Pergamon -2009 yılı Çalışma Raporu

.................................................................................................................................................................................. 245

PERGAMON2009 SEZONU ÇALI�MALARI RAPORU

Felix PIRSON*

Martin BACHMANN, Stefan FEUSER ve Adnan SARIO�LU‘nun katk�lar�yla

Giri�Pergamon kaz�s� 2009 çal�şma sezonu yine, Hellenistik hükümdarl�k merkezinin

şehircilik aç�s�ndan bir bütün olarak incelendiği araşt�rma program� çerçevesinde bulunmaktad�r1. 2009 ilkbahar�nda Bergama Müzesi ile birlikte Elaia’n�n kuzeyinde bulunan Bozyertepe tümülüsünde bir kurtarma kaz�s� yürütülmüş, bu çal�şmalardan da aşağ�da söz edilmiştir. Daha sonra çeşitli çal�şma alanlar�na genel olarak göz at�lacak ve bu çal�şmalar�n en önemli sonuçlar� sunulacakt�r (Resim: 1. 2).

Hellenistik Dönemde Kentin Geni�lemesiPergamon’un büyük Hellenistik kent genişlemesinin tarihi, işlevsel düzeni ve

tasar�m� üzerine yap�lan incelemeler bu y�l, 2008’de doğu yamac�n kuzey kesiminde saptanan olas� kaya kutsal alan� ya da doğal kutsal alan ile işlik denen alanda yoğunlaşm�şt�r2. Çal�şmalar özellikle, akropolisin k�raç yerlerinin iklimsel ve topoğra�k kullan�m� hakk�nda bilgi kazanma amac�yla yap�lmaktad�r ve Pergamon’un dinsel topoğrafyas� üzerine yeni bak�ş aç�lar� sağlayacakt�r.

* Prof. Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstitüsü, İstanbul Şubesi İnönü Cad. 10 TR-34437 Gümüşsuyu-İstanbul/TÜRKİYE. [email protected]

1 Metni Türkçe‘ye çeviren İ. Banu Doğan ve Ali Akkaya‘ya çok teşekkür ederim. K�saltmalar: Alman Arkeoloji Enstitüsü yay�nlar�nda geçerli k�saltmalar d�ş�nda (www.dainst.org/index_141_de.html) aşağ�daki k�saltmalar kullan�lm�şt�r:

Pirson 2007: F. Pirson, Pergamon – Bericht über die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA 2007/2, 13-70.Pirson 2008: F. Pirson, Pergamon – Bericht über die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA 2007/2, 83-155.Pirson 2009: F. Pirson, Pergamon – Bericht über die Arbeiten in der Kampagne 2008, AA 2009/2, 129–213.Radt 1999: W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer hellenistischen Metropole (Darmstadt 1999).

Ayr�nt�l� ön raporlar Archäologischer Anzeiger (AA) y�ll�ğ�nda yay�nlanmaktad�r. Daha geniş bilgi için: www.dainst.org/index_650_de.html. Bu y�lki çal�şmalar 9 Mart - 8 Nisan (Elaia Tümülüs kurtarma kaz�s�) ve 27 Temmuz - 10 Ekim 2009 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Alman Arkeoloji Enstitüsü Pergamon kaz�s�, bu y�l da çal�şmalar�m�z� destekleyen kurum ve kişilere teşekkür eder. Bunlar�n baş�nda T.C. Kültür ve Turizm Bakanl�ğ� Kültür Varl�klar� ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Almanya Büyükelçiliği Kültür Bölümü (Ankara) ile Bergama Belediyesi gelmektedir. Maddî katk�da bulunanlar ve işbirliği yap�lanlar, ilgili bölümlerde yer almaktad�r. Genel Müdürlüğü temsilen bu y�l Nermin Ar�tar (İzmir Müzesi) kat�lm�şt�r. Çal�şmalar� ilgiyle desteklediği ve dostane yaklaş�m� için kendisine teşekkür ederiz.

2 Pirson 2009, 152–155. Olas� kaya kutsal alan�ndaki kaz�lar Fritz Thyssen Bilim Destekleme Vakf� (Fritz Thyssen Stiftung für Wissenschaftsförderung) taraf�ndan desteklenmiştir.

..................................................................................................................................................................................246

Sondajlar, Kaz�lar ve Temizlik Çal��malar�2009 y�l�nda, olas� kaya kutsal alan�n�n bulunduğu bölgede ve işlik alan�nda toplam

dört yerde sondaj, sekiz yerde kaz�, üç yerde temizlik ile bir sarn�ç kaz�s� yürütülmüştür (Resim: 3). Bu çal�şmalar, konumlar� güneyden kuzeye doğru olacak şekilde tan�t�lacak olan üç yap� üzerinde yoğunlaşmaktad�r.

2009 y�l�nda buluntu yeri 1 olarak tan�mlanan yap�, kuzeybat�-güneydoğu yönünde uzanan, ayn� zamanda uçurumun kuzey kenar�n� oluşturan ve akropolisin doğu yamac�n�n kuzey kesimini ortadan bölen bir kaya oluşumunun doğu ucunu içine almaktad�r (Resim: 3). Kayan�n içine doğru derinleşen yap� önceki y�l, ayr�cal�kl� konumu, güneydoğudan ilerilere doğru görülebilmesi ve sarp yükselen bat� duvar�ndaki iki aç�kl�k nedeniyle, olas� kutsal alanlar grubu içinde say�lm�şt� (Resim: 4)3. Yap�n�n ne kaz�s� ne de mimarî belgelemesi tamamland�ğ�ndan dolay�, ancak aşağ�daki ilk ç�karsamalar yap�labilmiştir.

Ne yap�n�n kendisi ne de buluntu malzemesi Buluntu yeri 1’in kutsal bir kullan�m�na ilişkin bir ipucu sağlamad�ğ� hâlde, Sondaj 1’den gelen, kurşun parçalar� ve terrakota k�r�klar� ile birlikte olduğu hâlde meydana ç�kan tek bir buluntu, tart�şmaya yeniden ivme kazand�rm�şt�r: Hellenistik Döneme ait, dokuz delikli, üzerinde ΘΕΩ (“tanr�ya”) ibaresini taş�yan pişmiş topraktan bir kandil, ayn� zamanda adak olarak kullan�lm�şt�r (Resim: 5). Böylece Buluntu yeri 1, bilhassa ikna edici diğer aç�klamalar�n bulunmay�ş� nedeniyle, en az�ndan kült alan� olarak yeniden dikkate al�nmal�d�r. Buras�n�n bir işlik yeri olmas� da olas�l�k dâhilindedir; yukar�dan buraya yöneltilen ve belki de enerji sağlamak amac�yla kullan�lan su, burada rol oynam�ş olabilir. 2010’da yap�lacak olan kaz� ve belgeleme çal�şmalar�n�n tamamlanmas�n�n, hem ayr�cal�kl� konumda bulunan hem de al�ş�lmad�k görünümdeki bu yap�n�n anlaş�lmas�na katk� sağlayacağ� umulmaktad�r.

Daha 2008’de, yine doğu yamac�n seçkin bir kesiminde yer alan kaya masi�nde bir yap� keşfedilmiş, buluntu yeri 5 olarak adland�r�lm�ş ve doğal boyuttan küçük (oturan) bir heykel için kayaya oyulmuş bir kaideden dolay�, potansiyel bir doğal kutsal alan olarak tan�mlanm�şt�r (Resim: 6)4. Yine kaz� ve belgeleme çal�şmalar� henüz tamamlanmad�ğ� için, 2009 y�l� kaz� sonuçlar�na göre, burada tan�mlanan bu dikkat çekici kaya oluşumunun büyük olas�l�kla Meter-Kybele kült yeri olarak kullan�ld�ğ�n� belirleyebiliyoruz. Bu saptamada yaln�zca kaya üzerinde önemli ölçüde çal�ş�lm�ş olmas� değil, su teknesi ve suyun kaya üzerinden yönlendirilmesi yan�nda birçok terrakota parças� – bunlar�n aras�nda en az üç Kybele tasviri bulunmaktad�r (Resim: 7) – ile kaya teraslar�n�n ve kaidenin bilinçli olarak güneydoğuya, yani ünlü Mamurtkale Meter kutsal alan�na doğru yöneltilmiş olmas� da etkili olmuştur5. Buluntu malzemesinin şimdiye kadarki değerlendirmesi, buran�n M.Ö. 3. ile 1. yüzy�llar aras�nda kullan�ld�ğ�n� göstermektedir; 3 Pirson 2009, 154; konumu için bkz: Jahresbericht des DAI 2008, AA 2009/1 Beiheft Resim: 24 (“Platz 4”).4 Pirson 2009, 152–155 Resim: 22. 27. 28. Konum için bkz. Jahresbericht des DAI 2008, AA 2009/1 Beiheft

Resim: 24 (“Platz 1”), kaide için a. e. Resim: 25. Herakleia’daki Kybele kutsal alan�nda bulunan benzer bir düzenleme de bir kült tasvirinin konmas� için bir yer olarak yorumlanm�şt�r: A. Peschlow-Bindokat, Feldforschungen im Latmos. Die karische Stadt Latmos, Milet 3, 6 (2005) 28 Dip. 147 Lev. 65, 1–3.

5 Bkz. Pirson 2009, 154 Dip. 36.

.................................................................................................................................................................................. 247

bununla birlikte mevcut bulgular içinde Roma İmparatorluğu Dönemine ait buluntular bulunmamaktad�r.

Kaya kutsal alan�n�n kuzeybat�s�nda, uçurumun diğer kenar�nda 1906 y�l�nda ortaya ç�kar�lan ve işlik olarak tan�mlanan bir yap� yer almaktad�r (Resim: 8. 9); 2008 y�l�nda buran�n çevresinde incelemeler yürütülmüştür6. Pergamon akropolisi doğu yamac�n�n kuzeyinde bulunan olas� kaya kutsal alanlar�na yönelik yeni araşt�rmalar çerçevesinde, bu önemli yap�n�n yorumu bir kez daha gözden geçirilmelidir. Geç Roma Dönemi su hatt� “U” taraf�ndan kesilen yap�7, kent içi su boru hatt� araşt�rmalar� çerçevesinde dikkati üzerine toplamaktad�r. Daha önce orada bulunan sarn�ç taraf�ndan doldurulduğu aç�kça anlaş�lan büyük boyutlu alt� kab�n kuzey duvar� boyunca ve Mekân 1’in kuzeybat� köşesine yerleştirilmesi olgusunun varl�ğ� tek baş�na, yeni araşt�rmalar kapsam�nda da kabul edilen tan�ma, yani yap�n�n işlik olarak tan�mlanmas�na yetmektedir. Bu yorum da, suyun antik kültlerle ilişkili olarak – bu özellikle Meter-Kybele için geçerlidir - önemli bir rol oynad�ğ�n� göz ard� etmektedir8. İşlik olarak adland�r�lan alan�n zanaat aç�s�ndan geçici olarak kullan�ld�ğ� �krine karş�, görsel, yani bilhassa vurgulanan, ayn� zamanda ulaş�m aç�s�ndan da elverişli olmayan konumu ileri sürülebilir. Ayn� durum karakteristik mimarî unsurlarla nispeten özenli donat�m� ve renkli duvar bezemesi için de geçerlidir. “İşlik” içinde kült işlevinin belirlenmesi, bir kaide, yüzeyinde dübel delikleri olan küçük bir taban ve bir yaz�t için b�rak�lm�ş dikdörtgen bir boş yerin bulunmas� ile de desteklenebilir9.

Yap�n�n yorumunu eleştirel bir biçimde gözden geçirmeye tâbi tutmak ve yap�y� hem şehircilik hem de işlev aç�s�ndan yamac�n yorumlanmas� çerçevesine katabilmek için, yap� taraf�m�zdan yeniden tamam�yla ortaya ç�kar�lm�ş ve sarn�ç temeline kadar boşalt�l�p temizlenmiştir. Bu çal�şmalar�n bitirilmesinden sonra da henüz yap�n�n yorumuna dair nihai bir sonuç ç�kmam�şt�r. Mekân 1’deki suyla ilgili düzenlemelerin varl�ğ� esas itibar�yla üretime, vücut bak�m�yla ilgili bir yap�ya ya da bir kült yerine işaret etmektedir. İşlik olarak adland�r�lan alan�n – çok basit olmakla birlikte – Mekân 2’de mozaik (Resim: 10), renkli duvar bezemesi ve karakteristik mimarî unsurlarla donat�lm�ş olmas�, buran�n basit bir zanaat işletmesi olarak yorumlanmas�na ters düşmektedir. Kült yeri olmas� konusunda say�lar� ve büyüklükleri aç�kça iş yerlerinin bilinen donat�m�n� aşan çeşitli nişler, kan�t olarak akla yak�n gelmektedir. Ayr�ca Mekân 3’teki kaya sütunu da meslekî bir etkinliğe değil daha ziyade kültsel-dinî alana ait olmal�d�r. Ancak diğer yandan, yap�n�n külte ait işlevler için kullan�ld�ğ�na ilişkin, örneğin adak sunular�ndan oluşan bir topluluk gibi şüpheye yer b�rakmayacak kan�tlar da bulunmamaktad�r. Ancak işlik olarak adland�r�lan alan�n çevresinde gelecek y�l için planlanan kaz�lar�n daha fazla bilgi kazand�rmas� umulmaktad�r. 6 Pirson 2009, 152 Dip. 31.7 G. Garbrecht, Stadt und Landschaft. Die Wasserversorgung von Pergamon, AvP 1, 4 (Berlin 2001) Resim: 47.8 K. Nohlen – W. Radt, Kap�kaya. Ein Felsheiligtum bei Pergamon, AvP 12 (Berlin 1978) 71 Dip. 22.9 A. Conze – O. Berlet – A. Philippson – C. Schuchhardt – F. Gräber, Stadt und Landschaft, AvP 1 (Berlin

1912/1913) Lev. 18.

..................................................................................................................................................................................248

2008 y�l�nda bir temizlik s�ras�nda, kuzeydoğu yönünde yaln�zca yak. 30 m. mesafede terrakota parçalar�ndan oluşan dikkat çekici bir yoğunluk saptand�10. Buluntu malzemesinin bu y�lki değerlendirmesinde terrakotalar�n say�s� yine artacakt�r. Kayda değer olan, bulgular içinde en yeni olan�n�n dahi M.Ö. 1. yüzy�l� aşmad�ğ� ince mallar�n – bunlar aras�nda özellikle içki kaplar�n�n- ortalaman�n üstünde bir paya sahip olmas�yd�. Bu gözlemler, geçen y�l aç�klanan, buluntu envanterinin bir kutsal alana ait olduğu tahminini güçlendirmektedir. Ayr�ca tarihin Hellenistik Döneme ait oluşu, yukar�da ayr�nt�l� olarak tan�mlanan kaya kutsal alan� ve “işlik” için bulunan zaman aral�ğ�yla uyumludur.

Yüzey Ara�t�rmas�Büyük Hellenistik kent genişlemesinin şimdiye dek araşt�r�lmam�ş alanlar�nda

yürütülen yüzey araşt�rmas� bu y�l, doğu yamac�n kuzey kesimindeki çal�şmalar�n bittiği yerde yoğunlaşm�şt�r(Resim: 2. 3). Çal�şmalar, yukar�da tan�mlanan yerlerde aç�kta bulunan kal�nt�lar�n belgelenmesinin yan� s�ra, önceki y�llar�n sonuçlar�n�n s�nanmas� ile doğu yamac�n en kuzey ucunda yer alan geniş kaya oluşumunda elde edilen diğer bulgular�n belirlenmesi, haritalanmas� ve çizimi gibi konularda yoğunlaşmaktad�r.

Geçtiğimiz y�l belirlenen Sokak 23, temizleme çal�şmalar�n�n ard�ndan 50 m.den fazla izlenebilmiştir (Resim: 3)11. Sokak en fazla yak. 4,65 m. genişliğe erişmektedir ve böylece Pergamon ana caddelerinin ölçülerine uymaktad�r. Yamaç boyunca giden nispeten ha�f eğimi, tekerlek izlerine ait ipuçlar�yla birlikte, taş�t araçlar�n�n kullan�m�na işaret etmektedir. Gereken genişliği kazanmak için, yer yer çok yükselen bir yol istinat duvar� inşa edilmiştir. Sokak 23‘ün ana caddeye kavuştuğu nokta Geç Roma Dönemine ait olduğu söylenen surun kap�lar�yla yaklaş�k olarak ayn� yükseklikte olduğu şeklinde yeniden canland�r�labilirken, buran�n Eumenes surunun öte taraf�nda devam eden ve yer yer aş�r� dik olan kuzey yamaçtaki k�sm� şimdilik belirsizdir.

Araba yolunun aşağ�s�nda, güneydoğu doğrultulu, olas�l�kla dar bir merdiven üzerinden kuzeydoğuda anayolla bağlant�s� olan bir yap� bulunmaktad�r. (Resim: 3, PE 09 Sy 01 – Nr. 07. 11). Bu yap�n�n donat�m�n�n en karakteristik unsuru, en az üç basamaktan oluşan bank biçimli strüktürdür. Bu strüktür, işlenmiş kayan�n arkas�nda yükselmekte ve yamaçtan akan suya, daha doğrusu lağ�ma karş� dar bir olukla korunmaktad�r. Her ne kadar işlevleri belirlenememiş olsa da, orta basamakta yer alan birçok yuvarlak ve dikdörtgen boşluk görülebilmektedir. Güneydoğuya doğru banka, oldukça derin bir düzeyde, yan�nda olas�l�kla bir tekne bulunan küçük bir mekân (yak. 2 x 2 m.) bitişmektedir. Bu doğruysa, bank, oluk ve tekneden oluşan kombinasyon, tam da bu donat�mla belirlenen Kap�kaya kült mağaras� donat�m�na benzemektedir12. Bir tesadüfün mü yoksa bu buluntu yerinin doğal kutsal alan olarak yorumlanmas�n�n m� söz konusu olduğunu denetlemek amac�yla, şimdiye dek yaln�zca yüzeysel olarak temizlenen yap�da gelecek y�l bir kaz� yap�lacakt�r. 10 Pirson 2009, 152 Resim: 23–26. 11 Pirson 2009, 155 Dip. 42 Resim: 7.12 Nohlen – Radt a.g.e. (Dip. 8) 6 vd. Lev. 5. 40.

.................................................................................................................................................................................. 249

Sonuçlar Pergamon akropolünün doğu yamac�n�n kuzey kesiminde bu y�l yap�lan

araşt�rmalar, son derece elverişsiz iklim koşullar� ve yoğun bir çaba gerektiği hesaba kat�ld�ğ�nda konumun hiç de cazip olmad�ğ�n� göstermiştir. Diğer yandan, geçen y�l kazan�lan, Yap� U d�ş�nda çaba harcanarak yap�lm�ş bir mimarî bulunmad�ğ� görüşü onaylanm�şt�r. Sokak 23’ün üzerinde ve aşağ�s�ndaki kaya kütlesinde buluntu yoğunluğu olmas�, buran�n kuzeydoğudan, yani Ketios vadisinden buraya ulaşt�ran, kente ana giriş yolu olarak aç�klanmas�nda önemli bir temel oluşturmaktad�r (Resim: 3). M.S. 2. yüzy�l�n ilk yar�s�nda gerçekleşen büyük Hellenistik kent genişlemesiyle birlikte, doğu yamac�n aşağ� kesiminde bulunan, üzerinde yine ayn� şekilde arabayla gidilebilen 14 numaral� sokak lehine önemini kaybetmiş olmal�d�r. Bu güzergâh, 19. yüzy�l içlerine kadar kullan�lm�şt�r13. Bu durum, doğu yamac�n kuzeyinden gelen, şimdiye kadar değerlendirilmiş olan, henüz Roma Dönemi kullan�m�na işaret eden kan�t içermeyen ve ağ�rl�kl� olarak M.Ö. 3-1. yüzy�llar� içeren bulgular�n ait olduğu zaman aral�ğ�nda da yans�ma bulmaktad�r.

Mimarî buluntu aç�s�ndan doğu yamac�n bildiğimiz diğer birçok yerinden daha önemli bir yoğunluğa sahip birçok işlenmiş kaya oluşumuna karş�n, çeşitli yap�lar�n işlevlerinin belirlenmesi zordur. Gerçi bu çal�şma sezonunda doğu yamac�n kuzeyinde halihaz�rdaki basit kült yap�lar�na ilişkin ipuçlar� çoğalm�ş ve büyük olas�l�kla bir kutsal alan saptanabilmiştir, ancak bölgenin tamam�n�n kutsal bölge olarak nitelenmesi mümkün gözükmemektedir. Kente giden bir araba yolunun belgelenmesi, bu yol üzerinde konaklamayla ilgili işletmelerin ya da dükkân ve işliklerin yer alm�ş olmas�n� daha muhtemel hâle getirmektedir. Bunun için hemen Buluntu Yeri 2 gibi özel yap�lar akla gelmektedir; çünkü bu son sözü edilen olas� kaya kutsal alan� yola arkas�n� vermiş ve güney-doğuya yönelmiş durumdad�r.

2010 için doğu yamaçta yap�lmas� planlanan kaz� çal�şmalar� da bu sorular� tam olarak cevaplayamayacakt�r, çünkü işlikler gibi geçici yap�lar ya da aç�k bir tipolojik düzenden yoksun basit kült yerleri, şüpheye yer b�rakmayacak şekilde saptanabilir özellikte değildir. Bununla birlikte şimdi kesin olan şey, doğu yamac�n kuzey kesiminin kent alan�n�n her zaman ücra bir köşesi olmad�ğ�, aksine en az�ndan baz� dönemlerde yoğun olarak ziyaret edilmiş olduğudur.

D�� Mahalle Bölgesi ve Roma Dönemi A�a�� �ehir D�ş mahalle, daha doğrusu Roma Dönemi Aşağ� Şehir bölgesinde yap�lan jeo�zik

taramalar çerçevesinde, bu y�l ilk defa olarak Roma Dönemi tümülüsü Maltepe’de sismik ölçümlere başlanm�şt�r (Resim: 12)14. Orada daha 1980’li y�llarda radar ölçümleri denenmiş, öteden beri ünlü dromos ve mezar odas�n�n yeri belirlenmeye çal�ş�lm�şt�r. Böylece büyük 13 Pirson 2009, 134–137. Resim: 7.14 Ölçümler, W. Rabbel yönetiminde, Kiel Üniversitesi Yerbilimleri Enstitüsü (Institut für Geowissenschaften

der Universität Kiel) taraf�ndan yürütülmüştür.

..................................................................................................................................................................................250

mezar tepesinin taranmas� için yöntemin uygun olup olmad�ğ� s�nanm�şt�r15. Çal�şmalar�n başar�s�z olmas� üzerine, çal�şmalara son verilmiştir. Buna karş�l�k, yeni yöntemle yap�lan deneme ölçümleri umut vaat eden sonuçlar vermiştir. Böylece 2010 y�l�nda çal�şmalar devam edecek ve sonra bunlar üzerine geniş kapsaml� bilgi verilecektir.

F.P.Elaia Bozyertepe Tümülüsündeki Kurtarma Kaz�s�İlkbaharda, Elaia‘n�n kuzeyindeki Bozyertepe‘de bulunan bir tümülüste, Bergama

Arkeoloji Müzesi ve Pergamon kaz�s� işbirliğiyle gerçekleşen dört haftal�k bir kurtarma kaz�s� kapsam�nda mevcut kal�nt�lar 3 boyutlu bir model hâlinde belgelenmiş (Resim: 13) ve kaz�lar yap�lm�şt�r16. Tümülüs son y�llarda birçok kaçak kaz� taraf�ndan çok zarar gördüğü ve daha başka yasal olmayan girişimlerden endişe edildiği için, yap�lan çal�şmalar zorunlu hâle gelmişti. Kaz�n�n amac�, kaçak kaz�lar taraf�ndan tümülüsün orta yerinde ortaya ç�kar�lan kule benzeri yap�n�n anlaş�lmas� ile büyük olas�l�kla kulenin yak�n�nda olduğu düşünülebilecek olas� bir gömütün saptanmas� ve belgelenmesiydi.

Çal�şmalar�n sonuçlar� toplu hâlde şöyledir: Bozyertepe tümülüsünün çap� 50 metrenin üzerindedir ve yüksekliği 10 metreyi bulmaktad�r. Keramik buluntular�n�n geçici değerlendirmesi, Geç Klâsik Dönemden Erken Hellenistik Döneme kadar ulaşan bir terminus post quem sunmaktad�r. Tümülüsün ortas�nda, yak. 3,35 x 3,35 m. boyutlar�nda bir alana oturan, tümülüsün tepe noktas�na kadar eriştiği tahmin edilen k�rma taştan kule benzeri bir yap� bulunmaktad�r (Resim: 14). Bu kulenin içi k�rma taş ve toprak dolgu ile doldurulmuştur. Tümülüs görünüşe göre yaln�zca mezar yeri olarak görev görmüyordu; yine de, kulenin bir gömütle ilişkili olduğu kesindir.

Tümülüsün ortas�ndaki kule benzeri yap�n�n işlevi sorununa burada yaln�z k�saca değinilecektir. Bu yap�n�n yaln�zca, toprak tabakalar� y�ğ�n�n�n orta noktas�n� işaretlemekte kullan�lm�ş olduğu yorumu hariç tutulmal�d�r, çünkü bunun için genellikle ahşap kaz�klar yerleştirilmektedir. Kan�tlanabilen bir gömüt olmaks�z�n, ayn� şekilde kule benzeri yap�lara sahip Üvecik Tepe17 ve Ball� Dağ18’da bulunan tümülüsler, Troas’ta da saptanm�şt�r. Her iki tepe de 19. yüzy�l�n sonunda kaz�lm�şt�r; bu yüzden, tarihleme konusunda kesin bir bilgi elde edilmemiştir. F. Calvert, Ball� Dağ’da bulunan tümülüsün içindeki taş yap�n�n, bir heykel ya da küçük bir an�t�n temeli olarak işlev gördüğü �krini

15 W. Radt, Pergamon. Bericht über die Kampagne 1988, AA 1989, 408 Resim: 30; a.y., Pergamon. Bericht über die Kampagne 1989, AA 1990, 418.

16 Genel yönetim Bergama Müzesi’nden Adnan Sar�oğlu taraf�ndan, lokal yönetim Sevgi Soyaker taraf�ndan yürütülmektedir; her ikisine de dostane işbirliği için çok teşekkür ederiz. Çal�şmalar Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanl�ğ� kat�l�m�yla AAE İstanbul Şubesi kaynaklar�nca �nanse edilmiş ve DFG-SPP 1209 “Hellenistik Polis” çerçevesinde yap�lm�şt�r. Die Arbeiten wurden anteilig aus Mitteln des Ministeriums für Kultur und Tourismus der Republik Türkei und der Abteilung Istanbul des DAI �nanziert

17 H. Schliemann, Ilios. Stadt und Landschaft der Trojaner (Leipzig 1881) 732–739 Plan 5 vd.; J. M. Cook, The Troad. An Archaeological and Topographical Study (Oxford 1972) 172 vd.; A. Akarca, Troas’ta aşağ� Kara Menderes ovas� çevresindeki şehirler, Belleten 42, 1978, 29, Lev. 9 vd.; A.-U. Kossatz-Pompé, Ball� Dağ, der Berg von P�narbaş�. Eine Siedlung in der Troas, StTroica 2, 1992, 180 Resim: 16.

18 F. Calvert, Contribution Towards the Ancient Geography of the Troad, The Archaeological Journal 21, 1864, 49 vd.; Cook a.g.e. (Dip. 17) 133 vd.; Kossatz-Pompé a.g.e. (Dip. 17) 179.

.................................................................................................................................................................................. 251

benimsemiştir19. Ayn� durum Bozyertepe’de bulunan tepe için de düşünülebilir; özellikle de arazideki öne ç�kan konumu göz önüne al�nd�ğ�nda. Bu yükseltideki bir an�t hem denizden hem de karadan görülebilir ve kolay ay�rt edilebilir bir nirengi noktas� olurdu.

Bozyertepe tümülüsünde bu y�l yap�lan çal�şmalar sayesinde, Elaia çevresinin (gömüt) yap�lar�yla sembolik aç�dan düzenlenmesi üzerine başka bilgiler de elde ettik: bu tümülüs çap ve yükseklik bak�m�ndan Elaia’n�n yak. 3 km. güneyinde yer alan Seç Tepe tümülüsü ile karş�laşt�r�labilir; Seç Tepe tümülüsünde bir mezar odas�, bir krepis saptanm�şt�r, Hellenistik Dönemde inşa edilmiş olmal�d�r20. Bundan dolay�, Geç Klâsik ya da Erken Hellenistik Dönemden itibaren, sahil yolu yak�n�nda Elaia’n�n güneyinde ve kuzeyinde öne ç�kan konumda her biri büyük (mezar) an�tlar� yerleştirilmiştir.

S.F., A.S.K�z�l Avlu‘daki Koruma ProjesiYuvarlak yap�n�n kubbeli mekân�n�n 27 Eylül 2009 günü 250 den fazla say�da

konuğun, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakan� Say�n Ertuğrul Günay’�n ve Almanya Büyükelçisi Say�n Dr. Eckart Cuntz’un kat�l�mlar�yla törenle aç�lmas�, ayn� zamanda güney yuvarlak kulenin konservasyonunun da bitişini temsil ediyordu. Bu çal�şma, K�z�l Avlu’da 2006‘da başlayan restorasyon projesinin as�l amaçlar�ndan biriydi21. Bunun için 2009 çal�şma sezonunda kapsaml� haz�rl�klar�n yap�lmas� gerekiyordu. Bunlardan özellikle biri, iç mekânda bir serginin düzenlenmesiydi (Resim: 15); Roma Dönemi büyük yap�lar�n�n mimarî ve heykelt�raşî donat�m�na ilişkin önemli örneklerin sergilenmesi ve sergi panolar�yla aç�klanmas� gerekmekteydi. Bu sergilenen parçalarla, restorasyon kapsam�nda lapidariumun baz� parçalar� k�smen yeniden iç mekâna dönmüş olmaktad�r, ayn� zamanda restorasyon kurallar�na uygun olarak onar�lm�ş ve kamuoyuna sunulmuştur. Mimarî bir denemeyle yuvarlak kulenin mermer silme parçalar� da yerleştirilmiş ve yuvarlak mekân�n doğu taraf�ndaki büyük nişte etkileyici bir aslan heykeli torsosu yer alm�şt�r. Bu heykel, 2002 y�l�nda K�z�l Avlu‘nun güney avlusunda yap�lan kaz�larda ortaya ç�kar�lm�şt�22. Ören yeri kompleksinin bu bölümünün kamuya aç�lmas� için gerekli koşullar, farkl� alanlarda güvenlik önlemi olarak çelik korkuluklar yerleştirilmesi ve bu önemli kubbeli yap�n�n ön k�sm�n�n toparlanmas�ndan oluşmaktayd�. Bunun yan�nda birçok büyük mimarî parçan�n da yerinden oynat�lmas� ve bir yerden bir yere taş�nmas� gerekmiştir. 19 Calvert a.g.e. (Dip. 18) 49 vd.; Cook a.g.e. (Dip. 17) 133.20 E. Boehringer, Die Ausgrabungsarbeiten zu Pergamon im Jahre 1965, AA 1966, 477–479 Resim: 58; W. Radt,

Ein hölzerner hellenistischer Sarkophag aus Elaia bei Pergamon. Herkunft, Fundumstände, Beifunde und Datierung, IstMitt 35, 1985, 139–142; W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer antiken Metropole (Darmstadt 1999) 270 Resim: 212.

21 K�z�l Avlu’da gerçekleşen koruma ve müzeleştirme projesi, Studiosus Foundation e. V. taraf�ndan cömertçe desteklenmiştir. Bu nedenle vakfa çok teşekkür borçluyuz. Projenin başkaca desteklenmesi, Almanya D�şişleri Bakanl�ğ�’n�n kültür yard�m� program� ve Alman-Türk Ekonomi Kültür Vakf� [Kulturstiftung der Deutsch-Türkischen Wirtschaft] taraf�ndan olmuştur.

22 W. Radt, Pergamon. Abschlußbericht über die Kampagnen 1999–2004 mit einer Übersicht über die Arbeiten ab 1972, AA 2005/1, 104–105; U. Mania, Neue Ausgrabungen – Neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, A. Hoffman (Ed.) içinde, Ägyptische Kulte und ihre Heiligtümer im Osten des Römischen Reiches. Berichte Kolloquium Bergama 2003, Byzas 1, 2005, 26, Resim: 4.

..................................................................................................................................................................................252

Sergi haz�rl�ğ�na paralel olarak, yuvarlak kuleye güneyden bitişik konumdaki Roma Dönemi tonozlu bodrumunda restorasyon önlemleri al�nm�şt�r Bu çal�şmalar, K�z�l Avlu‘daki restorasyon faaliyetlerinin dönüm noktas�n� oluşturmaktad�r; art�k bu çal�şmalar�n ağ�rl�k noktas�, çal�şmalar�n bitirildiği yuvarlak kuleden güneydeki bitişik alana kaym�ş bulunmaktad�r. Geçen y�llarda burada temenos duvar�n�n bir bölümünün emniyete al�nmas�na başlanm�ş, aç�lan alanda yeni depo binas� örtülmüştür23. Bu çal�şmalar yeni, birçok y�la yay�lan restorasyon projesinin başlang�c� olarak tasarlanm�şt�r; çünkü restore edilen bölüm, iki muazzam ayak yard�m�yla K�z�l Avlu temenosunun yükseltilmiş arsas�n� Selinus k�y�s�na doğru destekleyen büyük istinat duvar�n�n bir bölümüdür ve buras� dramatik biçimde tehlikeli bir durumda bulunmaktad�r. Buras� gibi temenosun yap� platformunu temel olarak taş�yan istinat duvar�n�n doğu kesiminin arkas�ndaki tonozlu bodrumun içinde de, küçük parçal� andezit yap� taşlar�ndan oluşan büyük miktarda duvar kaplamas� yağmalanm�şt�r, öyle ki opus caementiciumdan oluşan hava koşullar�na duyarl� duvar, korumas�z olarak aç�ğa ç�km�şt�r. Derine ulaşan kökleriyle bitki örtüsü birçok yerde yap�y� patlatm�ş, ilerleyen çatlaklar�n oluşmas�na ve yap� bozulmalar�na yol açm�şt�r. Uzun erimli amaç, K�z�l Avlu’nun temenosunun bu güneydoğu kanad�n�n kapsaml� olarak sağlamlaşt�r�lmas�d�r. Buras�, Selinus’un içinden geçtiği tünele kadar uzanmaktad�r ve her iki yuvarlak kulesiyle birlikte ana binan�n yan� s�ra, bu an�tsal yap�n�n en etkileyici mimarî kal�nt�lar� aras�nda say�lmal�d�r. İstinat duvar�, destek sütunlar� ve ona bitişik Selinus tünelleri, Anadolu’daki Roma Dönemi inşaat mühendisliği sanat�n�n mimarî tarihi aç�s�ndan en s�rad�ş� önemdeki topluluğunu oluşturmaktad�r.

K�z�l Avlu’nun desteklerinden birinin rekonstrüksiyonu için yap�lan haz�rl�klarla birlikte, nihayet başka bir restorasyon projesi daha başlam�ş olmaktad�r24. Dikkat çekici, doğal büyüklüğü aşan boyutta M�s�r etkisindeki �gürlü destekler, bir zamanlar her iki yan avlunun galeri mimarîsini belirliyordu; bu �gürler, yüksek kaliteli bir mimarî heykelt�raşînin benzersiz ve orijinal tasar�mlar�d�r ve ayn� zamanda K�z�l Avlu‘nun M�s�r tanr�lar� kültüne ait bir yer olarak yorumlanmas�nda önemli bir kan�t oluşturmaktad�rlar25. Yap�n�n güney avlusunda 2002/2003 kaz�lar�nda elde edilen bulgular yard�m�yla, ana hatlar�yla araşt�r�lm�ş olan büyük çiftli �gürlerin orijinal biçimi, çok ayr�nt�l� olarak saptanabilmiştir26, bu sayede bir anastilosisin yap�lmas� mümkündür. Harabenin kaba yap�s� nedeniyle şimdiye dek yap�n�n orijinal hâlindeki zengin mimarî biçimini gözde canland�rmak pek mümkün olmad�ğ�ndan dolay�, anastilosisin K�z�l Avlu’yu ziyaret eden biri için didaktik öneminin çok yüksek olacağ� tahmin edilebilir.

M.B.23 M. Bachmann, Pirson 2007 içinde, 55 vd.24 Bu proje de yine Studiosus Foundation e. V. (Münih) taraf�ndan cömertçe desteklenmiştir, bundan dolay�

vakfa çok teşekkür borçluyuz. Tasar�da yazar�n yan� s�ra, F. Pirson ve J. Steiner gibi U. Mania da K�z�l Avlu‘da ortaya ç�kan heykel buluntular�n�n çal�ş�lmas�na kat�lm�şt�r.

25 A. Hoffmann, Die Rote Halle in Pergamon – Eine komplizierte Forschungsgeschichte mit Zukunftsperspektiven, Hoffmann a.g.e. içinde, (Dip. 22) 11 vd.

26 U. Mania, Neue Ausgrabungen – Neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, Hoffmann a.g.e. içinde (Dip. 22) 31–32, Resim: 8.

.................................................................................................................................................................................. 253

Ören Yerinin Bak�m�, Buluntu Malzemeler ve Site Management 2009 y�l� çal�şmalar� s�ras�nda, akropolisin doğu yamac�nda 2006-2008 y�llar�nda

gerçekleştirilen alt� sondaj�n konservasyonu yap�lm�şt�r. Bu çal�şmada amaç, duvar üst kenarlar�n�n uzun vadeli olarak ve kuru duvar boyunca toprak pro�llerinin korunmas�yd�. PE 08 So 427 sondaj�nda renkli duvar s�vas� kal�nt�lar� sağlamlaşt�r�ld� ve basit bir koruyucu çat� yap�ld�. Diğer çal�şmalar, işlik denen yerdeki (yuk. Bkz) mozaiklerin emniyete al�nmas� ve Aşağ� Agora‘n�n kuzey galerisi üzerinde bulunan anayolun destek duvar�n�n yaklaş�k 3 m. kadar olan k�sm�n�n yeniden yap�lmas�yla ilgiliydi.

Pergamon kaz�s� restorasyon işliğinde bu y�l da, yine çok say�da küçük buluntu ve sikke koruma alt�na al�nm�şt�r. Bu çal�şma s�ras�nda Ankara Üniversitesi’nden bir öğrenci başar�yla staj�n� tamamlam�şt�r.

Birçok ortakla birlikte oluşturulan Pergamon/Bergama site management plan�yla ilişkili Koç Üniversitesi taraf�ndan yap�lan bir incelemede, ziyaretçi dolaş�m� ve akropoliste görülecek yerleri görme davran�şlar� üzerine bir rapor haz�rlanm�şt�r. Bu rapor ayn� zamanda çok say�da düzeltme önerisi de içermektedir28.

Alman Arkeoloji Enstitüsü’ne bağl� Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik ile Pergamon kaz�s� ortaklaşa olarak, Bergama Müzesi’nde sergilenen yaz�tlar�n, Türkçe, İngilizce ve Almanca çevirilerini yapt�rm�şt�r. Bu çeviriler yeni bilgi panolar�nda kullan�labilecektir.

F.P.

Resim Kaynakças�Tüm resimler AAE Pergamon arşivinden (İstanbul – Berlin) al�nm�şt�r.Resim 1. 2: A. Wirsching, Wulf’tan: 1994 Ek. 6Resim 3. 8: D. Reich, haz�rlayan A. WirschingResim 4–7. 9: A. WeiserResim 10. 11: S. ArdeleanuResim 12. 18: F. PirsonResim 13: T. FuhrmannResim 14: S. FeuserResim 15. 16: M. Bachmann

27 Pirson 2009, 139–147.28 Marisa Lau taraf�ndan yap�lan inceleme (İstanbul). Bergama’n�n Antik dönem ve Antik dönem sonras�

an�tlar�n� kapsayacak olan Site Management plan�n�n ç�kar�lmas� projesine, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün yan� s�ra Koç Üniversitesi, Bergama Belediyesi ve Mimar Sinan Üniversitesi (İstanbul) kat�lmaktad�r.

..................................................................................................................................................................................254

Resim 2: Pergamon. Eumenes kenti çal�şma alanlar� (sondajlar, jeo�zik, yüzey araşt�rmas�, rölöve).

Resim 1: Pergamon. Çal�şma alanlar� toplu hâlde.

.................................................................................................................................................................................. 255

Resim 3: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Sokak ve yol sistemlerinin güncel rekontrüksiyonu, doğu yamac�n kuzey kesimi (2009 durumu).

..................................................................................................................................................................................256

Resim 4: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE Sy 01-Nr. 1 bat� kesim, güneydoğudan görünüm.

Resim 6: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 5 (kaya kutsal alan�), güneybat�dan görünüm.

Resim 5: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 09 Sy 01 Nr. 1 doğu kesim, Sondaj 01. Hellenistik adak kandili.

.................................................................................................................................................................................. 257

Resim 8: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (işlik denen alan), Plan (Ö. 1:50).

Resim 9: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (işlik denen alan), kuzeybat�dan görünüm.

Resim 7: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 5 (kaya kutsal alan�), Alan 1‘den bir terra kota Kybele heykelciği parças� (ana teras).

..................................................................................................................................................................................258

Resim 10: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (işlik denen alan), Mekan 2‘de mozaikli niş. Güneydoğudan görünüm.

Resim 11: Pergamon, Hellenistik kent genişlemesi. Doğu yamaç. Buluntu yeri PE 09 Sy 01 Nr. 7 (kaya kutsal alan�?), Güneydoğudan görünüm.

Resim 12: Pergamon, d�ş mahalle bölgesi ve Roma Dönemi aşağ� şehir. Maltepe, jeosismik ölçümler.

.................................................................................................................................................................................. 259

Resim 13: Elaia, Bozyertepe tümülüsü. Kule biçimli yap�n�n hava fotoğra�ar� ile oluşturulmuş 3 boyutlu modeli.

Resim 14: Elaia. Bozyertepe tümülüsü. Kaz�n�n bitiminden sonra mevcut molozla dolmuş olan kuleye bak�ş. Kuzey pro�linin arka taraf�nda iki kaçak kaz� bulunmakta, kulenin bat�s�nda aç�kta duran kaya görülmektedir; güneybat�dan bak�ş.

Resim 15: Pergamon, K�z�l Avlu. Sergi için düzenlenmesinden sonra, güney yuvarlak kulenin içi; doğuya, yeni yerleştirilen aslan heykelinin bulunduğu büyük nişe bak�ş.

..................................................................................................................................................................................260

KELENDER�S 2009 YILI KAZI VE ONARIM ÇALI�MALARI

Levent ZORO�LU*

Mehmet TEKOCAK

Mersin’in, Ayd�nc�k İlçesi’ndeki Kelenderis antik kentindeki 2009 y�l� kaz�lar�na 6 Ağustos 2009 tarihinde başlanm�ş ve 30 Eylül 2009 tarihinde tamamlanm�şt�r1. Bu y�lki çal�şmalar�m�zda, birkaç y�ld�r üzerinde yoğunlaşt�ğ�m�z Agora Bazilikas�’n�n henüz kaz�lmayan “narteks” bölümü de bu kaz� sezonunda tümüyle aç�lm�ş, antik kentin Doğu ve Bat� Nekropolleri’ndeki kaya mezarlar�nda temizlik çal�şmalar� yürütülmüş, 2000 y�l�ndan beri sürdürdüğümüz sualt� araşt�rmalar� çerçevesinde, Kelenderis’in liman�ndaki olas� eski iskelenin çevresinin temizliği sürdürülmüş, Soğuksu liman�ndaki Sapl�ada çevresinde inceleme dal�şlar� gerçekleştirilmiştir. Bu arazi çal�şmalar�na ek olarak, kaz� laboratuvar�nda buluntu temizliği ve onar�m� gerçekleştirilmiştir.

1. AGORA BAZ�L�KASI ÇALI�MALARIGeçen y�llara ait raporlar�m�zdan da hat�rlanacağ� gibi, Agora Bazilikas�’n�n

apsisinin zemini opus sectile yöntemiyle plâkalarla, ana ve yan salonlar ise, geometrik ve �gürlü-yaz�tl� mozaiklerle kapl� olup 2008 y�l� kaz�lar�nda bu zemin kaplamalar�n�n bak�m ve onar�mlar� büyük oranda tamamlanm�şt�. Bunun yan� s�ra yap�n�n güney duvar� d�ş�nda bulduğumuz yan yana s�ralanm�ş mekânlar�n, yani olas� işliklerin bir bölümü de temizlenmiş; yap�n�n duvarlar�nda sağlamlaşt�rmalar yap�lm�şt�. 2008 y�l�nda ayr�ca, as�l kutsal mekân�n d�ş�nda, yani bat�s�nda kalan ve o zamanki raporlar�m�zda “narteks” olarak nitelediğimiz alanda2, her biri 4x4 m. ölçülerinde açt�ğ�m�z 10 kadar açmada, toprak seviyesi +3.50 m. den, bazilikan�n orta ne�nin yükseltisi olan +2.80 m. ye indirilmişti. Böylece, buradaki mimarî ve diğer kal�nt�lar hakk�nda ilk verileri elde etmiş, yap�n�n as�l bat� beden duvar�n�n belli bölümlerini ortaya ç�karm�şt�k (Resim: 1). 2009 y�l�nda ise, özellikle mozaiklerin bak�m� ve eksik b�rakt�ğ�m�z onar�mlar�n tamamlanmas� çal�şmalar� yan�nda, özellikle yap�n�n bat�s�ndaki ve güneyindeki açmalar�n birleştirilerek bu alan�n tümüyle aç�lmas� işi yürütülmüştür.

* Prof. Dr. K. Levent ZOROĞLU, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal�, Konya/TÜRKİYE.

Yrd.Doç.Dr. Mehmet TEKOCAK, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal�, Konya/TÜRKİYE.

1 Bu y�lki kaz�lar�m�za lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencileri yan�nda, Doç.Dr. Gülgün Köroğlu, Yrd.Doç.Dr. Bilge Hürmüzlü kat�lm�şt�r. T.C. Kültür ve Turizm Bakanl�ğ�’n� Tire Müzesi’nden P�nar Yakut temsil etmiştir. Katk�lar�ndan dolay� tüm heyet üyelerimize şükranlar�m� sunar�m.

2 Bak. L. Zoroğlu-M. Tekocak, “Kelenderis 2007 Kaz� ve Onar�m Çal�şmalar�”, KST 30, 3, 344 vd.; L. Zoroğlu-M. Tekocak, “Kelenderis 2008 Kaz� ve Restorasyon Çal�şmalar�”, KST 31, 3, 427 vd.