Permbledhje nga : E drejta-romake

E drejta romake Permbledhje : ERVINA KRASNIQI

Hyrje

Programi dhe qëllimet e mësimit të së drejtës romake

Në kuptimin e gjerë apo gjenerik , termi e drejta romake përfshin tri disiplina shkencore që

ndryshojnë mjaft : a) institucionet e të drejtës romake ose shkencën që gjurmon thelbin e

institucioneve juridike të së drejtës private në kohën e ekzistimit të Romës b) historinë e së

drejtës romake ose shkencës që studion evoluimin I institucioneve juridike romake kryesisht

në lëminë e organizimit të aparatit shtetëror dhe burimeve të drejtësisë c)

pandektet ( libër që përpunon në hollësi ndonjë materie ) ose shkencën që gjurmon të

ashtuquajturën e drejtë romake e recipuar apo të drejtën romake që ishte marrë si rend pozitiv

juridik në kohën e lindjes së rendit ekonomik-shoqëror borgjez.

( Institutiones në gjuhën latine dmth manual I vogël , ose libër për fillestarë, vepër nga e cila

merren “prima legum cunabula “ mësimet e para juridike .

Programi I të drejtës romake përfshin kryesisht tërë materien që juristët e quanin

jus publicum dhe jus privatum. Në veprat e juristëve romakë , jus publicum apo e drejtë

publike quhej përmbledhja e rregullave juridike të cilat “ad statum rei rromanae spectant “ – I

përkisnin pozitës juridike të shtetit romak . Jus publicum përfshinte rregullat e rregullimit

shtetëror të burimeve të drejtësisë , të veprimit të organeve shtetërore , të financave shtetërore

apo publike , të organizimit të ushtrisë etj .

Ius privatum apo e drejta private quheshin ato rregulla juridike që shërbenin për rregullimin e

marrëdhënieve midis personave të koordinuar fizikë apo juridikë . Privatum ius est quod ad

singulorum utilitatem pertinet – e drejtë private është ajoqë I përket dobisë së individëve .

E drejta private ndahej në tri pjesë : “Omne autem jus quo utimur vel ad personas pertinet ,

vel ad res vel ad actiones” – e tërë drejtësia që e përdorim ne ka të bëjë ose me persona ose

me sende ose me padi .

1. Jus quod ad personas pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregulloheshin të

ashtuquajturat të drejta personale dhe marrëdhënjet personale midis banorëve të shtetit

romak. Në këto norma bënin pjesë : rregullat e zotësisë juridike dhe vepruese të qytetarëve ,

të zotësisë juridike dhe të veprimit të personave të lirë që nuk ishin qytetarë të shtetit romak ,

e autorizimeve të patronëve mbi skllevërit , e pushtetit të burrit ndaj gruas , e pushtetit të atit

ndaj fëmijëve , e pushtetit të tutorit dhe kujdestarit ndaj personave pa zotësi veprimi .

2. Jus quod ad res pertinet : përfshinte rregullat e marrëdhënieve pronësore, midis personave që

dilnin si titullarë të autorizimeve pronësore si psh : rregullat e pronës , të posedimit , të të

drejtave reale mbi sendet e huaja , të detyrimeve apo të trashëgimit .

3. Jus quod ad actiones pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregullohej mbrojtja e

të drejtave subjektive të karakterit personal dhe pronësor psh : rregullat e ushtrimit të

procedurës gjyqësore , të llojeve të padive , të kundërshtimeve të lejuara e të tjera .

Juristët e lashtë romakë e përcaktonin shtetin si “res publica “ – si organizatë që ekziston për

mbrojtjen e interesave të përgjithshme të të gjithë banorëve , kurse drejtësinë “ ars boni

aequi “ si mjeshtëri të së mirës dhe të së drejtës apo bile edhe si postulat të moralit : tria

praecepta juris sunt : honeste videre, alterum non laedere , suum cuique tribuere – drejtësia

ka tri urdhëra : të jetosh me nderë , të mos I bësh dëm tjetrit , secili të marrë atë që I takon .

Summa injuria – instrumente të dhunës dhe padrejtësisë klasore.

Burimet e historisë së shtetit romak dhe të së drejtës romake

Si material themelor të burimit dalin legjendat dhe gojëdhënat popullore të ruajtura dhe të

riprodukuara në veprat e historianëve të mëvonshëm . Përpos këtij materiali që nuk

konsiderohet si material burimor me vlerë të dorës së parë , rëndësi të madhe kanë ehe

kërkimet filologjike dhe studimet semasiologjike .

Për periodën e fundit në zhvillimin e shtetit romak dhe të së drejtës romake, materiali

burimor është më I ploti . Kjo ishte koha e punës ligjdhënëse e perandorit Justinian në të

ashtuquajturit Corpus juris civilis .

Sistemi I mësimit të së drejtës romake

Në studimin e lëndëve historike , ndër të cilat bën pjesë e drejta romake , zakonisht përdoret

sistemi kronologjik ose sinkronik I mësimit ( expositio).

Krijimi I pronës private dhe shenjat e para të luftës klasore ishin dy fakte që kushtëzuan

krijimin e shtetit dhe njëherazi qenë edhe pikënisje për të kaluar në rregullimin e

marrëdhënieve shoqërore jo me zakone – po me norma juridike . Këtu fillon shteti I lashtë

romak dhe e drejta e lashtë romake ( ius civile e lashtë).

Në vend të kushtëzimit themelor midis plebejasve dhe patricëve lindi kundërshtimi I ri

themelor midis skllavopronarëve dhe skllevërve . Dukuritë e reja sollën shndërrimin e shtetit

të lashtë patriciano – plebejas në maqineri shtetërore të skllavopronarëve dhe nënshtrimin e

jus civile të lashtë para sistemit të së drejtës pretoriane , gjegjësisht honorare dhe klasike .

Sistemet e reja juridike që janë konsideruar vetëm teorikisht si e drejtë e rendit të dytë , në

praktikë bëheshin gjithnjë më të rëndësishme dhe me normat e tyre të nxjerra vetëm

pjesërisht nga rezervuari I juris civilis dhe pjesërisht nga ndjenjat e drejtësisë dhe dispozitat e

juris gentium , ishin një periodë kalimtare kah e drejta e re unike romake .

Pra në historinë e kësaj periode duhet filluar me shfaqjen e skllavërisë klasike apo me

shfaqjen e latifundeve në jetën ekonomike , me shfaqjen e nobilitetit dhe lumpen-proletariatit

në jetën ekonomike , me fillimin e krijimit të oligarkisë së senatit në rregullimin shtetëror dhe

me futjen e magjistraturës së pretorit peregrin në lëmin e drejtësisë.

Pika e fundit e periodës së dytë : në këtë periodë të ekzistimit të shtetit romak akti më

karakteristik juridik ishte Edikti I Karakales I vitit 212 të epokës së re me të cilin të gjithë

banorët e lirë të Perandorisë romake me përjashtim të dediticëve , morën statusin e qytetarit

romak .

Si periodë e tretë në historinë e shtetit dhe të së drejtës romake duhet theksuar periodën e

shtetit të ri burokratik dhe rendit të ri unik juridik për të gjithë banorët e shtetit romak .

Në bazë të efekteve të paraqitura mund të përfundojmë se periodizimi në studimin e historisë

së shtetit romak dhe historisë së të drejtës romake , duhet të jetë ky :

I. Perioda e parë : perioda e shtetit të lashtë romak patriciano plebejas dhe e jus civile të lashtë

romake ( prej fillimit të krijimit të shtetit romak gjer me futjen e magjistraturës së pretorit

peregrin – prej vitit 754- 242 p,e së re .

II. Perida e dytë : perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe e të drejtës romake honorare dhe

klasike ( prej futjes së magjistraturës së pretorit peregrin gjer te Edikti I Karakales – prej vitit

242 të epokës së vjetër – 212 të epokës së re ).

III. Perioda e tretë : perioda e shtetit centralist – burokratik dhe apsolut dhe e të drejtës unike

perandorake romake apo të drejtës postklasike , prej vitit 212 -476 apo 565 p,e së re .

Marrëdhëniet ekonomiko – shoqërore , rregullimi politik dhe burimet e drejtësisë në

Romën e Lashtë ( perioda e parë )

Krijimi I qytetit të Romës ( Italia në kohën e themelimit të qytetit të Romës )

Para themelimit të qytetit të Romës , sipas traditës në shek 8-të të epokës së vjetër në Itali

kishte kaluar koha e bakrit ( kultura terramare) dhe u shfaq koha e hekurit (kultura villanova)

– perioda më e lartë barbare.

Hulumtimet mbi prejardhjen e banorëve të Italisë së kohës së hekurit , tregojnë se pjesën më

të madhe të banorëve të Italisë qendrore e përbënin fiset indoevropiane që quheshin italikë.

Ndër italikët dalloheshin sabinët , samnikët , picenët , umbrijët dhe latinët . Në të njëjtën

kohë jetonin grupe ilirësh –japigët dhe venetët dhe galët .

Ndikim të madh në ngritjen e nivelit kultural dhe ekonomik të banorëve të Italisë bënë etrurët

, të cilëve u shkoi për dore të krijojnë shtetin e fuqishëm skllavopronar.

Themelimi I qytetit të Romës

Si vit të themelimit të Romës Varoni përmend vitin 753 ndërsa disa shkrimtarë në vitin 754

të epokës së vjetër. Banorët përveq që merreshin me blegtori merreshin edhe me bujqësi ,

përparimi në jetën ekonomike lindi nevojën e rregullimit edhe të marrëdhënieve ndërfisnore.

Ky qe shkaku që u krijua lidhja e parë ndërfisnore midis banorëve të Pakatinit dhe Eskulinit e

quajtur septimontium.

Zhdukja e marrëdhënieve kolektive në prodhim dhe lindja e pronës private

Në kohën e themelimit të qytetit të Romës tani më ishte bërë ndarja e parë e madhe shoqërore

e punës – ndarja e punës – ndarja e bujqësisë nga blegtoria. Në shek e parë të ekzistimit të

septimontiumit dhe qytetit të fortifikuar u bë ndarja e dytë – ndarja e zejeve dhe punës

bujqësore si dhe ndarja e tretë shoqërore e punës- ndarja e tregtarëve si shtresë e vecantë e

njerëzve të cilët nuk merrnin pjesë në prodhimin e drejtpërdrejtë të vlerave , por dilnin si

ndërmjetësuses në qarkullimin e prodhimeve .

Gjatë nundineve romake përveq prodhimeve të blegtorëve , bujqëve dhe zejtarëve romakë

shiteshin edhe prodhime të importuara nga vendet fqinje e bile edhe nga ato tejdetare .

( nundinae – ishin ditët solemne për akte religjioze de skëmbimin e mallit . Binin cdo të

nëntën ditë .

Kur veglat më të përsosura , vecanërisht për prodhimtarinë bujqësore dhe të ushtruarit e

zejtarisë , të importuara nga Greqia dhe Etruria mundësuan që grupet e vogla të anëtarëve të

gjensit të ndahen si grupe të vecanta të prodhuesve , pushoi prodhimtaria e përgjithshme dhe

bashkë me të edhe ndarja e përgjithshme e gjërave të prodhuara . Që atëherë toka dhe mjetet

tjera të gjensit ju dorëzuan për qeverisje disa grupeve të gjentilëve të cilët përbënin të

ashtuquajturin – consortium.

Vetëm kur toka e gjensit pushoi të ndahej cdo 5 vjet dhe kur përherë u dorëzohej në qeverisje

disa konsorciumeve , konsorciumet ose grupet edhe më të ngushta të të afërmve të gjakut, të

quajtura familia – pecuniaque , u vendosën si pronarë gruporë ose privatë të pasurive të

mëparshme të gjensit .

Rregullimi gjentil I Romës më të lashtë

Në terrenin e Romës jetonin 300 gjense ose klane . Cdo gjens përbënte bashkësinë

ekonomike të mbyllur , egzogane dhe natyrale të pasardhësve të ndonjë heroi legjendar

( heros eponimos ) dhe personave të tjerë të cilët me anë të adrogimit ose adpotimit ishin

pranuar anëtarë të gjensit. Në krye të gjensit qëndronte kryeplaku ( pater gentis ) .

Kryeplaku I gjensit duke u këshilluar me gjentilët tjerë meshkuj , drejtonte punët e gjensit ,

gjykonte në rast konflikti midis anëtarëve dhe bënte aktet religjioze ( sacra gentilica ) .

Si shkallë më e ulët e bashkimit të gjenseve doli kuria ose vëllazëria .Atë e përbënin disa

gjense me lidhje gjaku që jetonin si fqinjë të drejtpërdrejtë. Cdo kuri ishte një lidhje prej 10

gjensesh. Detyrat e kurisë ishin që të organizonte mbrojtjen e përbashkët të gjenseve , të

anëtarëve të kurisë si dhe të zgjidhte konfliktet që shpërthenin midis gjenseve të të njejtës

kuri me rastin e zaptimit të tokës dhe konflikteve reciproke të gjentilëve.

Në krye të kurisë gjendej asamblea e të gjithë gjentilëve meshkuj madhorë, Asamblea

zgjidhte kryeplakun ( curio ) I cili komandonte ushtrinë e kurisë , gjykonte në rast nevoje dhe

bënte aktet religjoize me ndihmën e klerikut të quajtur flamen curialis .

Si shkallë më e lartë e bashkimit të gjenseve ishte tribusi apo fisi . Cdo fis apo tribus përbëhej

prej 10 kurish , gjegjësisht prej 100 gjensesh . Në terrenin e Romës ishin gjithsej 3 tribuse .

Lidhja e tre tribusëve në krye të së cilës ishte reksi si udhëheqës ushtarak madhor , klerik

suprem , organ kryesor ekzekutiv dhe gjyqtar suprem, pastaj senati si grup I kryepleqve të të

gjitha gjenseve dhe asamblea e të gjithë gjentilëve , të organizuar në kuri (komicia kuriate )

përbënte populus romanus .

Rënja e rregullimit gjentil

Shpartallimi I gjensit dhe shfaqja e bashkësive familjare : Kur veglat e prodhimit u zhvilluan

gjernë atë masë sa bënë të mundur ekzistimin e grupeve më të vogla të prodhuesve , në vend

të gjensit si njësi themelore prodhuese u shfaqën konsorciumet dhe familjet agnate nën

pushtetin e pater familjasit . Në konsorcium ruhej akoma parimi I barbarisë së anëtarëve të rritur meshkuj , ndërsa në

familjen agnate nën pushtetin e pater familiasit vetëm kryetari I familjes ishte personi I cili

gëzonte të gjitha të drejtat . Të gjithë anëtarët tjerë të lirë të familjes , pavarësisht nga seksi

dhe mosha ishin alieni juris – sende të kryetarit të familjes .

Në raste të jashtëzakonshme e sidomos në momentin e vdekjes së kryetarit të familjes

ngjallej përsëri idea e solidaritetit sepse atëherë sipas dispozitave të së drejtës romake gjërat

familjare ndaheshin sipas parimeve sikur personat alieni juris “quodam modo “ të kishin qenë

pronarë të pasurisë edhe për të gjallë të kryetarit të familjes . Patronët dhe klientët : Në bazë të ndryshimit per nga pasuria , anëtarët e të njejtit gjens u

ndanë në grupin e protektorëve ose patronëve dhe në grupin e të përkrahurëve apo klientëve .

Patronët ishin më të nderuar dhe më të pasur ndërsa klientët ishin pa prestigj dhe të varfër .

Patricët dhe plebejasit : Problemi I prejardhjes së plebejasve është një ndër problemet e

diskutuara më shumë nga lëma e historisë së hershme romake . Hipotezat e shumta për këtë

cështje mund të përmblidhen në tri gurpe : sipas grupit të parë – patricët ishin banorët më të

lashtë të Romës, ndërsa plebejasit masë e të ardhurve , pjestarët e fiseve të pushtuara . Sipas

grupit të dytë të hipotezave banorët më të lashtë të Romës ishin plebejasit,ndërsa patricët

pushtues qoftë sabinë qoftë etrurë. Sipas grupit të tretë edhe patricët edhe plebejasit kishin

një prejardhje të njejtë etnike ndërsa dallimi I pozitës juridike kushtëohej me diferencimin

ekonomik .

Skllavëria : Menjëherë pasi fuqia punëtore e njeriut u bë aq produktive sa që përvec

shpenzimeve për sigurimin e jetës së vetë prodhuesit filloi të japë edhe mbivlerë pune u

ndërpre zakoni I vrasjes së robërve të luftës.

Krijimi I shtetit romak

Koha kur u bënë të shpeshta kundërshtimet klasore që sollën shkatrrimin e organizatës

klanoro-fisnore romake njihet si periodë mbretërore e demokracisë ushtarake.

Organet e pushtetit në periodën mbretërore apo të demokracisë ushtarake

Komicionet kuriate : ishin njëri ndër institucionet më të lashta të rregullimit shtetëror

klanoro-fisnor . Të drejtë vote në komicionet kuriate kishte cdo kuri . Komicionet I mblidhte

rexi ose mbret . Asambletë mblidheshin për të zgjedhur mbretin dhe që me ligj të vecantë

( lex curiata de imperio ) ti jepnin invesiturën e kandidatit të zgjedhur që të vendoste për luftë

dhe pqë paqe dhe që të gjykonte për dënimet më të rënda në të holla dhe për vdekje të

shqiptuara qytetarëve romakë .

Senati : anëtarët e senatit ishin kryepleqtë e gjenseve . Ky organ ishte I detyruar ta

këshillonte rexin kur kryente detyrat themelore , ti ratifikonte vendimet e asambleve të cilat

vetëm pas ratifikimit në senat mernin fuqinë obligative për tërë popullin romak ( patrum

auotoritas ) si dhe në rast kur froni ishte vakant , të organizonte administratën në bashkësinë

romake dhe ta përgadite zgjedhjen e reksit të ri . Koha kur froni ishte vakant quhej

interregnum , ndërsa senatorët të cilët në turnuse prej 5 ditësh kryenin detyrën e mbretit

quheshin interreges .

Rexi ose mbreti : ishte udhëheqës I zgjedhur por I përjetshëm I lidhjes ndërfisnore. Ushtronte

detyrat e udhëheqësit madhor ushtarak , klerikut suprem , gjyqtarit suprem dhe shefit të tërë

bashkësisë . Shenjat e jashtme të pushtetit të reksit ishin sella curulis ose selia e vecantë të

cilën rexi e përdorte kur kryente aktet e pushtetit ,pastaj rrobat solemne dhe sulta e liktorëve

gjegjësisht prej 12 njerëzish të cilët të armatosur me kamxhik dhe me sëpata e shoqëronin

reksin dhe I ndihmonin të ushtronte detyrën duke përdorur masa dhune .

Komicionet centurione

Dëshira që në rradhët ushtarake të futej edhe ajo popullsi që nuk I takonte organizatës

gjentile po që në Romë ishte shumëzuar mjaft – plebejasit lindi nevojën e riorganizimit të

sistemit të rekrutimit të ushtrisë romake . Reforma e sistemit ushtarak romak lidhet me

mbretin Ser Tuli . Ky mbret vendosi që të gjithë qytetarët që dispononin mjete të

mjaftueshme ti angazhonte si ushtarë të armatimit më të rëndë . ( … ) I tërë populli tjetër I

cili nuk I plotësonte kushtet për shërbim në ndonjërin centurion ndihmës I përkiste një grupi

të vetëm një centurioni proletarësh të cilët nuk ishin të obligueshëm të bënin shërbimin

ushtarak .

Mbledhjet e popullit të armatosur romak u bënë comitiatus maximus –asamble kryesore të

romakëve nga fundi I periodës së demokracisë ushtarake dhe në fillim të Republikës romake.

Rënja e demokracisë ushtarake

Për shkak të ngjarjeve në Etruri e patricëve dhe të plebejasve të bashkuar u shkoi për dore që

ta përzinin mbretin etrur dhe në krye të shtetit romak të sillnin dy pretore ose konsuj të

zgjedhur në komicionet centurione . Largimi I mbretit të fundit do të thotë shkatërrim

definitiv I rregullimit të mëparshëm klanoro fisnor .

Luftërat e brendshme dhe marrëdhëniet e jashtme në kohën e republikës së hershme

Lufta për të drejtat ekonomike : vitet e para pas përzënjes së mbretërve etrurë në Romë ra

uria . Masat plebejase u bënë viktimë sidomos e fajdexhinjve patricë. Masat plebejase që

qenë futur në borxhe u ngrenë në kryengritje dhe u kërcënuan me secione , nëse problemi I

borxheve nuk do të zgjidhej me abrogimin apo ndryshimin e dispozitave mbi ekzekutimin

personal me rastin e lidhjes së punëve kreditore ( neksum ) dhe nëse edhe më tutje do të jenë

të përjashtuara nga posedimi I tokës .

Synimi I plebejasve që të kenë tokë u realizua gradualisht me ndarjen e ager publicuesit në

territoret e pushtuara dhe me themelimin e kolonive të qytetarëve romakë . ( Cdo qytetari

romak I jepej nga 7 jugerë tokë ) .

Plebejasit e mbytur në borxh fituan të drejtën të lirohennga skllavëria debitore me paraqitjen

e tyre në legjionet romake dhe duke marrë pjesënë luftërat pushtuese të Romës . Këto

konsecione nxorrën definitivisht edhe lex Potelia sipas të cilit u hoq neksumi si kontratë që

shpiente në ekzekutim personal apo të kryerit e detyrimeve me anë të dhunës ndaj personit të

debitorit .

Lufta për të drejtat politike : pas secionit të parë kur plebejasit dalin si forcë e organizuar

politike , patricët u detyruan që organeve politike të plebejasve t`ua njohin disa të drejta dhe

kështu t`I inkuadrojnë në punën e aparatit shtetëror .

Sipas lex Canuelia plebejasit u barazuan plotësisht me patricët në të drejtat pronësore dhe

familjare sepse përveq jus comercil që kishin më parë fituan edhe jus conubi të drejtën që të

lidhin martesë të rregullt romake jo vetëm mes tyre por edhe me patricët. Ata fituan edhe

luftën për pjesëmarrje në senat dhe magjistratura.

Pas suksesit të plebejasëve në luftë me patricët për të drejta ekonomike qytetare dhe politike

si fuqi sundueese shoqërore doli grupi I familjeve të dalluara patriciane dhe plebejase të

cilave u shkoi për dore që për vete të siguronin pjesën më të madhe të pasurisë ekonomike ,

të fituar nga latifundet e formuara si dhe monopolin mbi shërbimet shtetërore . Të gjitha këto

familje sidomos në periodën e dytë ishin të njohura si familje aristokrate patriciono –

plebejase ose nobile .

Luftërat pushtuese dhe kategoritë e reja të banorëve

Latinët : pasi I përzunë etrurët , romakëve u shkoi për dore që pas luftërave të ashpra me

latinët , të lidhnin aleancë të përhershme ( Foedus aeternum ) . Në bazë të kësaj aleance

latinët fituan të drejtën të ruajnë autonominë , krahas me detyrimin që në luftëra të marrin

pjesë në njësitë ndihmëse ushtarake që quheshin “nomen latinum “ . Statusin e qytetarit

romak e fitonin me një transferim të thjeshtë në Romë me një detyrim që në komunën e

lindjes të lënë bile një djalë . Që atëherë shumë komuna latine iu bashkuan definitivisht

Romës të tjerat ruajtën të drejtat e mëparëshme ( Latini prisci ) . Pjestarët e komunave me të

drejta më të vogla u quajtën latini novi . Në cështjet e politikës së jashtme dhe të ushtrisë

edhe latini peisci edhe latini novi vareshin plotësisht nga Roma .

Peregrinët : Banorët e lirë të krahinave të pushtuara dhe të atyre që ju bashkuan Romës me të

drejtë autonomie quheshin peregrinë . Peregrinët të pushtuar me forcë ishin deditici dhe nuk

kishin të drejtë vetëqeverisjeje . Për ta vlenin ekskluzivisht leges datae që I aprovonin

komandantët e ushtrisë romake . Peregrinët që hyjnë në kuadrin e shtetit romak në bazë të

traktatit ( foedus iniquum ) ruajtën të drejtat autonome dhe mund të gëzonin rendin e tyre

juridik por nuk kishin të drejta të merrnin dhe me punët juridike romake ( nuk kishin jus

commercil ) . Edhe peregrinët e parë edhe ata të dytë ishin të detyruar të ndihmonin

financiarisht dhe ushtarakisht orvatjet e Romës . Cetat e armatosura të peregrinëve italikë

quheshin socili italici .

Rregullimi shtetëror në kohën e republikës së hershme

Asambletë popullore dhe senati

Asambletë popullore ndaheshin në asamble të mbetura prej kohës së demokracisë ushtarake

dhe asamble të krijuara për shkak të raporteve të reja në shoqërinë romake .

Prej kohës së demokracisë ushtarake ngelën reliktet e komicioneve kuriato si dhe komicionet

centurione të paprekura , po për shkak të zgjerimit territorial të Romës dhe njësive të reja

territoriale u formuan komicionet tribuciane .

Asambletë e plebejasve quheshin concilia plebis e meqë edhe ato mblidheshin nëpër tribuse

morën shenjën “tributa “. Që atëherë komicione quheshin asambletë e patricëve dhe të

plebejasve që sipas dispozitave mbi rregullimin shtetëror kishin funksione të caktuara

ligjdhënëse , administrative dhe gjyqësore ndërsa emri concilia u ruajt ekskluzivisht për

mbledhjet formale të plebejasve. Mbledhjet joformale të qytetarëve ,përkundrejt komicioneve

dhe koncileve si organe shtetërore quheshin contiones .

Komicionet kuriate : si relikt I rregullimit klanoro-fisnor , me përjashtim të aprovimit lex

curiata de imperio formale të magjistratit më të lartë , nuk vendosnin për cështjet publike . Të

tridhjetë kuriet e mëparshme që përfaqësoheshin prej tridhjetë liktorëve – mblidheshin

simbolikisht për të marrëpjesë në aktete adrogimit , detestatio sacrorum dhe në përpilimin e

testamentit .

Komicionet centurione :komicionet centurione u ruajtën si “comititatus maximus” të popullit

romak . Të drejtë që ti konvokonin komisionet centurione kishin magjistratët më të lartë

romakë , të quajtur cum imperio. Komicionet centurione konokoheshin tri javë para

mbledhjes, gjatë kësaj kohe në contiones duhej të shqyrtohej rendi I ditës së asambleve .

Pikërisht në ditën e mbledhjes , magjistrati kryesues duhej patjetër ti dërgonte rojet në

Janikull dhe të merrte suspisia gjegjësisht të kuptonte vullnetin e perëndive . Puna në

asamble fillonte me invokacion solemn : Quod bonum felix faustum fortunatumque sit ,

imperio , qua convenit ad comitia centuriata . Vendimet e komicioneve centurione u

nënshtroheshin ratifikimit të senatit ( patrum auctoritas ) gjersa sipas lex Pubilia Philonis

autorizimi I senatit nuk u bë e drejtë e aprovimit të rendit të ditës nëpër asamble.

Komicionet tribuciane : ekzistonin katër tribuse të qytetit dhe 31 të fshatrave. Meqë tribusi

ishte një njësi territoriale për rekrutimin më të lehtë të ushtrisë dhe për mbledhjen më të lehtë

të tatimeve cdo qytetar romak duhej patjetër të qe I regjistruar në njërin prej tribuseve . Në

fillim cdo qytetar ishte I regjistruar në tribusin ku gjendej domicili I tij apo vendbanimi I tij I

përhershëm . Më vonë mbizotëroi parimi që qytetarët e patokë pavarsisht prej cështjes së

domicilit duhej të regjistroheshin në njërin prej tribuseve të qytetit ndërsa qytetarët bujq në

atë tribus ku gjendeshin tokat e tyre . Komicionet tribusiane I konvokonin magjistratët të cilët

kishin jus agendi cum populo që do të thotë magjistratët me imperium si dhe magjistratët pa

imperium .

Komicionet tribusiane ishin kompetente të vendosnin për të gjitha cështjet që I paraqitnin

magjistratët , para tyre me përjashtim të cështjeve , zgjidhja e të cilave ishte e rezervuar për

komicionet centuriane . Këto asamble zakonisht mblidheshin për të vendosur mbi propozimet

e ligjeve pretoriane për të zgjedhur magjistratët cum protestate dhe definitivishtpër të

vendosur për mulcta suprema apo mbi shqiptimin e dënimit më të rëndë në të holla prej 3.020

asë kundër qytetarëve romakë në juridiksionin e magjistratëve . .( Votimi në komicionet

tribusiane bëhej njëkohësisht . Cdo anëtar I tribusit deklaronte se a voton për propozimin e

magjistratit (uti rogas ) apo për mbajtjen e gjendjes së gjertanishme ( antiquo) gjejgësisht se a

voton për aktgjykim ( condemno ) apo për lirim ( absolvo).

Concilia plebis tributa : Organi politik I plebejasve concilia plebis – u bë organ shtetëror kur

fituan të drejtën të nxjerrin rregulla të detyrueshme për plebejasit dhe për të zgjedhur të

ashtuquajturit magjistratët plebejas ( tribunët dhe edilët plebejas ) . Vendimet e concilia

plebis të quajtura plebiscita ishin të detyrueshme vetëm për plebejasgjersa sipas lex Hotenxia

nuk u vendos që ti respektonte tërë populli romak – edhe patricët edhe plebejasit .

Senati në kohën e Republikës së hershme

Në kohën e Republikës së hershme senati ishte organ shtetëror I përbërë prej 300 pjesëtarësh

më me autoritet të rendit shoqëror patricia . Që të ishe formalisht anëtar I senatit , kërkohej

që magjistratët e mëparshëm të ishin të regjistruar në listën e senatorëve . Regjistrimin në

listën e senatorëve pas ligjit të Ovinit e kryenin censorët . Anëtarët e senatit të regjistruar në listën e senatorëve , nëse para se të hynin në senat kishin

kryer njërën nga magjistraturat ndaheshin në senatorë të rangut të konsullit , të pretorit , të

censorit dhe të edilit , ndërsa të gjithë senatorët e tjerë ishin senatores pedari . ( senatori

pedari ishin anëtarët e senatit të cilët nuk kishin të drejtë të përdornin selinë kurule dhe të

cilët nuk kishin të drejtë të merrnin fjalën në debatet e senatit ).

Senatori më I vjetër në rang quhej princepcs senatus .Të drejtë për të konvokuar senatin

kishin magjistratët cum imperie . Senatorët ishin të detyruar të vinin në mbledhje që

zakonisht mbaheshin në ndonjë tempull . Vendimet e senatit ndaheshin në ;senatus consulta dhe senatus auctoritas . Senatus consulta

ose (mendimet e senatit ) nuk kishin fuqi të detyrueshme – ato ishin rekomandime që

magjistratët nuk ishin të detyruar ti pranonin dhe kundër të cilave mund të përdorej intercesio

e tribunëve .

Senatus auctoritas ishin vendimet me të cilat senati vërtetonte ligjet dhe aktet tjera të

asambleve . Këto vendime kishin efekt afirmativ ose efekt kasator ( kasatoria paditesi ) ,

Ligjet e aprovuara në komicione si dhe disa akte të tjera nuk fitonin fuqinë e detyrueshme

nëse senati nuk e kishte aprovuar projektin ligjdhënës ose nëse nuk ishte pajtuar me tekstin

tani më të votuar ligjor – ea lege non videri populum teneri .

Në raportet e brendshme të Romës senati paraqitej si organ që jepte udhëzimee për punën e

magjistratëve sidomos në cështjet e religjionit , moralit , financave publike , objekteve

publike , rregulimit shtetëror , zgjedhjes së magjistratëve dhe sigurimit publik. Në rastet e

rrezikut të drejtpërdrejtë për shtetin romak senati merte përsipër edhe përgjegjësinë e plotë

për ruajtjen e rendit publik me anë të senatus consultum ultimum :videant magistratus ne

quid res publica detrimenti capiat – le të interesohen magjistratët që republika të mos pësojë

dëm – shpallte gjendjen e jashtëzakonshme në mënyrë që të asgjësoheshin të gjitha orvatjet

për ndërrimin e rendit sundues .

Magjistraturat në kohën e republikës së hershme

Pas revolucionit të vitit 510 romakët zgjodhën dy pretorë ose konsuj si administratë supreme

të shtetit , pris madhorë ushtarakë dhe gjyqtarë supremë . Më vonë u bë e domosdoshme që

përpos dy konsujve të ketë edhe organe të tjera shoqërore të cilave u besohej ushtrimi I

kohëpaskohshëm I sektorëve të ndarë të punëve shtetërore .

Sektorët konstantë të punëve shtetërore që duhej ti kryenin personat e vecantë , prej atëherë

quhen magjistratura , ndërsa personat e autorizuar që duhej të kryenin punët e

magjistraturave pa pagesë quheshin magjistratë ose honores .

Prandaj magjistratët ishin të gjithë personat të cilët me zgjedhje në asamble osenë ndonjë

mënyrë tjetër të rregullt , merrnin autorizime që në një periodë të caktuar saktë , qoftë

personalisht qoftë së bashku me të tjerët ti kryenin pa pagesë punët shtetërore të

magjistraturës së caktuar nën kërcënim të përgjegjësisë politike , civile dhe penale .

Ndarja e magjistraturave dhe e magjistratëve romakë

Edhe pse magjistraturat ishin sistem I përhershëm I ushtrimit të punëve shtetërore , titullarët

e magjistraturave ose magjistratët ishin funksionarë të përkohshëm shtetëror . Pushteti I

magjistratëve kufizohej me perioda të shkurtëra dhe të përcaktuara saktë që më parë dhe që

nuk ishin më të gjata se një vit e gjysmë .

Pushteti I cdo magjistrati ishte I kufizuar me të ashtuquajturën të drejtë intercesioni. Të drejtë

intercesioni kishin magjistratët më të lartë ndaj atyre më të ulët dhe magjistratët e njejtë ndaj

të njejtëve . Rrallë aktet e censorëve dhe tribunëve nuk u nënshtroheshin intercensionit të

asnjë magjistrati , përvec kolegëve në censurë ose tribunat ndërsa aktet e diktatorit si titullar

të vetëm summum imperium as që mund të anuloheshin as të pezulloheshin sepse s` kishte

organ më të lartë në pikëpamje kierarkike. ( summum imperium – e kishin diktatorët ,

imperium – e kishin konsujt dhe imperium minus - e kishin pretorët . Kjo dmth se diktatorët

ishin të pakufizuar dhe sovranë në vendimet e veta , konsujt kur ishte I caktuar diktatori

duhej tu nënshtroheshin vendimeve të diktatorit dhe intercesioneve të kolegëve konsullatë ,

ndërsa pretorët patjetër duhej tu nënshtroheshin diktatroëve , konsujve dhe intercesioneve të

kolegëve në preturë ) .

Magjistratët si organe të përkohshme pas skadimit të shërbimit mund të merreshin në

përgjegjësi . Përgjegjësia e magjistratëve kishte karakter civilo-juridik , penalo-juridik dhe

më shpesh karakter politik .

Të gjithë magjistratët romakë I ushtronin detyrat e tyre pa pagesë të shërbimeve shoqërore ,

që kërkonin angazhimin e poltë të titullarit , mund ta bënin vetëm shtresat e pasura të

qytetarëve kështuqë magjistraturat via facti u përshtateshin vetëm të pasurve . Magjistraturat patriciane dhe plebejase – në rradhët e këtyre magjistraturave bënte pjesë

diktatura , konsullata , censura , pretura, ediliteti kurilian dhe kuestura. Meqë plebejasit në

luftë me patricët fituan të drejtën që edhe pjesëtarët e rendit shoqëror të plebejsve mund të

zgjedheshin titullarë të këtyre magjistraturave , magjistraturat patriciane u kthyen në

patriciano-plebejase .

Magjistraturat e larta dhe ato të ulta – duke marrë parasysh sferën e pushtetit që kishte secili

magjistrat të gjitha magjiistraturat u ndanë në të larta –cum imperio dhe të ulëta –cum

potestate . Magjistratët cum imperium konsideroheshin organe më të larta shtetërore dhe

zakonisht mund të merreshin me të gjitha punët publike . Imperiumi I magjistratëve mund të

ndahej në : imperium domi , ac militiae .

Në bazë të imperium domi , magjistratët mund të qeverisnin shtetin romak, të gjykonin

brenda kufizimeve të parashikuara me rregullat për provakacion në rast të dënimit me vdekje

ose dënimit më të rëndë me të holla , të përdornin masa dhune (coercitio) , të jepnin edikt , të

konvokonin dhe kryesonin në asamble dhe senat , si dhe të merrnin auspicia.

Imperium militae kishin magjistratët gjatë kohës së luftës dhe jashtë mureve të Romës . Në

bazë të imperium militae magjistratët merrnin vendime sovrane , si me rastin kur

komandonin ushtrinë , ashtu edhe kur ndërmerrnin punë tjera shtetërore .

Magjistratët cum potestate ishin organe me kompetencë që të ushtronin detyrat e caktuara me

saktësi . Këta magjistratë kishin të drejtë të jepnin urdhëra dhe të përdornin masa dhune në

kuadrin e kryerjes së drejtë të detyrave që u qenë besuar.

Magjistraturat e rregullta dhe të jashtëzakonshme , magjistraturat e rregullta ishin ato që

kishin për qëllim të kryenin punët e përhershme dhe vijuese shtetërore . Të jashtëzakonshme

apo të parregullta ishin magjistraturat e caktuara që kryenin detyrat shtetërore me karakter jo

të zakonshëm , pra që shfaqeshin vetëm me raste të vecanta . Magjistraturat zgjedhore dhe jo zgjedhore , magjistratët zgjedhor ishin ata , të cilët me anë të

vendimit të komicioneve ose concilia plebis autorizoheshin për ushtrimin e punëve të

rregullta publike , ndërsa magjistratë jozgjedhor ishin magjistratët e emëruar në rrethana të

jashtëzakonshme me vendim të senatit ose të ndonjë magjistrati tjetër . Më të rëndësishmit

ndër magjistratët jozgjedhorë ishin diktatorët dhe magjistri quitum .

Magjistraturat kolegjiale dhe individuale , magjistraturat kolegjiale kur ushtronin funksionet

nuk vepronin si organe kolektive , pra pushtetin nuk e ushtronin njëkohësisht dhe së bashku ,

por në turnuse të kohës . Në pushtet ndërroheshin ose cdo javë ose cdo muaj . Magjistratët

individualë e ushtronin pushtetin plotësisht vetë .

Magjistraturat kurule dhe jokurule , titullarët e magjistraturave kurule kishin të drejtë që para

botës të përdornin selinë e vecantë solemne ( sella curulis) ndërsa ato jokurule nuk e kishin

këtë të drejtë .

Magjistratët e rregullt patricianë ( patriciano-plebejas )

Magjistratët e rregullt patricianë ( patriciano-plebejas) ishin konsujt , pretorët ,censorët,

edulët , kurulë ,kuestorët , anëtarët e kolegjiumeve klerike dhe kolegjiumeve ndihmëse të

magjistratëve. Si më të lartë ndër këta magjistratë, gjegjësisisht si magjistratë cum imperio

ishin konsujt dhe pretorët ,ndërsa të gjithë të tjerët konsideroheshin magjistratë cum potestate

. Kjo nuk pengonte që censorët edhe pse ishin magjistratë cum potestate , të fitonin pozitën

dhe autoritetin më të lartë se magjistratët cum imperio .

A) Magjistratët e rregullt patricianë ( paticiano-plebejas) cum imperio

Konsujt – dy konsuj të zgjedhur në komicionet centurione prej radhëve të patricëve

zëvendësuan mbretërit e mëparshëm . Pushteti I konsujve ishte I barabartë me pushtetin e

mbretërve me përjashtim që konsujt nuk merrnin titullin e klerikut suprem . Kur punët

shtetërore u shtuan gjer në atë masë sakonsujt nuk I kryenin dot vetë , filluan ti emëronin

ndihmësit : daoviri perduellionis , quaestores parricidi , quaestores , ndërsa në rastet kur të dy

konsujt , si komandantë të ushtrisë e linin qytetin edje praefectues .

Sipas lex Licinia Sextia të vitit 367 plebejasit fituan të drejtën të merrnin pjesë në konsullatë .

Kështu kjo magjistraturë patriciane u bë patriciano –plebejase : njëri prej konsujve patjetër

duhej të ishte plebejas.

Pretorët : meqë të dy konsujt si komandant të ushtrisë romake mungonin shpeshherë nga

Roma , u shfaq nevoja që të zgjedhej një magjistrat I vecantë I cili do të qeveriste qytetin.

Pretori I zgjedhur në komicionet centurione kishte imperium , mirëpo imperiumi I tij në

krahasim me imperiumin e konsujve konsiderohej si imperium minus . Detyra themelore e

pretorit të paktën në fillim , ishte të qeverisë Romën kur konsujt linin qytetin , por së shpejti

mori autorizimin që edhe në momentet kur konsujt ishin në Romë të ushtronte judikaturë

civile ( jurisdicto contentiosa ) ndërsa konsujt ruajtën të drejtën e zgjidhjes së atyre rasteve

dhe atyre marrëdhënieve midis qytetarëve që nuk ishin kontestues ( jurisdictio voluntaria ) .

Me zgjerimin e shtetit romak dhe formimin e grupeve të reja të banorëve që nuk kishin të

drejtën e statusit të qytetarit romak u shfaq edhe nevoja që njëri nga magjistratët romakë të

ngarkohej me ushtrimin e diktaturës në marëdhënje mes qytetarëve romakë dhe banorëve të

shtetit romak pa të drejtën e statusit të qytetarit si dhe mes pjestarëve të grupeve të ndryshme

të latinëve dhe peregrinëve . Prandaj u zgjodhën dy pretorë . Njëri prej tyre quhej praetor

urbanus – qui inter civis jus dict – ndërsa tjetri praetor peregrinus –qui inter et peregrimos jus

dicit .

b) Magjistratët e rregullt patricianë (patriciano- plebejas ) cum potestate

Censorët: të zgjedhur për cdo pesë vjet ( cdo lustrum ) në komicionet centurione. Detyrat

themelore të censorëve – përpilimi I listave ushtarake dhe tatimore në afatin prej një vit e

gjysmë pas zgjedhjeve – I shtyri historianët të pohojnë se censura në fillim ishte

magjistraturë e parëndësishme – cum potestate. Censorëve së shpejti iu dha e drejta të

përpilonin edhe listat e personave të cilët bëheshin anëtarë të senatit .

Edilët kurulë : për përgaditjen e lojrave publike në Romë për kujdesin rreth mbajtjes së rendi

publik ( policia ) , për furnizimin e qyteti si dhe për mbikqyrjen e tregut ishin zgjedhur në

komicionet tribuciane , edilët patricianë që duke pasur të drejtën të përdornin selinë kurule u

quajtën kurulë .

Kuestorët : ishin organe ndihmëse të konsujve. Konsujt I emëronin që të bënin hetime

përkitazi me veprat penale dhe që të ushtronin detyrat e ardhshme . Kuestorët zgjedheshin në

komicione dhe u bënë magjistratë patricianë cum potestate , ndërsa numri I kuestorëve u rrit

në katër kurse të drejtën e pjesëmarrjes në kuesturë e fituan edhe plebejasit.

Kolegjiumet klerikale : për ushtrimin e kultit publik kujdeseshin kolegjiumet e klerikëve . Sa

I përket disiplinës dhe cështjeve të tjera pjestarët e kolegjiumeve klerikale gjendeshin nën

juridiksionin e klerikut suprem – pontifex ( pontifexmaximus kishte pushtetin suprem

disiplinor brenda kolegjiumeve klerike . Rex sacrorum merrej si klerik suprem në cështjet e

kultit publik mirëpo nuk kishte kurrëfarë pushteti as ndaj klerikëve as ndaj qytetarëve ).Me

punët shtetërore në kuptimin kategorik ,klerikët merreshin me rastin e konvokimit të

komicioneve kuriate (comitia calata ) edhe në judikaturën e Republikës së hershme .

Kolegjiumet ndihmëse : për të kryer punët e caktuara administrative dhe gjyqësore , përvec

magjistratëve të përmendur në komicionet tribusiane zgjedheshin edhe të ashtuquajturit

vigintisexviri ose vigintiviri. Midis këtyre 26 organeve të ulëta shtetërore ishin : tres viri

capitales – organet policore dhe gjakësorët, decemmviri – gjyqëtarët kompetent për të

gjykuarnë kontestet për liri dhë në cështjet trashëgimore : tres viri aere argento auro flando

feriundo – personat e ngarkuar për prerjen e të hollave ,quattor viri vis in urbe purgandis –

katër persona të ngarkuar që të mbanin pastërtinë në qytetin e Romës , doviri viis extra urben

pugandis – dy persona që të kujdeseshin për rrugët jashtë Romës , praefeciti Capuam Cumas

– zëvendësit e pretorit në Itali .

Magjistratët e jashtëzakonshëm patricianë ( patriciano – plebejas )

Diktatori : diktatorin e emëronte njëri nga konsujt . Diktatori I emëruar merrte summum

imperium apo pushtetin sovran në tërë shtetin romak . Kundër vendimeve të diktatorit nuk

lejohej as provokacio në asamble , as intercesim I magjistratit , as vetoja e tribunit .

Magister equitum : menjëherë pas emërimit diktatori detyrohej të caktonte komanduesin e

kalorësisë , I cili gjendej nën komandën supreme të diktatorit apo që të drejtën e komandës e

humbte bashkë me diktatorin .

Praefestus urbi : në kohën kur ende nuk ekzistonte pretura , kur ishte e nevojshme që të dy

konsujt ta linin qytetin , konsulli që e braktiste qytetin I fundit , detyrohej të emëronte

prefektin e qytetit ( praefectus urbi ) .Prefekti I qytetit kujdesej deomos për ruajtjen e qetësisë

të rendit dhe për jetën normale shtetërore.

Magjistraturat plebejase

Tribunët : si organe të shtetit romak u bënë pas secesionit të parë të plebejasve , kur u

shpallën si të pacënushëm ( sacrosancti) dhe kur fituan të drejtën të përdornin veton kundër

vendimeve të të gjitha organeve të rregullta patriciane , si dhe të drejtën që të përdornin

dhunën kundër cdo qytetari që do tu kundërshtonte ( coercitio ) . Tribunët kishin jus agendi

cum plebe , apo të drejtë të konvokonin dhe të kryesonin concilia plebis si dhe të drejtën të

qëndronin para portës së senatit dhe me veton e tyre të pengonin marrjen e vendimeve të

kundërta me interesat e plebejasve . Më vonë u bënë edhe anëtarë të senatit dhe fituan jus

agendi cum patribus ose të drejtën të konvokonin mbledhjet e senatit . Tribunët zgjidheshin

në concilia plebis për një vjet , concilia plebis zgjedhnin më parë dy tribunë mirëpo së shpejti

ky numër u rrit në dhjetë.

Edilët plebejas : ishin ndihmësit e tribunëve . U bënë magjistratë të vecantë plebejas të

zgjedhur në concilia plebis . Edhe ata ishin sacrosaneti kurse detyra themelore e tyre ishte që

ti ndihmonin triubnëve : ti bënin hetimet dhe ti dënonin personat sipas urdhërit të tribunit .

Burimet e drejtësisë në periodën e parë

Perioda e rregullave të pashkruara të sjelljes , jus non scriptum

Në të vetmin fragment të ruajtur që I kushtohet historisë së drejtësisë , konstatohet … initio

civitatis nostrae populus sine lege certa , sine jure certo primum agere instituit omaniaque

manu a regibus gubernabantur … Exactis deinde regibus , iterumque coepit populus romanus

incerto magis jure et consuetudine aliqua uti quam per latam legem .

Ky fragment tregon dy fazat më të lashta të zhvillimit të rregullave romake të sjelljes . Faza e

parë përfshinte periodën para krijimit të shtetit , kur mbretërit ishin organet operative të

bashësisë romake e cila ende nuk kishte “ leges certas “ pra ligje të përcaktuara “mors

majorum” që kishin lindur në kuadrin e gjensit dhe rregullimit shoqëror gjentil .

Perioda e rregullave zakonore të sjelljes

Mos , mores majorum , diuturna , longa ose inveterata consuetudo ishin shprehje romake të

rregullave zakonore të sjelljes .

Perioda e së drejtës zakonore

Organet shtetërore patriciane për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë qytetarëve

aplikonin ekskluzivisht zakonet e krijuara në kuadrin e rrethit patrician zakonisht që

shprehnin interesat e patricëve : omnes metu , legum verterent in plebem . A) Jus dhe fas termin “fas” romakët e përdornin për të treguar zakonet dhe rregullat juridike

zakonore me karakter religjioz ndërsa termin “jus” e përdornin për rregullat e sjelljes që

shërbenin për rregullimin e marrëdhënjeve ndërmjet qytetarëve .

Në kohën më të lashtë për shkak të mentalitetit të romakëve të gjitha rregullat zakonoro dhe

ato zakonoro-juridike , kishin karakter sakral dhe bënin pjesë në lëmin e të drejtës religjioze

– Fas . Me ndarjen e njerëzve në klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore të krijuara

në kuadrin e një klase , si rregulla të sjelljes së klasës tjetër filluan të krijoheshin edhe

rregullat e jusit ose të të drejtës profane .

Leges regiae : disa shënime që u ruajtën gjenden kryesisht në përmbledhjen që mban titullin

“ leges regiae “ ( jus papirianum) . Leges regiae përmbajnë rregulla arkaike mbi rregullimin e

marrëdhënjeve shoqërore në organizatën klanoro-fisnore , mbi kultin romak dhe religjionin ,

mbi marrëdhënjet brenda familjes , sidomos mbi marrëdhënjet midis burrit dhe gruas , si dhe

atit dhe fëmijëve . Në këtë përmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lëma e të drejtës

penale dhe civile .

Perioda e të drejtës së shkruar jus scriptum

Kur me kërkesën e plebejasve u regjistruan rregullat e të drejtës zakonore që I aplikonin

magjistratët patricianë . Si rezultat I luftës së qëndrueshme të plebejasve doli lex XII

tabularum , apo ligji I XII tabelave .

Ligji I XII tabelave

Përpjekjet që të regjistroheshin rregullat juridike zakonore si pohon tradita romake , bënë që

të themelohej komisioni prej tre anëtarësh , I cili që dërguar në Greqi ti studionte ligjet e

Solonit . Pas kthimit të komisionit që suspenduar magjistratura e rregullt – konsullata dhe në

vend të konsujve u zgjodhën decemviri legibus scribendis .

Decemvirët regjistruan rregullat juridike në 10 tabela dhe ua paraqitën komicioneve

centurione për aprovim . Meqë u konstatua që tabelat e propozuara nuk përmbanin të gjitha

dispozitat juridike për vitin tjetër u zgjodhën decemvirët e rinj të cilët ua parashtruan

komicioneve centurione edhe dy tabelat e fundit . Kështu lindi ligji I XII tabelave I cili gjatë

tërë historisë së Romës konsiderohej si “ fons omnis publici privatique jurisi “. ( burim I të

drejtes publike dhe private ).

Teksti I ligjit ishte I shkruar në pllaka bakri dhe I ekspozuar në forum . Bile qysh në kohën e

Ciceronit edhe fëmijët e shkollës e mësonin kodin përmendësh . Kodi përmbante dispozitat

mbi procedurën gjyqësore dhe mbi ekzekutimin e aktgjykimeve , mbi marrëdhëniet familjare

dhe mbi të drejtën trashëgimore , mbi marrëdhëniet pronësore , mbi veprat penale , mbi aktet

religjioze , si dhe dispozitat tjera për rregullimin e lloj lloj lëmeve shoqërore .

Ligjet . Leges

Rregullat juridike për rregullimin e marrëdhënjeve të shumta nxirrenin në komicionet romake

të cilat autorizimin për të nxjerrë rregulla juridike me detyrim të përgjithshëm e mbështetnin

pikërisht në dispozitat e ligjit XII tabelave. Prej asaj kohe vendimet e komicioneve me

përmbajtje të përgithshme dhe me përmbajtje apstrakte quheshin leges – ligje : lex est quod

populus jubet atque constituit – ligj është ajo që urdhëron dhe përcakton populli .

Inisiativë për të nxjerrë ligje kishin magjistratët me jus agnedi cum populo . Magjistratët

përpilonin propozimin ligjor – rogatio dhe e ekspozonin në forum . Pas tri nundinesh ,

mblidheshin asambletë që votonin për propozimin ligjor me “uti rogas “ ose me “ antiquo” .

Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votionin për rrogacion e magjistratëve ,

rrogacioja e aprovuar merrej si ligj – lex .

Ligji I aprovuar nuk e obligonte popullin romak për gjersa a) nuk e ratifikonte senati dhe 2)

gjersa magjistrati nuk e kishte drejt formalisht tekstin e ligjit që pastaj ekspozoej në forum .

Me rastin e përpilimit të tekstit të ligjit magjistrati duhej që më parë ta shkruante patjetër

preskripcionin që përmbante shënimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin e

komicioneve si dhe për ditën , vendin dhe për votimin e seancës .

Vendimet e concilia plebis . Plebiscita

Vendimet me përmbajtje abstrakte juridike , të aprovuara në asambletë e plebejasve quheshin

plebiscita : plebiscitum est quod plebs jubet atque constituit . Meqë në asambletë plebejase

patricët nuk kishin të drejtë vote , konsiderohej se plebiscita ishin leges speciales ( ligje të

vecanta ) të detyrueshme vetëm për plebejas . Kështu plebiscita për nga fuqia juridike u

barazuan me ligjet e aprovuara në komicione .

Ediktet e magjistratëve

Magjistratët romakë kishin jus edicendi , apo të drejtë që urdhërat e drejtuara qytetarëve

romakë ti deklaronin gojarisht në koncione ose ti jepnin me shkrim në forum . Edhe urdhërat

e para të magjistratëve edhe ato të dytat quheshin “edicta” . Me anë të edikteve , magjistratët

kryenin tri detyra të rëndësishme : adimplere (aplikimi) , supplere (përmirësimi) , et corrigere

jus civile ( plotësimin e rendit ekzistues juridik ) .

Nga kjo veprimtari e magjistratëve , vecanërisht nga veprimtaria e pretorëve u zhvillua një

varg I tërë I ri rregullash juridike , I njohur si e drejtë honorare apo magjistratore .

Interpretatio . Fillimet e shkencës juridike

Pasi doli ligji XII tabelave si burime themelore të së drejtës romake konsideroheshin leges

dhe plebiscita . Përmbledhja e rregullave juridike që përmbanin këto dy burime quhej jus

legitimum .

Krijuesit aktiv të rregullave të reja juridike me rastin e aplikimit të jus legitimumit në kohën

më të lashtë ishin klerikët – të vetmit njohës të drejtësisë . Klerikët I krijonin rregullat e reja

juridike me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike . Klerikët jepnin

këshilla juridike, ndihmonin me rastin e lidhjes së punëve juridike dhe u mësonin të tjerëve

zhvillimin e drejtë të kontestave. Këto tri lloje të veprimtarisë së klerikëve njiheshin si

respondere , cavere dhe agere .

Klerikët – interpretatorë nuk ishin vetëm gjurmuesit pasivë të brendisë së rregullave të

shkruara por edhe krijues aktivë të drejtësisë sepse nuk kufizoheshin vetëm që të nxirrnin

kuptimin gramatik dhe logjik të ligjit . Ligjet I interpretonin edhe ekstenzivisht dhe

restriktivisht bile përdornin edhe analogjinë kur duhej plotësuar zbrazëtirat ligjore . Kështu

edhe interpretimi u bë viva vox juris civiles . Jus civile romake e asaj kohe përbëhej prej

legitimum dhe prej të drejtës që rezultonte nga interpretimi I klerikëve .

Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës së lashtë romake

E drejta e lashtë romake – jus civile antiquum , jus civile Quiritium –ishte pasqyrë dhe

rregullatorë I marrëdhënjeve ekonomiko-shoqërore në shtetin primitiv romak .

Në të drejtën e lashtë , gjer me ligjin e XII nuk kishte të drejtë të shkruar , madje edhe ligji I

XII tabelave paraqet një kodifikim jo të plotë të drejtës zakonore , I cili përshkak të

dispozitave joprecize dhe të paqarta jepte mundësi për aplikimin arbitrar dhe interpretimin

arbitrar të normave juridike .

E drejta romake ishte kryekëput formaliste. Edhe gabimi më I vogël mjaftonte që puna e

ndërmarrë juridike të konsiderohej nul .

Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore , rregullimi shtetëror dhe burimet e drejtësisë

në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak (Perioda e dytë )

Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak

A) Bujqësia dhe blegtoria : Forma dominuese e ekspluatimit të tokës në periodën e dytë ishte

ekonomia e poesedeve të mëdha apo latifundiste. Ekonomia latifundiste në kuptimin e vërtetë

u zhvillua atëherë kur në Romë u realizuan tri parakushte 1) kur tregu romak furnizohej

gjithnjë me një nr. Të mjaftueshëm skllevërish që kushtonin lirë 2) kur u bë I mundur

koncentrimi I tokës në duart e një numri të vogël të skllavopronarëve 3) kur u gjet mënyrë e

përshtatshme për ekspluatimin racional dhe në masë të punës së skllevërve. Cmimi normal I

skllevërve të zakonshëm ishte dikur ndërmjet 300 dhe 400 denarius.

Njëkohësisht bëhej edhe koncentrimi I pasurive tokësore duke përvetësuar me forcë dhe duke

blerë parcelatokësore të poseduesve të vegjël të tokës , si dhe duke okupuar tokën shtetërore (

ager publicus ) dhe atë gjentile ( ager gentilicius ) . Gjatë pushtimeve romake qe krijuar një

fond I madh I tokës së papunuar që quhej ager publicis . Cdo qytetar romak kishte të drejtë të

përvetësonte pjesë të ager publicusit dhe ti punonte për llogari të tij duke I dhënë shtetit një

shpagim të vogël .

Me prodhimin bujqësor në ekonominë latifundiste merreshin skllevërit nën kontrollin e

skllavit mbikqyrës ( vilicus). Mjetet monetare të fituara nga tepricat e tregut të ekonomisë

latifundiste shpenzoheshin në familia urbana – në familjen qytetare ose konsumuese të

pronarit të latifundeve .

B) Zejtaria : dyqanet e mëdha zejtare ishin të organizuara edhe për të kryer punët e gjera

publike : për ndërtimin e objekteve komunale , për ndërtimin e rrugëve , për kryerjen e

shërbimeve publike etj . Me organizimin e punishteve të këtilla dhe ndërmarrjeve të mëdha

shërbyese merreshin qytetarët e pasur romakë qoftë individualisht qoftë të organizuar në

shoqata – societates negotiatorum .

C) Tregëtia dhe fajdeja : pjesën dërrmuese të detyrave fizike , teknike , madje edhe

udhëheqëse në tregëti dhe komunikacion e kishin skllevërit . Për ta akorduar këtë gjendje

faktike me rendin juridik , pretorët duhej patjetër të futnin në praktikë edhe padi të vecanta të

ashtuquajtura actiones adjecticiae qualitatis .

Rregullimi shoqëror I Romës klasike skllavopronare

Ndarja themelore e popullsisë romake nuk ishte më ndarje në patricë dhe plebejas , ashtu si

as lufta themelore klasore nuk ishte më luftë mes qytetarëve të varfër dhe të pasur romakë .

Lufta mes patricëve dhe plebejasve përfundoi me shndërrimin e qytetarit të varfër në plebs jo

të punës , I cili jetonte me “panem et cicenses “, me thërrimet që kishin hedhur

bashkëqytetarët e pasur dhe shteti romak .

Begatia e një numri të vogël qytetarësh romakë dhe prosperiteti I shtetit romak të asaj kohe ,

vareshin nga luftërat pushtuese dhe ekskpluatimi I pakursim I popujve të nënshtruar dhe

skllevërve si prodhues themelorë në latifunde dhe në dyqanet zejtare dhe tregtare .

Faktet e përmendura kushtëzuan ndarjen e banorëve të shtetit romak në persona që kishin

statusin e qytetarit romak , në persona që kishin lirinë por nuk konsideroheshin qytetarë si

dhe në persona që nuuk kishin as lirinë as statusin e qytetarit , por ishin sende të zotërinjve të

tyre , vegla të prodhimit që flisnin.

Qytetarët e shtetit romak : ose cives romani ishin të ndarë në disa grupe të ndryshme sipas

pozitës ekonomike dhe të drejtave që gëzonin brenda shtetit romak . Të drejtat dhe detyrat e

ndonjë qytetari ishin të kushtëzuara prej pasurisë , prejardhjes , profesionit dhe mënyrës së

fitimit të statusit të qytetarit . Sipas këtyrë kritereve të gjithë qytetarët edhe në pikëpamje

shsoqërore edhe në atë juridike ndaheshin në rendin e nobilëve (ordo senatorius ) , rendin e

ekskueterëve (ordo equester) dhe në rendin e plebejasve (plebs) .

Nobilët : ishin pasardhësit e familjeve më të dalluara patriciano-plebejase , parardhësit e të

cilëve arritën të monopolizonin magjistraturat më të rëndësishme shtetërore : nobilitas

consulatum inter se per manus tradebat . Nobilët vinin në dukje pasurinë e tyre edhe

publikisht me rrobat e tyre me suitën shumë klientësh , me unaza floriri , me vendet e tyre të

vecanta ku uleshin gjatë kohës së lojrave publike , sidomos duke e shfrytëzuar të

ashtuquajturën jus imangnum me rastin e varrimit të anëtarëve të familjeve të tyre . ( nobilët

kishin të drejtë që figurat e të parëve të tyre ti ekspozonin në atrium të shtëpisë dhe me rastin

e varrimit ti mbajnë publikisht nëpër rrugët e Romës . Ky ishte rasti që të tregohet prestigj

dhe salltaneti I shtëpisë së nobilëve .

Ekuestrit : apo princërit ishin romakët e pasur që e kishin fituar pasurinë në veprimtarinë

zejtare , tregëtare apo bankiere , e bile edhe me shfrytëzimin e latifundeve të mëdha , por që

paraardhësit e të cilëve nuk ishin titullarë më të nderuar të shtetit romak .

Plebisi : turma e të varfërve , e konsideruar si turpes peronae ose si persona të cilët për shkak

të profesioneve jo qibare nuk mund të zgjidheshin magjistratë të lartë , përbënte plebisin .

Pjesëtarët e plebisit sipas rregullave të pashkruara nuk kishin jus honorum ose të drejtë

zgjedhore pasive : në partinë politike që quhej-parti popullore shërbenin si masë e votuesve

në kundërshtimet midis ekuesterëve dhe nobilëve .Për të ekzistuar lumpenproletarët e varfër

ishin të detyruar t bëhen klientë të nobilëve të pasur .

Pozitën më të rëndë në plebesin romak e kishin libertinët ose personat që në mënyrë formale

ishin të liruar nga skllavëria . Libertinët edhe sipas rregullave të shkruara nuk kishin jus

honorum dhe përvec kësaj edhe në pikëpamje ekonomike dhe politike ishin nën kërcënim të

përhershëm të revocationis servitutem , të lidhur ngushtë me patronë nga rendi I nobilëve ose

ekuesterëve .

Banorët e lirë pa të drejtë statusi të qytetarit : banorët e parë të lirë të Romës pa të drejtë

statusi të qytetarit ishin latinët dhe peregrinët . Kjo popullsi nuk kishte të drejtë të merrte

pjesë në jetën politike dhe shtetërore të Romës . Njëfarë autonomie kishte vetëm nëpër

krahina , mirëpo nën mbikqyrjen e organeve shtetërore romake. Meqë këta banorë ishin të

detyrueshëm të paguanin stipendium dhe tributum dhe të merrnin pjesë në invadimet

luftarake të Romës natyrisht ata ishin përherë të pakënaqur.

Skllevërit : Prodhuesit themelorë në shtetin romak si dhe brenda në Romë dhe në Itali ashtu

edhe në provinca ishin skllevërit apo servët – njerëzit pa liri dhe status qytetari .

Politika e jashtme dhe luftërat e brendshme

Marrëdhënjet brenda shtetit romak

Lufta e peregrinëve për fitimin e statusit të qytetarut dhe për clirimin nga patronati romak :

për të marrë statusin e qytetarit romak luftuan vecanërisht socii Italici , pra banorët e Italisë ,

cetat e të cilëve me legjionet romake morën pjesë në krijimin e perandorisë romake . Pas

përpjekjeve të kota që statusin e qytetarit ta fitonin në mënyrë paqëosore aleatët italikë

themeluan konfederatën që e quajtën Italica dhe e rregulluan sipas shembëllës së shtetit

romak . Romakët sipas parimit “divide et impera “ ua ndanë statusin e qytetarit banorëve të të

gjithë komunave italike të cilat nuk kishin marrë pjesë në kryengritje ose që në afat të

shkurtër prej 60 ditësh kishin dalë nga aleanca e italikëve. Kjo qe e mjatueshme që aleanca e

italikëve të shkatërrohej dhe që italikët të fitojnë statusin e qytetarit .

Lufta për reforma : qysh në kohën e leges Liciniae në Romë ekzistonte njëfarë rezistence

kundër krijimit të posedeve të mëdha tokësore . Atëherë parashikohej që asnjë qytetar romak

nuk bënte të posedonte më shumë se 500 jugerë tokë . Idetë e Flaminit që të ndalej rritja e

ekonomisë latifundiste I përvetësuan vëllezërit Tibr dhe Gal Grahu. Këto përpjekje rezultuan

të pasukseshme , bile u aprovua lex Thoria e cila tërë tokën e okupuar e ktheu në pronë

private të okupuesve .

Rregullimi shtetëror në kohën e shtetit klasik skllavopronar

Non mos ,non jus – nuk ka më as zakone as drejtësi – ishte fjalë e urtë që dënonte cdo

veprimtari kompllotiste dhe reformiste . Megjithatë përpos qëndrimit të këtillë të nobilëve ,

organet shtetërore romake , nga forma pothuajse të pandryshuara , ndryshuan në esencë sepse

si organe ku të paktën kah fundi I periodës së parë vendosnin së bashku edhe plebejasit

optimatët – gjegjësisht nobilët .

Mirëpo oligarkia e nobilitetit nuk qëndroi gjatë . Nën presionin e kryengritjeve të skllevërve

kryengritjeve të popujve të nënshtruara dhe luftërave të përgjakshme civile , skllavopronarët

u detyruan ti unisonin forcat . Kështu u krijua principata – forma e fshehtë e diktaturës .

Rregullimi në kohën e oligarkisë së nobilitetit

Senati – organi themelor I oligarkisë

Pas ndërprerjes së luftës mes plebejasve , senati ishte organ prej 300 magjistratësh me

shërbim të kryer . Meqë të gjithë magjistratët që kishin ushtruar këtë detyrë I takonin shtresës

së nobilitetit , senati u bë me të vërtetë organ I oligarkisë – shtresës numerikisht të vogël të

aristokracisë trashëgimore.

Në luftë me magjistratë senati mund të zbatonte senatus consultum ultimum kurse

veprimtarinë e disa magjistratëve mund ta shpallte edhe si cotra rem publicam factum vileri .

Përvec kësaj senati ishte organ anëtarët e të cilët ishin të vetmit gjyqëtarë në gjykatat penale

të cilat gjykonin magjistratët , organ prej të cilit varej kandidatura si dhe organ I cili I ndante

provincat pasi magjistratëve u kalonte koha e shërbimit .

Asambletë në kohën e oligarkisë

Komicionet centurione : organizimi I komicioneve centurione mbështetej në census . Nobilët

qenë ata që caktuan që cdo njeri prej tribuseve duhej të jepte nga 10 centurione , gjegjësisht

nga 2 centurione prej cdo klase. Kështu nr I centurioneve u shtua në 373 . Komicionet e

riorganizuara centurione edhe më konsideroheshin si comitatus maximus dhe mblidheshin

për të vendosur mbi propozimet ligjore të magjistratëve cum imperio , si dhe për të zgjedhur

nënpunësin më të lartë shtetëror.

Komicionet tribusiane

Cocilia plebis tributa : të drejtë vote në koncil kishin ekskluzivisht qytetarët me origjinë

plebejase dmth qytetarët që gjindeshin edhe mes nobilëve , në mos nuk rridhnin nga ndonjë

familje e mëparshme patriciane , qytetarët që I takonin ekuesterëve , poseduesit e vegjël të

tokave dhe zejtarët .

Comitia curiata : këto asamble vepronin në cështjet e adoptimit (adrogatio) dhe si duket

aprovonin lexuriata de imperio , po vendosnin edhe për disa cështje lidhur me kult .

Asamblenë e kryesonte pontifex maximus .

Contiones

Magjistraturat në kohën e oligarkisë

Në këtë periodë pozitat magjistratore ishin të hapura ekskluzivisht për nobilët . Si

karakteristikë janë shënuar vitet kur si magjistratë të lartë zgjedheshin homines novi

gjegjësisht personat jashtë rradhëve të nobilitetit.

Lex villia annalis futi në jetë certus ordo magistruum ose corsus honorum . Prej asaj kohe

cdo magjistrat romak fillonte karrierën si kuestror . Pas kuesturës mund të zgjidhej tribun ose

edil . Tribunët ose edilët që kishin ushtruar njëherë këtë shërbim kishin të drejtë të

kandidoheshin pretorë , ndërsa pretorët që e kishin ushtruar njëherë këtë shërbim mund të

zgjedheshin konsuj . Censor dhe diktator mund të zgjedheshin vetëm personat që e kishin

kryer detyrën e konsullit .

Përvec kësaj lex Villia annalis nxorri aetas legitima gjegjësisht parashikoi minimumin e

vjetëve që kandidatët duhej ti kishin patjetër për secilin titull – kuestori – 28 , pretori -40 ,

kurse konsulli 43 vjec .

A) pretorët : komunikimi ekonomik dhe juridik ndërmjet romakëve dhe peregrinëve si dhe

mes peregrinëve të përkatësive të ndryshme etnike , ishte shumë I gjallë . Për rregullimin

juridik të këtij komunikimi nuk mund të aplikoheshin rregullat e jus civile sepse e drejta e

lashtë ka qenë thjesht personale . Për ta zgjidhur këtë problem përvec pretorit I cili zgjedhej

që kohë më parë , romakët zgjodhën pretorin tjetër . Megjithatë pretorët e zgjedhur vendosnin

me short se cili prej tyre do ti zgjidhë kontestet juridike mes qytetarëve romakë dhe cili do ta

ushtrojë këtë detyrë në marrëdhënjet mes qytetarëve romakë dhe peregrinëve si dhe

peregrinëve të popujve të ndryshëm . I pari I pretorëve quhej praetor urbanus ndërsa I dyti

praetor peregrinus . Këta dy magjistratë ishin krijuesit më aktivë të rregullave juridike të

njohura me emrin jus honorarium .

B) diktatorët : e vjetër sundonin më së shumti 6 muaj . Sula dhe Cezari morën diktaturën e

përjetshme dictatores legibus scribendis et rei publicae constituendae .

C) triumvirët : tirumvirati I parë ishte një traktat politik I prisëve të partive të popullarëve dhe

optimatit mbi ndarjen kompromse të pushtetit . Triumvirati I dytë ishte ratifikuar në

asambletë popullore dhe përfaqësonte një organ kolektiv , para autorizimeve të të cilit

pushteti I magjistratëve të tjerë ishte një hic .

D) tribunët plebejas : pjesa më e madhe e tribunëve plebejas u bënë shërbëtorë të nobilëve (

mancipia nobilium ) . Tribunët gjer me ardhjen e Sulës ruajtën të gjitha autorizimet :

pacenueshmërinë ( sacrosncti ) , të drejtën e vetos , të drejtën për të kryesuar në concilia

plebis ( jus agendi cum plebe ) , të drejtën që ti jepnin ndihmë plebesit ( jus auxili) , të drejtën

e përdorimit të masave të dhunshme ( jus aprehesionis) . Këto të drejta Sula I përkufizoi në

jus agendi cum plebe dhe në jus aoxili .

E) kuestorët : dy prej tyre kishin arkën shtetërore në Romë dhe mbikëqyrnin mbledhjn dhe

shpenzimin e mjeteve shtetërore , ndërsa të tjerët shërbenin në provinca si arkatarë dhe

intendantë të drejtuesve dhe prisëve ushtarakë .

F) promagjistratët : administrimin e provincave e merrnin magjistratët ( konsujt , pretorët dhe

kuestorët ) . Magjistratët që kishin ushtruar një kohë këtë shërbim dhe të rangut të konsullit ,

pretorit dhe kuestorit si drejtues provincash merrnin titujt prokonsuj , propetorë dhe

prokuestorë . Zakonisht promagjistratët e merrnin pushtetin për një vit mirëpo në rastë të

rralla kishin mandate më të gjata .

Rregullimi shtetëror I Romës në kohën e principatës

Luftërat mes partisë së optimatëve (nobilëve) dhe partisë së popularëve (njerëzve të vegjel të

prirë prej ekuestërve) filluan në mënyrë legale me luftën për reforma mirëpo së shpejti u

shndrruëan në një varg grushtetesh, diktaturash e luftash të rënda civile .

Në kohën e sundimit të Augustit lindi pra rregullimi shtetëror I cili përnga forma ishte

republikan ndërsa për nga përmbajtja monokratik apo diktatorial : rregullim shtetëror I cili

sipas formës u quajt diarki kurse për nga përmbajtja principatë .

Shuarja e organeve republikane

A) asambletë popullore :

B) senati : vendimet e senatit (senatus consulta ) morrën fuqinë e ligjit . Senati I zëvendësoi

asambletë me rastin e zgjedhjes së magjistratëve . Senati administronte punët shtetërore dhe

provincat e qetësuara. Senati kishte të drejtë ta zgjidhte princepsin , kishte edhe të drejtë ta

largonte princepsin e ta shpallte armik të atdheut , po edhe ti siguronte nderime hyjnore . Me

rastin e emërimit të senatorit , rrespektoheshin kryesisht dy rregulla 1) kërkohej një moshë e

caktuar dhe 2) kërkohej census I caktuar . Në rastet e rralla kur senati nuk përkulej dhe kur

nuk plotësonte dëshirat e princepsit , princepsi si tribun mund të vinte veton dhe ta pezullonte

cdo vendim të senatit .

C) magjistratët : konsideroheshin organe të pricepsit pervec kësaj kur hyri në jetë edhe

praktika që magjistratët të ndërroheshin disa herë gjatë një viti , magjistraturat u bënë emra

nderi dhe tituj nderi .

D) princepsi : trashëgimtarit e Augustit e bënë zakon që në momentin e hyrjes në fuqi të lege

de imperio të aprovuara në asamble apo senat ti marrin për jetë funksionet magjistratore.

Sipas leges de imperio , princepsit merrnin auorizime shumë të mëdha në të gjitha degët e

jetësshtetërore-legjisla . Qysh prej fillimit kishin hyrë edhe dy rregulla të rëndësishme :

1)quidquid principi placuit legis habet vigorem – cfarëdo të vendosë princepsi ka fuqinë e

ligjit 2)princepe legibus solutus est – princepsi nuk është I detyruar tu përmbahet rregullave

të rendit juridik . Pas vdekjes së princepsit për të zgjedhur tjetrin e kishte senati , mirëpo

edhe sa ishin të gjallë princepsit mund të linin trashëgimtarë. Këtë e bënin me adoptim ,

djalit të adoptuar I jepnin potestatem tribuniciam minorem dhe e shpallnin bashkëpjestar në

pushtet (censores imperi ) .

Organet dhe institucionet ndihmëse të princepsit

Consilium principis :kur merreshin vendime me rëndësi të vecantë nga të gjitha lëmët e jetës

shtetërore , princepsët zakonisht konsultonin senatorët dhe ekuestrir më autoritativë , ndërsa

në kohën e perandorit Hadrian qe themeluar pleqësia e përhershme e princepsit ( consilium

principis) . Mendimi I pleqësisë nuk e obligonte princepsin . Pleqësia kishte vetëm të drejta

konsultative .

Fiscus Caesaris : princepsi nuk I kërkonte mjetet materiale për zhvillimin e luftërave dhe

politikës së pavarur prej senatit dhe arkës së vjetër shtetërore të popullit romak . Për nevojat e

tij themeloi arkën e vet fiscus ceasaris .

Praefectus praetorio : meqë prefektët pretorianë ishin komandantë të së vetmes fuqi ushtarake

në Itali ndikimi I tyre u bë vendimtar sidomos në luftërat rreth fronit. Për shkak të këtij

ndikimi praefecti pratorio trajtoheshin si zëvendës të perandorëve dhe si nëpunës më

autoritativë në kohën e principatës .

Zyrat e princepsit …

Administrimi I qytetit të Romës , I Italisë dhe I provincave

A) adiministrimi I qytetit të Romës : në kohën e princepsit administrimi I qytetit të Romës I

qe besuar nëpunësit të posacëm praefectus urbi . Ndihmësi I prefektit të qytetit ishte

praefectus vigilum ose komanduesi I rojeve të natës . Në krye të disa shërbimeve komunale

gjendeshin euratores (mbikëqyrsit) .Organ I vecantë shtetëror ishte edhe procuratir Aaugusti

ab actis urbi që e lajmëronte publikun mbi ngjarjet më të rëndësishme në shtet .

B) administrimi në Itali : përvec organeve vetëqeverisëse lokale në Itali vepronin edhe

organet e dërguara nga Roma . Këto organe quheshin Juridici dhe kishin pushtetin gjyqësor

dhe administrativ . Ishin nën kontrollin e praefecti pretorio dhe praefecti urbi .

C) administrimi në provinca : në kohën e principatës provinca quheshin të gjitha krahinat ,

popullsia e të cilave nuk e kishte fituar të drejtën e statusit të qytetarit . Provincat që ishin

plotësisht të qetësuara (inermes) administroheshin nga populli romak dhe senati , ndërsa

provincat ku duhej të mbahej ushtria gjendeshin nën administrimin e princepsit . Në krye të

provincave të pricepsit ishin legati Augusti . Legati Augusti ishin organe supreme civile dhe

ushtarake ne terrenin e provincës .

Zhvillimi I shkencës juridike dhe burimet e drejtësisë në periodën e shtetit klasik

skllavopronar romak

o Juristët romak kanë shkruar edhe monografi në të cilat përpunoheshin detalisht dispozitat

juridike që përmbanin ligjet e ndryshme , senatus consulta apo konstitucionet e perandorëve .

Një numër I madh juristësh ka shkruar edhe komente të të gjitha rregullave juridike që bënin

pjesë në us civile romake ose në jus honorarium gjegjësisht në rendin juridik që përmbanin

ediktet emagjistratëve në rradhë të parë të pretorëve ( comentari ad edictum )

si dhe komente që përfshnin rregullat themelore që përmblidhte edhe jus civile edhe jus

honorarium ( digesta ose pandestae ) . o Ekzistnonin edhe juristët të cilët qëllime pedagogjike e përpunonin problematikën juridike

dhe veprat e tyre ua jepnin nxënësve në dispozicion. Veprat e shkruara në këtë mënyrë

quheshin institutiones ose enchridia – libra që u jepen në dorë fillestarëve për ti mësuar më

lehtë kuptimet e para dhe teknikën themelore të drejtësisë . o Vlerën kryesore veprave të juristëve romakë ua jepte analiza e rasteve konkrete ( casus ) .

o Titullin “veteres “ ose “të lashtë “ e gëzuan juristët që jetonin dhe vepronin në kohën e

republikës. Më I rëndësishmi në mes tyre ka qenë Sextus Aelius I cili ka shkruar

“tripertitum” . Në këtë vepër përpunoi ligjin e XII tabelave dhe legjislaturën e asambleve (

jus legitimum) interpretimin e klerikëve dhe juristëve laikë (jus civile ) si dhe materien e

procedurës civile. o Sabinët dhe prokulianët : lëvizjet shoqërore në fillim të principatës I ndanë juristët romakë në

dy rryma ose në dy shkolla juridike – në shkollën e sabinianëve dhe në shkollën e

prokulianëve . o Juristët klasikë : këta juristë rridhnin zakonisht prej shtresave të pasura të nobilëve dhe

ekuestërve . Sipas thellësisë dhe frytit të punës në shkencën juridike , themeluesi I shkollës së

prokuleanëve Antistius Labeoni meriton të konsiderohet si I pari në rradhën e juristëve

klasikë : në 400 broshura që I shkroi u përpoq ta përpunonte jus civile legitimum , jus civile

të interpretatora dhe jurs honorarium.

Burimet e drejtësisë në kohën e Romës klasike

E drejta zakonore

Të drejtën zakonore ( mos , inverterata cinsuetudo ) e përbënin rregullat juridike të krijuara

pa intervenimin e ligjëdhënsit , me pëlqim në heshtje dhe me përdorimin e përsëritur dhe të

gjatë nga ana e popullit.

Fuqia e detyrueshme e këtyre rregullave juridike sipas mendimit të juristëve romakë buronte

aty se të drejtën zakonore e krijoi dhe e aprovoi populli I cili edhe sipas dispozitave juridike

të rregullimit romak shtetëror romak kishte të drejtë të nxirte rregulla juridike : nam quid

interest , suffragio populus voluntatem sum declaret , an rebus ipsis et factis – ku është pra

dallimi se apo e shpreh populli vullnetin e tijme votim apo me sjellje të vërtetë dhe fakte.

Si rregulla juridike ishin vetëm zakonet që nuk I kundërshtuan rendit pozitiv dhe vlerësimit të

arsyeshëm të marrëdhënieve mes njerëzve . Me fjalë tjera , fuqi të detyrueshme kishin vetëm

ato zakone të cilat në frymën e rendit juridik ( ratio legis ) plotësonin zbraztirat ligjore .

Ligjet dhe plebiscita

Gjer në fund të shek të 1 të epokës së re komicionet romake dhe concilia plebis kishin përvec

të tjerash edhe autorizime ligjdhënëse. Vendimet e komicioneve (leges ) dhe vendimet e

koncilieve ( plebiscitia) pas lex Hortensia ,me përjashtim të kufizimeve në kohën e Suls ,

kishin fuqinë e njejtë juridike : e detyronin tërë popullin romak . Prandaj edhe juristët klasikë

romakë shumë shpesh leges dhe plebiscita I shënonin me termin gjenerik leges .

Cdo ligj I aprovuar në asamble kishte tri pjesë themelore : praescriptio , rogatio dhe sanctio. Preskripcioni : përmbante shënimet për propozuesin dhe kryetarin e asambleve për ditën

dhe vendin e seancës si dhe për mënyrën e votimit.

Rogatio : ishte në të vërtetë propozimi I pandryshuar ligjor sepse në komicionet romake

nuk kishte as diskutim as ndryshime të projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose

refuzohej në tërësi . Pas kohës së vëllezërve Grah qe ndaluar që në një projekt ligjor të

përfshihen cështjet me përmbajtje heterogjene . ( ligjet me përmbajtje heterogjene

quheshin leges per saturam ) . Mirëpo ngjante që magjistratët të propozonin projekte

heterogjene duke llogaritur se në asamble së bashku me dispozitat që do të gjenin

përkrahjen e votuesve do të aprovoheshin edhe dispozitat të cilat po të ishin të ndara nuk

do të aprovoheshin kurrë .

Sanksioni : sipas sanksionit ligjet ndaheshin në :

Leges perfectae :ishin ligjet që e shpallnin nul cdo veprim të ndërmarrë kundër

dispozitave ligjore

Leges quam perfectae : përkundrazi nuk e anulonin veprimtarinë e ndërmarrë por e

dënonin kryesin e veprës antiligjore

Leges imperfectae : as që I anulonin veprimet e ndërmarra as që parashikonin dënim

kundër personit që kishte cënuar dispozitat juridike.

Ligjet e aprovuara në asamble që kur u hoq e drejta e ratifikimit në senat, obligonin

qytetart qysh në momentin e shpalljes së rezultateve të votimit. Ishte zakon që teksti I

ligjit të vihej në aerarium dhe të ekspozohej në forum .

Ligjet zakonisht nuk kishim veprim retroaktiv dhe vlenin gjer atëherë kur në mënyrë të

parashikuar nuk abrogoheshin . Mospërdorimi I gjatë pa intervenim pozitiv ose me

heshtje të ligjdhënësit nuk bënte që ligji të abrogohej . Ligjet mund të abrogohen vetëm

në mënyrë formale – me rogacio të kundërta . ( s’mund te barte askush pergjegjesi penale

per vepren e cila s’ka qene e parapare me ligj, ndersa ne kohe me te vonshme vepra e tille

parashihet si veper penale.Ketu norma ose ligjimund te kete fuqi prapavepruese nese

ndokush ka kryer veper penale e cila ka qene e paraparesipas dispozitave ne fuqi, ndersa

me vone ligji penal peson ndryshime dhe vepra e kryer tani nukkonsiderohet me si veper

penale, ne kete rast kodi penal do te veproje ne menyre retroaktive. Pra,kryeresit te

vepres penale sipas kodit penal do t’i ulet denimi apo edhe ne teresi do t’i falet).

Nëse rogatio e kundërt e abrogonte tërë ligjin tërë ligjin paraprak konsiderohej se ligji

ishte abroguar ; në rast të abrogimit kategorik parcial të tekstit të vjetër ligjor me

rregullën e re , ligji derogohej (Me anulimin e heshtur nënkuptojmë situatën kur është

nxjerrë ligji i ri i cili në mënyrë tjetër nga ligji aktual i rregullon rastet shoqërore dhe

sipas rregullës ,,lex posteriorderogate legi priori”, situatën e këtillë të pushimit (anulimit

te normes) e quajmë derogacio (derogim); në rast të aprovimit të rogacios me të cilën

ndryshonin ose përsoseshin dispozitat e mëparshme , ligji konsiderohej si I abroguar

ndërsa rastet e plotësimit të dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio.

Ligjet e aprovuara në asamble vlenin ekskluzivisht për qytetarët romakë ( leges

personales ) dhe zakonisht për të gjithë qytetarët romakë. Me fjalë tjera ligjet ishin

rregulla apstrakte dhe të përgjithshme të sjelljes të parashikuara për qytetarët e Romës

dhe të aprovuara në asamble sipas propozimit ( rogacios ) të magjistratëve .

Në raste të rralla edhe pse në kundërshtim me dispozitat e ligjit të XII tabelave :

privilegia ne inroganto , rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty-këtu edhe disa leges

speciales apo privilegia . Leges speciales apo leges privilegia ndaheshin në privilegia

favorabilia- rastet kur individët ose grupe të popullsisë përkundrejt shumicës merrnin

pozitë të favorizuar – dhe në privilegia odiosa – rastet kur me individët ose grupet e

popullsisë sillej në mënyrë diskriminuese .

Ediktet e magjistratëve

Ediktet e magjistratëve romakë kishin jus edicendi apo të drejtë me gojë ( contione ) ose

me shkrim në tabelat e bardha ( in albo) tu`a komunikonin urdhëresat e qytetarëve dhe

banorëve të tjerë të shtetit romak.

Autorizimin për të dhënë edikte e shfrytëzonin më shpesh pretorët dhe edilët në qytetin e

Romës , ndërsa në provinca drejtuesit dhe kuestorët. Në kohën e republikës që bërë zakon

që edhe magjistratët e autorizuar të aplikonin , të përmirësonin dhe të plotësonin jus

civile ( adujvare , correigere et supplere jus civile ) , mu në fillim të shërbimit të jepnin të

ashtuquajturin edikt të përhershëm ( edictum perpetuum) I cili paraqiste programin e

punës të cdo magjistrati.

Në ediktin e përhershëm ose edictum perpetuum u përmblodhën rregullat juridike të

marra nga edikti I të mëparshmit ( edictuum tralaticium) dhe rregullat e reja të cilat për

periodën e shërbimit I parashikonte cdo magjistrat vec e vec (edictum novum) .

Përvec kësaj magjistratët për disa cështje të parashikuara në ediktin e përhershëm prej

rastit në rast shpallnin të ashtuquajturin edikt të paraparë ose edictum repentium.

Rregullat juridike që përmbanin ediktet e magjistratëve njiheshin si jus honorarium ose si

e drejtë magjistratore .

Jus honorarium paraqiste pjesërisht përmbledhje të rregullave juridike të caktuara për

rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve romakë , po pjesërisht përmbledhje të

rregullave juridike të caktuara për rregullimin e marrëdhënieve midis qytetarëve romakë

dhe peregrinëve , si dhe peregrinëve të popujve të ndryshëm mes tyre .

Jus honorarium e magjistratëve ndryshonte shumë nga jus civile të lashtë përkatësisht

prej jus strictum të periodës së mëparshme , kurse qytetarët romakë mund të zgjidhnin se

sipas së cilit prej rendeve juridike do të rregulloheshin marrëdhëniet midis tyre sepse jus

civile strictum dhe jus honorarium shpeshherë rregullonin marrëdhënjet e ngjashme në

mënyra të ndryshme .

Përshkak të marrëdhënieve te posalindura në shtetin romak dhe riorganizimit të pushtetit

, senati dhe perandori Hadrian I urdhëruan juristit Julian që ti regjistronte rregullat që

përmbanin ediktet e magjistratëve dhe vendosën që magjistratët nuk mund të lëshonin më

edikt përmbajtja e të cilit do të ndryshonte nga brendia e ediktit të Jualianit. Kështu nëtë

vërtetë u bë kodifikimi I jus honorarium . Edikti I ri I kodifikuar quhej edictum

perpetuum.

Senatus consulta dhe orationes principum

Qysh në kohën e principatës filloi të humbte veprimtaria ligjëdhënëse e asambleve ,

mendimet e senatit apo senatus consulta morën fuqi të përgjithshme juridike të detyrueshme ,

gjegjësisht u bënë burime direkte të së drejtës romake : senatus consultum est quod senatus

jubet atque constituit – menidimi I senatit është ajo që vendos dhë urdhëron senati : ai ka

fuqinë e ligjit edhe pse është mohuar dikur .

Senatus consulta aprovoheshin në mbledhjet e senatiti sipas propozimit të princepsit ose të

ndonjë magjistrati tjetër . Pas diskutimit dhe votimit për propozim mendimet evidentoheshn

dhe vedoseshin në arkivin shtetëror ( aerarium) .

Konsiderohej se senatus consultum e obligonte popullinnë momentin e dorëzimit të

dokumentit të shkruar në arkivin shtetëror pra edhe para se ti shpallej (publikohej ) popullit

me anë të komunikimit në koncione apo duke ekspozuar tekstin në forum .

Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të principatës kur marrëdhëniet midies senatit dhe princepsit

tani më ishin spastruar , senati nuk votonte më përkitazi me propozimet e princepsit : I

aprovonte me aklamacion .

Prandaj si burime të drejtësisë nuk merreshin më mendimet e senatit por orationes principum

– fjalimet ose rekomandimet e princepsit të mbajtura ose të lexuara në mbledhjen solemne të

senatit .

Responsa prudentium

Augusti ua njohu disa juristëve të dalluar jus publice respondendi ex auctoritate principis –të

drejtën e dhënjes së mendimeve publike , profesionale sipas autorizimit të princepsit .

Responsa prudentium apo mendimet profesionale të juristëve të konsulturara qoftë nga

gjyqtarët ose nga qytetarët individual kishin fuqinë e detyrueshme , gjegjësisht u bënë burim

I të drejtës romake . Rrallë kur ekspertët e konsultuar juridikë nuk pajtoheshin në mes tyre,

gjyqtari ishte I autorizuar që nga mendimet e propozuara të zgjedhte lirisht atë që do të

përdorte në zgjidhjen e cështjes juridike .

Të drejtën e dhënjes së mendimeve profesionale publike sipas autorizimit të princepsit e

fitonin juristët më të dalluar të rendit shoqëror të senatorëve dhe ekuestërve.

Constitutiones principum

Rregullat juridike që I krijonte princepsi quheshin constitutiones principum apo vendime të

princepsit : constitutio principis est, quod imperator decreto, vel edictovel epistola constituit.

Nec umquam dubi –imperium accipiat- vendimi I princepsit është vendimi I perandorit me

dekret ,edikt dhe letra. Asnjëherë nuk dyshohej se vendimet e princepsit nuk kanë fuqinë

ligjore , meqë perandori vetë sipas ligjit merrte imperiumin .

Konstitucionet e princepsit ndaheshin në konstitucione me përmbajtje të përgjithshme (edicta

dhe mandata ) dhe konstitucionet me të cilat perandorët zgjidhnin rastet konkret ( decreta dhe

rescripta) .

Edicta ose shpalljet e perandorëve si edhe ediktet e magjistratëve të judikaturës, ishin urdhëra

publike të drejtuara banorëve të shtetit .Me edikte perandorët nxirrnin rregulla juridike nga të

gjitha lëmët e të drejtës publike dhe private.

Mandata ishin udhëzime të dhëna drejtuesve të provincave dhe nëpunësve tjerë shtetërorë për

kryerjen e funksioneve që u ishin besuar. Meqë mandata obligonin organet shtetërore të

ushtronin detyrate besuara , ato vepronin indirekt edhe si burime të drejtësisë për qytetarët.

Decreta : aktvendimet e pricepsit në cështjet konkrete administrative dhe gjyqësore ishin

decreta . Pikëpamja juridike që përmbanin dekretet duhej të aplikohej edhe me rastin e

zgjidhjes së rasteve të ngjashme të mëvonshme . Kështu edhe dekretet u bënë burime të

detyrueshme të drejtësisë ( e drejtë precedetale ) .

Rescripta : përgjegjet e princepsit cështjeve juridike të privatëve apo organeve shtetërore

quheshin recripta ose epistolae ( subsciptiones) . Kualifikimi I dhënë në reskript duke

supozuar se gjendja faktike është e vërtetë ishte I detyrueshëm jo vetëm për gjyqtarin apo

nëpunësin administrativ që vendosnin për cështjen konkrete por edhe për gjyqtarët dhe

nëpunësit tjerë administrativë të cilët më vonë bënin kualifikimin juridik të fakteve të

ngjashme . Prandaj edhe reskriptet kishin fuqinë e precedentëve.

Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës klasike romake

Në bazë të veprimtarisë së magjistratëve dhe juristëve që t`ja përshtatnin rendin juridik

marrëdhënjeve të posakrijuara ekonomike dhe shoqërore të Romës , jus civile e lashtë , e

përbërë prej jurs legitimum dhe të drejtës së perandorëve u zgjerua me një varg të tërë

rregullash të reja të së drejtës honorare.

E drejta honorare apo e drejta e magjistratëve si u tha ndahej në të drejtë honorare për

rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve pjesa e së drejtës civile dhe në të drejtën

honorare për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë banorëve të lirë të shtetit romak –

jus gentium .

Për dallim nga e drejta e lashtë romake rregullat juridike të së cilës përbënin jus striotum

vargun e ri e rregullave të së drejtës honorare e përbënte jus aequum apo e drejtë e bazuar në

parimet “e drejtësisë së vërtetë “ gjegjësisht “mirëbesimit dhe nderit “ .

Rendi juridik I shtetit romak I krijuar kryesisht nga veprimtaria e pretorëve peregrinë quhej

jus gentium : quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit id apus omnes populus

peraque custoditur vocaturque jus gentium quasi quo jure omnes gentes untur – pra atë që e

parashikon arsyeja natyrore për të gjithë njerëzzit rrespektohet një lloj te të gjithë popujt dhe

quhet jus gentium ( e drejta e popujve) gjegjësisht e drejtë që e përdornin të gjithë popujt .

Kështu në shtetin romak u fut me të vërtetë rendi I trefishtë juridik : dy variante të rregullave

juridike për rregullimin e marrëdhënieve mes qytetarëve romakë dhe një rend juridik – jus

genitum – për rregullimin e marrëdhënjeve juridike mes qytetarëve romakë e peregrinëve dhe

mes peregrinëve të popujve të ndryshëm .

Për dallim prej të drejtës së lashtë që nuk njihte mbrojtjen e asnjë marrëdhënjeje për të cilën

nuk parashikohej padi speciale , organet e judikaturës të periodës klasike ( pretorët , edilët ,

kurulët ) sipas parimit aequitatis mendonin se mbrojtjen juridike duhej dhënë cdo rasti që

prekte të drejtat personale dhe pronësore të individëve . Me qëllim të mbrojtjes së

gjithanshme të të drejtave të qytetarëve hynë në përdorimm actiones in factum speciale .

Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore të periodës postklasike

Pjesët e ndara të latifundeve të dhëna skllevërve për ti punuar quheshin peculium .

Të gjithë punuesit e tokës u bënë glebae adscripti – të regjistruar bashkë me tokë , pjesë të

tokës. Sipas ligjit që e kishin nxjerrë të parët punuesit e tokës I nënshtroheshin të drejtës së

pavdekshme e cila nuk u lejonte ta linin pasurinë , frytet e së cilës I kishin mbledhur as ti

linin ato vende që një herë I kishin punuar . Në bazë të këtyre dispozitave u bë barazimi gati

I plotë juridik I skllevërve të mëparshëm , punesve të peculiumit (servi casati ) dhe

qiraxhinjve të mëparshëm të lirë të tokës që quheshin – kolonë .

Pasuritë kolosale të perandorëve , të liruara nga juridiksioni I rëndomtë I organeve lokale

shtetërore , përbënin saltuset nën qeverisje të prokuratorit të posacëm , personit që gëzonte

lirinë e perandorit. Në rajonet ku kishte shumë saltuse të këtilla disa saltuse bashkoheshin në

tractus. Pjesët e saltuseve të perandorit u jepeshin me qesim conductores të pasur të cilët

parcelat e vogla ua jepnin me stërqesim (sublocatio) kolonëve të vegjël .

Kontrata mbi vendosjen e poseduesve të vegjël të tokës nën mbrojtjen e fqinjëve të fortë

quhej patrocinium .

Perandorët I ndëshkonin ashpër “impios homines “ njerëzit e pashpirt që linin qytetet e

vendoseshin në provinca të largëta .

Rregullimi shoqëror I Romës postklasike

E tërë popullsia e lirë e shtetit romak përvec dediticëve sipas constitutio Antoniniana

fitoi të drejtën e statusit të qytetarit . Ky akt shumë I rëndësishëm I perandorit Karakale u

kushtëzua me nevojat fiskale , gjegjësisht u mor nga shkaku që e tërë popullsia e lirë e

shtetit të barazohej në pagimin e tatimeve .

Si sundues apo honestiores konsideroheshin përfaqësuesit më të lartë të burokracisë dhe

senatorët apo aristokracia trashëgimore perandorake e tokës , ndërsa si humiliores

pjesëtarët e aristokracisë provinciale , nëpunësit e parëndësishëm shtetërorë dhe të gjithë

ndërmarrësit e lirë dhe jo të lirë të shtetit romak .

Në periodën e tretë shteti romak monarki sipas formës së qeverisjes , sipas formës së

regjimit politik autokrat , kurse sipas rregullimit shtetëror burokratiko-centralist . Kjo

formë e shtetit quhej dominat , sepse në krye të aparatit shtetëror qëndronte monarku

apsolut ose pernadori me titull “dominus ac deus “ – zotërues dhe perëndi .

Burimet e drejtësisë në Romën postklasike

Në periodën postklasike asnjë organ shtetëror me përjashtim të perandorit nuk kishte të

drejtën e krijimit aktiv të rregullave juridike . Monopoli I perandorëve mbi krijimin e

rregullave juridike me detyrim të përgjithshëm nuk bëri që të abrogoheshin të gjitha rregullat

e drejtësisë të krijuara gjatë një varg shekujsh me zakone , me ligje , me plebishite , me

edikte , me senatus consulta dhe me responsa prudentium .

Sipas parimit të gjitha rregullat juridike të krijuara në njërën nga mënyrat e parashikuara më

parë , nëse gjendeshin në veprat e juristëve më të dalluar klasikë , kishin fuqi të detyrueshme

dhe përbënin pjesën e rendit juridik që quhej jus .

Përkundrejt jus apo drejtësisë që përmbanin veprat e juristëve klasikë , drejtësia që buronte

nga konstitucionet perandorake në këtë periodë quhej leges.

Ligji I të cituarit

Gjyqtarëve dhe palëve u lejohej që me rastin e rregullimit të marrëdhënjeve të cilat nuk ishin

të rregulluara me konstitucionet perandorake tu referohen zgjidhjeve që përmbanin veprat e

ruajtura e sidomos ato të Papinianit , Paulusit , të Ulpianit dhe të Modestinit.

Mendimi I Papianit rrinte më lart nga mendimet e cdo individi tjetër po ishte më I ulët sesa

mendimi identik I dy vetëve .

Meqë detyra e gjyqtarëve me rastin e aplikimit të rregullave juridike që përmbanin veprat e

juristëve klasikë ishtë zakonisht numërimi I votave , I tërë institucioni I veprave juridike si

burime të drejtësisë u quajt në mënyrë spirtuoze “ senati I të vdekurve “.

Konstitucionet apo leges

Burim aktiv I rregullave me detyrim të përgjithshëm të sjelljes në periodën e tretë ishin

vetëm konstitucionet e perandorëve që quheshin leges. Në krijimin e rregullave juridike me

konstitucione perandorët nuk ishin të detyruar tu përmbaheshin formaliteteve . Ishtë parimi

“quidquid principi placuit legis habet vigorem “ .

Si konstitucione të perandorit përvec edikteve të përmendura apo legs generales edhe më

tutje u ruajtën mandatet që tani ishin të kodifikuara , decretet dhe rescriptet . Rescriptet ishin

mënyra më e shpeshtë që perandorët futnin novitete në lëmën e të drejtës private .

Përvec llojeve të përmendura të kosntitucioneve , që ekzistonin edhe në periodën e

mëparshme për shkak të ndarjes së shtetit romak në Perandorinë e Lindjes dhe të Perëndimit

dolën edhe sanksionet pragmatike (sanctiones pragmaticae ) si një ndër burimet e drejtësisë.

Pragmatica sanctio ishte një shkresë e perandorit të njërës gjysmë të perandorisë që I

dërgohej perandorit të gjysmës tjetër . Në shkresë kërkohej që konstitucioni I caktuar I marrë

nga perandori adresant të konsiderohet si burim I drejtësisë edhe në terrenin e perandorit

adresat .

Sipas kësaj shembëlle si sanctiones pragmaticae konsideroheshin të gjitha aktet ligjdhënëse

të perandorit me përmbajtje të përgjithshme të marra me propozim të organeve publike ose

personave juridikë .

Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës postklasike romake

Në bazë të faktit që ekonomia romake humbi karakteristikat e ekonomisë së shoqërisë klasike

skllavopronare dhe që si mënyrë themelore e prodhimit në kohën postklasike u përforcua

prodhimi I njerëzve të lirë dhe jo të lirë, të lidhur me kushtet e prodhimit dhe me veglat e

punës , në konstitucionet e perandorit dolën dispozitat mbi lidhjen e njerëzve me profesion

dhe me vendbanim , pra dolën rregullat mbi rregullimin shoqëror të klasave , të rëndësishme

për formacionin ekonomiko-shoqëror feudal.

Elementet feudale që nuk I njihte e drejta klasike , depërtuan në të gjitha degët e të drejtës

private : psh e drejta statusore caktonte që asnjëri që ish lidhur me profesion nuk kish të

drejtë ta braktiste tokën që punonte ose vendin e punës ku vepronte ; e drejta familjare

konsideronte se është e palejushme martesa mes personave të profesioneve të ndryshme etj.

Kur humbi rëndësia e statusit të qytetarit para perandorëve apsolutë, u bë edhe barazimi

formal I të gjithë banorëve të lirë të Romës në pozitën e shtetasit . Ky fakt kushtëzoi

zhdukjen e ndarjes të së drejtës romake në jus civile dhe jus gentium . Që të dy rendet e

mëparshme juridike u shkrinë në një rend unik juridik I njohur me emrin jus .

Jusi si rend I ruajtur nga periodat e mëparshme ndryshonte prej rendit të ri leges – që I jepnin

perandorët të frymëzuar me tendenca feudale , kurse prej kohës kur u pranua religjioni I

krishterë edhe me ide krishtere.

Centralizimi burokratik I kësaj periode u shfaq edhe në lëmën e mbrojtjes së të drejtave .

Mbrojtja e të drejtave I qe lënë organeve shtetërore të lidhura me piramidën e kierarkisë .

Përshkak të marrëdhënieve kierarkike të organeve shtetërore , në procedurën civile lindën

novitete esenciale p.sh skish më ndarje të procedurës në dy pjesë , lindi teoria ligjore e

ndarjes së provave dhe sistemi I ankesave juridike.

Pasataj kundërthëniet esenciale mes rendit juridik të kohërave të mëparshme që ruhenin në

veprat e juristëve klasikë (jus) dhe rendit juridik të cilin e krijonin perandorët për të kënaqur

marrëdhëniet konkrete ekonomiko-shoqërore dhe për ta mbrojtur godinën shtetërore

burokratiko-kierarkike dhe apsolute , shkaktuan nevojën urgjente të pa evitueshme për

barazimin e kundërthënieve mes jus dhe leges. Kjo nevojë solli punimet serioze në

kodifikimin e drejtësisë e definitivisht edhe kodifikimin e perandorit Justinian .

Kodifikimi I Justinianit

Justiniani vendosi të kodifikonte tërë të drejtën romake : edhe burimet që përmbanin jus edhe

burimet që përmbanin leges . Pra Justiniani vendosi ti evitojë dallimet në solucione mes jus

vetus ose të drejtës së lashtë që përmbanin veprat e juristëve klasikë dhe jus novum apo të

drejtës së re që kishin konstitucionet e perandorëve .

Puna e kodifikimit filloi në vitin 528 me konstitucionin “ Haec quae necessario” nën kryesinë

e Tribonianit , mbikëqyrësit të zyrave perandorake , u themelua komisioni për kodifikimin e

konstitucioneve të perandorit. Komisioni brenda një viti bëri gati Novus codex Justinianus I

cili sipas konstitucioneve “Suma rei publicae “ hyri në fuqi në vitin 529.

Mirëpo që të kryhej kodifikimi I tërë jusit , komisioni I juristëve prej më me zë si dhe 12

avoketerëve në zë dhe nëpunësve të oborrit perandorak kontrolluan trashëgimin kolosal prej

2000 librash të ndryshëm të ndarë në tri grupe themelore : 1) libri ad Sabinum ( komente të

jus civile të mëparshëme) ; libri ad edictum (komente të jus honorarium të mëparshëm) dhe

responsa e quaestiones .

Pas një pune intensive prej 3 vjetësh , digestat ose pandectae hynë në fuqi si kodifikim I tërë

jusit. ( ndryshimet që I futën anëtarët e komisioneve në tekstet e juristëve të vjetër quhen

interpolacione apo emblemata Triboniani.

U pa se duhej përgaditur edhe një manual I shkurtër juridik për fillestarët . Teksti I drejtësisë

I quajtur “Institucionet “ u bë pjesë e kodifikimit të Justinianit .

Pas shpalljes së Digjestave dhe Instirucioeneve u konstatua se përpos kujdesit të komisionit

midis këtyre dy përmbledhjeve dhe Kodeksit të ri të Justinianit ekzistonin shumë

kundërthënje . Justiniani u përpoq ti evitonte me Quinquaginta decisiones ose me Pesëdhjetë

vendime . Pasi kjo u tregua jopraktike u përgadit botimi tjetër I kodeksit me të cilin

kundërthënjet mes Digjesta dhe Institucione u shmangën . Botimi I dytë I kodeksit I quajtur

Codex repetitae praelectionis hyri në fuqi sipas konstitucionit “Gordi”.

Pas përfundimit të punës së komisionit e drejta e kodifikuar romake ( jus dhe leges)

përmblidhej në tri përmbledhje juridike :

Institucione

Digjesta ose Pandekte

Codex repetitae praelectionis

Si pjesë e kodifikimit të Justinianit konsideroheshinedhe Novellae gjegjësisht konstitucionet

që I shpalli Justiniani pas përfundimit të punës më Institucione , Digjesta dhe Kodeks. Kështu

lindi kodifikimi I Justinianit katër pjesësh të cilat gjatë mesjetës u quajtën Corpus juris

civilis.

1.Digesta apo Pandectae :pjesa më e rëndësishme e kodifikimit të Justinianit ishin Digestat

apo Pandectae , përmbledhje e madhe e jusit e ndarë në 50 libra . Në digesta ishin zgjidhur të

gjitha cështjet nga lëma e të drejtës publike dhe asaj private.

2.Instituciones :institucionet , “të drejtuara nga rinia që ish përmalluar për ligje “, përmbanin

gjithsej 4 libra që rrihnin shkurtimisht problemet e të drejtës statusore , familjare , reale ,

obligatore dhe trashëgimore , si dhe cështjet e procedurës civile dhe penale .

3.Codex repetitae praelectionis : apo botimi I spastruar I Kodeksit të ri të Justinianit

përfshinte normat nga të gjitha lëmët e drejtësisë . Kodeksi është një vepër e madhe e ndarë

në 12 libra .

4.Novellae : apo Konstitucionet e reja të Justinianit ishin fryt I veprimtarisë ligjdhënëse të

Justinianit pas përfundimit të punës në kodifikimin dhe përmblidhnin 150 konstitucione ,

përmbajtja e të cilave thellohet në të gjitha lëmët e jetës juridike .

Pjesa 2

E drejta personale , pronësore dhe kontestuese

( Jus quod ad personas , quod ad res et quod ad actiones pertinet)

E drejta personale ( jus quod ad personas pertinet )

E drejta statusore

Jus quod ad personas pertinet apo e drejta që I përket personit ( e drejtë personale) është

ndarë në dy grupe themelore në veprat e juristëve romakë : në rregulla juridike që rregullojnë

cështjet e zotësisë juridike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë si pjesëmarrës në jetën

publike dhe private të Romës dhe që zhvillohet jashtë kuadrit të familjes , dhe në rregulla

juridike që rregullojnë pozitën juridike të personave të ndryshëm brenda familjes romake .

Nga ky aspekt edhe sot është bërë zakon që e tërë e drejta personale të ndahet në të drejtën

statusore dhe në atë familjare.

E drejta statusore është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregullohej pozita

juridike (statusi) I personave të ndryshëm (persona, caput) , ose e kategorive të tëra të

banorëve të shtetit romak si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të Romës. Pra e drejta statusore paraqet një përmbledhje të rregullave juridike me të cilat rregullohen

cështjet mbi zotësinë juriike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë , me përjashtim të

rregullave juridike me të cilat rregullohej pozita juridike e personave të ndryshëm brenda

familjes romake .

A) Zotësia juridike dhe e veprimit : me rastin e përcaktimit të pozitës juridike (statusit) të

personave të ndryshëm ( subjekteve të drejtësisë ) juristët romakë përdornin shprehjet zotësi

juridike(capacitas juridica dhe zotësi veprimi (capacitas agendi ) . Kuptimi zotësi juridike ( capacitas juridica) në veprat e juristëve romakë nuk është

përcaktuar , mirëpo kanë lënë të kuptohej se me fjalën zotësi juridike kuptonin cilësinë e një

personi të caktuar që të jetë titullae I të drejtave dhe detyrimeve . Meqë të drejtat dhe

detyrimet , që përmbante fjala zotësi juridike , I përkitnin lëndëve të shumëllojshme , u bë

zakon që të dallohen :

Zotësia juridike në lëmën e të drejtës publike ( jus publicum)

Zotësia në lëmë e të drejtës private ( jus privatum ) . Zotësia juridike në lëmën e të drejtës publike ( zotësia politike juridike) përmblidhte

autorizimet parciale ose të plota të subjekteve të caktuara që të marrin pjesë në jetën publike

të shtetit romak si tutllarë të së drejtës aktive dhe pasive të votimit (jus sufragi dhe jus

honorum ), si ushtarë në legjionet romake, si pjesëmarrës në solemnitetet religjioze dhe

profane romake dhe në përgjithësi si persona të cilëve u ishte lejuar të ndikonin në ritmin e

punëve shtetërore .

Zotësia juridike në lëmën e të drejtës private ( zotësia privato-juridike) përfshinte autorizimet

e subjekteve të caktuara që të jenë titullarë të të drejtave parciale ose të plota brenda shtetit

romak dhe të përdorin institucionet e të drejtës familjare ( jus connubii) , institucionet e të

drejtës kontestuese ( legitimatio activa et passiva ) .

As fjala zotësi veprimi në veprat e juristëve romakë nuk ishte përcaktuar . Romakët me këtë

fjalë kuptonin : zotësinë juridike të njohur të subjektit të drejtësisë që të dalë pavarsisht në

komunikimin privato-juridik dhe të përdorë pavarsisht të drejtat e njohura , si dhe ti plotësojë

pavarësisht të gjitha detyrimet e marra , pra që në emër të vet dhe për llogari të vet personale

të ndërmarrë personalisht punë juridike me qëllim që ti gëzojë të drejtat e veta dhe të

përgjigjet personalisht për të gjitha detyrimet e marra dhe veprimet e bëra antiligjore.

Pra zotësia e veprimit është e ndarë në dy nënlloje :

Në zotësi veprimi në kuptim të ngushtë ose zotësi për ndërmarrjen e punëve juridike në

emër të vet dhe për llogari të vet

Dhe në të ashtuquajturën përgjegjësi për veprim antiligjor të njohur me emrin përgjegjësi

deliktore.

Zotësia e veprimit – e madhe ose e vogël varej nga mosha , nga aftësia e gjykimit dhe nga

seksi I subjekteve të ndryshme .

B) Subjektet e drejtësisë : në bazë të dispozitave të rendit juridik , vetëm njerëzit mund të

jenë titullarë të të drejtave dhe detyrimeve apo subjekteve të drejtësisë , pasi drejtësia

ekziston për shkak të njerëzve.

Kjo nuk do të thotë se si subjekte të drejtësisë në kohën e Romës merreshin vetëm individët.

Subjektiviteti juridik u njihej edhe kolektiveve dhe merrej si duhej . Ai u njihej dhe masave

të ndara të vlerave që shërbenin për plotësimin e nevojave të një rrethi më të gjerë apo të

ngushtë njerëzish .

Pra subjektet e drejtësisë ndaheshin në :

Persona të caktuar individualisht –persona fizikë ( personae phycicae)

Persona moralë apo juridik (persona moreales apo personae juridicae) .

Personat juridikë si subjekte të drejtësisë ndaheshin në shoqata njerëzish ( sodalitates ,

collegia , universitas personarum ) dhe në grumbuj sendesh apo fondacione ( universitates

rerum , cause piae ).

Zotësia juridike e personave fizikë

Të gjithë personat fizikë ose njerëzit si individë , nuk kanë qenë përherë subjekte të

drejtësisë. Në rregullimin shoqëror gjentil zbatohej rregulla s vetëm pjesëtarët e gjensit në

terrenin e gjensit si shokë të barabartë mund të gëzojnë të gjitha të mirat e jetës së përbashkët

dhe mund të marrin pjesë të barabartë në zgjidhjen e të gjitha cështjeve nga ana e gjensit .

Të gjithë personat tjerë fizikë-pjestarët e gjenseve tjera merreshin si armiq, të cilët ose duhej

ti asgjësoje ose ti bëje skllevër. Këta persona pra konsideroheshin objekte që shokët gjentilë

me forcën që kishin mund ti përdornin kur të donin. Kur u zgjerua organizata gjentile

(perioda e demokracisë ushtarake ) dhe kur u bë shtet , të drejtë jete të lirë në terrenin e

aleancave gjentile dhe shtetit të ri kishin jo vetëm anëtarët e gjenseve të bashkuara në aleancë

gjentile dhe jo vetëm personat që në pikëpamje etnike I takonin popullit që e organizoi

shtetitn por edhe fiseve të nënshtruara dhe të inkorporuara.

Sidoqoftë pjesëtarët e fiseve të mundura dhe të inkorporuara , sa I përket të drejtave që

gëzonin , ishin në një pozitë shumë të keqe se sa pjesëtarët e popullit që organizoi shtetin.

Përvec këtyre dy grupeve të banorëvegjatë gjithë kohës së skllavërisë ekzistonin edhe

personat të cilëve në as një periodë nuk u njihej as e drejta themelore në jetë. Këta ishin

persona fizikë në pozitën e skllevërve.

Tri kategoritë e përmendura të personave prej të cilëve të parët gëzonin të gjitha të drejtat e

garantuara me rendin juridik , të dytët vetëm të drejtë jete dhe lirie , ndërsa të tjerët nuk e

kishin as këtë të drejtë , në burimet e të drejtës romake quheshin shtresë e personave që

gëzonin status civitatis apo të drejtën e statusit të qytetarit , si shtresë e personave që gëzonin

status libertatis (ose të drejtën e lirisë) dhe si shtresë e personave që gjendeshin instatu

servititis apo në gjendje skllavërie.

Zotësia juridike e qytetarëve romake ( status civitatis)

Cives romani –personat fizikë që kishin pozitën e qytetarëve romakë (status civitatis) nuk

kishin të drejta të barabarta . Brendia e të drejtave të qytetarëve romakë ndryshonte .

A)Mënyra se si fitohej statusi I qytetarit : Statusi I qytetarit romak fitohej ose me të lindur (

jus sangiunis) ose me natyralizim ( naturalisatio).

Qysh kur në të drejtën romake u ndalua vrasja dhe ekspozimi I fëmijëve , me përjashtim të të

shëmtuarve dhe trashëgimtarëve që shihej se ishin të paaftë për jetë ( personae debiles) , të

drejtën e jetës dhe të statusit të qytetarit romak e fitonin bile qysh në castin e lindjes fëmijët e

martesës së qytetarit romak me qytetaren romake , fëmijët jolegjitimë të qytetares romake si

dhe fëmijët e lindur të gruas e cila në momentin e lindjes gjendej në skllavëri dhe që gjatë

asaj kohës sa ishte shtatëzënë gëzonte të drejtat qytetare bile për pak kohë (favor libertatis) .

Në rastet e rralla fëmijët e lindur të qytetares romake që ishte e martuar më ndonjë peregrin I

cili nuk gëzonte jus conubi sipas dispozitës përkatëse merrte pozitën e peregrinit .

Zotësia juridike e fëmijës së lindur niste në momentin e fundit të lindjes m apo në momentin

kur fëmija ndahej fare nga zorra e këthizës ( partus perfectus) . Dominoi mendimi I

sabinianëve se është e mjaftueshme cfarëdo shenje e jetës që fëmija të konsiderohej I gjallë .

Të drejtat qytetare pra zotësinë juridike që të gëzonte jus proprium civium romanorum nuk

mund të kishte fëmija që skishte lindur .

Për fëmijët e palindur që u kishte vdekur ati pasi kish zënë fëmija dhe para gjestacionit të

kryer (postumus), rrallhëerë merrej në konsiderim rregulla : infans conceptus pro jam nato

habetur quotiens de coomodis ejus agitur .Në bazë të rregullës së përmendur për

trashëgimtarët akoma të paliudhur ruhenin sidomos të drejtat trashëgimore dhe disa të drejta

të tjera pronësore dhe kjo nën dy kushte : trashëgimtari duhej të lindte I gjallë dhe së largu 10

muaj pas vdekjes së atit prezumptiv.

Personat që nuk lindnin si qytetarë të Romës mund ta fitonin statusin e qytetarit romak

nëpërmjet të të ashtuquajturit natyralizim. Natyralizimi mund të ishte :

Natyralizim privat

Natyralizim publik

Natyralizimi privat :i personave të lindur pa status qytetari I lejohej cdo pater familiasi apo

shefit të familjes romake me adoptim ( marr fëmijën dhe e bëj djalë a vajzë në shpirt) të

personave alieni juris ose nëpërmjet të adrogimit të personave sui juris. Efekt natyralizimi

kishin edhe manumisionet formaliste apo lirimi nga skllavëria. Pra në të drejtën e lashtë cdo

skllav I liruar nga patroni me manumissio censu , me testamento ose me vindicta ,fitonte

statusin e qytetarit të Romës. Megjithatë në periodën klasike të drejtën e statusit të qytetarit

nuk ë gëzonin të gjthë skllevërit e liruar, e bile as skllevërit e liruar në mënyra formaliste .

Statusin e qytetarit e fitonin vetëm ata të liruar , me rastin e lirimit të të cilve rrespektoheshin

dhe pozitat e ligjit Fufia Caninia dhe Aelia Sentia. ( lex fufia canina I kufizonte pronarët për

nr e skllevërve që ti lironin , ndërsa lex sentia parashikonte kushte të cilave pronarët patjetër

duhej ti përmbaheshin nëse dëshironin që skllevërit e liruar të fitojnë statusin e qytetarit të

Romës.Që të dy ligjet I nxorri Augusti që të pengojë lirimin e pamasë të skllevërve). Në të

drejtën postklasike mbizotëroi pikëpamja që cdo skllavi të liruar nga patroni –qytetari , duhej

ti njihej e drejta qytetare pavarsisht nga mënyra e lirimit.

Natyralizimi publik : ose natyralizimi me vendim të organeve shtetërore mund të ishte :

I rregullt ose

I Jashtzakonshëm

Natyralizimi I rregullt I lejohej personave që I plotësonin kushtet e parashikuara. Kushtet e

parashikuara ishin më të buta për persona në pozita latinësh e pak më të ashpra për persona

në pozita grinësh .

Natyralizimi I jashtëzakonshëm u lejohej ose individëve që kishin merita të jashtëzakonshme

për Romën ose tërë qyteteve dhe disa popujve .

B) Përmbajtja e statusit të qytetarit romak : në lëmën e drejtësisë publike p.sh ( të drejtave

politike) është e zakonshme që si të drejta të qytetare të merren këto: jusssufrafi ose e drejta

aktive e votimit (e drejta për të votuar në asamble) ;jus honorum ose e drejta pasive e votimit

(e drejta të zgjedhesh titullar I shërbimeve publike ) ; e drejta e shërbimit në legjione , e

drejta e pjesëmarrjes në solemnitetet religjoze dhe profane dhe në jetën publike të shtetit në

përgjithësi .

Në kohën e principatës sidomos në kohën e dominatit , qytetarët e Romës ngelen pothuajse

me autorizime publiko-juriike dhe me të drejta politike boshe .

Përmbajtje e përhershme e të drejtës të qytetarit në lëmën e të drejtës private përmendet jus

conubi ose e drejta për të lidhur martesë dhe jus comerci apo e drejta për ti përdorur

institucionet e të drejtës pronësore romake , të drejtën e lidhjes së marrëdhënjes obligatore ,

të drejtën e trashëgimit në kuptimin aktiv dhe pasic dhe të drejtat e mbrojtjes juridike .

Përveq këtyre si e drejtë e vecantë e qytetarëve romake konsiderohej edhe e drejta e të

ashtuquajturës tria nomina .

Autorizimet e përmendura privato juridike gjendeshin në të drejtat qytetare gjatë tërë

zhvillimit të shtetit romak . Të drejtat e përmendura mund ti përdornin në masë

ekskluuzivisht cives optimo jure-shtresa e privilegjuara të popullsisë romake ( patricët ,

nobilët , honestiores) . Cives minuto jure ose shtresat e shtypura të qytetarëve romakë

zakonisht nuk kishin jus honorum vende vende nuk kishin as jus sufragi , e aty këtu nuk

kishin as të drejtën e conubiumit .

c) Kufizimet e zotësisë juridike të qytetarëve romakë : përvec kufizimeve të zotësisë juridike

të shtresave të shtypura të qytetarëve ose cives minuto jure në të drejtën romake ekzistonin

edhe kufizimet e vecanta nëpërmjet të të cilave brendia e të drejtës së qytetarit të kategorive

të caktuara të personave apo qytetarëve bëhej edhe më e ngushtë .

Ekzistonin kufizimet e përgjithshme për gra, për personat alieni juris dhe paganë , për

heretikë , për apostatë , dhe për hebrejë si dhe për kolonë.

Pikëpamja e juristëve klasikë bëri që të përmirsohej pozita e gruas në lëmën e të drejtaës

private . Në këtë lëmë gratë ishin pothuajse të barazuara me meshkuj . Megjithatë barazimi

me meshkuj në lëmën politike nuk u bë kurrë . Gratë ishin përherë gati pa asnjë të drejtë

pjesëmarrje aktive në jetën politike .

Personat alieni juris apo personat që jetonin nën pushtetin e shefit të familjes , nëse ishin

meshkuj të rritur ( puberes) gëzonin të gjitha të drejtat politike të rendit të tyre shoqëror ,

mirëpo gjatë jetës së shefit të families gjerë në të drejtën klasike nuk kishin jus commercil .

Në periodën postklasike kufizimi I vecantë I të drejtave qytetare zbatohej kundër kolonëve

dhe kundër personave të tjerë të lidhur me profesion (farbicenses , zejtarët dhe tregëtarët ) .

Personat lidhur me profesion humbën cdo të drejtë të ndërrimit të profesionit dhe përpos

kësaj humbën edhe të drejtën e martesës me qytetarët të profesioneve tjera . Pra u qe kufizuar

mjaft jus comercil dhe jus conubi.

Kufizimet e vecanta ose individuale të brendësisë së të drejtave të qytetare apo të

subjektivitetit juridik parashikoheshin për nexi dhe për addicti , për personat in mancipio ,

për auctocrati ,për ab hoste redempti , për personat intestabiles , për personat dum nota

censoria , për përsonat infamë dhe për turpes personae .

Një nga rastet më të vjetra të humbjes së të drejtave civile përshkak të rrethanave të vecanta

ishte rasti I skllavërisë debitore . Skllevërit debitorë ( nexi dhe addicti) ishin personat

insolventë të cilët ose vullnetarisht ose pas vendimit gjyqësor e paguanin te kreditorët

borxhin me punë .

Personat e këtillë ishin në një pozitë me skllevërit gjersa të paguanin borxhin . Gjatë kësaj

kohe nuk kishin as autorizime privato-juridike as publiko-juridike por kishin të drejtë të

paraqiteshin për të shërbyer në legjione.

Kjo pozitë ndryshonte nga pozita e skllevërve të vërtetë sepse skllevërit debitorë pas pagimit

të borxhit liroheshin deomos me ligj dhe se fitonin të drejta të pacënuara civile të rendit të

tyre shoqëror.

Personat in mancipio ishin personat alieni juris të cilët patres familias I shitnin nëpërmjet

mancipimit , zakonisht gjatë kohës së një lustrumi ( koha prej 5 vjetësh ) me kush që prej

mancipatarit të cilit ja kishin shitur të merrnin kundërshpërblim për punën që do të kryenin

personat in mancipio në të shtëpinë e patronit të ri .

Personat in mancipio konsideroheshin edhe personat alieni juris të cilët pater familiasi pas

ndonjë delikti ja dorëzonte të dëmtuarit në vend të pagimit të dëmit të shkaktuar ( noxae

dedito ).

Autocrati (gladiatores ) ishin personat që I betoheshin lanistit apo organizatorit të lojrave

publike se do të luftojnë sipas urdhërit të tij dhe sipas të gjitha rregullave të luftërave

gladiatore. Përshkak të këtij detyrimi humbën edhe lirinë e lëvizjes dhe atë që të kujdeseshin

për veten e tyre dhe bashkë me këtë edhe mundësinë që ti shfrytëzonin të drejtat civile .

Qytetarët romakë të zënë robër nga armiku humbisnin statusin e qytetarit dhe lirinë dhe

trajtoheshin si skllevër. Në të drejtën klasike dhe postklasike detyra e blerjes së lirisë së

robërve të luftës nuk ishte e rregulluar në pikëpamje juridike . Kur ndonjë romak I asaj kohe

nxirej nga robërisa duke paguar lirinë (ab hoste redemptus) sipas rregullave mbi

postliminiumin fitonte të gjitha të drejtat civile me përjashtim të autorizimeve thjesht

personale .

Institucioni I postliminiumit mbështetej në fiksionin se robëria as që ish shfaqur. Gjer me

pagimin e shumës së caktuar romaku I nxjerrë nga robëria gjendej në pozitë shumë të

ngjashme me pozitën e personave in macipio.

Personae intestabiles : ishin personat që kishin marrë pjesë më rastin e lidhjes së punëve

juridike vecanërisht në formën per aes et libram , dhe që kishin refuzuar të dëshmonin në atë

që mund të kishin dëgjuar më parë . Jus comercin e kishin mjaft të kufizuar .

Qytetarët të cilëve censorët u kishin dhënë vërejtjen nota censoria e humbisnin jus honorum

dhe clyheshin nga lista e senatorëve dhe kalorësve (ekuestërve).

Persona infamë osë të pandershëm konsideroheshin të gjithë qytetarët që kishin bërë ndonëj

punë të pandershme në bazë të së cilës ipso jure ase me vendimin e gjyqit ishin njollusur si të

pa denjë për disa të drejta. Kjo infami quhej infamia juris dhe ndahej në:

infamia immediata dhe

infamia mediata .

Infamia imediata ose pandërshmëria direkte bëhej ipso jure në raste të bankrotimit të rremë ,

të bigamisë , të rimartesës së gruas para kalimit të afatit etj .

Infarmia mediata ose pandershmëria indirekte ishte si pasojë e vendimit për deliktët injuria ,

dolus , rapina , furtum etj. Në bazë të infamiajuris personat e pandershëm humbisnin

autorizimet publiko juridike , ndërsa ato privato juridike I gëzonin fare pak .

Turpes personae apo personat e pandershëm , përshkak të infamia facti ishin të gjithë

personat që merreshin me profesione që nuk u kishin hije romakëve të ndershëm .

D) Humbja e zotësisë juridike të qytetarëve romakë . Capitis de minutio maxima dhe media

– statusi I qytetarit romak humbte përshkak të vdekjes natyrore apo civile të personave të

ndryshmëm .

Vdekja natyrore vinte kur shuheshin shenjat e fundit të funksioneve fiziologjike të organizmit

të njeriut. Përcaktimi i çastit të vdekjes natyrore ishte shumë i rëndësishëm: në atë moment

shuheshin të gjitha të drejtat e qytetarit të vdekur dhe hapej trashëgimi (delatio herditatis).

Në rastet e trashëgimit, prej çastit të hapjes së trashëgimit e gjer në momentin e akuizicionit

apo marrjes së trashëgimit nga trashëgimtarët e rregullt, vlente ky fiksion: Hereditas enim

non herdis personam, sed defuncti sustinet,zotësia juridike e të vdekurit (de cjusit) vazhdonte

gjersa trashëgimtarët e thirrur në rregull, të mos e pranonin trashëgimin.

Për shkak të rëndësisë së madhe të vërtetimit të ditës dhe momentit të vdekjes, juristët klasik

përpiqeshin ta zgjidhnin edhe çështjen e të ashtuquajturve komorientë, apo të personave që

kishin vdekur në ndonjë katastrofë të përbashkët. Për zgjidhjen e kësaj çështjeje, doli

fiksioni: konsiderohej se biri madhor, që kish vdekur së bashku me të atin, kish rrojtur pas të

atit, ndërsa i ati kish rrojtur pas të birit të mitur. Ky fiksion nuk u aplikua parimisht: kur ishte

fjala për komorientët nga radhët e të liruarve, vlente rregulla se edhe ati edhe biri madhor

vdiqën në mënyrë simultane, sepse në këtë mënyrë mbroheshin të drejtat trashëgimore të

patronit.

Vdekja civile mund të shkaktohej nga një varg i tërë ngjarjesh a faktesh juridike relevante të

cilat në të drejtën romake u ndanë në dy grupe themelore:

në fakte që sillnin capitis deminutio maxima ose humbjen e statusit të qytetarit dhe lirinë

dhe fakte që sillnin capitis deminutio media ose humbjen e statusit të qytetarit pa e

humbur lirinë.

Capitis deminutio maxima kur qytetari romak zihej rob nga ana e armikut , kur qytetari

romak shitej në skllavëri trans Tiberim si dhe në rast të shqiptimit të dënimeve të përjetshme

me punë në xehrore (ad metalia) ose me luftë me bisha ( ad bestias) si dhe në rast të

aktgjykimit dënim me vdekje ( poena capitalis) . Në të gjitha këto raste qytetarët romakë

humbnin jo vetëm statusin e qytetarit por edhe statusin e lirisë dhe në cdo pikëpamje

barazoheshin me skllevërit .

Capitis deminutio media bëhej kur qytetari romak transferohej në një komunë latinë apo

peregrine , kur kalonte në anën e armikut , kur shqiptohej dënimi aquae et ignis interdictio (

dëbim nga Roma ) si dhe kur shqiptohej dënimi me deportim dhe me relegaion ( caktim I

vendit të qëndrimit me dhunë ) . Në këto raste romakët e humbnin me të vërtetë statusin e

qytetarit mirëpo ruanin lirinë , në pikëpamje të të drejtave barazoheshin ose me latinët ose me

peregrinët .

Për rikthimin e statusit të qytetarit edhe me rastin e capitis deminutio maxima edhe me rastin

capitis deminutio media, kur humbja e statusit të qytetarit nuk paraqiste sanksion për shkak të

veprave penale, shërbente institucioni i jus postliminii. Në rastet tjera, rikthimi i statusit të

qytetarit (riintegrimi) mund të lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetente

shtetërore (beneficio principali).

Zotësia e veprimit e personave fizikë

Çdo personi fizik të cilit i njihej zotësia juridike (capacitas juridica) nuk kishte edhe zotësinë

e veprimit (capacitas agendi) apo zotësinë që në emër dhe llogari të tij të lidhte punë juridike

e që personalisht të përgjigjej për veprimet e ndërmarra antiligjore (deliktet).

Qysh prej kohërave më të lashta në të drejtën romake u pa fakti se vetëm ata persona fizikë

që me moshën e tyre, me kualitetet psikike, morale dhe fizike dhe sipas pikëpamjeve të

romakëve,me seksin e tyre, garantonin se në komunikimin juridik mund të silleshin si njerëz

të arsyeshëm, ruanin të drejtat e tyre dhe mund të përgjigjeshin pavarësisht për veprimet

antiligjore.

Në të gjitha rastet kur për shkak të papjekurisë, për shkak të seksit, mungesave psikike,

morale dhe fizike të subjekteve të drejtësisë, nuk kishte garanci të këtillë, sipas dispozitave të

së drejtës romake subjekteve të tillë defekt u merrej në tërësi apo pjesërisht zotësia e

veprimit.

Mungesa e zotësisë së veprimit zëvendësohej me institucionin e tutorisë te ata persona të cilët

natyrisht as që mund të ishin të zot të vepronin (të miturit dhe gratë).

Ndërsa me institucionin e kujdestarisë te personat të cilët duhej të kishin zotësi veprimi, por

këtë cilësi e kishin humbur për shkak të të metave personale (personat me të meta psikike,

morale dhe fizike etj).

Kufizimet e zotësisë së veprimit të të miturve

Si të mitur ose impuberes, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë konsideroheshin të gjithë

personat meshkuj dhe femra që nuk kishin arritur moshën e pubertetit apo të pjekurisë

seksuale. Pjekurinë seksuale apo pubertin e cdo personi mashkull duhej vërtetuar

individualisht ndërsa për femra ekzistonte supozimi se piqen kur mbushin mohësh 12 vjecare

dhe që në atë moment bëhen të afta për martesë .

Zgjidhjen e te drejtes se lashte në periodën klasike e mbronin sabinianet, ndersa prokuleanet

konsideronin se edhe për meshkuj duhej aprovuar supozimin se pubertetin e mberrijne kur

mbushin moshen 14 vjeqare.Mendimin e prokuleaneve e pranoi edhe Justiniani.

Personat e mitur gjer kur mbushnin moshën 7 vjeçare quheshin infantes. Në këtë kohë nuk

kishin fare zotësi veprimi. Pas moshës 7 vjeçare, të miturit përbënin grupin e personave të

quajtur impuberes infantia majores (personat e mitur të dalë prej fëmijërisë). Zotësia juridike

e këtyre personave ishte e kufizuar: kishin të drejtë të lidhnin punë juridike me të cilat

përmirësonin pozitën e tyre ekonomike, ndërsa nuk kishin zotësi veprimi për punët juridike

me të cilat do ta keqësonin pozitën e tyre ekonomike (deteriorem condicionem facere ) .

Për sa i përket përgjegjësisë deliktore të të miturve, konsiderohej se në pikëpamje deliktore

dhe penalo – juridike mund të jenë përgjegjës të gjithë personat që janë në pubertet (personat

madhor) dhe ata të mitur që janë afër pjekurisë. Me fjalë të tjera, në pikëpamje penalo –

juridike dhe deliktore përgjigjeshin personat madhorë dhe të mituri e dalë prej fëmijërisë – të

miturit pasi mbushin 10 vjet. Ndërsa nuk përgjigjeshin infantes dhe të miturit e vegjël (

impuberes infantie proximi ) .

Kufizimet e zotësisë së veprimit të femrave

Femrat sui juris, pas plotësimit të moshës 12 vjeçare liroheshin nga tutoria mbi të miturit.

Kjo nuk do të thotë se në atë moment fitonin zotësinë e plotë të veprimit. Ato ngelnin me

zotësi të kufizuar veprimi dhe hynin nën pushtetin e tutorit mbi gratë madhore( Tutor

mulierum).

Kjo zgjidhje e së drejtës romake ishte fryt i pikëpamjes primitive se gratë janë ’’Propter

levitatem animi” ose ‘’Propter sexus infirmitatem et rerum forensium ignorantiam’’- Te

paafta për ta kuptuar rëndësinë e veprave te veta.

Zotësia e veprimit e grave nën tutori ishte diçka më e gjerë se zotësia e veprimit të

impuberes infantia majores. Më vonë filluan të ju jepeshin disa të drejta për të lidhur punë

juridike, por me pëlqim të tutorit ( interpostio aucioritatis ) . Kështu në çështjen e zotësisë së

veprimit, gratë u barazuan me burrat.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave me të meta psikike morale dhe fizike

Personat fizikë të ngelur mbrapa në zhvillimin psikik për aq sa nuk mund të kuptonin

rëndësinë e veprimeve të tyre, nëse kjo gjendje përcillej me shenja të dukshme të marrëzisë

(dementia, amentia) ose të molisjes(furor) zhvisheshin nga zotësia e veprimit gjatë kohës së

sëmundjes. Kur çrregullimet e tyre shfaqeshin kohë pas kohe, në kohën e qetësimit kishin

zotësi të plotë veprimi (lucidia intervalla).

Zotësi të kufizuar të veprimit kishin edhe të ashtuquajturit batakçinjtë ose prodigët, apo

personat që pa arsye shkapërderdhnin trashëgimin e gjyshit dhe kështu rrezikonin

ekzistencën e familjes, për shkak të kësaj mungese morale, këtyre personave u caktohej

kujdestari. Në atë rast kishin zotësi të kufizuar veprimi, e cila për nga përmbajtja barazohej

me zotësinë e veprimit të të miturve të dalë nga fëmijëria ( impuberes infantia majores) .

Edhe personat me të meta fizike kishin aty – këtu zotësi të kufizuar veprimi, mirëpo vetëm sa

i përket atyre punëve juridike, forma e të cilave nuk mund të përmblidhej për shkak të të

metës ekzistuese fizike.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave më të rinj se 25 vjec

Në periodën klasike te zhvillimit të së drejtës romake u bë e qartë se personat madhorë

meshkujt qe posa kishin mbushur moshen 14 vjeqare nuk mund të paraqiteshin pa rrezik në

komunikimin juridik kshtu qe pretorët romak u jepnin personave qe kishin pësuar dëm te

ashtuquajturen ‘’Restitutio in integrum ob aetatem “ose të drejtën e rivendosjes së gjendjes se

mëparshme për shkak të moshës.

Personat nën moshen 25 vjeqare mund ta evitonin këtë rrezik poqese me rastin e lidhjes se

punës juridike kishte marr pjesë qytetari romak i autorizuar ose kujdestari (Curator) I cili me

praninë e vet garantonte se në punën e lidhur juridike nuk ka elemente mashtrimi .

Thirja e kohëpaskohshme e kujdestarit u bë më vonë institucion i përhershëm prandaj të

gjithë personat më të rinj se 25 vjeç, pas ndërprerjes së tutorisë, nuk fitonin zotësi të plotë të

veprimit, pasi ishin të detyruar që me rastin e disa veprimeve të kërkonin pëlqimin e

kujdestarit.

Zotësia e veprimit të këtyre personave ishte diçka më e madhe se zotësia e veprimit e

inpuberes infantia majores. Kështu kufiri i pjekurisë apo e zotësisë së veprimit u ngrit prej 14

në 25 vjeç për meshkuj, po kur edhe gratë u liruan nga tutoria mbi gratë, edhe pjekuria e tyre

u ngrit në këtë moshë. Vetëm në raste të rralla dhe sipas lejes së veçantë të perandorit, në të

drejtën postklasike disa nga meshkujt mund të fitonin zotësinë e plotë të veprimit kur

mbushnin moshën 20 vjeçare. Kufiri i poshtëm për gra ishte në raste të rralla mosha 18

vjeçare.

Zotësia juridike dhe ajo e veprimit të personave juridikë

Personat juridikë të cilëve u njihej statusi që të ishin titullar të të drejtave dhe detyrimeve

(zotësia juridike, subjektiviteti juridik) dhe që me ndihmën e organeve të tyre të shprehnin

vullnetin duke hyrë në marrëdhëniet juridike midis tyre dhe me personat juridikë (zotësia e

veprimit), ekzistonin edhe sipas dispozitave të së drejtës romake, duke filluar prej kohërave

më të lashta edhe pse as në të drejtën e lashtë, as në atë klasike, as postklasike nuk ishte

përpunuar teoria e personave juridikë.

Personat juridikë në të drejtën e lashtë

Nga dispozitat e ruajtura është vështirë të përcaktohet se cilës shoqatë të njerëzve dhe cilës

masë sendesh i njihej zotësia juridike dhe ajo e veprimit në kohën e të drejtës së lashtë. Është

e sigurt se zotësinë juridike e kishte shteti romak. Shteti romak jo vetëm që kryente funksione

pushteti, funksione të personit juridik të së drejtës publike, por kishte edhe funksione të qarta

të personit juridikë të së drejtës private, shteti romak i asaj kohe posedonte pasurinë ( res

publicae) për plotësimin e nevojave të përgjithshme shtetërore, merrte pjesë në komunikimin

privato-juridik me blerje, shitje, ndarje toke etj.

Përveç shtetit romak, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë, statusi i personit juridikë apo

moral u njihej edhe disa enteve të emancipuara shtetërore dhe shoqërore, që kishin detyra të

caktuara saktë për realizimin e të cilave kujdeseshin me ndihmën e mjeteve të tyre.

Organizatat e këtilla të emancipuara ishin komunat latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet

e krishterëve dhe kolegjiumet e nëpunësve shtetëror.

Tek personat juridikë e drejta e lashtë nuk bënte akoma dallimin midis autorizimeve publike

dhe private.

Për herë të parë përjashtim nga përzirja e personalitetit publik dhe privat të personave

juridikë e bëri gjensi romak. Në kohën e krijimit të republikës gjensi humbi pjesën më të

madhe të autorizimeve të mëparshme dhe përfaqësonte bashkësinë e personave të së njejtës

prejardhje po bashkësinë e personave që rridhnin nga paraardhësi I përbashkët legjendar –

heros eponimos .

Gjensit në funksion i mbetën vetëm autorizimet ekonomike dhe joekonomike, ishte titullar i

autorizimeve pronësore në ager gentilicius . Të drejtat e gjentilëve sidomos ndaj pasurisë së

gjensit nuk ishin të drejtat e bashkëpronarëve (pro indiviso) b raktisjes së gjensit gjentili nuk

kishte të drejtë të kërkonte kuotën përkatëse te pasurisë, pasuria edhe më tutje i takonte

gjensit.

Sipas dispozitave të së drejtës së lashtë, përveç gjensit ekzistonin edhe disa persona tjerë

juridikë të së drejtës private: his (sodalibus) potestatem fecit lex (tab. XII) pactionem quam

velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant.

Personat juridikë në të drejtën klasike

Teoria mbi personat juridikë në periodën klasike përparoi mjaft. Në kohën e principatës u pa

se shteti i takonte dy grupeve të autorizimeve juridike:

Shteti është subjekt i të drejtës publike si titullar i pushtetit shtetëror (imperium),

Por edhe subjekt i të drejtës private si titullar i autorizimeve pronësore privato – juridike

(fiscus).

Sipas dispozitave të së drejtës klasike, personat juridikë të së drejtës publike dilnin në bazë

të: vendimit të organeve kompetente shtetërore. Vendimi i organeve shtetërore mund të ishte

akt intern juridik: ligj, edikt, senatus consultum, constitutio principis, po mund të ishte edhe

traktat ndërkombëtar (traktatet e aleancës në bazë të të cilave krijoheshin njësi të reja

vetëqeverisëse).

Personat juridikë të së drejtës private lindnin ose:

me vendim të organeve shtetërore, ose

me iniciativë të personave privatë.

Sipas vendimit të organeve shtetërore, si person juridikë vepronte shtetit në funksion fiskusi.

Veprimtaria e shtetit si fiskus – person juridik i të drejtës private – qëndronte në komunikim

pronësor me qytetarët romak, banorët e tjerë romak dhe në tregtinë ndërkombëtare. Përveç

fiskusit, si person juridik të së drejtës private vepronin edhe ndërmarrjet e pavarura

ekonomike shtetërore, entet shtetërore dhe njësit vetëqeverisëse, marrëdhëniet e të cilave me

qytetarët, nuk bazoheshin në imperium.

Per Themelimin e personave juridik privat me iniciativën e më së paku tre qytetarëve romakë

(tres faciunt collegium)prej kohes së Cezarit dhe Agustinit nevojitej leja paraprake e

organeve shtetërore. Leja për themelimin e personave juridik mund të ishte e përgjithshme

ose e veçantë. E veçantë, kur ishte fjala për themelimin e personave juridik me statut krejt të

ri, ndërsa e përgjithshme kur ishte fjala për themelimin e personave juridik me statute të

tipizuara p.sh. shoqata varrimi apo shoqata humanitare.

Personat juridik që themeloheshin me iniciativën e personave fizik, quheshin persona juridik

privat, për dallim nga personat juridik që themeloheshin me vendim të organeve shtetërore e

që quheshin persona juridik publik.

Personat juridik privat ndaheshin në : ndërmarrje ekonomike (sociates publicanorum ,

sociates argentatiorum) dhe në shoqata-fondacione ose persona juridikë qëllimi themelor i të

cilëve ishte plotësimi i disa detyrave të përgjithshme, politike, sociale, kulturale, humanitare

dhe detyra të tjera joekonomike.

Personat juridike privatë kishin asamblenë apo mbledhjen e anetarëve, udhëheqesit e

zgjedhur dhe nënpunesit e paguar. Mbledhja e anetarëve autorizohej per ti dhënë drejtimet e

përgjithshme mbi punën e personit juridik. Udhëheqësia dhe nënpunësit e paguar kujdeseshin

qe drejtimet e personit juridik të zbatohen në jetë.

Ne krye të nënpunësve gjendej i ashtuquajturi Actor ose Sundicus (drejtori) si funksionari me

i larte i personit juridik. Kurse personat juridik te themeluar me inisiativen e qytetareve

suprimoheshin ose me vendimin e mbledhjes se anëtarëve, ose me humbjen e qëllimit për të

cilin ishte themeluar shoqata, apo me humbjen e pasurisë ose humbjen e plotë të anëtarëve.

Personi juridik të cilit sipas koncesionit të përgjithshëm ose të veçantë i njihej statusi i

subjektit juridik, mund të kryente të gjitha ato punë juridike që ishin patjetër të lidhura me

qëllimin për të cilin ishte themeluar. Jashtë cakut të qëllimeve themelore, personi juridik nuk

kishte zotësi juridike.

Organet e shtetit dhe te njësive vetëqeverisëse si perosona juridikë të se drejtes private dhe

kompetenca e tyre ishin të percaktuara me rregulla mbi rregullimin e shtetit; organizimi i

nderrmarrjeve shteterore dhe i enteve te pavarura parashikohej me vetë aktin e themelimit.

Personat juridikë në të drejtën postklasike

Në të drejtën postklasike teoria e personave juridik u plotësua me dy novitete të rëndësishme:

E para – në kodifikimin e Justinianit ishin të ndara qartë : universitates personarum dhe

universitates rerum, dhe

E dyta – midis universitates personarum ose shoqatave të njerëzve u shfaq një lloj i ri i

personave juridik: shoqatat me dhunë.

Universitates personarum –(collegia, corpora, sidalitates, societates) ishin personat juridik të

cilët me anë të pasurisë së tyre ushtronin veprimtari ekonomike, politike, sociale, humanitare

ose religjioze. Anëtarët e tyre kishin të drejtë vote në asamble apo mbledhje të shoqatave dhe

mund të zgjedheshin në drejtorinë e shoqatës.

Universitatis rerum –(causae piae, fonsacione) ishin persona juridik që posedonin pasuri të

veçanta (arcam). Këto ishin entet shtetërore me të ardhura të pavarura dhe me detyra të

pavarura, si dhe fondacionet (spitalet, shtëpitë e pleqve, strehimoret, kishat etj).

Universitatis rerum ose personat juridik pa organizatë të veçantë, ishin masat pasurore të

personifikuara, të cilave rendi juridik ua njihte statusin e personit juridik ose zotësinë juridike

dhe atë të veprimit për shkak se duhej të shërbenin për plotësimin e nevojave të përgjithshme

ose të një rrethi jo të veçuar njerëzish. Për drejtimin e pasurisë kujdeseshin organet e këtyre

personave.

Në radhët e personave juridik të bashkësive të njerëzve u institucionalizua lloji i personave

juridik me karakteristika të veçanta, shoqatat me dhunë, ku mbisundonte dhuna

administrative. Këto shoqata themeloheshin nga shtetit me qëllim të stabilitetit ekonomik dhe

forcimit të shtetit. Shoqata me dhunë ishin shoqatat profesionale të zejtarëve, punëtorëve dhe

tregtarëve. Në këto shoqata librezë e anëtarësisë ishte shenja në trupin e anëtarëve.

E DREJTA FAMILJARE

E DREJTA FAMILJARE DHE FAMILJA

Kuptimi i të drejtës familjare. Status familiae

Përveq mësimit mbi pozitën juridike të qytetarëve romakë, të latinëve, të peregrinëve, të skllevërve

mbi te drejtat personale(jus quod ad personas pertinet) , Juristi Gai paraqiti edhe çështjen mbi

marrëdhëniet midis personave sui juris dhe personave alieni juris.

Mësimet e Gait mbi marrëdhëniet midis personave alieni jursi dhe sui juris përfshijnë

kryesisht 3 grupe themelore të çështjeve:

1. Çështjet mbi marrëdhëniet midis burrit dhe gruas (e drejta martesore);

2. Çështjet mbi marrëdhëniet midis babait si titullar të patria potestas dhe fëmijëve, gjegjesisht personave qe ishin nën patria potestas (e drejta atënore)

3. Grupin e çështjeve mbi plotësimin e zotësisë së veprimit të personave sui juris, të cilët për shkak të mos pjekurisë, për shkak të seksit ose për shkak të të metave psikike, morale dhe fizike, kishin zotësi të kufizuar veprimi (e drejta tutoriste dhe kujdestare).

E drejta familjare romake është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregulloheshin

marrëdhënjet brenda familjes romake: marrëdhëniet e burrit me gruan, marrëdhëniet midis

babait (pater familiasit) dhe personave alieni juris , marrëdhëniet mes tutorit (tutores) dhe

kujdestarit (curatores) dhe pupilëve të tyre (pupilli).

Personat sui juris dhe personat alieni juris

Në bazë të pozitës juridike të familjes qytetarët romak ndaheshin në persona sui juris

(persona të së drejtës se tyre) dhe alieni juris (persona të së drejtës së huaj)

Qysh prej ligjit të XII tabelave, si persona sui juris merreshin të gjithë personat e seksit

mashkull dhe atij femër, të cilët gëzonin status libertatis dhe status civitati, ku mbi ta nuk

ishte vendosur pushteti i atit ose i burrit (patria potestas, manus).

Persona alieni juris konsideroheshin të gjithë personat, pa marrë parasysh seksin dhe

moshën dhe pa marrë parasysh që kanë gëzuar edhe status libertatis edhe status civitatis,

kur mbi ta ishte i vendosur pushteti i shefit të familjes, qoftë si pushtet i burrit (manus),

qoftë si pushtet i atit (patria potestas).

Kjo ndarje statusore e qytetarëve romak ishte karakteristikë e familjes patriarkale romake.

Rrënjët e para të kësaj ndarje u shfaqën kur u krijua gjensi patriarkal për shkak të ndarjes

natyrale të punës ndërmjet meshkujve dhe femrave e cila solli ,,humbjen historike të seksit

femëror.”

Pater familias ishte i vetmi person sui juris, ndërsa të gjithë të tjerët, anëtarë të familjes, ishin personat alieni juris ose persona të së drejtës së huaj.

Gjinia agnate dhe ajo kognate

Sipas dispozitave të së drejtës moderne, gjinia është lidhje gjaku e cila ekziston nga vetë

natyra midis personave me prejardhje të përbashkët. Kjo lidhje ka rëndësi juridike, sepse në

bazë të gjinisë midis të afërmve, lindin shumë të drejta dhe detyrime.

Në të drejtën e lashtë romake lidhjet e gjakut midis disa personave nuk kishin vetvetiu

rëndësi juridike. Që të kishte rëndësi juridike duhet të ishin të përcjella me faktin e jetës së

përbashkët brenda familjes.

Në të drejtën e lashtë romake gjinia nuk merrej sipas gjakut dhe sipas prejardhjes, por sipas

faktit të jetës së përbashkët. Kjo ishte gjinia e ashtuquajtur agnate.

Në familjen romake si bashkësi konsumuesish, mbizotëroi gradualisht pikëpamja se si të

afërt, pavarësisht nga çështja e bashkësisë së jetës, duhet marrë të gjithë personat që midis

tyre kanë lidhje gjaku. Atëherë sistemi i gjinisë së gjakut u mposht definitivisht nga sistemi i

të ashtuquajturës gjini gjaku apo kognate.

A) Gjinia agnate

Të afërm agnat sipas dispozitave të së drejtës së lashtë ishin të gjithë personat:

1. Që jetonin në një konzorcium ose në një familje nën patria potestas ose manus të

përbashkët; 2. Që dikur jetonin në një konzorcium ose nën patria potestas apo manus të përbashkët në

një familje, mirëpo pushteti mbi ta kishte pushuar për shkak të vdekjes së pater familiasit, dhe

3. Që kishin për të jetuar në një konzorcium ose në një familje nën patria potestas apo

manus të përbashkët sikur ndonjëri nga pasardhësit e tyre të mos kishte vdekur para se të vendosej ai pushtet.

Për llogaritjen e afërsisë së gjinisë agnate përdoreshin kryesisht dy mjete ndihmëse:

1. Ndarja e të afërmve agnat në grupe të: agnatëve më të afërt dhe më të largët Grupin e anëtarëve më të afërt ose agnatëve me të drejta më të mëdha – e përbënin personat

që në momentin e caktuar jetonin nën pushtetin e një pater familiasit. Këta agnat quheshin

sui.

Dy grupet e agnatëve më të largët i përbënin personat:

a) Që dikur kishin jetuar, dhe b) Që bile kanë mundur të jetonin nën patria potestas të njëjtë. dhe 2. Ndarja sipas shkallëve të gjinisë brenda grupeve të ndryshme – Afërsia e gjinisë së

personave të ndryshëm brenda grupeve të ndryshme të agnatëve, shprehej me shkallën e farefisnisë, e cila përcaktohej me faktin se sa lirime prej patria potestas duhej kryer në mënyrë që personat në fjalë të bëhen sui juris.

B) Gjinia kognate

Të afërm kognat ishin të gjithë personat që direkt apo indirekt rridhnin bile prej njërit

paraardhës të përbashkët. Të afërmit kognat, pra, rridhnin edhe nga ana e babait edhe nga

ana e nënës dhe sipas këtij kriteri ndaheshin: në të afërm të degës së atit dhe të degës së

mëmës.

Të afërmit e gjakut ndaheshin:

1. në të afërm në vijë të drejtë, dhe

2. në të afërm në vijë të tërthortë. Të afërm në vijë të drejtë ( linea recta) ishin persona që në një varg të pandërprerë rridhnin

njëri nga tjetri.

Të afërmit e tërthortë (linea collateralis ) ishin personat që rridhnin nga një paraardhës i

përbashkët, e jo njëri nga tjetri (vëllezërit, motrat, dajt, mbesat, xhaxhallarët, nipërit).

Të afërmit kognat ndaheshin edhe në të afërm prej babait dhe prej nënës(germani) dhe të

afërm prej babait apo nënës (consaguinei dhe uterini). Të afërmit prej babait dhe nënës

ishin personat që rridhnin nga paraardhësit e njëjtë meshkuj dhe femra . Të afërmit prej

babait apo nënës ishin personat që rridhnin pse nga një baba dhe nëna të ndryshme

(consaguinei ) ose nga një nënë dhe etër të ndryshëm (uterini).

Ndarja tjetër me rëndësi e të afërmve kognatë ishte ndarja në të afërm martesorë (legitimi)

dhe jolegjitimë (spurii, vulgo concepti).

Shkalla e farefisnisë së të afërmve kognatë llogaritej në bazë të rregullës : tot gradus quot

generationes. Sipas kësaj rregulle si të afërm kognatë të një shkalle të njëjtë , të vijës së

drejtë apo të tërthortë , merreshin personat të cilët nga ndonjë paraardhës i përbashkët

ishin larguar me numër të njejtë lindjesh .

Familja romake

Gjatë historisë së Romës, pas shkatërrimit të rregullimit shoqëror gjentil janë shfaqur dhe

zëvendësuar tri forma të familjes:

- Consortiumi, - Familja patriarkale e agnatëve, dhe

- Familja kognate. A) Consortiumi – ose kooperativa familjare e agnatëve i prin familjes patriarkale romake,

dhe u zhvillua menjëherë pas shpartallimit të gjensit, kur u bë e mundur që pavarësisht të jetojnë dhe veprojnë grupe prodhuesish më të vogla se sa gjensi i mëparshëm.

,,Anticum consortium”, si e quajti këtë bashkësi Aulo Gai, ose ,,societas fratrum”,

përbënin të afërmit e lirë dhe të barabartë agnatë, zakonisht ata ishin vëllezër me

pasardhësit e tyre.

Në krye të kooperativës gjendej anëtari më i vjetër ose kryeplaku i zgjedhur, ndërsa

anëtarët tjerë të vjetër, merrnin pjesë me të drejta të barabarta në zgjidhjen e të gjitha

punëve.

B) Familja patriarkale e agnatëve - Kur zhvillimi i fuqive prodhuese bëri të mundshme

jetën e grupeve më të vogla prodhuesish se konsorciumi, në Romë u organizuan të

ashtuquajturat familje patriarkale të agnatëve (familia, familia pecuniaque, domus).

Mirëpo, qysh në kohën e ligjit të XII tabelave ekzistonin paditë për ndarje (actio familiae

erciscundae, actio de communi dividundo). Me padi për ndarje çdo pjesëtar i gjeneratës

më të vjetër në konsorcium kishte të drejtë që të kërkonte ndarjen e pasurisë së

konsorciumit dhe së bashku me personat që me konsorcium lidheshin nëpërmjet tij, të

formonte personalisht familjen e vet. Qytetari i këtillë në familjen e posaformuar kishte

pozitën e shefit (pater familis), ndërsa të gjithë anëtarët e tjerë ishin nën pushtetin e tij

(personat alieni juris).

Familjet e posaformuara të të afërmve agnatë në patria potestas të shefit të familjes ishin

edhe më tutje bashkësi të mbyllura ekonomike. Qëllimi i këtyre bashkësive ishte që me

jetë dhe punë të përbashkët të siguronin mjetet më të domosdoshme për ekzistimin e

anëtarëve dhe për vazhdimin e familjes. Në familjen e agnatëve, pater familiasi ishte

personi ,,quo in domo dominium habet”, personi i cili në ekonominë shtëpiake ushtron

pushtetin. Dominiumi i shefit të familjes quhej edhe patria potestas.

Patria potestas i përkiste ,,et in res et in personas” dhe përfshinte:

1) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi gruan e tij dhe gratë e të gjithë bijve të martuar (manus);

2) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi fëmijët e vet dhe të gjithë anëtarët e tjerë të lirë të domusit (patria potestas në kuptimin e ngushtë);

3) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi skllevërit që punonin në kuadrin e domusit (domonica potestas);

4) Pushtetin mbi personat e lirë të cilët përkohësishtë gjendeshin në domus në bazë

të mancipiumit, skllavërisë debitore ose të ndonjë pune tjetër juridike, dhe 5) Pushtetin e plotë mbi tokat, mbi veglat e prodhimit, mbi prodhimet e punës dhe

mbi pasurinë tjetër në kuadrin e domusit (dominium, propristas, prona). c) Familja kognate – Krijimi i ekonomisë latifondistë bëri të mundur që familja patriarkale e

agnatëve të ndahej nga familia rustica – familje prodhuese dhe në familia urbana – familje konsumuese.

Familja e kognatëve lindi gradualisht dhe u zgjerua me përmirësimin ekonomik dhe

personal të pozitës së personave alieni juris, me mbizotërimin e martesës pa manus, si

dhe me rendin e ri ligjor të trashëgimit.

Familja e kognatëve si bashkësi e të afërmve të gjakut dominoi definitivisht në kohën e

Justinianit. Familja kognate ndahej në dy lloje:

a. Në familje në kuptimin e ngushtë, dhe

b. Në familje në kuptim të gjerë. Familja kognate në kuptim të ngushtë – ishte bashkësia e të afërmve të gjakut që jetonin në

ekonomi të përbashkët shtëpiake. Personat që i nënshtroheshin pushtetit të pater

familiasit në këtë familje, ishin: gruaja, fëmijët dhe personat e adoptuar. Pushteti i pater

familiasit nuk ishte më as i pakufizuar as i përjetshëm.

Familja kognate në kuptim të gjerë – nuk ishte as bashkësi prodhimi, as bashkësi konsumi.

Ajo ishte një grup i të afërmve të cilët ,,ab ejusdem ultimi genitoris sanguine

proficiscuntur” rridhnin nga gjaku i paraardhësit të përbashkët.

d) Cognatio servilis – Marrëdhëniet familjare të skllevërve në të drejtën romake nuk kishin kurrfarë rëndësie gjer me fitoren e parimit të gjinisë kognate. Fitorja e parimit të gjinisë

kognate nxori parimin e kufizuar të bashkësive familjare skllavërore (ndalimi i separatio dura).

E DREJTA MARTESORE

Kuptimi i martesës

Gjensi, konzorciumi dhe familja patriarkale e agnatëve nën pushtetin e patrias familias

përfaqësonte bashkësi të gjera familjare, në kuadrin e të cilave kishte një numër të madh

meshkujsh të aftë për martesë dhe një numër të madh vajzash të afta për martesë. Meqë

këto bashkësi ishin egzogame, meshkujve u lejohej të martoheshin vetëm me vajzat e

lindura jashtë rrethit të familjes, ndërsa vajzave, që të martoheshin me meshkuj të grupeve

tjera të familjare.

Prandaj, me rastin e çdo lidhjeje të martesës lindnin 2 çështje themelore:

1) Çështja se nën çfarë kushtesh mund ta braktisnin gratë familjen e tyre të mëparshme dhe të bëhen anëtare të familjes së burrit, dhe

2) Çështja se çfarë pozite juridike kishte gruaja në familjen e re. Çështja e parë – është zgjidhur në shumë mënyra. Në kohën më të lashtë, kërkohej pëlqimi

ekskluzivisht i kryetarëve të familjes. Më vonë përveç pëlqimit të kryetarëve të familjes ishte i

nevojshëm edhe pëlqimi i bashkëshortëve dhe më në fund pëlqimi i bashkëshortëve ishte i

vetmi që kishte rëndësi juridike.

Çështja e dytë – po ashtu është zgjidhur ndryshe në të drejtën e lashtë dhe ndryshe në atë klasike dhe postklasike.

Në të drejtën e lashtë gruaja pas martesës bëhej person alieni juris e cila u nënshtrohej

urdhrave të pater familiasit.

Në të drejtën klasike dhe posklasike humbi varësia e drejtpërdrejtë e gruas ndaj pater

familiasit të burrit. Për këtë kohë vlente definicioni: nuptiae sunt conjunctionmaris et

feminae et consortium omnis vitae, divini et humani juris comunication ose martesa është

lidhje midis mashkullit dhe femrës dhe bashkësi e tërë jetës, ndarje reciproke e drejtësisë

hyjnore dhe njerëzore.

Po kështu martesa mori definicionin edhe si: nuptiae utem sive matrimonium est viri et

mulieris conjuctio, individuam consuetudinem vitae continens- martesa është lidhja midis

burrit dhe gruas, që përbën bashkësinë e pandarë të jetës. Prandaj, në të drejtën romake

martesa ishte bashkësi monogame e jetës, e rregulluar me dispozita juridike midis mashkullit dhe femrës.

- Kushtet për lidhjen e martesës

Për lidhjen e martesës juridikisht të rregullt romake duhej patjetër të realizoheshin disa kushte ose të ashtuquajturat elemente konstitutive (kryesore ose esenciale).

Elementet konstitutive të martesës romake ishin:

- Jus conubii, - Affectio maritalis, - Puberteti i bashkëshortëve, dhe - Forma e parashikuar me ligj.

Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat te cileve u njihej Jus

conubii , Jus Conubii kishin ekskluzivisht qytetarët romak dhe latinët e vjetër(Latini veteres)

me kufizimet për plebejas gjer me lex Canuleia, për qytetarët libertinë në kohën e

principatës, ndërsa për pjesëtarët e grupeve të lidhura me profesione, në të drejtën

postklasike.

Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat qe kishin per qellim

te formonin bashkesine martesore Affectio maritalis. Ne të drejtën e lashtë nuk ishte i

domosdoshëm të ekzistonte te bashkëshortët e ardhshëm. Në atë kohë mjaftonte që këtë

qëllim ta shprehnin kryetarët e familjeve përkatëse. Në të drejtën klasike u kërkua që

ekzistonte si te bashkëshortët e ardhshëm ashtu edhe te kryetarët e familjeve. Në të drejtën

postklasike mjaftonte që të ekzistonte ekskluzivisht te personat që lidhnin bashkësinë

martesore.

Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat qe ishin në

pubertet qe do te thote femrat qe kishin mbushur moshën 12 vjeçare dhe meshkujt moshën

14 vjeçare.

Martesa juridikisht e rregullt romake mund telidhej vetem ne Format e parashikuara

juridike Format per lidhjen e martesës romake ishin: conferreatio, coemptio dhe usus.

Në rast të mosplotësimit të ndonjërit nga kushtet e përmendura, konsiderohej se martesa

nuk ekzistonte dhe se lidhja ekzistuese nuk mund të ketë pasoja të lidhura me institucionin e martesës.

Pengesat martesore

Rrethanat të cilat nuk bënte të ekzistonin me rastin e lidhjes së një martese të caktuar,

quhen pengesa martesore.

Sipas të drejtës martesore si pengesa martesore konsideroheshin:

- Martesa ekzistuese – ishte njëra nga pengesat themelore martesore, sepse Roma prej fillimit të krijimit të së drejtës romake gjer me shkatërrimin e shtetit romak, dinte vetëm

për martesën monogamike. Lidhja e martesës përkundrejt kësaj pengese, sillte infaminë.

- Sëmundja shpirtërore – ishte po ashtu pengesë martesore, nëse dukej para se të vendosej lidhja martesore.

- Gjinia e gjakut – po ashtu ishte pengesë martesore, në vijë të drejtë pa kufizime, ndërsa në vijë të tërthortë gjer në shkallën e katërt. Krushqia ishte pengesë martesore vetëm

në vijë të drejtë, ndërsa gjinia civile në po atë masë sikurse është gjinia sipas gjakut. Përveç pengesave të përmendura, në kohën e Augustinit ishin parashikuar edhe shumë të

tjera: ndalohej martesa ndërmjet qytetarit të lindur në liri dhe të liruarës me sjellje të

këqija, ndalohej martesa ndërmjet senatorit dhe të liruarve në përgjithësi, si dhe martesa

ndërmjet këtyre personave dhe artistëve.

Më vonë ndalohej martesa ndërmjet tutorit dhe pupiles; ndërmjet drejtuesit të provincës

dhe grave të domiciluara në terrenin e provincës; ndërmjet krishterëve dhe paganëve;

ndërmjet personave që ishin betuar se nuk do të martohen; ndërmjet atyre që kishin

shkelur kurorën si dhe martesa e ushtarëve.

- Fejesa – Sponsalia

Fejesa paraqet dhënien dhe marrjen reciproke të premtimeve për lidhjen e martesës së

ardhshme. (sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum futurarum) Forma e lidhjes së

fejesës në të drejtën e lashtë ishte sponsio solemne ndërmjet prindërve të bashkëshortëve

të ardhshëm, ku mund të ishin të pranishëm edhe bashkëshortët e ardhshëm, mirëpo

prezenca e tyre nuk kishte rëndësi juridike.

Në bazë të fejesës në të drejtën e lashtë rezultonte detyrimi që të lidhet martesa e

kontraktuar por ky detyrim ra posht kur mbizoteruan parimet mbi nevojen e lirise me rastin

e lidhjes se martesave (Matrimonia libera esse debent) .

Në bazë të fejesës së asaj kohe mund të kërkohej vetëm zhdëmtimi nga personi që kishte

prishur fejesën pa arsye. Kthimin e dhuratave mund ta kërkonte ana e pafajshme. Në të

drejtën klasike dhe postklasike fejesa mund të lidhej edhe me marrëveshje joformale. Kur

prishej fejesa kontraktohej zhdëmtimi i veçantë në formë kapari (arra sponsalicia).

- Format për lidhjen e martesës

Martesa juridikisht të rregullta duhej të lidheshin doemos sipas formave të parashikuara

juridike. Format parashikuara ndryshuan në etapa të ndryshme të zhvillimit të së drejtës.

Si formë më e vjetër e vendosjes së lidhjeve juridikisht të rregullta martesore, në burimet

historike përmendej grabitja (raptus mulierum).

Coemptio apo blerja formale e gruas u shfaq pothuajse me siguri në periodën e blerjes

reale të grave, pater familiasi i nuses në pranin e liberpensit dhe 5 dëshmitarëve ja

dorëzonte nusen kryetarit të familjes së dhëndrit apo vetë dhëndrit (nëse ishte sui juris),

ndërsa dhëndri vetë ose kryetari i familjes së tij i jepnin kryetarit të familjes së nuses

nummus unus (monedhë të vogël) në emër të çmimit simbolik. Pas këtyre formaliteteve

konsiderohej se ishte lidhur martesa juridikisht e rregullt romake.

Forma e dytë e parashikuar për lidhjen e martesës ishte e ashtuquajtura confareatio. Kjo

ishte forma më solemne që e përdornin shtresat e patricëve të shoqërisë romake. Kur lidhej

martesa në këtë formë, duhej doemos të ishin të pranishëm të fejuarit, pontifex maximus,

flamen Dialis dhe së paku 10 qytetar madhorë romak. Të gjithë të pranishmit detyroheshin

që t’ia sillnin viktimën Jupiterit (panis farreus) dhe ta përcillnin nusen gjer në shtëpinë e

dhëndrit. Në dyert e shtëpisë, dhëndri i jepte nuses zjarr dhe ujë dhe i ofronte bukë, ndërsa

duke marrë bukën, zjarrin dhe ujin, duhej të thoshin: ubi tu Gaius, ibi ego Gaia (kudo që të

jesh ti, do të jem edhe unë).

Forma më e shpeshtë dhe më e thjeshtë për lidhjen e martesës romake ishte usus (fakti i

jetesës së përbashkët). Usus si formë për lidhjen e martesës u shfaq në qarqet e varfra të

plebejasve dhe ishte një transferim i thjeshtë i nuses në shtëpinë e dhëndrit. Kjo bashkësi e

gruas dhe e burrit dallonte konkubinatet e zakonshme për nga i ashtuquajturi affectio

maritalis. Paramendohej se affectio maritalis ekziston sa herë kur në bashkësinë jetësore

gjendeshin meshkuj dhe femra të të njëjtës pozitë shoqërore.

Për shkak të thjeshtësisë së vet, ususi përdorej pothuajse si formë e vetme për lidhjen e

martesave në kohën e të drejtës klasike. Mirëpo, atëherë, krahas me formën e ususit u

zhvillua edhe institucioni i njohur me emrin usurpatio trinoctii. Në të vërtet mendohej se

gruaja që është martuar sipas usus, pasi kalonte një vit, nëse tërë kohën ishte në shtëpinë e

burrit, hyn nën manus të burrit apo të kryetarit të familjes së tij. Për të mos ngjarë kjo, qe

bërë zakon që gratë para kalimit të afatit të parashikuar, t’i kalonin tri ditë jashtë shtëpisë

së burrit. Në atë rast nuk hynin nën manus të burrit, ose të kryetarit të familjes së tij, por

ngelnin sui juris, po qese kishin qenë ashtu para lidhjes së martesës, gjegjësisht po qese

kishin qenë nën patria potestas të kryetarit të familjes së tyre të mëparshme

- Marrëdhëniet personale të bashkëshortëve

Në martesën e lidhur në njërën nga format e vjetra – coemptio, confereatio – mbi gruan

ushtrohej pushteti ose manusi i kryetarit të familjes së burrit apo vetë burrit, nëse ishte sui

juris. Martesa e këtillë qe nxirtrte te ashtuquajturen Conventio in manum, njihej si martesë

me manus.

Përkundër kësaj, në martesën e lidhur me usus nuk vendosej manusi as i burrit, as i kryetarit

të familjes së tij. Në këtë martesë, gratë ngelnin persona sui juris, nëse kishin qenë ashtu

para lidhjes së martesës, gjegjësisht ngelnin nën pushtetin e pater familiasit të tyre, nëse

para lidhjes së martesës ishin alieni juris. Kjo martesë njihej si martesë pa

manus(matrimonuim cum manu) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në martesën me manus

ndryshonin esencialisht prej marrëdhënieve të bashkëshortëve në martesën pa manus.

a) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në martesë me manus.

Martesa me manus ishte martesë tipike e të drejtës së lashtë. Në këtë martesë gruaja bëhej

anëtare e familjes së burrit dhe varej drejtpërdrejtë nga kryetari i familjes. Ajo bëhej agnat me

agnatët e burrit, ndërsa nuk ishte më agnat me familjen e të atit. E tërë pasuria e gruas kalonte

mbi kryetarin e familjes së re.E drejta themelore dhe e vetme që e fitonte gruaja në martesë

me manus ishte e drejta e trashëgimit.

b) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në martesë pa manus. Martesat pa manus ishin tipike në zhvillimin klasik dhe postklasik të shtetit romak. Në

martesat pa manus, gruaja nuk bëhej agnat me agnatët e burrit, ngelte agnat në familjen e

saj të mëparshme, kurse bëhej person sui juris, nëse këtë pozitë e kishte në momentin e

lidhjes së martesës.

Martesa pa manus kishte pasoja të caktuara juridike që rezultonin nga fakti i ekzistimit të

lidhjes martesore: burri dhe gruaja ishin të detyruar të respektonin dhe të ndihmonin njëri –

tjetrin dhe të abstenonin nga çdo veprim që do të rrezikonte ekzistimin e bashkësisë

martesore. Prandaj nuk guxonin të ngrinin padi ndaj njëri – tjetrit.

Burri mund të kërkonte nga gruaja të jetonte në ekonominë e tij shtëpiake dhe kishte të

drejtë të administronte vlerat e pajës të gruas gjersa e shfrytëzonte pajën(ad onera

matrimonii sustinenda).

Sipas ediktit të Augustit dhe Klaudit, grave u ndalohej të hynin borxh dhe të garantonin për

detyrimet e reja të burrit. Po këtë qëllim kishte edhe ndalimi i dhuratave midis

bashkëshortëve.

Pozita e pavarur e gruas në martesën pa manus shkaktoi mohimin e të drejtave

trashëgimore të gruas në familjen e burrit, bile iu mohua e drejta reciproke trashëgimore

midis nënës dhe fëmijëve. Nëna dhe fëmijët nuk ndodheshin në gjini agnate, por vetëm në

atë kognate.

- Paja dhe dhurata paramartesore

Pasuria që e kishin në dispozicion bashkëshortët për të lehtësuar barrën e bashkësisë

martesore, përfshinte dy masa të ndara të vlerave:

a) Pajën (dos) që e sillte gruaja, dhe b) Dhuratën paramartesore (donatio ante nuptias) që e sillte burri. a) Paja (dos) Pasuria të cilën me rastin e lidhjes së martesës ja dorëzonte gruaja burrit për lehtësimin

e jetës së përbashkët quhej pajë (dos). Paja ishte pjesë e pandarë e martesave romake.

Detyrat e caktimit të pajës e ngarkonin gruan, nëse ishte alieni juris. Më vonë kjo detyrë

ngarkonte të atin edhe kur vajza ishte e emancipuar, kurse në të rrallë edhe nënën.

Mënyrat e kontraktimit të pajës ishin të ndryshme: dos aut datur aut dicitur aut

promittitur. Dation Dotis ose Dorëzimi i pajës bëhej me çdo veprim që mjaftonte të

konstatohej se burri posedonte vlerat e pajës (mancipatio, in jure cesio, traditio) ose

mundësinë që të shfrytëzonin disa të drejta (kuaziposedimi i të drejtave në bazë të

stipulimit, cedimit të aktiveve etj.).

Promisio dotis behej ne forme te stipulimit, ndersa Dictio dotis ne forme te premtimit

te njeanshem somelmn qe numerohej si kontrate verbale.

Regjimi juridik mbi vlerat e pajës gjatë kohëvazhdimit të martesës ishte i ndryshëm.

Në të drejtën e lashtë vlente rregulla se paja në momentin e lidhjes së martesës bëhej

pronë e burrit ose e pater familiasit të tij, kur buri ishte alieni juris. Paja e marrë ngelte

pronë e këtyre personave kur vdiste gruaja bile edhe në rast shkurorëzimi.

Në të drejtën klasike, paja nuk bëhej më pronë e burrit. Gjatë kohëvazhdimit të

martesës, burri ose pater familiasi i tij, kishin të drejtë administrimi mbi vlerat e pajës

dhe detyroheshin që dobitë e fituara nga vlerat e pajës t’i përdornin. Në rastet kur

martesa zgjidhej me shkurorëzim, zbatohej rregulla që në çdo rast lejohej bile restituimi

(rikthimi) i kufizuar i vlerave të pajës.

Parimet e të drejtës klasike për pronën mbi gjërat e pajës dhe për restituimin e pajës u

përvetësuan edhe në kohën postklasike. Atëherë u caktua rregulla që burri ta kthejë

pajën gjithmonë, nëse nuk është trashëgimtar i gruas. Për kthimin e pajës ishte actio ex

stipulatu, me të cilën kërkohej restituimi i dos adventicia. Përveç kësaj, në të drejtën

postklasike gruas i lejohej padia vendikatore për disa gjëra të pajës, ndërsa për sigurimin

e restituimit të pajës, në favor të gruas u parashikua edhe hipoteka e përgjithshme e

priveligjuar mbi tërë pasurinë e burrit.

b) Dhurata paramartesore

Dhuratat paramartesore ishin pjesa e pasurisë që e ndante burri, zakonisht në lartësinë e

vlerës së pajës dhe që ia dhuronte gruas së ardhshme për lehtësimin e jetës bashkëshortore(

donatio ante nuptias) Dhuratat paramartesore edhe më tej ngelnin nën administrimin e burrit.

Kur zgjidhej martesa për shkak të vdekjes së burrit, donatio ante nuptias i takonte fëmijëve,

ndërsa gruaja e gëzonte të drejtën e uzufruktit, kurse në rast shkurorëzimi me fajin e burrit,

donatio ante nuptias kalonte në pronë të gruas. Në çdo pikëpamje tjetër donatio ante nuptias

barazohej me pajën. Në kodifikimin e Justinianit emri i këtij institucioni pat ndryshuar në

donatio propter nuptias sepse Justiniani lejoi që kjo dhuratë të jepej edhe gjatë kohëvazhdimit të martesës.

Zgjidhja e martesës

Matrimonium justus ose justae nuptiae,Lidhja e perhershme midis mashkullit dhe femres

sipas dispozitave të së drejtës romake martesa mund të zgjidhej ekskluzivisht me veprimin e

fakteve të reja juridike:

- Ngjarjeve natyrore, dhe

- Veprimeve njerëzore.

a) Zgjidhja e martesës për shkak të vdekjes dhe për capitis deminutio

Vdekja natyrore e burrit, e gruas apo e që të dy bashkëshortëve shkaktonte zgjidhjen e

martesës ashtu si shkaktonte edhe humbjen e përgjithshme të zotësisë së juridike. Pas

vdekjes së njërit nga bashkëshortët, binte poshtë edhe pengesa martesore për shkak të

ekzistimit të lidhjes martesore. Në atë rast burrat mund të lidhnin menjëherë martesë të re,

ndërsa për gra ishte caktuar tempus lugendi.

Martesa zgjidhej edhe në të gjitha rastet kur ndonjë qytetar romak pësonte capitis

deminutio maxima dhe media, sepse që të dy institucionet lidheshin me humbjen e statusit

të qytetarit, pra edhe me humbjen e jus conubii.

b) Zgjidhja e martesës me shkurorëzim Në të drejtën e lashtë lejohej zgjidhja e martesës me shkurorëzim. Këtë të drejtë e kishte

ekskluzivisht burri dhe pater familiasi i burrit.

Shkurorëzimi lejohej për shkak të shkeljes së kurorë, për shkak të alkoolizimit, për shkak të

dështimit të fëmijës etj. Gruaja nuk e kishte këtë të drejtë, sepse nuk ia lejonte pozita në

familje si person alieni juris.

Forma e shkurorëzimit ishte korelative ndaj formës së lidhjes: martesa e lidhur në formën

conferatio zgjidhej në formën differatio; martesa e lidhur në formën coemptio zgjidhej në

formën remancipatio, ndërsa martesa e lidhur në formën e ususit zgjidhej me shkurorëzim

të vërtetë të bashkësisë martesore me urdhër të burrit.

Shkurorëzimi i njëanshëm me vullnetin e burrit, e njohur në të drejtën e lashtë, nuk qëndroi

dot si mënyrë e vetme e zgjidhjes së martesës në periodën kur mbizotëruan martesat pa

manus, edhe gruaja e fitoi të drejtën që të kërkojë shkurorëzimin. Shkurorëzimi lejohej edhe

me marrëveshje reciproke të bashkëshortëve. Për shkaqe shumë të arsyeshme

shkurorëzimin mund ta kërkonte edhe pater familiasi i gruas. Shkaqet e shkurorëzimit nuk

ishin të caktuara. Shkurorëzimi bëhej edhe atëherë kur nuk kishte kurrfarë arsye, përveç

dëshirës, qoftë e njërit nga bashkëshortët. Forma e parashikuar e shkurorëzimit ishte

deklarimi para dëshmitarëve ose libellus repudii i shkruar.

Në të drejtën postklasike, për shkak të ndryshimeve në pikëpamjet morale që i solli me vete

krishterizmi, perandorët nxirrnin dispozita religjioze mbi shkurorëzimin. Në këtë kohë

ekzistonin dy lloje themelore të shkurorëzimit:

1. Divortium cum damno apo shkurorëzimi i përcjellë me pasoja të këqija, dhe 2. Divortium sine damno apo shkurorëzimi pa pasoja të këqija.

Shkurorëzimi i përcjellë me pasoja të këqija ndahej në dy lloje:

- Në shkurorëzimin pa shkak të paraparë juridik, dhe - Shkurorëzimi i njëanshëm me fajin e njërit nga bashkëshortët .

Pasoja e dëmshme që goditnin njërin nga bashkëshortët fajtor për shkurorëzim me pasoja

të këqija ishin:

Humbja e pajës, Ndalimi i martesës së re,

Deportimi. Shkurorëzimi pa pasoja të këqija ndahej në dy lloje:

- Shkurorëzim me marrëveshje reciproke të bashkëshortëve, dhe

- Shkurorëzim me vullnetin e njërit nga bashkëshortët por për shkaqe të arsyeshme si janë: impotenca, sëmundjet seksuale etj.

Shkaqet që i jepnin të drejtë njërit nga bashkëshortët të pafajshëm të shkurorëzohej pa

kurrfarë pasojash të dëmshme ishin këto:

Shkelja e kurorës, Vepra e rëndë penale, Rrezikimi i jetës,

Jeta imorale, etj. Forma e shkurorëzimit ishte deklarata e shkruar para dëshmitarëve.

TUTORIA DHE KUJDESTARIA

Kuptimi i tutorisë dhe kujdestarisë

Tutoria dhe kujdestaria janë institucione juridike të lidhura shumë ngushtë me çështjen e

zotësisë së veprimit të personave sui juris, ato nuk hynë në qështjet e të drejtës familjare.

Duke marrë parasysh rregullat mbi organizimin e pushtetit familjar dhe për shkak të një

vargu rrethanash natyrore (mosha, seksi, cilësitë psikike, morale dhe fizike), problemi i

zotësisë së veprimit shfaqej te ata persona, të cilët për çfarëdo arsye nuk jetonin nën patria

potestas, apo të cilëve u njihej statusi i personave sui juris, kur gjendeshin në rrethana të

tilla sa nuk mund të pritej që në mënyrë të arsyeshme të përdorin pavarësisht të drejtat e

njohura.

Për rastet e këtilla ishte e nevojshme të krijohet rregulla mbi plotësimin e zotësisë së

veprimit të personave që nuk kishin zotësi veprimi të pakufizuar ose të kufizuar.

Përmbledhja e rregullave juridike që rregullonin materien e përmendur e përbënte të

drejtën tutoriste dhe kujdestare.

Me fjalë të tjera, në të drejtën romake ekzistonin dy institucione të cilat kishin për qëllim të plotësonin mungesën e zotësisë së veprimit te personat pa aftësi.

Tutoria – ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit të kategorive

të tëra të personave që për shkak të moshës ose seksit nuk ishin në gjendje të dilnin vetë në

komunikimin juridik.

Kujdestaria – ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit te

personat të cilat nga vetë natyra duhej të kishin zotësi të plotë veprimi, mirëpo nuk ishte ashtu

për shkak të të metave personale (personat e sëmurë psikikisht, batakçinjtë, personat me të

meta fizike).

Tutoria mbi të miturit

Të miturit (impubere) sui juris të gjinisë mashkullore dhe femërore gjersa bëheshin

madhorë, duhet të ishin patjetër nën tutori (tutela, mbrojtje).

a) Mënyrat e krijimit të tutorisë Tutoria mbi të miturit vendosej:

- Me dispozitën e dëshirës së fundit të kryetarit të familjes (tutela testamentaria),

- Me ligj (tutela legitima), ose - Me vendim të organeve kompetente shtetërore (tutela dativa).

Tutela testamentaria – njihej qysh në ligjin XII tabelave. Çdo pater familias kishte të drejtë

që në testament me dëshirën e fundit t’u caktonte tutorin të gjithë personave të mitur prej

sui, të gjithë personave të cilët në momentin e vdekjes së pater familiasit do të bëheshin sui

juris.

Tutela legitima ose tutoria me ligj – konstituohej kur pater familiasi nuk u kishte caktuar

me testament tutorin personave të mitur sui juris. Në atë rast, të drejtën dhe detyrën e

tutorit e kryenin ata të afërm agnat meshkuj të të miturit, që ishin të parashikuar si

trashëgimtar intestator në rast të vdekjes së tij. Kur parimet e gjinisë agnate dolën prej

përdorimit nën presionin e gjinisë kognate, tutela ligjore e agnatëve u hoq më parë nga

gratë sipas lex Claudia, e pastaj u hoq gradualisht edhe nga të miturit sui juris. Të drejtën e

tutorisë e fitonte më parë nëna e pastaj kognatët e tjerë, Ne kete menyre u hoqen dy

rregulla qe tutore mund te jene vetem meshkujt :Tutelam administrare virile munus est et

ultra sexum femineae infirmitatis tale officum est

-Kur tutori nuk ishte i caktuar as me testament, as me ligj dhe kur personat e autorizuar ose

nuk donin ose nuk mund ta pranonin detyrën e tutorit, organet kompetente shtetërore

ishin të autorizuara ta zgjidhnin personin që do ta merrte këtë detyrë.

Organet shtetërore – të autorizuara për t’i emëruar tutorët ishin pretorët dhe tribunët

plebejas (lex atinia), ndërsa në provinca, drejtuesit.

b) Shkaqet për refuzimin e detyrës së tutorit Të gjithë personat që ishin thirrur në mënyrë të rregullt që ta kryenin detyrën e tutorit, ishin

të obliguar ta pranonin këtë detyrë. Në raste të veçanta, disa persona nuk mund ta

pranonin detyrën e tutorit, kurse të tjerët kishin të drejtë ta refuzonin.

Detyrat e tutorit nuk mund t’i pranonin personat e paaftë, si të paaftë konsideroheshin të

gjithë personat që me cilësitë personale, ose me pozitën juridike, ose me profesion, nuk

garantonin se do ta kryenin drejtë detyrën e tutorit. Shkaqet e paaftësisë ishin skllavëria,

pozita e peregrinit, sëmundja mentale, shurdhimi, nemitja, shërbimi ushtarak, kur ishte

kreditor ose debitor ndaj pupilit, mosha jo e pjekur dhe seksi femëror( gjer ne kohen

postklasike). Te gjitha kete shkaqe u quajten Excusationes necessariae, perkundrej

Excusationes necessariae vepronin te ashtuquajturat Excusationes voluntaria qe ishin

shkaqet qe u jepnin te drejte personave te afte per tutori qe ta evitonin te ushtruarit e

detyres konkrete tutoriste.

Të drejtën për ta evituar ushtrimin e detyrës së tutorit e kishin personat e varfër, të vjetrit,

dhe të sëmurët; personat që kishin ushtruar tri tutori të tjera; pjesëtarët e disa korporatave;

personat që merreshin me disa profesione të lira (filozofët, mjekët, oratorët, atletët);

personat të cilëve u njihej jus liberum, si dhe personat që mund ta emëronin qytetarin që do

ta kryente detyrën e tutorit më me sukses(potioris nominatio) Për këto shkaqe kujdeseshin

organet shtetërore vetëm sipas kërkesës së palëve.

c) Autorizimet e tutorit Detyra themelore e tutorit ishte që të mbrojturin apo pupilin të mos e linte pa mbrojtje. Të

drejtat e tutorit në të ushtruarit e detyrës vareshin nga mosha e pupilit.

Fëmijët gjer në 7 vjeç ishin plotësisht pa zotësi të veprimit (infantes) Kujdesi për ngritjen

dhe edukimin e këtyre fëmijëve i qe besuar rregullisht nënës. Tutori nuk merrte pjesë në

punët e edukimit. Kishte detyrë t’i paguante shpenzimet e alimentimit, duke i shfrytëzuar

mjetet e pupilit. Pasurinë e pupilit nën 7 vjeç tutori e administronte plotësisht vet, Te

drejtat qe i kishte me kete rast, quheshin Libera administration.Në sajë te libera

administratio tutori ishte i detyruar që me sendet e pupilit te vepronte me ndergjegje :qe

sendet e pupilit ti shfrytezonte racionalisht ne menyre ekonomike : qe me fitimin e realizuar

ta hidhte ne pasurine e pupilit, si dhe te pergjigjej per qdo dem qe do ta pesonte pupiliper

shkak te mosndergjegjes se tij.

Rregullat mbi kryerjen e detyrës së tutorit ishin diçka të tjera në rast kur pupili ishte person

mbi 7 vjeç(impuber infantia major) Edhe në këto raste, tutorët kishin të drejtë që pa

pëlqimin dhe pa prezencën e të miturit t’i lidhnin të gjitha punët dhe t’i ndërmerrnin të

gjitha veprimet juridike, të domosdoshme për mbrojtjen e interesave të pupilëve, nëse nuk

është fjala për punë të atilla kur ishte e domosdoshme prezenca e të autorizuarit juridik.

Aktet e ndërmarra nga inpuberes infantia majores ishin të plotfuqishme bile edhe pa

pëlqimin e tutorit, nëse paraqiteshin akte fitimi (melioren condicionem facere) ndërsa ishin

të pavlefshme kur ishte fjala për aktet e marrjes së detyrimeve (deteriorem condicionem

facere).

Që aktet e marrjes së detyrimeve të ishin të plotfuqishme, kërkohej që me këto akte, në

momentin e ndërmarrjes, të merrte pjesë edhe tutori e që me lejen e tij ta plotësonte mungesën e zotësisë së veprimit të pupilit.

d) Shuarja e tutorisë

Tutoria shuhej kur vdiste pupili, kur pësonte capitis deminutio dhe kur bëhej madhor.

Përveç kësaj, tutoria shuhej: kur vdiste tutori, kur tutori pësonte capitis deminutio; kur për

shkaqe të arsyeshme hiqte dorë nga tutoria, si dhe kur bëhej i paaftë apo i dyshimtë se për

interes të tij po e shfrytëzon pasurinë e pupilit.Kur tutoria shuhej nga ndonjë shkak

personalisht të tutorit, duhej emëruar tutor të ri.

e) Përgjegjësia e tutorit Në të drejtën e lashtë dihej për dy mjete themelore të mbrojtjes së interesave të pupilëve

nga tutorët e pandërgjegjshëm.

Mjeti i parë – ishte actio suspecti tutoris. Këtë padi mund ta ngrinte çdo person, nëse kishte

vërejtur keqpërdorimin e tutorit. Dënimi bënte të shkëputej marrëdhënia tutoriste dhe sillte

infaminë e tutorit të mëparshëm.

Mjeti i dytë – ishte actio de rationibus distrahendis. Këtë padi e ngrinte pupili mëparshëm

pasi ndërpritej marrëdhënia tutoriste, kur ekzistonte dyshimi se llogaritë mbi administrimin e

pasurisë së pupilit nuk ishin spastruar krejt. Aktgjykimi figuronte in duplum.

Në të drejtën klasike, përveç mjeteve të përmendura juridike, për mbrojtjen e interesave të

pupilëve u parashikua detyrimi i tutorit që në momentin e lidhjes së marrëdhënies tutoriste

të depononte pengun se do ta ruante pasurinë e pupilit.

Në të drejtën postklasike interesat e pupilëve mbroheshin edhe me hipotekën e

përgjithshme të privilegjuar mbi pasurinë e tutorit.

Tutoria mbi gratë

Tutoria mbi gratë u vendos, kryesisht, njësoj sikurse edhe tutoria mbi të miturit. Megjithatë,

kur u pa se asnjë shkak serioz nuk fliste në favor të institucionit të titurisë mbi gratë

madhore, romakët, duke i mbetur besnik traditës për nga forma, në esencë e ndryshuan

tërë këtë institucion me parashikimin e të ashtuquajturës tutela optiva dhe tutela

fiduciara.

Tutelia optiva mbështetej në dispozitat e testamentit dhe i jepte të drejtë bashkëshortes së

pater familiasit që sipas vullnetit të lirë ta zgjedhte tutorin.

Tutela fiduciara dilte në rastet kur gruaja nën tutori dëshironte t’i ikte tutorisë ligjore të

agnatëve. Në atë rast gruaja lidhte martesë formale (coemptio fiduciae cause)dhe merrej

vesh me burrin formal që menjëherë t’ia rimanciponte personit i cili do ta lironte nga pozita

in mancipio dhe kështu të merrte rolin e tutorit.

Gjatë kohës kur gruaja ishte në tutori, ndaj saj tutori nuk kishte personalisht kurrfarë të

drejtash. Nuk kishte as të drejtën që vetë të administronte me gjërat e gruas. I vetmi

autorizim i tutorit ishte dhënia e pëlqimit me rastin e punëve më solemne të së drejtës së

lashtë(actus legitimi)Punët tjera juridike gruaja i ndërmerrte pavarësisht.

Kujdestaria mbi të marrët

Kujdestaria mbi të marrët dihej qysh prej ligjit XII tabelave. Kujdestarët e tyre (curatores

furiosi) ishin agnatët ose gjentilët më të afërm. Në rastet kur kujdestarin nuk e ushtronte

asnjëri prej këtyre personave, të marrëve u caktohej kujdestari sipas vendimit të organit

kompetent shtetëror. Organi që vendoste për caktimin e kujdestarisë detyrohej t’i merrte

parasysh personat që i kishte emëruar pater familiasi me testament si të përshtatshëm që

ta kryenin këtë detyrë.

Të marrët pa momente qetësimi ishin fare pa zotësi veprimi(amentes, mente capti) ndërsa

ata me momente kur qetësoheshin kishin zotësi të plotë veprimi (furiosi cum lucidis

intervallis)

Kujdestari i të marrit kishte Liberam administrationem bonorum ose të drejtë të administronte lirisht me të gjitha gjërat e të çmendurit.

Kujdestaria mbi prishësit

Qytetarët që shpenzonin pa arsye pasurinë e trashëguar me ligj(intestator)sipas vendimit të

organeve kompetente mund të mbeteshin pa zotësi veprimi. Në atë rast binin nën

kujdestari të agnatëve.(cura prodigi)

Në kohën klasike prishës(prodigi) mund të shpalleshin edhe personat që shkapërderdhnin

pasurinë, po qese e kishin trashëguar edhe me testament. Prishësve të këtillë ua caktonin

kujdestarin (curator)organet kompetente shtetërore.

Mbi pasurinë e prishësve, kujdestarët kishin liber am administrationem nën kushte të njëjta

nën të cilat e kishin edhe mbi pasurinë e personave infantia majores. I vetmi dallim ishte se

nuk i referoheshin interpositio auctoritatis d.m.th. në asnjë punë juridike nuk vepronin së

bashku me prishësin.

Kujdestaria mbi personat më të rinj se 25 vjeç

Në fillim të shek. të dytë të epokës së vjetër, bashkëkontraktuesit e të miturve nën 25 vjeç

duhej patjetër të ishin shumë syçelë për të mos rënë në ndonjë gabim, që do të shkaktonte

Judicium publicim rei privatae ne ze ose perdorimin e exceptio legis Plaetoriae. Për shkak

të këtyre rreziqeve që mund të përfundonin në disfavor të bashkëkontraktuesve të

personave pa përvojë, u dobësua mjaft pozita ekonomike e personave më të rinj se 25 vjeç.

Për t’u evituar mosbesimi ndaj tyre, u krijua institucioni i kujdestarisë së veçantë, e

ashtuquajtura Cura minorum XXV annorum kujdestari mbi personat më të rinj se 25 vjeç.

Në fillim të shpalljes së këtij institucioni qe bërë zakon që kur lidhej një punë juridike,

përveç personit më të ri se 25 vjeç, të merrte pjesë curator ad certam causam, i caktuar nga

organi kompetent (pretori)

Kujdestari i personave më të rinj se 25 vjeç, i caktuar nga organi kompetent shtetëror sipas

kërkesës së të miturit, kishte pothuajse autorizime të njëjta me autorizimet që kishte tutori

në administrimin e pasurisë së pupilit.

Detyra themelore e kujdestarit ishte të jepte consensus për lidhjen e punëve juridike që

ngarkoheshin edhe për tjetërsimin e pasurisë së pupilit.

-Llojet tjera te kujdestarisë

E drejta romake dinte shume lloje te kujdestaris se perkohshme dhe kujdestarise per disa

raste edhe per disa pune. Nder lloje te kujdestarise benin pjese :

- Cura ventris ose Kujdestaria mbi femijen e palindur

- Cura bonorum ose kujdestaria mbi masat e ndryshme te pasurise per te cilat nuk mund

te kujdeseshin pronaret

-Pasuria e roberve te luftes, Hereditas jacens.

- Pasuria e personave qe mungonin ose te personave me vendbanim te panjohur

-Cura debilium ose kujdestaria mbi personat qe per shkak te defekteve dizike dhe psikike

ne rastet konkrete nuk ishin te zot qe ti mbronin interest e tyre.si dhe

-Cura qe u njihej te miturve ne rast konflikti me interesat e tutoreve dhe kujdestareve te

rregullt.