar anlat-tm, masallara birlikte inandmz, birlikte yaadmz arka-dam. Renkli orapl kck ayaklarna baknca iim erirdi.Bydler ama hala eriyor. Yllar, annemin zerimize sald b-yy azalacana oaltt. Emek yapt bunu. Emek. Biliyorum

ki, sevgi emektir sz ok gerek.

Yazmak da kyar ya bazen. Rengini datr, akordunu bozar haya-tn. rmcein ince alarn zedelemeden nasl dokunursun ona? Naslbakalarnn dokunmasna izin verirsin, nasl bir yol aarsn, nasl ya-zarsn?

Bir de mahrem diye bir ey var. kimizin arasnda zel olan. Sand-

mzda saklamak istediimiz. Denetime, tketime salmaktan, bysnbozmaktan sakndmz.


13/57

13

Bozar mym? Kymetlimin, onunla aramzdaki kz kardeliin hak-kn verebilir miyim? Anlatmay beceremezsem ne olur, o kymetindenne kaybeder? Bir eycik kaybetmez.

stelik bu deneyimin sadece bize ait olmayan bir yan var. Kur-duumuz ilikinin toplumsal ve politik sonularn paylamalyz. o-cukluumuzdan beri, kalarmz atp dndmz ama tanmlaya-madmz eyi yazmalyz. Aramzdakini. Yarattmz. likimizi. Kzkardeliimizi.

Aramzdaki? Yarattmz? likimiz?

Kz kardeliimiz?

Bu kelimeler ne tuhaf. Ba baayken telaffuz etsek, hemen glmeyebalarz. Aramzdaki iliki Dil lan karp dalga geeriz herhalde.Neyse, kavramn bulamazsak da, dediim gibi ok dndk stne.

Kz-kardelik. ncelikle geleneksel kullanmyla kan ban iareteden bu kavram, daha kklkten beri iimize sinmedi. Sonradan kanbam olmayan kadnlarla aramzda kz kardelik kurmay sevdim amaSeydamla ben, samadk nedense bu kavramn iine.

Hangi kavrama sdk ki? Ne sar ki kavramlara? Biliyorum, konuo deil.

Kkken, ok kkken ellerimizi enelerimize koyar, melir-dik. Azmz bkerek, gzlerimizi dar frlatarak derdik ki heyecanla:

Milyonlarca yumurtann arasndan kmz. Bizi karlatran tesad-fe aarak sarlrdk. Yavumhep atard kalarn marka: Ya benimki

deil, baka bir yumurta atlasayd, ya ben deil, baka bir bebek, bakabir karde dosayd

Onu da byle sever miydim? te sana kocaman bir soru. Aramzdabyle bir ey olur muydu? Biz parmak kadar iki karde, gzlkleri bu-runlarndan den iki drt gz velet, oturup kan ban, ortamn etkisi-

ni, kendi biricikliimizi ve iradelerimizi didiklerdik.


14/57

14

Aramzdaki sevginin zemini ne? Karde olunca, yani ayn karndanknca igdsel bir sevgi mi oluyor insanda? Dudaklarmz bkp ba-mz sallyorduk iki yana. Yok, bizimki sadece igdsel deildi. Anne-

miz, babamz ne kadar etkilemiti? Birlikte yaadmz onca olay? Tabiisonra bydk, yere melmeden, ellerimizi enemize koymadan, gz-lerimizi kocaman amadan tartr olduk. Artk daha ok cevabmz var.

nsann kendi yaadn analiz etmesi ok zor. Ama kendi kz kar-delik deneyimimden kardm bir ka dnceyi paylaabilirim.

Kendinden kmak: Vallahi de Sevgi Emektir

Sevgi emektir. ok beylik geliyor kulaa. Ama baka trl ifade ede-miyorum.

yle ki:Kz kardeim benim ilk arkadamd. Kendimden kmay,bir bakasnn varlndan heyecan duymay, o varla sayg duymay,onun biricikliini anlamay Seydadan rendim. Annem, babam veevremizdeki baka gzel insanlar da vard tabi. Onlar da ok sevdim.

Ama ben bit kadarken, daha bir buuk yandayken hayatma giren bukck varlkla birlikte bydk, birlikte aladk, birlikte sevindik, bir-

likte istedik, birlikte hayal kurduk, sorular sorduk, birlikte yant aradk.

Srlarm ilk ona anlattm, ilk onun srlarn dinledim. Yeni ren-diim her eyi onunla paylatm. Uydurduum masallar ona anlattm,sonra onu uyutmak grevi benim oldu. Masalsz uyumuyordu nkyumurcak. Onunla oaldm, kendimden ktm, kendi dnyam onundnyasna sardm. Vermeyi, bakas iin almay sevdim. Kendi dm-da bir varln dertlerini, hayallerini, mutluluklarn iimde, yreimde,midemde hissetmek onunla balad. kimizin de birbirine rettii ennemli ey buydu. Birbirimizin sevme kapasitesini, kendinden kmakapasitesini byttk.

Bu deneyimden bugne kardm ilk ders, sevmenin renilen,bytlen bir ey olduu. Reetesi yok ama verdike, emek harcadkasevginin nasl bydn ok iyi biliyorum. Bunu sonra baka iliki-

lerde de yaadm. Ortak deneyimimiz sayesinde bakalaryla da mutlu,gzel arkadalklar kurabildik. Biz anslydk, iinde doduumuz or-


15/57

15

tamda bu enerjiyi aldk fazlasyla ve kendimizle, yakn evremizle bo-umadan bunu rendik. Rahat baladk, gzmz sevmenin, ver-menin, fedakrlk etmenin, dnmenin ok doal olduu bir ortama

atk ama sonras zordu. Sanrm imdiki sevgimizin temeli bu zorluk-larla atld. Biz bydke masalmz romana dnt. Ve yazar srekli

baka eylerle snad sanki bizi. Biz ise vermeye devam ettik ve verdikebyttk sevgimizi. Mutluluun srr buymu, birlikte rendik. Sevin-ce, paylanca mutsuz olmuyorsun. ok ac ektik, acdan boulacakgibi olduk, hala da yle ama mutlu kadnlarz biz.

12 Eyll ncesinin hareketli ikliminde nasl heyecanlandmz, so-

rular sorduumuzu hatrlyorum. Pek ok eyi birlikte kefettik. Ev-deki tartmalar, sokaktaki yryler, masallarla birlikte inandmz

idealler. zgrlk, adalet, sevgi, fedakarlk Sonra askerlerin evimizegeliiyle balayan 12 Eyll gnleri. Babamzn gtrl. Anneminkoluna yapmamz. Anneme tutunmamz. Onun gzyalar. Ameliya-t. Para sknts. Eski gnlerin kayboluu. Cezaevleri. Gr gnleri.Evdeki bulumalar. Kenan Evrenin konumalar. Dardaki bambakaortam. Okul, sokak, komular Evdeki ve dardaki mzik. Evdeki ve

dardaki iklim. elikiler. ok kktk ba etmek iin.

Ama iki ayr dnyaya girip ktktan sonra, buluuyorduk ya, anlat-yorduk ya olanlar birbirimize. Byle dayandk.

ki kk ocuk bir masaln, yok yok bir hayatn iine dtk. kiakn kz karde, lkenin, evremizin, sevdiklerimizin, ailemizin zorlugnlerini birbirimize tutunarak yaadk. Ka yangn yerinden el ele k-

tk. Atelerden birbirimizi ekerek. Kendimizden ok birbirimize z-

lerek. Bir deil. Be deil.

Zorlu dnemlerden getik. Birlikte direndik. Zulm, duyarszl,dayanmann gzelliini, akp giden zaman birlikte yaadk. Sadecesessiz bir tanklk deildi bizimkisi. Birlikte gzel lmler izlemek gibihi deil. Yaadk nk. lkemizin, dnyamzn, iine doduumuztoplumun gerilimlerini admladk. Karamsarlmzda da iyimserlii-

mizde de birbirimizi drtmeyi rendik.


16/57

16

Birbirimizi grr grmez sevmi olmaktan dolay ansl iki bzdk,mucizelerine sndmz hayatn karmakln ve aclarn birlikte ke-fedip, birlikte ararak daha ok yaknlatk.

ok iyi tantk bu arada. Nasl ekillendiimiz, nasl renklendiimizigrdk, baz yerlerimizin ne lde katlatn. Bir bakasyla oal-mak gzelmi. Anladka yreimiz de geniledi sanki.

kimiz de liman olmadk. Kap snlan bir garaj olmadk birbi-rimize. Hangi elimizi hangi rzgara srmek lazm, bunlarla boutuk.Kavga ede ede. Kafamzn, aklmzn kesindeki krntlar paralaya pa-

ralaya. Gzyalar iinde. Scack kucaklarken, sarmalandk.Tek kii olmaktan byle ktk. Verdiimiz eyin dierinde nasl de-

itiini, baka bir hal aldn grp bunu kabullendik.

Evet, verdiimiz ey dierinde baka bir ekil alyordu. nk bizayn deildik. Kk yalarmn artan bilgisiydi bu. imdi dahaiyi anlyorum ki, baka bir varln, seninle i ie gese de kendi b-

tnln olduu da renilecek bir eydir. Ben bu konuda ilk dersiSeydadan aldm.

Dersi veren Seyda deil, bakas olsayd bu kadar hzl renir miy-dim, bilmiyorum nk beni hi brakmayan ama asla srklenmeyen

ve srklemeye de almayan kardeim, drstlyle, sadelii ve tu-tarllyla ilikimize yn verdi. . Patikalarmzn birbirinden ayr oldu-unu, ama birlikte akabileceini birlikte rendik. Bana benzemeyen,beni srekli eletiren, srekli uyaran, srekli baka ayrntlar gren birbaka varlkla bydm ben. O varl ok sevdim, o beni ok sevdi.O varlkla i ie getik. imde erimeyen, beni iinde eritmeyen kz-kardeim sayesinde bakalarnn varlk btnln, biricikliini sadecegrmyorum, hissediyorum.

Bir deneyim baka bir deneyime yol ayor: Kzkardeimle kendim-den kmay renince, baka kzkardeliklere, dostluklara da aldm.

Kadn milleti byle; bir ald m tutmak zor.


17/57

17

Snrszlk

Hatrlyorum, annemi hep uyarrlard. Hem de bizim yanmzda:

ok martyorsun, gsz olurlar sonra, hayatla ba edemezler

Dinlemezdi. Aslnda bizimki martlmak da deildi. Saygmz vardnk ama mesafemiz yoktu. Srekli kucaktaydk. Lise alarnda bile.

Tekerlemelerle, ak kokulu laarla sevilirdik.

Pek gsz olmadk galiba. Sevginin snrszln deneyimlemekgcn de snrlarn geniletiyor bence. En azndan ben byle yaadm.

Bana nasl sevgi gsterildiyse, aynsn kardeime, kzkardeime akt-

tm. Seydam da ok marttm. niversite yllarnda bir sene beraberAnkarada kaldmzda, sabah kahvaltsn da hazr bulurdu, akam ye-meini de.

Sonra ne oldu?

Anlatmayaym, Trkiye kamuoyu, zellikle Amargi dergi okurlar

biliyor. Ben cezaevine girince ikinci niversitesini okuyup avukat olanSeyda, on yl akn bir sredir, hem de gittike artan bir biimde,skntlarmzn ykn en ok stlenen kii oldu.

Babamn gz, eli, aya oldu. Benim davamn derdi onun omzun-da. Yaplmas, yaplmamas gerekenleri benden ok o dnyor.

Annemi ve kendimi getim. Kzkardeimden yola karak sylyo-

rum. martlmak insan mark yapmyor her zaman. Aldn kadarvermeyi de biliyorsun. Sevginin, fedakrln, efkatin snrszl, yapa-bilirliklerimizin de snrlarn geniletiyor. Duyarl oluyorsun tabii amakolay yklmyorsun. Temeline, hamuruna kolay su kamyor.

Kadnlktan geen kardelik

Seyda erkek olsayd, yani kzkardeim deil, erkek kardeim olsayd

ne olurdu? Yine anneler gn hediyesi olarak bana uzatlsayd?


18/57

18

lk bata bir ey fark etmezdi tabii. Bebek Pnar, cinsiyetini dn-meden, bilmeden heyecanlanm kucana verilen kendinden kkbebee.

Ama sonra rendik. Cinsiyetimiz birlikte dank etti kafamza.

Mesele ikimizin de kukusu olmas, bir zaman sonra o kukudan kanakmas, memelerimizin kmas deildi. Belli bir yata ada yapmamz,ben daha ssl olsam da ikimizin birlikte kyafetler denememiz de de-ildi. Ayn dolaptan ayn giysileri giymek? O da deil. Sokaa kt-mz andan bamza benzer eyler geliyordu. Okulda, girip ktmz

meknlarda ikimiz de ayr ayr rendik: Kadnz.Bu rendiimiz eyi bugnk kafayla tartmadk tabii ama her

duygumuzu, sorumuzu paylatk. Reekslerimiz ve cevaplarmz aynolmuyordu genellikle. Ne gzel, tartyorduk.

O erkek olsayd, baka trl olurdu ilikimiz, oras muhakkak. Dahayakn ya da daha uzak demiyorum, baka etrelleri olurdu.

Kadn olmak yetiyor muydu peki? Kadnlarn ilkokuldan beri, iftift gezdii, ele ele dolap birlikte tuvalete gittii zamanlarda okulluolduk. Birbirlerine iki gnde en iyi arkadam diyorlar ve sevgili-ai-le ilikisine hazrlanr gibi balyorlard gbeklerini. Sonra kslkler.Dedikodular. Bu kzlarn birbirine ihtiyalar vard, iyi gzel ama ks-kanln, rekabetin, egoizmin eiini birlikte atlayp arkadala devamedebilenler ok azd.

Seyda ile biz yle olmamtk ve bu yapk halin iindeki fesatlklar,kskanlklar, karlkl kullanma duygusunu seziyordum. Belki bu yz-den, erkek, kadn, ok arkadam oldu ama kimseyle yle yapk ikizolmadm. Ama kzkardelik deneyimimin muhtemel etkisiyle, bugnekadar hayatm belirleyen dostlarm daha ok kadnlar oldu. Yam iler-ledike, evden ktka, bambaka ortamlardan gelen kadnlarla yakn-latm. Zordu, kolayd.

Kzkardeimden daha ksa sre iinde, daha az deneyim iinde yo-unlamak, anlamak, anlatmak Yeni bir varl tanmak, ona hazrlan-


19/57

19

mak, onu kabul etmek ve sevmek. Yani hep emek. Buna alm amadil fark yolun zerine bir sr ta, kaya, amur brakyor. Talarn birksmn tanmyorum.

Yaralarmzn sebebi, kan, ilac da bakaym. Seyda ile biz ok zor-luk yaadk. Ama ayn kadnn bacaklar arasndan szlmtk. Aynsnftan, ayn sosyal evreden, ayn koullardan geldik. Aile, politik arkaplan, olanaklar hep ayn. Bunlara verdiimiz tepkiler farklyd sadece.Buna almak bile nemliydi ama bambaka arka planlardan gelen veen nemlisi aslnda eit olmadm kadnlarla eit bir iliki kurmaya a-lmak daha byk i.

Erkekler birlikte ada yapmyor. Cinsel deneyimlerini, dertlerini,aresizliklerini bu kadar rahat paylamyor. Kadnlar arasnda kaplaramak daha kolay. Btn mesele odaya girdikten sonra balyor.

Odann iinde nk tm tutsaklk. Btn mesele o odada otur-makta inat etmek.

nat etmek ne demek? Arandaki eitsizlikleri, farkllklar grpatmal, geliimli, dnml bir sevgi bytmek. Dnmen lazm,dinlemen lazm, sorman lazm, tartman lazm, deitirmen ve dei-men lazm. Emek. Emek.

Bir de zaman fazla yok. ocukken kakasn grmemisin, ayaklar-n sevmemisin, birlikte aresizce bakmamsn. Hayal ettim. Kakas-n, ayaklarn, dizlerindeki yaralar.

Feminist olduktan sonra daha kolay inat ettim. Grnenin arkaplanndaki aclar, skmay anladktan sonra kadnlarla birlikte kknargibi, nar gibi arkadalklar kurduk. Yorulduk. Yorulduka deitik.

Yorulduka anladk. Anladka sevdik. Sevdike yine deitik.

Ben sevdim bu ii.


20/57

20

POLTKA HAYATTA

Son derece kiisel bir yaz yazyorum. Neredeyse yllardr evirip e-

virdiim sorularm paylamak iin. Politikaya, zgrle, mutlulua,varoluuma ilikin sorularm... Kendimi bildim bileli, politik olarak ta-

nmlanabilecek bir ortam iindeyim. Adalet ve zgrlk mcadelesinin,eitli aclarla da olsa nasl yrtldne, bu mcadele iinde varolu-nabildiine, ayakta kalnabildiine yakndan tank oldum. Bydke,yaadm sorunlar, birok insan gibi beni de kstlayan zincirleri kr-mak ya da amak iin, politik mcadele iine girdim. Bu deneyim iindebazen srklendim, bazen eyledim, kimi vakit zne olma deneyimini

yaadm ve imdi olduu gibi, ou zaman da sorguladm. Hele lm-

le en az bir kez tantktan ve yaamn hakikati karsnda rperdiktensonra tm varoluunu, varolu arayn, zneliini ister istemez sor-guluyorsun... ine dtmz, sonra ocuksu bir hayretle kefettii-miz hayat iinde srklenmemek iin. iirleri, arklar, okuduumuzromanlar ya da bizi zulme ve adaletsizlie kar bakaldrmaya ynel-ten ilk heyecanlar dnyorum. Bakaldr iinde yanyana geliimizi,birlikte yaplan ileri, eylemleri, tartmalar ve rgtlenmemizi... Heye-

canla, iirle, mzikle baktmda tm bunlar bana g veriyor. Varolugc, yaam heyecan... Ama ben bu tablonun iindeyim. Ve ierdenbaktka baka eyler de gryorum.

Bildiiniz eyler ite: Alkanlklar, srklenmeler, hazr iliki kalp-lar, iktidar mcadeleleri, yabanclalan ilikiler, teknikleen almalar,bunalan insanlar, mutsuzluklar... Neden? diye soruyorum.

Neden dardan baktmzda heyecanlandmz tablo, iindeykenher zaman ayn hissi yaratmyor? Politika yapan zne srklenir mi?Teknik zorunluluklardan, alkanlklardan bunalr m? O zaman yaplanpolitika mdr?

Bu sorulardan esas soruya varyorum: Neden politika yapyoruz?Bu soruya nasl yant verdiimiz ok nemli. yle diyebiliriz: Zulmetank olarak baka trl yapamayacamz iin. Adalete, zgrle, mut-

lulua yaklamak iin. Yaam gzelletirmek iin. Ksack hayatmzdaanlaml, kendimizi iyi hissetmemizi salayan bir eyler yapmak iin.


21/57

21

Aristo Btn insanlar mutluluk arar demi. Gelgelelim, insannmutluluk arzusu btn dnya ile atma halindedir[1] Yoksunluklar,adaletsizlikleri, iddeti kefettike kendi kendimize soruyoruz: Mut-

luluk mmkn m? Kimimiz bu soruya olumsuz yant verip boyuneerken kimimiz mutluluk iin mcadele ediyoruz. Nasl? Dnyaynasl grdmze, sorunlar nasl tanmladmza gre farkl yollariziyoruz kendimize. ok para kazanp, ok gl olup egemenliinimknlarndan yararlanmak da bir yol, aza tahamml edip kretmekde... Bir de ksack varolu macerasn gzel yaamak iin adalet ve z-grlk ihtiyacn grenler ve bunun iin politika yapanlar var.

Bakalarn kurtarmak iin deil, dediim gibi mutlu olmak iin,herkesinkiyle derinden ve karmak balara sahip hayatn deitirmekiin, kolektif bir eylemlilik iinde varolanlar...

Arendte gre politik varolu, veri olan halden klmas, iinedoulan niteliin deil, kurulan, edinilen bir niteliin yaratlmas de-mek...[2] Politika eer, Arendtin tanmlad gibi insan zgrlnnaa vuruluu ise, politika yaparken hayatmz yeniden kuruyoruz,

kendi hikayemizin ya da masalmzn yazar oluyoruz. Yani ne yaptnya da neyin iinde olduundan ok, buradaki varolu biimin, varlkdurumunun kendini ortaya koyuu nemli. O halde, politika varolu-sal bir eylem. nsann kendi varoluunu kurduu bir eylem. Ama bueylemin varlk durumumuz iindeki anlamn unuttuumuz zaman, neolur? Hede ne olursa olsun, bir mcadelenin iinde srklendii-miz, yabanclatmz, altmz durumda, gerekten politik bir znesaylr myz? Evet, politik eylemin zgrletirici niteliinden bahsedi-

yoruz ama hayatla iliki kurmadan, sadece sonuca odakl politika ya-

pyorsak, nasl bir zgrleme deneyimi yayoruz? Eer hikayenin ii-ne gmlyorsak, hakikatimizi reality show format iinde gizliyorsak,hazr bulduumuz kalplar iinde srkleniyorsak, biz, hangi almaiinde olursak olalm, kendimize politik zne dememiz zor bence.

Yzyllardr ataerkil siyaset sahnesi, hayatn ok dnda. Herkes ad-na politika yaplan bu sahnenin aktrleri de bir eyleri kuruyorlar,ediyorlar ama bunu, kendi hayatlarnn, varlksal hakikatlerinin dnakarak, verili kalplarn iinden yapyorlar.


22/57

22

Biliyoruz ve yayoruz ki kalplarn dna kldka sahne geniliyor.zgrleme deneyimi de yle...

Feminizm, mevcut politik alan tasavvurunu olduka geniletti.zel olan politiktir tespiti sadece ev ii sorunlar, cinsel meseleleripolitikann konusu yapmakla kalmad, politikann siyaset sahnesinde-ki hakim tanmn ve pratiini de ykt. Bundan da nemlisi, kadnlar,ocuklar, sradan insanlar, snr dndakileri, yoksunlar, silikleri, so-run sahiplerini dorudan politik zne olmaya ard. Politikay daracksahnedeki politikaclarn elinden alarak tm salonu klandrd veherkesin bu piyeste oynayabileceini gsterdi. Dolaysyla feminizmin

at yoldan, tm iktidar ilikilerine kar zgrlk iin politika yap-mak, aslnda hayatn da deitirmekle Politikann konusu, gndemi,

alan geniledi. Daha ne

Evet, artk feminist perspektin dnsel ve deneyimsel birikimiylerahat rahat yle syleyebiliriz: Politika hayatta! Byle derken, politikahayattr sznn anmsatt gibi politika ile hayatn kendisi arasn-da bir zdelik kurmaktan ya da hayatn btn vehelerini politikle-

tirmekten baka birey sylyoruz: Politika herhangi bir toplumsalsoruna el atmak deil, bu sorunun hayatmzla-varoluumuzla bantanmlamak ve bu badan elimizi ekmeden kendi mdahalemizi ger-ekletirmektir. zne olmak ya da zgrlemenin yaratcs olmak ba-ka trl mmkn grnmyor. Yani zgrleme meselesi dorudandoruya politik zne olmakla ilgilidir. Yoksa politik sorunlarla ilgileni-yoruz diye zne olmuyoruz. zgrlemiyoruz.

O halde, bir soru daha soralm: Geleneksel politikay bylesine altst eden feminist analiz, feminist harekette neleri farkllatrd? Femi-nist perspektie politika yapan zneler, bu deneyim iinde nasl bir z-grleme sreci yayorlar?

En azndan unu syleyebiliriz: Genel siyaset sahnesinde kulise at-lan pek ok sorun, kadn hareketi iinde daha kolay gndemleebiliyor.

Hayatmza, ilikilerimize, gndelik sorunlarmza daha ok doku-nuyor, daha ok sorguluyoruz.

Tabii ki politika yapmak zor bir i. ncelikle abuk sonu almak


23/57

23

diye birey yok. Gzmz yumup mutsuz olmamak iin gzlerimiziap ac ekiyoruz. iddetin tm hallerini yakndan gryoruz. Zulm-le karlayoruz. zgrlk alann geniletmeye alrken alkanlk-

larla, eitli iktidar sarmallaryla karlayor, zihinsel snrlarn deiikkelerine tosluyor, toplumsal varlmzla srekli yzleiyoruz. Buolduka zorlu bir sre. Ama heyecansz deil. Gleniyoruz, inisiya-tif gsteriyoruz, aa kyoruz, karlayoruz, hayatmz deitiriyo-ruz. Eylerken, rgtlenirken, sz sylerken hepimiz baka hikayeleryazyoruz.

Ama bazen, belki de ou zaman, kalemi brakyoruz. Hikayemizi

unutuyoruz. Eylemlerimiz, yaptmz iler rutinleince anlamn kay-bediyor. Hele profesyonelleen ve snrlar daraltlan rgtlenmeler iin-

de, bir irket alanndan farksz olunuyor. Geleneksel siyaset aynzamanda iktidar vaadeder. Maddi kar, stat ve sosyal iliki vaadeder.

Mekanizmalarn, yntemini geleneksel siyasetten radikal olarakayrtramad durumda, kadn kurtulu hareketinde de, son derecepolitik mevzular bir alma alanna, bir rekabet ilikisine dnebili-

yor. Baka kadnlar iin urarken, yanmzdakinden koptuumuz daoluyor. Bunun nedeni ise kendimizle bir alakamzn kalmay herhal-de... Belki de bu yzden artk feminist harekette bilin ykseltme birmasal gibi anlatlyor. Tabii hakkmz yemeyelim: Vaktimiz yok...

ktidar mekanizmalarnn snrsz glendii, duygularn smrge-letii, srkleniin, kayboluun anda, asl sorun politik bir alanagirmek deil, burada zne olabilmek... Hepsi birbirine benzeyen mega

kentlerde, srekli yenilenen iktidar mekanizmalarnn arl altnda bi-

reysel varoluu korumak giderek zorlayor. Bu toplumsallk iinde idnyamz, hayallerimiz ve enerjimiz eriyor. cat edilmi kimliklere s-km, izole edilmi, yabanclam, atomize olan varlmz, sokaklar-dan ve gndelik hayatn ayrntlarndan ou zaman kopmu durumda.Hzl dng, youn sinir uyarlmalar sonucu, d dnyayla ilgili dahaaz zihinsel enerji tketiyor, dsal ve isel itkilerin srekli deimesiyleduyarllklarmz da en aza iniyor. Kanksama iinde attmz mailler,yaptmz aklamalar, toplant gndemleri iinde bouuyoruz. Ayntarzda yryler dzenliyoruz, sloganlar hep ayn ritmle atyoruz.


24/57

24

Hakiki lmz aa karamyoruz. Akln kemiklemi tahakkmaltnda yaratclmz kaybediyoruz...

Bu politika m?Yaamyorsak politikamz ne kadar hakiki? Politikaya varolusal bir

an-lam yklemeden znelii nasl kurabiliriz? Gordon Childein dedi-i gibi insan tarihini yaparken nasl kendini yapabilir?

Yaptmz iten bir adm uzaklap bakalm... Biz eylem mi yapyo-ruz? Bir irkette ya da fabrikadaym gibi alyor muyuz?

al... Senin de olur! diyorlar ama sadece ok alarak ok zgrolamyoruz. nk genellikle yaptmz politika deil: almak...

alma, insanlar birbirinden farkllatran deil, aynlatran, onla-r sadece trn bir yesi olarak brakan, trsel ihtiyalarn doyurulmas-na tekabl eden ve zorunluluk kategorisine bal olan bir etkinliktir; bunedenle o, insansal zgrln ifadesi olamaz.[3] Norman O. Brown,tam da bu nedenle, alma yerine i kavramn kullanyor.[4] ktisadiakln her trden yoksunlua dayal bir kltr olduunu savunan Bernad

Suits ise, zorundalk artran alma yerine zevk alnrsa yaplanoyunu neriyor: Oynamak yerine yapmak istediin iin yaptneyleri yapmak; alma yerine de baka bir ey iin yaptn eyleriyapmak ifadelerini kullanabiliriz [5] diyor. Geri oyunu dier insanfaaliyetlerinden ayrt eden, amaszlyken, politika amasz yaplabilirbirey deil ama sanrm, bu amac yapmak istediin iin ve isteyerek,hissederek yapmak da insana oyun tad verir.

Adna ne dersek diyelim... , sanat ya da oyun... Politikaya varolu-

sal bir anlam yklediimizde hayatmzn tmn dntrme gcnekavuuyoruz. Srklenmediimiz, zgrln btnlkl bir sreolduunu bildiimiz, buna gre eylediimiz zaman zne olma inisiya-tini kazanyoruz. Topraa ayamz bastmz, gkyzn seyrettii-miz, bir aaca srtmz dayadmz, sevdiimiz, an arasallatrmadansadece yaadmz zaman ... Ne kadar zor olursa olsun, yaptmz i-lerin ayrntlarn karmadmz zaman... Ev ile sokan, gndelik ilemuhalefetin, peinden kotuumuz talepler ile varolusal ihtiyalarm

-

zn ban kurduumuz zaman... te o zaman benliimizin gelitiini,


25/57

25

dnyayla etkileimin hazzn yaadmz, bedenimizin etkin yaamnngelitiini hissediyoruz.

Politika gerekten hayata, hayatmza deiyor o zaman. Biz de varolu-umuzun znesi oluyoruz. iirli, arkl, mzikli bir varoluun...

[1] Brown Norman, lme Kar Hayat, Ayrnt, stanbul, 18[2] Toker Nilgn, Amargi, Say: 7, 38[3] Nilgn Toker, Hannah Arendt Neden Feminist Olamad, Amar-

gi, say 1, 65[4] Brown Norman, lme Kar Hayat, Ayrnt, stanbul, 96[5] Suits Bernard, ekirge, Ayrnt, 1995, stanbul


26/57

26

KENARDAKLERLE ALIMAK MI?

Yllar nce bir dergide okumutum. Adn unuttuum bir gezgin

fotoraf anlatyordu. Tibet dalarndaki ilgi ekici hayat fotoraf-

lam, ayn zamanda bunlar yklemiti. yklerinden biri Miaularaaitti. yle bir yk ki fotorafnn tm macerasn, belki de bizimmaceramz tersine eviriyor.

Miaular yaklak 30 bin kiilik bir kabile. Yaz k dada yayor-lar. Byk adrlar ve klk konutlar var. Tarm yapyorlar. Amanasl? Kadn erkek, gn aarmadan iki saat nce uyanp sslen-

meye balyorlar. Rengrenk giysilerle donanyorlar. Yzlerini, v-

cutlarn boyuyorlar. Ama her gn, baka ekilde Gnei kar-larken, hazrlanmak, gzellemek gerektiini, bunun bereketi etki-lediini dnyorlar. Deiikler yani. Bizim dmzdalar.Kenarlar keleri kurcalayp kendine ilginlikler arayan fotoraf,

Tibet eteklerinde, Miaularla karlayor. Grd manzara kar-snda dili tutuluyor ve hemen makinesine sarlyor Ama Miaular,deklanre basmasna frsat vermeden, onu byk bir adra buyur

ediyorlar. Yz in yazs gibi kark ve krk bir ihtiyar, gen ada-

ma hizmet ediyor, birlikte yiyip iiyorlar. Tabii bizim fotoraf Ne-den? diye soruyor: Neden fotoraf ekmeme izin vermiyorsunuz?htiyar sakin sakin anlatyor :

Siz beyaz adamlar, nce fotoraarsnz, sonra gelip dzen-lersiniz. Zapt edersiniz. Biz kendi tarihimizi yaamak istiyoruz.Sizinkinin bir paras olmay deil Sahi ne iersin delikanl?

Delikanlnn ilk aklndan ne geiyor biliyor musunuz? Vay beByle ilkel bir kabilede bu derece dzgn konuan bir ihtiyar Neilgin!

Bu tutuma pek de yabanc deiliz aslnda. nk fotorafnn elindekifotoraf makinesi de, bizim elimizdeki kalem de ayn ahlaki problem-le kar karya. Bir insan ya da bir grup insan, bakalarnn hayatna

giriyor, bu hayatn kaydn tutuyor, hi tanmad insanlara dair veri-

ler topluyor. Bu srete, hayatlarna girilen, kaytlar tutulan, haklarn-


27/57

27

da veriler toplanan insanlara ne oluyor? Onlarla nasl bir iliki kuru-luyor? Onlar bu srece nasl katlyor? Aratranla aratrlan arasndanasl bir iliki geliiyor? Aratrmadan iki taraf da nasl etkileniyor?

Bilindii gibi, sosyal bilimcilerin entelektel sorgulamalaryla birlik-te glenen, yeni seslerce oka dile getirilen ve yeni etik tutumla-

ra, yntem anlayna yol aan bu sorular, zellikle egemen olandanfarkl duran, dlanan, srekli mdahaleye ve iddete urayan deza-

vantajl toplumsal gruplara dair alrken ciddi sorunlar yaratyor.nk bu sorunlarn sz konusu gruplara etkisi daha ar oluyor.Bu makalede, lker Sokak: Bir Alt Kltrn Dlanma Mekn (SelekPnar (1998/2007),Maskeler Svariler Gaclar, stiklal Yaynlar) aratr-

mas rneinden ve eitli deneyimlerden yola karak, yukarda sordu-um sorularn yantlarn tartacam.

Ben, uzun zaman kenardakilerle altm. Her bir almada, ciddielikiler ve zorlanmalar yaadm. Bu sreler, en ok hata yaptm,n kabullerimle yzletiim ve kendimi sorguladm zamanlar oldu.

Aratrma ncesi gelitirdiim dnmselik iinde, teorik bir ereve,yntemsel bir yaklam, genel bir tartma ortaya kyor, yol beliriyor,

ben de buna gre kendimi konumluyordum. Yola girdiimde ise buerevenin hem beni ok rahatlattn, hem de algm snrlandrd-n kefediyordum. nk genel yaklamn ne olursa olsun, aratr-maya balamadan nce, uzaktan ve belli kavramlar erevesinde ba-kabiliyorsun, keleri belirgin olan bir algya gre yolunu iziyorsun.

Teorik olarak oluturduum ereveye ve duyarllklara ramen, her de-fasnda, kenardakiyle karlanca yeni eyler grdm ve daha ncekigrme biimimi sorgulamaya baladm. Aratrmann dayand teorik

n kabulleri, geerli saydm a priori varsaymlar ve kendi nyarg-

larm kefettim, bunlar zmleyerek ilerledim. Bylece ilk olutur-duum yolu genileten, kimi zaman da daraltan yeni patikalar amakzorunda kaldm.

Girmek mi zor, kmak m?

Yine yllar nce, bir grup sokak insannn, aratrmaclara ynelik tav-

rna tank olmutum. zellikle gen ya da ocuk olanlar, herkesle ko-


28/57

28

nuuyor, herkesten yardm istiyor, hatta samimiyet gsterileri yapyorama gazetecileri ve aratrmaclar aralarna asla almyorlard. Tesadfentantm, sonra beni de ok deitiren bir paylam iine girdiim, bir-

likte artc deneyimler yaadm bu insanlara dair hibir aratrmayapp yaynlamadm.

Benimle cmerte paylatklar dnyalarnn gizli blmeleri, iimdearatrma ateini yakmad deil. Ama yapmadm. Yapamadm. Ara-trmaclara kar o dnemki yaklamlarndan etkilendim, bu yaklamzerine dndm, kendime sorular sordum. Sonra kendimi hazr his-setmedim. Belki ilerde, baka eyler yazarm dedim. Kendi hakikati-

mi de iine aktacam eyler Sokak insanlar, aratrmac-gazeteciayrmn pek bilmiyorlard ama yaadklar kt deneyimler sonucu,kendilerine dair bilgi toplamaya gelenleri kovuyorlard. Kafalar bo-zuk olunca, fotoraf makinelerini nasl krdklarn da grdm. Ara-larnda geirdiim yllar boyunca bunun nedenini biraz anladm. Sokakinsanlar, ncelikle sadece kendilerine ait saydklar gizlerin ifa olma-sn, kendilerine kurduklar ve zor bela koruduklar dnyann deifreedilmesini istemiyorlard. En byk zenginlikleri saydklar, ayakta

durmalarn kolaylatran gizlerini, kendilerini kuatan ve hi gven-

medikleri dnyadan saknmalar gerektiine inanyorlard. Ayn za-manda, yaadklar iddet ortamnda u bilgiye sahiptiler: nsanlarnou karcdr nsanlarn ou ktdr Bu ktl, insanlarnkendileriyle iliki kurma nedenlerinden karyorlard. Yanlarna ara-trma yapmaya gelen birini hemen karc olarak tanmlyor, bizimzerimizden para kazanacak ya da bizi kt gsterecek diyorlard.imdi sokak insanlar iinde zellikle ocuklar, pek bu reekse sa-

hip deil. Onlar iin alan derneklerin, vakarn, oluumlarn artmasve polis operasyonlarnn, zel dnyalarna varlk ans brakmamasnedeniyle pek bir gizleri de kalmad. Onlar da gsteri nesnesi olmaysevdiler.

Ama bir zamanlar benim tank olduum dolaysz, dorudan tutumok nemliydi. Sokak insanlar aratrlmak istemiyorlard. Kendile-rini toplumun dnda gren, bedenini ve ruhunu toplumun p tene-kesinde hisseden insanlar, rahat insanlarn kendilerine tuttuu hertrl byteten fke duyuyorlard.


29/57

29

Bu fke her zaman Tibetli ihtiyar gibi bilgece ya da sokak insanlargibi iddetle ifade edilmiyor. Kendi iradesi dnda hayatna, varlnaynelik giriimlerden her insan rahatsz oluyor. Medyatik ya da aka-

demik herhangi bir aratrmada nesneletirilenler, bir sre sonra bunugryor. Bu durumu iselletirip doal kabul etse bile ya kayor yada grmeyi kabul ettii aratrmacyla arasna bir mesafe koyuyor.Bu, ok konuup konumamasyla deil, nasl konutuuyla ilgili birmesafe oluyor. ncelikle kendisinden beklenenleri sylyor, yani giydi-rildii kalb konuuyor. rnein madur edebiyat yapyor ya da hayalikimliin sinemograk ifadelerini kuruyor snrszca Bylece haki-kat rtnyor ve gerein gsterisi, reality show formatnda balyor.

O halde aratrma srecinde, herkesin, hele de dlanan, dezavantajlgruplarn nesnelemesine izin vermeyecek, etik sorgulamalardan ge-mi, bir yntem gelitirmek gerekir. Burada sorun sadece doru yn-temi bulmak deil, aratrmayla kurduumuz ilikiyi ve ortaya kan bil-giyi etik bir yaklam zerine oturtabilmektir. Merak ettiimiz insanlarnszlerini aa karmak ve aratrmaya katmak ama bununla birliktearatrmann nesnelliini, i tutarlln, hesap verebilirliini korumak,bilginin ilevi deil ama anlam asndan ok nemlidir.

Aratrlan nesneletiren yntemler, bilimlerin kurumsallamasnnarkasndaki iktidar zihniyetinin bir sonucudur. Kefetmek, zapt etmek,fethetmek iin yaplan aratrma, aratrlan nesneletirir. Bu nedenle,zellikle kenardakilere ilikin bir aratrmaya balamadan nce Benbu aratrmay neden yapyorum? sorusu ncelikle yantlanmaldr.Bu yant, aratrma boyunca izlenecek yntemin arka plann aydn-latt gibi, buna bal olarak oluturulan bilginin neliinin ve ne

iinliinin grnmesini salar.

Bilimlerin kurumsallamas ile iktidarlar aras iliki, aratrma ama-larn da belirliyor: Kefetmek, tanmlamak, zapt etmek, hkim olmak,mdahale etmek, dzenlemek, daha iyi ynetmek ya da ihtiyalar tes-pit edip ona gre pazarlama teknikleri oluturmak gibi eitli ama-lara hizmet ediyor aratrmalar. Aratrmac ise amacn byle tanm-lamyor tabii. Ama onun sorgulamad meraknn arka plannda hide farkl bir ey yok. Sorgulanmayan merak, ortaya kan bilginin an

-

lamn da belirsizletiriyor. Ben sokak ocuklarn, travestileri, seks i-


30/57

30

ilerini, ingeneleri niin merak ediyorum? Bu merak neyi anlamayaynelik? Kendi dmda bir gereklii mi? Orada sra d, ilgi uyand-racak, deiik eyler mi var? Bu sorularn ncelikle yantlanmas ge-

rekir. Sz konusu yantlarda aratrmann rotas da ortaya kacaktr.Neyi savunursak savunalm, dardaki, anormal olan, madurolan ayn zamanda bir seyirlik nesne, bir tketim aracdr. Zor grn-mesine ramen, kydakiler en kolay avdr. Konunun arlndan vesra dlndan tr kolay baar imkn verir.

Bu nedenle, gazeteciler, aratrmaclar ve eitli organizatrlertekinin peinden koarlar. Dlananlarn alanlarna koan, elinde fo-

toraf makinesi, teyp ya da kalemle hikye! arayanlar, aratrmay ma-cera olarak yaayanlar oktur. Ve bu da bir dlama macerasdr. nk

tekiyi sergilemek, tekiyi seyretmek, teki hakknda konumaktekiletirme srecinin paralardr. Ali Akay yle diyor: Sosyologelbette birok hayatn iine girip kacak, hi hissetmedii duygular vedeneyleri tayan insanlar anlamaya alacak ve belki baz kereler oyaamlarn iine girecek: Bourdieu, Flaubertin bir cmlesinden yolakarak birok hayatn iine girmek istiyorum demektedir, yani her hayatn

iinden o hayat yaayanlarla sylemek, konumak ve znellikler ara-

snda iliki kurmak (Akay, 1995, 17)

Sosyologlarn, sosyal bilimcilerinin heyecann anlatan bu cmlelerzerinden sorularmza devam edelim. Birok hayatn iine girmek is-tiyorum Bu istek, bir fetih mi, tketim mi, yoksa dnyay anlama,iinde soluduun kalbn dna kma ve farkl pencerelerden hayata vekendine bakma arzusu mu?

Neden sorusu, tabii ki, birok hayatn iine nasl girip kldyla daok balantl. Farkl dnyalara nasl giriyoruz? Oralardan ne zaman,nasl kyoruz? Farkl dnyalara girip kmak kolay m? Girmek zor dakmak kolay m? Her eyden nce aratrma, bir paylam srecidir. Busre, aratran da, aratrlan da etkiler.

zellikle aratrlan ile aratran arasnda toplumsal bir konum fark-ll varsa, bu paylamn nasl sonulanaca zerine iyi dnmek ge

-

rekir. liki srasnda oluan beklentinin erevesi, batan hep birlikte


31/57

31

oluturulamaz genellikle. Ama bunca paylamdan sonra, anlamad,hkim olmad bir erevenin iine sokulmak aratrlana ciddi zarar

verir. Azndan kan cmleler, anlatt hikyeler ona yabanclar.

Burada benim tercih ettiim, kendini de tablonun iinde gren baktr.Aratrmac, nce tablonun iindeki yerini tanmlamaldr. Hem kendinisorgulamak iin, hem de nereden nasl baktnn hesabn vermek iin.Doa bilimlerindeki karmak sistemlerin analizi, sosyal bilimlerdekiyntem tartmalarn da etkiledi. Newton modeli ve Kartezyen daliz-min sarslmasyla insanlar ve doa arasndaki ontolojik ayrm krld(Glbenkian Komisyonu, 1996:74) ; aknlk, tarafszlk, simetrik geli-

me gibi ilkeler ykld. Bunlarn yerine ikinlik ve grme biimi geldi.Akn bir tarafszlk havasna girmeden, bunu da nesnelliin bir l-s sayan, kendini kenara ikin, herhangi bir toplumsal grupla birbirinietkileyen ayn sarmalda gren aratrmaclarn almalarndan, genel-likle kendilerini sorgulayan baklar kyor. Kendini de iinde saydtabloya bir de kenardan bakmay, tekiyle bakarak kendine bakmayamalayan aratrmaclar, yntemlerini de buna gre belirliyorlar. Ar-tk, aratrann da kendini tablonun iinde grd, aratrmay kendini

sorgulama, gittike ortak deiim arac haline getirdii, nesnelliin debu balamda tarif edildii deneyimler yaanyor. Bylece aratrma bireyleme dnyor.

Neden bu aratrmay yapyorum sorusu, ayn zamanda, ara-trmadan kim ne yarar salyor, benim temel sorumluluum kime kar-dr gibi sorularn da yantlanmasn gerektirir. Bu da, aratrmannbtn srecinde atlan admlar olduu kadar, kan sonucun hangi

alanda, nasl ve kimlerle paylaldyla ilgilidir. Aratrma nerede bit-

meli? Aratrma bittikten sonra ne olmal? zellikle iddete dair birolguyu, toplumsal iktidar ilikilerinin kenara/dar ittii insanlar konualan bir aratrma tamamlanp ortaya bir analiz, bir makale, bir kitap yada bir tez karsa, bundan kim nasl bir fayda salar? 1998 ylnda, lkerSokakta yaananlar zerine yaplan, daha sonra Maskeler Svariler Ga-clar adyla kitaplam olan lker Sokak: Bir Alt Kltrn Dlanma Meka-n isimli aratrmann sonularn paylatktan sonra, beni bu almayatevik eden, hatta aratrma srecine aktif olarak katlan transsekselDemet Demir, u soruyu sormutu:


32/57

32

lker Sokak bir kader mi?Ben bu soruyla nereye gidebilirdim?Hep birlikte grmtk ve aratrmamzda da analiz etmitik ki l-

ker Sokakta ortaya kan bir olay, arkasnda ar bir toplumsal yk ta-yor. Burada travesti ve transseksellerin yaad deneyim, cinsiyetilik,

heteroseksizm, militarizm, milliyetilik, yeni dnya dzeninin kentleriyeniden yaplandrmas ve eitli toplumsal iktidar ilikilerinden bam-sz deildi. O halde unu mu sylemeliydim Demete : Kader deil.

Ama toplumsal dnm gerekiyor. Cinsiyetilik, heteroseksizm, mili-tarizm vb alana kadar siz bunu yaamaya devam edeceksiniz.

Diyemedim. nk aratrma srecinde izlediim ynteme de balolarak, birok insan birlikte dnm, birlikte almt ve hep birlik-te youn bir paylam yaamtk. Aratrma bir paylamdr. tekinebakmak, onun penceresindenkendine bakmaktr. Tek tara bakma-y deil, bakmay, birlikte konumay bir lde baaran aratrmalaryeni yollar aar. Byle bir paylamdan sonra, dlananlar, lker Sokakbir kader mi? sorusuyla ya da arlaan aresizlikle ba baa brakla-maz. Kitabn giriine yle yazmtm:

Gerek travesti ve transsekseller asndan, gerekse lker Sokakta yaayanve bu olay nedeniyle sokakla ba kurmu olan tm insanlar asndan, yaplanaratrma ne ifade edecekti? Dnsel olarak, bilginin toplumsal yaamdan kop-mu olduuna, yaplan almalarn genellikle insanlar yaadklar zerine ikincikez dndrmek yerine onlar nesneletirdiklerine inanyordum. Bu aratrmada,yllardr edinmi olduumuz alkanlklar aabilecek miydim? Yoksa zelliklekadn aratrmaclarn alternatif deneyimlerini bu almaya aktmay baarabi-lecek miydim? almann sonucunda ortaya kacak bilgiyi, resmi kurumlarn

kullanmna sokmak istemiyordum. Tersine, bilgiyi, aratrlan gruplarla beraberretip beraber kullanmak asl yntem olmalyd. () Dolaysyla alma sonundaortak bir eylem projesi kabilirdi. Yani sadece yaanann bilgisini alan deil, bubilgi arayn kolektietiren, bylece yaama da mdahale edebilen bir almayaplabilirse, verilen emek bana gre anlaml olur. (Selek, 1998/2007: 28)

Sonuta aratrma bitmedi ve bir eylem aratrmasna dnt.

Aratrmann ortaya kard tespitlerle yeni bir yola ktk ve hepbirlikte bir atlye kurduk: Sokak Sanatlar Atlyesi.


33/57

33

Yine Maskeler, Svariler, Gaclar kitabndan bir alnt yaparak de-vam ediyorum:

lker Sokak bir kader miydi? Bir yandan iddeti anlamaya alr-

ken, dier yandan bunun ortadan kaldrlabilir bir ey olduunu syle-yebilir miydik? Ya da kendi aramzda deneyimletirebilir miydik? Ara-

trmann ayn zamanda bir eylem aratrmasna dnmesi bu sorularlabalad. Atlmas gereken ilk adm, kiiler aras balant kurmak ve kii-lerin birbirlerini tanmasn, birbirlerinin hikyelerini, deneyimlerini -renmesini, farkl dillerin, farkl ifadelerin birbirini anlamaya almasnsalamakt. alma srecinde kurulan ilikiler Sokak Sanatlar atlye-sini oluturdu. lk aylarda aralarnda tarihsel duvarlar, hatta uurumlar

olan gruplar, kiileri yan yana getirmekte deil ama yan yana tutabil-mekte olduka zorlandk. () Gvensizlik ikliminde kimse kimseyle

konumak istemedi. Atlye olarak tuttuumuz o kck odada, nekadar yaral, ne kadar hassas, ne kadar iradesiz, ne kadar tahamml-sz, ne kadar korkak, ne kadar beceriksiz olduumuza tank olduk. ()Sonra caddelerin btn plerini topladk, boya-kat-al-tutkal-amur

vb. aldk. Atlan her eyi hayata dndrerek kendi yaralarmz sarmaya,kendimizi tamir etmeye baladk. Ksa bir sre sonra atlyemiz farkl

dillerle ve renklerle konuan resimlerle doldu.() retirken kendiliin-

den sohbetler geliti. Herkes ufak ufak kendi hayat hikyesini anlatt.Buluma sanatla oldu. (Selek, 1998/2007: 265-66.)

Sonra bu atlye pek ok hikye yaad ama kimse, birbirinin haya-tndan kmad. Bu olumlu deneyim, yapacam her aratrmann haya-tm nasl deitireceini bana somut olarak gsterdi.

Farkl olmak ya da olmamak

Sosyal bir aratrma srecinde, farkl olmak ya da olmamak, iki du-rum da ayr yntem sorunlar yaratyor. Ben dlanan gruplara ilikinyaptm aratrmalarda her ikisini birden yaadm.

Yine rnein lker Sokak aratrmasnda, bir yandan iddete ura-yan, polis ve sivil etelerle kar karya gelen travesti ve transeksellerleortak yanlarm gryor, onlarla ayn yerde durduumu hissediyordum.

Dier yandan ne ecinsel, ne de transsekseldim. Egemen yapyamensup bir heterosekseldim. Snfsal, kltrel konumum da, beni on-


34/57

34

larn deneyimlerine ok uzak tutmutu. Onlarn dnyasnn kenarnda,hatta dnda duruyordum. Bir yabancydm. Kendimi hi onlarn pen-ceresinden sorgulamamtm. Ecinsellie bakmla, heteroseksizmle,

o dneme dek iinde yetitiim ortamn kavramlaryla yeteri kadar he-saplamamtm. lker Sokak aratrmas beni byle bir hesaplamaya

soktu. Diyebilirim ki kaba nyarglar konusunda pek ak vermedim.Ama bu sefer de maduriyet karsnda objektif olmakta olduka zor-landm. Hatta bu zorlanmann, madur olan zne olarak grmemek,sorgulamamak yanlgsna varabildiini hissettim.

Sz konusu yanlg, maduru, edilgen ve kurban konumun-

da grmeye, dolaysyla bu maduriyete gzellemeler yazmaya ka-dar gtryor insan. Aratrmac, oryantalist gezginler gibi, aa-

olarak grd toplumsal grubu, kendi hakikatiyle deil, haya-li bir senaryo iinde, ona byl anlamlar yaktrarak grebiliyor.Ben de bu yanlgya dtm. stelik daha aratrmaya balarken bu teh-likeyi sezmitim:

Tanklklarmn zihnimde yaratt duygusal iklim, beni ayn zaman-da su orta olan arkadalarma gzellemeler yazmaya, zne olan

bir topluluu madur ilan etmeye itebilirdi. (Selek, 1998/2007: 27).Aratrma esnasnda ise, ngrlerin tek bana yeterli olmadn gr-dm ve birok insanla, zellikle madur olanlarla, mesafeli duramadm,iktidar ilikisi kurmama adna, kendi gzlemlerimle travesti ve transek-sellerin anlatmlar zaman zaman birbirine kart Onlarn yaamlar-na olan yabanclk, heteroseksel olmann getirdii anlayamam kayg-s, sylemlerini yorumlarken yanlglara yol at. Yol aldka, bu durum-la yzletim ve kendi mesafemi yeniden ayarladm. ingenelerle ve seks

iileriyle alrken de benzer zorlanmalar yaadm. Eer sokak ocuk-

laryla paylatmz deneyimi bir aratrmaya dntrseydim, kendi ba-km kurmakta, nesnel bir alma yrtmekte daha ok zorlanrdm.

Ayn aratrmalarda, mahalle sakinleriyle, polisle, lkclerle ve seksaraclaryla kurduum iliki ise bambaka bir denklem ortaya kard.Burada, egemen bir gzellemecilikten ok, nyarglar hkim oluyor.

eitli bilgiler zerinden hakknda belli bir yargya sahip olduunkii daha konumadan, onun ne syleyeceini tahmin ediyorsun, ya dabaz eyleri sylemesini salamaya, bylece emin olduun gerei


35/57

35

aa kartmaya alyorsun. Bunun iin grmeyi cevabn bekle-diin sorularla snrlandryorsun, sz konusu insanlarn deneyimleri-ni daha nceden belirlediin noktalar zerinden renmek istiyorsun,

sorularn ona gre hazrlyorsun, dolaysyla grmeyi onun istediideil, kendi belirlediin erevede srdryorsun.

Aratrma srecinde, sz konusu yaklamm srekli sorgulad-m iin, eitli insanlarla grmelerimi tekrarladm; bunu yapama-dm zaman, aratrmaya yansdn fark ettiim yaklamlarm, ve-rileri toplayp analiz ederken, yapabildiim kadaryla ortaya koydum.Bence, yaptm aratrmalar biraz olsun kurtaran tutum, tm bun-

lar paylaabilmekti. Yapay tarafszlk inancnn kendisinin, bulgula-rn doruluk deerini arttrmay nleyen balca engel haline geldii

tespitine(Gulbenkian Komisyonu, 1996: 72-73) katlyor, bunun yeri-ne nesnellik ve hesap verebilirlik ltlerini esas alyordum. Nesnelli-in anlam, bilginin a priori olmad, aratrmamzn bize bilmediimizeyler retebilecei, daha nceki beklentilerimize gre bizi artabi-lecei inancna sk skya baldr(Glbenkian Komisyonu, 1996: 85)dncesinden hareketle, ncelikle kendimi ortaya koydum, almalara

hangi etkilenmelerle yneldiimi, bakm, yarglarm, aratrma sra-

snda yaadm elikileri, sorunlar, yanlglar, hangi adm niye att-m, izlediim yolu neye gre belirlediimi anlattm.

Bunu yaparken, hem aratrma konusuna, hem teorik daya-naklarma, hem de kendi n kabullerime srekli yeniden baktm.Her zaman gerekli olan, aratrmann i tutarllnn anahtar olan bukural, kenardakilerle ilgili bir almada daha byk bir nem kazanyor.

Karmak ve ok ynl olan gereklie nereden ve hangi gzlklerlenasl baktn gstermek, yarglarn ak etmek, nasl objektif bir sreyarattn amak, yani tm srelerin hesabn vermek, yaanlan zor-lanmalar da almann iine oturtuyor.

Zorluu grmek

yle bir soruyla bitirmek istiyorum: Tm bu anlattklarm, bende,kenardaki yaamlara ilikin yapacam aratrmalarda bir yntemsel


36/57

36

yetkinlik yaratt m? Artk kenardakilerin yaamna daha rahat girebi-liyor muyum? Ya da girdikten sonra, kabul ettiim yntemsel ilkeleregre kendimi, bakm, sorularm ve yantlarm konumlandrabiliyor

muyum?

Olduka zorlu geen ve hayatm gerekten deitiren bu aratr-malar, elbette belli bir birikim yaratt. Kurduum sosyal ilikilerde,okuduum-grdm anlatlarda, artk daha sorgulayc bir bak ku-rabiliyorum; bunlar yorumlarken kendi durduum yeri daha iyi tarifedebiliyorum.

Ama artk kenarlara ilikin sorduum sorulara yant bulmak iin ke-narlara komuyorum.

Belli bir etik yaklamla hareket etmek ve aratrmann amacn-sonularn-yntemini ciddiyetle sorgulamak, zaten insan eitli bi-imlerde yavalatyor. Bu hareket tarzna bir de deneyimler eklenin-ce, kolay kolay baka hayatlarn iine giremiyorsun. nk bu, kendihayatn deitirmek demek. Hayat da bu kadar kolay deitirilmiyor.

Kaynaka:Akay Ali (1995), stanbulda Rock Hayat, Balam Yaynlar, stanbul.Gulbenkian Komisyonu (1996), Sosyal Bilimleri An,MetisYaynlar,stanbulSelek Pnar (1998/2007),Maskeler Svariler Gaclar, lker Sokak: Bir

Alt Kltrn Dlanma Mekan stiklal Yaynlar, 2. Bask, stanbul


37/57

37

TRKYEDE ZGRL ARARKEN

zgrlk karmak bir sorundur. nsan, binyllardr zgrl arar,

bulamaz. Yolunu dolayszca izemez. Tanmn kolayca oluturamaz.Bir yanyla, kendini gerekletirme, bedensel ve dnsel enerjiyi, ya-ratcl, eyleme yetisini bytme olarak ele alnan zgrleme, varlnbelirleyicilik gcnn gelimesi, iliki kurduu tm znelerin, evrenin,yaamn hakikatine vakf olmas, grnen ya da grnmeyen iktidarilikilerini zebilmesi ve buna gre kendi varlna ilikin seim yapa-bilme kapasitesinin gelimesi olarak da tanmlanr.

Binlerce yllk yaam maceras, ayn zamanda da hararetli bir zgr-lk yolculuudur. lm-yaam kskacndaki insan, ksack hayatnda,

belirsizlikler ve g ilikileriyle bouur; kendi akn, varln, araynsrdrmek, grletirmek ya da kendi durgunluunu, sabitliini koru-mak istenciyle, doayla bir mcadele yrtrken, genellikle toplumsal

var olu iinde snmlenir. Hayat ve lm kskacndaki insan, kenditryle birlikte yaarken ortak hayatn gereklilikleri ve kendi ihtiyalararasnda skr. Farkllklarn kodlanm anlamlar balamnda oluan

iktidar ilikileri ise, i ie gemi tutsaklklar yaratr. Bu koullarda, z-

grlk aray, insan, hem tarihle, hem doayla, hem toplumla, hemkendisiyle kar karya getirir.

Toplumsallk sorunu, insann varlksal arayn kuatmtr. Kenditryle bir arada yaama macerasnda, insan, oluturduu sisteme ya-banclam, ekonomik-kltrel-cinsel olarak belirlenir konuma gelmi-tir.

amzn toplumsal ilikileri iinde, belli deerler dorultusundayetien birey, retim-tketim-eitim-elence ve zel hayat gibi kate-gorize ettii yaam alanlarnda, toplumsal kurumlarn belirledii snrla-ra gre yaamaktadr. Bu snrlar iinde iddet kurumsallam, ilikilereeitli iktidar biimleri hkim olmu, mikro ve makro iktidarlar btn-lemitir. Yani her insan, toplumsall, iktidar ilikisi olarak kurmak-tadr; ekillenii, karakter ve zihniyetinin olumas bu zemin zerindegereklemektedir. Bu snrlar, zorunluluklar, deerler ve grevler iin

-

de, insan, kendi kendini, oluturduu uygarlkla tutsak etmitir. Modern


38/57

38

yaamn en derin sorunlar, toplumun egemen glerine kar, tarihselmirasn, kltrn ve yaam tekniinin arlna kar, bireyin kendi varolu bamszln koruma abasndan doar. Bu nedenle, zgrlk

aray, ncelikle, insann toplumsal olarak kurduu mekanizmalar, ku-rumlar ve iliki biimlerine ynelir. Genellikle Benim zgrlmn

snr bir bakasnn zgrlk snrn belirler denir. yleyse birbirin-den ayrm bireylerin ve toplumsal gruplarn, yaltlm zgrlk alan-lar m vardr? Herkes kendi alanna ekildiinde, tm insanlar iin ge-erli toplumsal zgrlk gerekleebilir mi? Hayr, nk herkes, kendizgrlk alann kendisine gre belirlemek ister. Oysa toplumsal yaam,zgrlk alanlarnn i ie getii, st ste akt, birbirini balad

ve her gn yeni taleplerle ekillendii bir ereveyi ortaya koyar. Bunedenle, zgrlk, varlklar aras ilikide, bir ihtiya olarak ortaya kar.

zgrlk araynn nasl, hangi kavramlarla, neye-nelere yne-lik yrtld, toplumun ne kadar okunduuyla ilgilidir. Binyllar-dr yrtlen zgrlk mcadelelerinde farkl egemenlik biimlerin-den kurtulmaya odaklanlm, kimi zaman bu kurtulu gereklemiama bir zgrlk k salanamamtr. Emek smrs, cinsiyet-

ilik, insan merkezlilik, heteroseksizm, ya hiyerarisi, milliyetilikgibi birbirine ikinleen, sylemlerini ortaklatran, kimlik ve de-erlerini birlikte kurgulayan tm iktidar biimleri karsnda, zgr-lk araynn, tutarl ve btnlkl bir yaklama, nanslara dikkateden iktidar sarmalnn gerektirdii bir kar siyasete ihtiyac vardr.

Trkiyede zgrlk adna, birbirinden farkl yaklamlara sahip eit-li hareketler ortaya kt. Bu araylarnn, birbirine demeyen, bir di-erinin iinden geen ya da zerine abanan tarihi yeni yeni yazlyor.

zgrlk iddiasndaki hareketlerin, tanmladklar iktidara kar mca-

delelerinde, benzer ya da farkl araylar nasl ilikilendirdikleri zerinesorular sorulmaya, eitli tartmalar yaplmaya balanyor.

Bu tartmalar iinde militarizm kavram ve anti militarizm, yeni yenigndemleiyor. Trkiyedeki toplumsal ve siyasal yapnn yaratt eli-kilerin olas etkisiyle, bu konuda bir tutum aray, clz da olsa beliriyor.

Trkiyede telaffuzu yirmi yla varmayan bir gemie sahip olan antimilitarizm, dnyada da, imdiki tanmyla, son otuz yla ait bir kavram

-

dr. Bu srete, 20. yzyln anarist ve sosyalist kuramlarndan bam-


39/57

39

szlaarak tanmlanmaya balanm, tutarl bir zgrlk savunusu olmaiddiasn ortaya koymutur.

Kendini hakim kuramlardan ayrtrarak ortaya koyan bir baka z-grlk savunusu ise feminizmdir. Feminizm, kadnlarn, hem kendileri,

hem de iliki kurduklar tm varlklar iin, bir zgrlk politikas ge-litirme iddiasyla ortaya kt. Sz konusu iddia, Trkiyede politika-ya nasl yansd? Trkiyede feminist hareket, zgrlk anlayn hangieksenlerde ortaya koydu? Buna bal olarak, sylemlerini ortaklatran,kimlik ve deerlerini birlikte kurgulayan iktidar biimleri, zelde mili-tarizm karsnda, nasl bir sylem ve tutum gelitirdi? Militarizm kar-

sndaki duru, feminist hareketin analiz ve politikasn nasl etkiledi? Bumakale, belirtilen sorular zerinden tartmay hedeemektedir.

Militarizm zgrlk zeminini ortadan kaldrr

ktidar, tekil iddet biimlerinin, toplumsal ilikiler iinde sreklile-mesidir. Foucaultya atfta bulunarak, iktidar, sahip olunan bir ey, birmlk deil de bir strateji olarak ele alrsak, iktidar kavram, kurumsal-

lam bir iddet stratejisi olarak da tanmlanabilir.

eitli sebeplerle ayrcalkl konumda olanlar, kendilerine yaplma-sn istemedikleri eyi bakalarna yapabilirler, nk varlklar, kate-gorik olarak farkl ve hiyerarik alglanr. Dolaysyla, tekine yapla-cak eyin kstas bir dierinin inan sisteminden retilir. Bu, iktidarnretimidir. Hkmedilenlerin pozisyonlar araclyla, onlar zerindenkendini gsteren iktidar sistemi iinde, dlama, inkar, asimilasyon,

ayrmclk, kendine balama, yoksun brakma, kapatma, rehabilitas-

yon, marjinalletirme, yok etme gibi yntemlerle, emek smrsne,insan merkezcilie, cinsiyetilie, militarizme, milliyetilie, rkl-a, heteroseksizme, ya hiyerarisine vb. dayal eitli toplumsal id-det trleri kimi zaman i ie, kimi zaman birisi ne karak uygulanr.

Toplumsal iktidar ilikileri, analitik olarak farkl da olsalar, birbi-rini besler, eklemlenir, i ie geer, kvrlp dnr, baka yer-lere tanp yaygnlar. Birey, bu eklemli ba arasnda ekille-nir, hem ezen, hem de ezilen konumlarda kendisini var eder.


40/57

40

ktidarlar aras ikinliin politik kurumsallamasna baktmzda dakarmzda devleti buluruz. Devlet, tek bir kimliin deil, farkl hiye-rari ve tahakkm ilikilerinin merkeze oturduu bir kurumsallamadr.

Kamusal otoriteyle sosyal otoritenin btnlemesiyle ekillenen dev-let, bir rgt olmann tesinde, toplumsal yapya karakterini veren bir

kurumdur Devlet rgt yklabilir. Ama bu, kurumsal olarak devletiortadan kaldrmaz. Bir zihniyet ve kurumsal ak olan devlet, belli birsreklilie sahiptir. ktidarn, sahip olunan bir ey olmadn syleyenFoucaultnun, bu etkilerin, dzenleme ve planlamalarla, manevralar,teknikler ve ileyi tarzlaryla gelitiine dair vurgularn hatrlarsak,devletin toplumsal iktidar ilikileriyle olan ban daha iyi grebiliriz.

Foucault, iktidarn iinde korunan, tutulan bir imtiyazdan ok, srek-li olarak gerginletirilen, faal haldeki ilikilerin oluturduu bir adan

bahseder. Bir iktidarlar ittifak olan devlet de, aknstatsyle, tm top-lumu denetim altna alan, toplumsal iktidarlarn ileyiini garantileyen,toplumsal dzene uymayan unsurlarn yok edilmesini salayan, sreklifetheden bir mekanizmadr.

Devlet savala kurulur, kazanlm sava kurumsal olarak srd-

rr, sistemletirir; bylece sava devletleir. eitli tanmlarda savalazdeletirilen, ama arlkl olarak, askeri sistemin egemenlii olarakbilinen militarizm, bata modern devletin tm katmanlar olmak zere,toplumsal iktidar sistemlerinin rol oynad bir yaplanmadr.

iddetin rgtlenip sistematiklemesi, ordulamas, devletlemesi-dir. Hem maddi hem ideolojik bir grnme sahiptir. Bir ideolojidir,bu dorultuda gelitirilen rgtlenme biimi ve politikadr. ok etkenli

bir sre olarak, ekonomik, toplumsal, kltrel ve siyasal bir yapyasahip olan militarizm, geleneksel tahakkm pratiklerini kombine edipetkilerini arttr; devletin dayand egemenlikler sarmaln, kimliksel,konumsal olarak kurulan insan srekli olarak yeniden ekillendirir. Biriktidar mekanizmas olarak, bask altna almaktan ok biim verir, kalpyaratr ve kural koyar. Yazl hukuk araclyla kendini merulatran,brokratik bir idari kurmay tarafndan uygulanan nesnelletirilmi ege-menlik, insani srtnme kuvvetlerini ortadan kaldrr, yani davran-lar olabildiince nceden hesaplanabilen ve znel deer yarglarnnetkisinde olabildiince az kalan, kontrol edilebilir bireyler retir. Brok-


41/57

41

rasi, iblm ve ileyi geninde mecburiyete boyun een birey, ken-di eyleminden sorumlu olmadan, yerine getirdii grevin sonularnakaytsz kalarak byk sistemin ilemesini salar.

Bu, kapatlan ve dlanan insandr. nsanlar, tahakkm metafor-larnn, belli grev, slup ve anlay duvarlarnn arasna kstrlr;bir sre sonra o duvarlarn eklini alr; eitli aidiyetlerle homojen biziyaratlr, tekiler ise, dlanr. Bu kapatma sreci, sadece bir kate-goriye ynelik deildir. Bizin iinde eitli bizler oluur. Delilerintmarhanelerde bedensel olarak zapt u rapt altna alnmasyla ordudabedenin artlandrlp ynlendirilmesi, birbirine bal srelerdir. Mi-

litarizmin rettii davran ve dil kalplar, tm dnce ve pratiklerinsnrlarn nceden izer. Toplumda zaten kimliksel, konumsal olarakkurulan insan, devletle birlikte daha planl kurgulanr. Kesin hiyerarikkademelere blnm bir organizasyon olan askerlik kurumu, sosyaldisiplini kurmann laboratuardr. Bu laboratuarda pekitirilen politika-lar, eitli kanallardan, toplumun dzeneklerine yaylr.

Denetleyici bak, kla duvarlarndan darya taarak sivil hayatn

iine uzanr, gzetler ve dzenler. Politik ortopedi araclyla, znelli-

i ortadan kaldrlan insan, bireyletirilir, zaman ve mekn iinde kod-lanr, normalletirilir, yerleikletirilir, kimlik kart numaralaryla ta-nmlanr ve retime sokulur.

Militarizm, akln ileyiini, slubu, kiilii, davranlar, alkanlklarve ahlak ynetir. Rasyonellik, olan kabul etmek, manta brmektir.Olan, ikiye ayrlm dnyadr. Daliste blnm gerekliktir. Biz ve

tekidir. Dnce ve duygudur. Devlet ve toplumdur. Doa ve insan-

dr. Kadn ve erkektir. Bunlar, birbirinden ayrks varlklar olarak elealnr. Arasallatrlan akl, mantn gerektirdii katl temsil etmeli

ve duygulardan arnmaldr. Militarizm, kendini bu erkek aklla kurgularve srdrr.

Dier yandan, dncenin kim tarafndan dile getirildii nemlidir.Orduda, stn talimat tartlmaz. Ataerkillik, ya hiyerarisi, snf ege-menlii gibi iktidar biimleri araclyla zaten toplumsal olarak iselle

-

tirilen bu alg, ordu laboratuarndaki eitli itaat mekanizmalaryla ku-


42/57

42

sursuz bir biimde retilir ve topluma yaylr. Gl olan, zengin olan,rasyonel olan, erkek olan, baba olan, byk olan, yetkili olan hakldr.Otoritenin yaratt sayg ve korku bileimi akl dondurur. nsanlar, ba-

baya da, kocaya da, patrona da, efe de, devlete de ayn duyguyla itaatederler. Militarizm, zellikle ataerkil inan ve yaplarn meruiyetine,gcne, zgnlne gre ekillenir, sylemini, deerlerlerini, ritelle-rini bundan beslenerek oluturur. Kamusal otorite arkasna sosyal ikti-dar alr, siyasi egemenlik erkeksileir. Ekonomik, toplumsal, kltrel vesiyasal bir sre olarak rgtlenen militarizmin, kadnlk ve erkekliininasyla olan ilikisini grmezsek, toplumsal yaama, ataerkil ve mili-ter deerlerin neden giderek daha fazla hkim olduunu kavramakta

zorlanrz. Feminist antropologlarn da ska gsterdii gibi, erkek vekadn rollerinin ideolojik kategorilerle birbirinden ayrmas, tm siya-sal ve toplumsal kurumlar karakterize eder. Kltrler aras farkllklargsteren toplumsal cinsiyet ideolojisi, milliyeti ve militarist dnceretiminin ayrlmaz bir parasdr

Ordu, tarihsel olarak, eril bir kurumdur. Erkeklik devletin dayanak-larndandr ve ulusu oluturan temel kavraylardan biridir.

Devlet iinde snfsal ve milliyeti buluma erkeklik rntsndegeliir. Askeri deerler patriyarkann ideolojik olarak inasnda nem-li bir rol oynar. Erkeklerin iyi bir askerin zelliklerini tamak zeresosyallemesi, kadnn sosyallemesinin tam tersidir. Cinsiyet rollerinindevamn salayan bu toplumsallama sreci, militarizmin srekliliiiin zorunludur.

Milletlerin btnl, aile kurumuyla ve ulus devletle korunur. Mil-

liyetilik, kadn sembolletirir. Vatan diileir. Ev ii sorunlarn gizliliiulusal gvenlik sylemini besler. Vatann zapt edilmesi kadnn bakaerkekler tarafndan kullanlmasn hatrlatr. na edilmi toplumsalerkek rollerinin zaman iinde militarize edilme potansiyeli daha fazla-dr nk modern erkekliin inasnda militarizm nemli bir rol oynar.Feminist kuramclara gre ordularn erkeklerden olumas, tamamenz bilinli siyas politikalarn bir sonucudur. Askerletirmek, erkekle-tirmektir. Erkeksilik ve militarizm, kadnslkla kurduklar kartlklakendilerini tanmlarlar. Militarizm, erkeklie atfedilen deerlerin me-


43/57

43

ruluu ve stnlne dayanr. Vurdu mu deviren olmak, tahamml-szlk, kar gibi olmamak, ksa yoldan sonu almak, kesin ko-numak, noktay koymak, ayrntya boulmamak, gcn gs-

termek, gereki olmak, glye itaat etmek, deerlere mutlakbal olmak, eref iin lmeye ve ldrmeye hazr olmak, ataerkiylemilitarizmin ortak deerleridir. Savata yenilmek hadm edilmektir.

Militarizmin uygulayclnn erkeklere yklenmesi eril deerle-rin hiyerarik stnlnden, dolaysyla toplumsal gcnden kay-naklanr. Bu, bir nevi ittifak politikasdr. Rambo, James Bond, BruceLee askeri kahramanlkla erkeksi kahramanln i ieliine rnektir.

Askerlik iinde ekillenen erkeklik nasl bir erkekliktir? Korkusuz?Kahraman? Gl? Acmasz? Dayankl? Sorumlu? Erkekler, askerlikkurumuyla, bu hayallerle iliki kurarlar. Ama erkeklik, askerlikte, aslanadeil, kuzuya dnr. Ordu, bir olan ocuundan erkek yaratmaiddiasn temsil eder. Askeri kurum iinde itaati renen erkek, hertrl bireysel zerklik ve seimden yoksun braklarak iktidarszlar.

Toplumsal erkeklik bu iktidarszlk iinde kendi iktidarn retir. nce-likle kadnlara, beraberinde kendi iindeki farkllklara, ocuklara, ecin-

sellere, sakatlara ya da vicdani retilere iktidarsz kahramanlk taslar.

ok etkenli bir sre olan militarizm, kadnlar arasndaki karmakfarkllklara da bamldr. Kadn, erillemi siyasi davran kalplarn

ve kendine bahedilen rolleri benimseyerek de, memurlaarak, geri hiz-metlerde bulunarak ya da seks servisi yaparak da militarizme destekolur. Kadn, toplumsal cinsiyet kalplarna uygunluuyla da erkeklii veaskerilii glendirir.

O halde, bata cinsiyetilik olmak zere, tm toplumsal iktidar bi-imlerine kar gelitirilen kurtulu sylemleri, militarizmi kapsamnaalmadan kurulur, buna gre bir politika yrtlrse, sonu ne olur?

Yeniden baa dnmek mi? zgrlk m?

Kadn hareketinden feminizme

Trkiyede zgrlk araylarnn tarihi, sadece devletin baskcpolitikalar karsndaki mcadele ekseninde gelimedi. Bu tarih, ayn


44/57

44

zamanda sol ile hesaplamann, sol ile boumann da izleriyle do-ludur. Bilindii gibi, bu konuda hemen akla gelen feminist ktr...Kadn hareketi, ilk ekillendii zamanlardan beri, reel politika arenasn-

daki iktidar kapmasnda hep bir alan olarak grlm, eitli mdaha-lelere uram ve kendi bamsz duruunu koruma mcadelesi iinde

olmutur. Bin yllardr nesneletirilen, sembolletirilen, sahiplenilen,arasallatrlan kadnn kurtulu giriiminin de, bu ekilde mdahalealtnda olmas artc deil tabii ki Ekonomik, hukuki ve siyasal sis-tem kurma iddiasndaki ideolojiler, mutlaka kadnlara ynelik politika-lar retmi, hatta kendi farklarn daha ok bu alanda ortaya koymayaalm, kendi kadn modelini, oluturduu sistemin simgesi haline

getirmitir.

Bu corafyada, biz bunun hazin rneklerini yaadk, hala da yayo-ruz. Osmanlnn son dnemlerinde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda ka-dnnn modernletirilmesinin lkenin modernletirilmesinin de sem-bol yapldn, dolaysyla bu nemli iin, kadnlara braklmadnbiliyoruz. Terakkiperver Kadnlar Frkas bata olmak zere, kadnlarnkendi adlarna yaptklar tm giriimlerin nasl yasaklandn, nasl ks-

kaca alndn, biraz bamsz durmaya alan kadnlarn ok acl amaok sessiz dlanma sreleri yaadklarn hatrlyoruz. Cumhuriyetlebirlikte, evlatlk alnmz, sonra giydiriliimiz, ses tonumuzun, mesle-imizin ayarlan belleimizde hala.

Fazla anlatmaya gerek yok. Sol muhalefet iinde zgr kadn mo-deli kalbna nasl sokulduumuzu, nasl erkekletiimizi ya da baclat-mz anmsyoruz. Hl her trl kn, kadnlara ilikin bir politikas

ya da en azndan bir giriimi var. zelikle de son yllarda, tm siyasalyaplar kadn alanna el atyor, kadn sorunu herkesi ilgilendiriyor,kadn adna herkes konuuyor. Kadnlar, feminizmle birlikte, bu vebenzer konumlardan syrlmak ve kendi kurtulularnn znesi olmakiin ura vermektedirler. Trkiyede olduka gecikerek politikaya d-nen feminizm, kadn kurtuluunun bu kuatlml iinde kendibamszln yaratmak iin etin bir mcadele iinde oldu. Felsefeye,bilgi kuramlarna el atarak, yntemleri, verili olduu savlanan durum-lar, sylemi sorgulad ve eletirdi. Var olan ideolojilere, gerekleenpolitikalara ynelik kendi analizini ve yntemini kurdu. Akademik ve


45/57

45

politik alanlarda ciddi tartmalar yaratt. Frtnal ve skntl tarihin-de, etin bir mcadeleyle, en ok da muhalefet iinde, hkim kurtulusyleminin kutsallyla bouarak kendini tm kuramlardan ayran fe-

minizm, genel muhalefetin paradigmasna, gndemine ve sylemine deolduka etkide bulundu.

Gelien teorik tartmalar ve politik mcadelelerle birlikte, femi-nizm, yeni yaklamlar ve analizler gelitirdi. ktidar mekanizmalarylaikinleen patriyarka ile mcadelenin, cinsiyetilii dier balaklarn-dan soyutlayarak verilmesi durumunda, sonu alnmad ortaya kondu.

Yani feminizm, salt kadn haklar ve kadn ihtiyalar savunusuolmaktan ok teye geti. Bir zgrlk politikas olarak, kadnlarnmaduriyetlerinin nlenmesinin yannda cinsiyetiliin dayand b-tn iktidar sistemlerini masaya yatrd, eitli iktidar mekanizmalary-la btnleerek kurumsallaan ataerkiden kurtulu iddiasn gelitirdi.Militarizm de, erkekliin son derece gl rgtlendii bir iktidar sistemi-dir. Askeri deerler, erkekliin ideolojik inasnda ok nemli bir rol oy-narlar. Bu nedenle, son yirmi yldr, ataerkiye kar btnlkl bir zgr-

lk perspektiyle, erkekliin retim mekanizmalarn sorgulayan feministkuram, hem militarizm analizini, hem de anti militarist politikay etkiledi.

Trkiyede bu etkileim nasl geliti? Feminist ve anti militarist dalgala-rn sylemi, politikas birbirini besledi mi?

Kesimeyen yollar

Bilindii gibi, Trkiyede anti militarist kn tarihi de, feminizm

gibi, 80 sonrasdr. Yani ikisi de ayn kuaktandr. Beslendikleri zemin,soluduklar iklim ayndr. Feminist hareket ve anti militarist rgtlenme,12 Eyll sonrasnn yenilgiler ortamnda, ok ynl kuatmalar altnda,ykntlar iinde bydler. Ama o zamandan beri feministler ve antimilitaristler pek kesimeden yolunu bulan, ayn engellerle ayr ayr bo-uan iki ayr nehir gibi aktlar.

Solun militarizme yaklam, cinsiyetilie yaklamndan farkszd.zgrl iktidar mcadelesi paradigmas iinde ele alan sol, devletkarsndaki tm maduriyetine ve zgrlk adna dedii bedellere


46/57

46

ramen, btnlkl bir sistem kart perspektife sahip olmad iin,iktidar en ince, en hegamonik bir biimde ina etti. Maks tarihininde etkisiyle, devlete kar mcadele ederken, onun deerlerini, zihniye-

tini ve sylemini yeniden retti. ehitlik, sadakat, ballk, cesaret sy-lemlerinin iine gmld. Fedailiin, askeri kahramanln yceltildii,

liderlik-eik sisteminin yetkin bir biimde gelitirildii, kadnlarn nes-neletii, milliyetiliin zemin bulduu, bu topraklara zg eteciliin-komploculuun yeni rneklerinin retildii, disiplin mekanizmalarnn,pragmatizmin, hiyerarinin ve iddetin merulat bir alan oldu.

Anti militarist k, tpk feminist hareket gibi, solun yenilgisi er-

tesinde gelien sorgulamalar ortamnda ekillendi ve kendini radikalbir zgrlk tutumu olarak tanmlad. Yenilginin, paralln, travma-larn ortamnda, bu k, sol iinde arad tartma zeminini yarata-mad. Daha ok anarist gruplar iinde taban bulan anti militarizm,sol iinde, grmezden gelindi. Vicdani red eylemleri gibi politik k-lar ya da orduyu hedef alan kampanyalar gelitirilene dek, anti milita-rizm kk burjuva tutumu ya da direnisizlik olarak ele alnd.

Solla cinsiyetilik konusunda gl bir atmaya giren feminist ha-

reket, anti militarist kla olan kader ortaklna ramen, militarizmkonusunda geleneksel soldan bir trl ayramad. Trkiyedeki yirmibe yllk tarihinde, militarizme kar feminist politika gelitirme aray,hareketin ortak gndemi olmad. Bu da anti militarist hareketin daral-masnn ve hep baa dnmesinin nedenlerinden biri oldu.Bilindii gibi, tm iktidar ilikilerine zemin oluturan, her birini gnde-lik olarak yeniden reten bir toplumsal eliki olan cinsiyetilik grl-

meden gerekletirilmeye allan tm kurtulu mcadeleleri baarszkalmakta, radikal bir dnm yaratamamaktadr. Kapitalizmin, hertrl smrgeciliin, milliyetiliin, heteroseksizmin, ya hiyerarisinin,sakatlara ynelik ayrmcln vb kkl alabilmesi iin feminizme, fe-minist analize, feminist politikaya ihtiya vardr. Militarizme dair tambir gndem zenginliine sahip olan Trkiyede, zorunlu askerlik gn-demini aamayan anti militarist politikann da, feminizmden beslenme-si gerekiyordu.

Kk abalar dnda, nehirler ayr ayr, birbirini beslemeden, bir-


47/57

47

birine demeden akyor. Feminist dorultuda ortaklaamad iin, ka-zanmlarn radikal bir kurtulua evrilmenin zorluklarn yaayan, s-rekli mdahalelere urayan, iktidar ve kar atmalaryla yarlan kadn

hareketinin gndemi, genellikle, kadn haklaryla ve iddete kar mca-deleyle snrl durumda. iddet gndemde ama iktidar daha az sorgula-

nyor. Kadnn ailedeki rol ve haklar iin mcadele ediliyor ama aile yada evlilik kurumuna kar feminist tutum gelitirilmiyor.

Kadn kurtuluu sz pek telaffuz edilmiyor. Bu nedenle, emeksmrsne, ya hiyerarisine, heteroseksizme, milliyetilie ve mili-tarizme kar mcadele, kadn hareketinin gndemine girmiyor. Belirli

egemenlik ilikilerini ve bunun kurumsal ekillerini tanmlayan, cinsiyetsistemlerinin sosyal olarak ina edilip ekonomik ve siyasal yaplarla dasrdrld anlatan feminist analizden beslenmeden yrtlen ka-dn mcadelesi, i ie ileyen iktidarlar dnyasnda, ataerkiyi sreklitazelenmi buluyor. Bu nedenle, pek ok platformda hep baa dnl-d ifade ediliyor.

Bu, yeni bir kar siyasete duyulan ihtiyacn, baka bir dille ifadesi-

dir. ktidar sisteminin kuatmas iinde aresizleen kadnn zgrlkaray, btnlkl bir yaklama sahip olmad zaman, sadece gzlk-ler deil, eller de krlyor. Militarizm karsndaki duru, en nemlisiise feminizmle alan mesafe, kadn hareketinin zgrlk iradesini vepolitik gcn zedeliyor. iddeti kknden tutacak bir analiz gcne

ve egemenlie kar zgr duruun artc deneyimlerine sahip olanfeminizmin politik iradeye kavumas daha etin bir mcadeleyi gerek-tiriyor. Yaadmz kasrgalar iinde, buna gerekten ihtiya duyuluyor.

Tanmlama Clautzwitze aittir.Saigol Rubina, Vatan Millet Kadnlar, 226Savama kri, sosyal dzende erkekliin stnlnn doru-

lanmas ve kardelik kavramnn inasnda merkezi bir role sahiptir.(Colleen Burke, Kadnlar ve Militarizm, Amargi, Say 2, sf: 45)


48/57

48

MADURYET POLTKASI YA DA ZGRLK

2006nn sonlarnda, El Fem, Avrupa apnda bir iddet kon-

ferans dzenledi. talyada dzenlenen ve eitli lkelerden bir-ok feminist aktivistin ve kadn siyasetinin katld konferans,

Trkiyede pek duyulmad. Avrupa kadn hareketi ve sola dair okey syleyen bu konferans, maduriyetle kurduumuz ilikiye dair,kaba da olsa bir fotoraf veriyor diye, yazma onunla baladm.Konferansn amac, iddete kar uluslararas bir kampanya plan kar-makt. Bunun iin iddete ortak bakn gelitirilmesi, kampanya iinncelikli konularn belirlenmesi hedeeniyordu. Ama konferanstan

byle bir sonu kmad.

Bunun birok nedenini sayabiliriz... Sistem kart niteliini b-yk lde yitiren Avrupa feminizminin daha kapsaml bir tar-tmaya ihtiyac var. Bu nedenle, zaten bu toplantdan ok bykbir beklentim yoktu. Ama bu kadarn da beklemiyordum. nkbu konferans pratie ynelikti, bir kampanya kacakt sonucun-da Buna ramen, konferansta, ne yapmal deil, maduriyet-

ler konuuldu. gn boyunca ne kadar ac ektiimizi dinledim.talyaya varr varmaz, benden de benzer bir konuma yapmam istedi-ler. Benim konumamn sava zerine olaca daha nceden belirlen-miti. Ben de bu erevede, feminist hareketin, savaa kar etkili birduru iinde olmamasnn nedenleri zerinde teorik ve politik olarakduran, eitli neriler gelitiren bir konuma hazrlamtm.

Ama Trkiyede kadnlarn urad maduriyetleri anlatmam iste-diler. Yaadklarn biliyoruz

Onlar anlat diye insanlar bana sarlyordu. Kimileri sam oku-yor, kimileri omzumu skyordu O kadar tatl, o kadar sevecen, o kadarrahatlatclard ve her ey o kadar inceltilmiti ki bunun dna kmak okzordu. Hayr dedim. Ben buraya bir kadn rgtnn temsilcisi olarakgeldim ve konuya ilikin tartmak istiyorum. Eer toplantnn konusuaclarmz paylamak olsayd, anlatacak ok eyim var. Ama mcadele-mizi konuacaz Uzun ikna abalarndan sonra inadm psikolojime

verdiler herhalde, nk bazlar yanma gelip destee ihtiyacm olupolmadn, bana her trl imkn sunabileceklerini sylemeye alt.


49/57

49

Ben de konumama bu temayla baladm: Size maduriyet hikyesi an-latmayacam giriiyle Trkiyeden gelen bir feministe nasl bir rolbiildiini kendimce yorumladm ve hazrladm konumaya baladm.

Daha sonra tam da bu konuda balayan tartma glenirken, Bos-nal bir kadn sz ald ve yaadklarn anlatt. Tabii gndem hemendald nk Avrupann genelini temsil eden kadn rgtlerinin niyeti,gerekten iddete kar mcadele etmek deil, setikleri madurlarla da-yanp ilerini rahatlatmakt.

Bu toplantdan sonra, uzun zamandr gndemimde olan maduri-

yet meselesine dair bir eyler yazmaya karar verdim.Evet, bir sredirmaduriyet konusu zerine dnyorum. nsann kendi yaad de-neyimlere yeniden bakmas, bunlar zerine ikinci kez dnmesi, sonderece glendirici. Her eyden nce, var oluunun znesi olabilmekiin bir adm. Topluma bakmak, baka deneyimleri yorumlamak okkolay ama kendi yaadklarn didiklemek ok zor Bir admdan son-ras pek atlmyor.

Yoruluyorsun ve yarm yamalak attn admdan tatmin oluyorsun.Erken boalma yayorsun ve dnyorsun arkan Ama ikinci admatabilirsen baka bir evrene dalyorsun. zneliin evrenine...

te son zamanlarda bu evreni hissediyorum.Dnyadaki tm kadnlar ve birok erkek gibi, ben de, binlerce ana-

lize ilham verecek maduriyetler iindeyim. Bunlar zerine dnrkenok zorlanyorum ama eski defterleri kartrdka girdiim yeni ruh

hali, haik hali, ellerimi bu sayfalara balyor. Hele son sekiz yldr, ka-

muoyuna sergilenerek yaadm maduriyet, bal bana bir hayat de-neyimiydi. Bu sre, daha nce zerinde dnmediim eitli durum-lar da bana gsterdi. Bunlardan biri, maduriyetin, insan ilikilerini vepolitik varoluu etkileme biimi idi. Kendi maduriyetimle boumak,beni bu konuda daha duyarl kld. Bu deneyimin etkisiyle evreme dahadikkatli baktm, insanlarn ama zellikle kadnlarn maduriyetle kur-duklar ilikileri hayretle gzlemledim ve kendimce sonular kardm.

Pınar Selek - Evden Uzakta

Documents