Pengolahan Data, Analisa Data Dan Pembahasan Untuk Pembelajaran

8/15/2019 Pengolahan Data, Analisa Data Dan Pembahasan Untuk Pembelajaran

1/109

By Rusnoto, SKM., M.Kes (Epid)

PENGOLAHAN

DATA,ANALISA DATA

&PEMBAHASAN


2/109

MANAJEMEN DATA

PENGUMPULAN

DATA PENGOLAHAN

DATA ANALISIS DATA

PENYAJAN DATA


3/109

. PENGUMPULAN DATA

KEGATAN PENGUMPULAN DATA DAR !BYEK

PENGAMATAN

PERLU DPER"ATKAN SUBSTANS YGDPELAJAR

PERLU DPER"ATKAN UJ #ALDTAS DAN

RELABLTAS NSTRUMEN.


4/109

. PENG!LA"AN

DATA Tu$u%n &

Me'u% d%t% y%n*te+% te'u-pu+ -en$%di

su%tu entu y%n* si%puntu di+%u%n %n%+isis.


5/109

TA"APAN PENG!LA"AN

DATA

Me-e'is% D%t% (Editin*)

Me-e'i Kode ( odin* )

Pe-ind%%n D%t%

Menyusun D%t%( T%u+%tin* )


6/109

MEMERKSA DATA Ke*i%t%n pe-e'is%%n

uesione', %p%% se-u%pe't%ny%%n te+% te'isiden*%n en%' , se-u%

pe't%ny%%n d%p%t di%/%,se-u% pe't%ny%%n te+%te'$%0% d%n %d% onsistensi


7/109

PENGSAN KUES!NER

Se%*%i Responden & 1%nit% P%s%n*%nUsi% Suu'

Be'%p% U-u' iu ................

Ap%% iu iut KB 2. Y% 3. Tid% Bi+% y%, %+%t ont'%sepsi %p% y%n*

di*un%%n ..................

Di-%n% iu -end%p%t pe+%y%n%n

pe-%s%n*%n ont'%sepsi ..................


8/109

(!DNG)

Me'up%%n e*i%t%n pe-e'i%n ode e'up%%n*% p%d% $%0%%n y%n* %d% di uesione'

Tid% seo+% 4 5

SD 4 2

SLTP 4 3

SLTA 4 6

Pe'*u'u%n Tin**i 4 7


9/109

PEMNDA"AN DATA D%t% y%n* e'up% odedipind%%n d%+%- su%tu-edi% y%n* -ud% dio+% .

Se/%'% M%nu%+ %'tu ode

Den*%n o-pute' dient'id%+%- su%tu 8+e


10/109

Menyusun D%t%

(T%u+%tin*)Meny%$i%n d%t% d%+%-

entu y%n* sesu%i den*%npene+iti.

Bentu peny%$i%n & *'%8 ,t%e+


11/109

ANALISIS

DATA


12/109

TA"APAN ANALSS

DATA

. ANALSS UN#ARAT. ANALSS B#ARAT

. ANALSSMULT#ARAT


13/109

. An%+isis Uni9%'i%t

1. Untuk mengetahui apakah ata !h"a#ak untuk iana"i!i! paa tahap$e%ikutn#a.

Data $e$a! a%i ke!a"ahan

menampi"kan i!t%i$u!i '%ekuen!i

Data memenuhi pe%!#a%atan #ang

ipe%"ukan ( !#a%at n)%ma"ita!,

aan#a ni"ai ek!t%im * .


14/109

3. Mendes'ipsi%n su%tu :eno-en%

; Dist'iusi :'euensi

; G'%8

; T%u+%si si+%n*

; Uu'%n pe-us%t%n

; Uu'%n penye%'%n ; Ni+%i -ini-u-, -%si-u-


15/109

Pen*e+o-po%n P%d% Dist'uusi


16/109

= 6 K%t%*o'i >

Moti9%si B%i ? @4 ? SD

> >

Moti9%si Sed%n* ? ; SD ? ?SD

> Moti9%si Ku'%n* ? C ? ; SD

A/u%n B%uMenentu%n ni+%i %u y%n* dip%%i


17/109

Dist'iusi d%t% tid% no'-%+

Did%s%'%n p%d% ni+%i u%'ti+ , K2, K3 d%n K6

Ku'%n* & ? K2

Sed%n* & K2 ? K6

B%i & ? @ K6


18/109

2824N =

Jenis kelamin

PerempuanLaki-laki

U

s

i a

r e

s

p

o

n

d

e

n

50

40

30

20

10

; U-u' 'esponden +%i;+%i p%d% u-u-ny%+ei tin**i d%'ip%d% u-u' 'espondenpe'e-pu%n ( -e%n +%i;+%i 4 63 t,

pe'e-pu%n 4 3 t ). Untu u-u' te'-ud%d%n te'tu%, edu% e+o-po -enun$u%nni+%i y%n* %-pi' s%-%


19/109

Des'ipsi Be'd%s%'%n Me%n, SD,Mini-u-, M%si-u-

Lama ke%+a %e!p)nen $e%ki!a% anta%a tahun !ampai 1- tahun engan %ata%ata ,/ tahun ( Mean 0 SD ,/tahun 02 *.

Umu% %e!p)nen $e%ki!a% anta%a 23tahun !ampai 4- tahun engan %ata%ata 2,/ tahun( Mean 0 SD 2,/ tahun 0 -,1 *.

Peniikan %e!p)nen paa !e$agian$e!a% aa"ah S1 ( 56*, han#a!e$agian ke7i" !a+a #ang $e%peniikan

akaemi (116*.


20/109

II. Ana"i!i! Bi8a%iat

1. Mengu+i hip)te!i! aan#a9

Hu$ungan: penga%uh anta%a ua 8a%ia$e". Pe%$eaan ke")mp)k .

2. U+i Hu$ungan a. ;)%e"a!i Pea%!)n P%)u7t M)ment Data %a!i):inte%8a"

Sampe" n 3


21/109

7. U+i ?hi S@ua%e

Data $e%upa ke")mp)k()%ina":n)mina" *

atau inte%8a" , %a!i) #ang iu$ahmen+ai

ke")mp)k.

um"ah !ampe" tiak i$ata!i ( $e!a%

maupun ke7i" apat igunakan *

. U+i Penga%uh

=eg%e!i Linea% See%hana =eg%e!i L)gi!tik !ee%hana


22/109

UJ BEDA ANTAR KEL!MP!K PARAMETRIK NONPARAMETRIK

1. Uji independent t

2. Uji paired t

3. Uji Anova

1. Uji Mann Whitney

2. Uji tanda

3. Uji Kru!a"" Wa""


23/109

Pe'-%s%+%%n P%d% U$i Ant%' Ke+o-po

2. Ap%% %d% pe'ed%%npen*et%u%n %nt%'% y%n* iut KBden*%n y* td iut KB

3. Ap%% penyu+u%n y%n*die'i%n d%p%t -enin*%t%npen*et%u%n p%d% iu %+it%

6. Ap%% %d% pe'ed%%npen*et%u%n %nt%'% y* die'i

penyu+u%n -ode+ 2, -ode+ 3


24/109

Pen*u$i%n "ipotesis

Bi9%'i%t d%n Mu+ti9%'i%t 2.Tentu%n ipotesis y%n* %%n diu$i e'd%s%'%npe'-%s%+% d%n pe't%ny%%n pene+iti%n.

3. Tentu%n 9%'i%e+;9%'i%e+ pene+iti%n

6. Tentu%n u$i st%tisti d%+%- -en$%0%ipotesis e'd%s%'%n &

; Bentu ipotesis & uun*%n , pen*%'u

%t%u pe'ed%%n

; M%/%- ipotesis & s%tu %'% du% %'%


25/109

B%*%i-%n%% %'%te'isti d%n epu%s%np%sien Ru-% Be's%+in An%nd% F

Ap%% %d% ete'%it%n e'%-%%n den*%nepu%s%n p%sien Ru-% Be's%+in An%nd% F

Ap%% %d% ete'%it%n e'%-%%n den*%nepu%s%n p%sien Ru-% Be's%+in An%nd%e'd%s%'%n sosi%+ eono-i F


26/109

;un7i ana"i!a ataResearch Question #ang $i!a iuku%

Men*et%ui den*%n %i 9%'i%e+

pene+iti%n → te'ut%-% out come pene+iti%nMen*et%ui s%+% 9%'i%e+ pene+it%n

Me-%%-i des%in pene+iti%n


27/109

Ha" #ang ipe%)"eh engan

=e!ea%7h ue!ti)n #ang$i!a iuku%

Me-u%t ipotesis y%n* en%'

Menentu%n des%in pene+iti%n

%'% -en*itun* es%' s%-pe+ y%n* tep%t

Me-i+i u$i ipotesis y%n* tep%t


28/109

=e!ea%7h ue!ti)n #ang $i!a

iuku%Menyeut%n %p% y%n* di/%'i → ed%,

uun*%n (o'e+%si %t%u %sosi%si), 'isio.

Menyeut%n %p% y%n*di%ndin*%ndiuun*%n-en$%di:%to' 'isio

Menyeut%n outcomeMenyeut%n de'%$%t

pe'ed%%nuun*%n y%n* %%n di/%p%i→ pe%tim$angan k"ini!


29/109

Chat i! Data"%si+ pen*%-%t%n p%d% suye pene+iti%n(s%-pe+) → -e0%i+i popu+%si y%n* -en$%diinte'es

Te'di'i d%'i 2 %t%u +ei 9%'i%e+

#%'i%e+ → sesu%tu y%n* e'9%'i%si → u-u', $enis e+%-in, e'%t %d%n, ds.


30/109

eni! Data

;ateg)%ia+→ tid% -e-puny%i u'ut%n y%n*+o*is

Nume%ik → -e-puny%i u'ut%n +o*is

2.No-in%+%. Dioto-us& P'i% 1%nit%

. Po+ito-us& A, B, AB, !3. !'din%+ →-e-puny%i u'ut%n& G'%de 5,

, ,

2. nte'9%+→ -e-puny%i no+ %so+ut&!uhu

3. R%sio → tid% -e-puny%i no+ %so+ut&TB


31/109

Ma7am Ana"i!a DataAn%+is% des'ipti:

U$i ipotesis


32/109

Ana"i!a e!k%ipti' Data kateg)%ia"9

2.


33/109

?)nt)h ta$e" '%ekuen!i & pe%!en

Stadium Sembuh Tidaksembuh

Total

n (%) n (%) n(%)

I

II

IIITotal


34/109

Stadium TNF-α IL-6

Endometriosis Rerata (SD) Rerata (SD)

I

II

III

IV

?)nt)h ta$e" %e%ata & SD


35/109

Hip)the!i!"o& "ipotesis no+ Dite'i-% %t%u dito+%

"%& "ipotesis %+te'n%ti: Ap% y%n* di%'%p%n d%'i u$i

st%tisti


36/109

%e@uen"# A!ke

ue!ti)nU$i st%tisti 2 %'% %t%u 3 %'%F 2 %'% i+% pene+iti sud% y%in %0%

3 %'% di*un%%n i+% -%si e+u- p%sti → +ei u-u- dip%%i


37/109

%e@uen"# A!ke ue!ti)n

(7)ntF*

U$i st%tisti p%'%-et'i %t%u non;p%'%-et'iF

U$i p%'%-et'i → u$i st%tisti y%n*e'd%s%'%n %su-si, -is%+& no'-%+it%sdist'iusi p%d% u$i;t

U$i non;p%'%-et'i tid% -e-e'+u%n%su-si → +ei -ud% untu si*ni8%n


38/109

eni! ana"i!i!An%+is% uni9%'i%t → 2 9%'i%e+ → %n%+is%des'ipti:

An%+is% i9%'i%t → 3 9%'i%e+ → %n%+is%des'ipti: u$i ipotesis

An%+is% -u+ti9%'i%t → @ 3 9%'i%e+ → untu-en*ont'o+ :%to' pe'%n/u (confounding)


39/109

Statu! it A Statu! AnemiaT)ta"

Ane-i% No'-%+

De8siensi H (3I.) 2 (3.7) (22.)

Tid% de8siensi 2 (H6.2) 75 (H.I) (.2)

χ3 4 .5H, d:42, p45.56

χ3 4 .5H d:42p45.56

?)nt)h ta$e" 2 2


40/109

U+i 2 atau U+i i!he%

Ea7t%p%i+% se+ y%n* -e-puny%i E?PETED


41/109

Up%y% %*%' -end%p%t ni+%i p y%n*

si*ni8%n p%d% u$i χ3

A-%ti d%t% %p%% %d% trend tertentu

L%u%n splitting %t%u collapsing t%e+sesu%i den*%n trend y%n* te'+i%t


42/109

%e@uen"# A!ke

ue!ti)n Y%tesQ /o''e/tion (/ontinuity /o''e/tion) p%d%%sus di-%n% se+ den*%n epe/ted :'euen/yu'%n* d%'i +ei d%'i 35 O $u-+%ny% →

sud% di%n**%p tid% tep%t, se%iny%*un%%n U$i


43/109

U+i M7Nema%

Di*un%%n untu u$i ipotesis p%d%pene+iti%n den*%n outcome e's%+%%te*o'i%+ den*%n pen*uu'%n p'e %nd post


44/109

Inte%p%eta!i ni"ai p

paa u+i2

Ni+%i p y%n* e'-%n% p%d% U$i χ2 %'usdiinte'p'et%si%n se/%'% %ti;%ti.

"%si+ y%n* e'-%n% -un*in dise%%ntid% %+%nsny% p'oses '%ndo-is%si %t%u%d%ny% 9%'i%e+ pe'%n/u (confounding) p%d%s%+% s%tu e+o-po →+%u%n st'%ti8%si%t%u subgroup analysis


45/109

?)n')uning#%'i%e+ e;6 y%n* e'pen*%'u te'%d%p

9%'i%e+ e%s (9%'i%e+ pen*%'u)-%upun 9%'i%e+ te'i%t (9%'i%e+te'pen*%'u)

a%ia$e"

$e$a!

a%ia$e"

Te%ikat

?)n')unin

g

• Confounding diont'o+ den*%n u$i -u+ti9%'i%t


46/109

Hu$ungan9

;)%e"a!i atau a!)!ia!i

A!)!ia!i9 untu p'edisi, -en$e+%s%nni+%i su%tu 9%'i%e+ e'd%s%'%n ni+%i

9%'i%e+ +%in ;)%e"a!i9 untu -en$e+%s%n see'%p%

e'%t uun*%n %nt%' 9%'i%e+ sein**%pe'u%%n 9%'i%e+ y%n* s%tu %%ne'pen*%'u p%d% 9%'i%e+ +%in


47/109

U+i Hu$ungan Asosi%si& U$i 'e*'esi +inie', 'e*'esi

-u+tipe+, 'e*'esi +o*isti

Ko'e+%si& Pe%'son, Spe%'-%n,Kend%++ t%u;, χ3


48/109

U+i Hu$ungan (/ontQ)"uun*%n %nt%'% 3 9%'i%e+ e's%+% nu-e'i&

U$i 'e*'esi +inie'→ %su-si dist'iusi

no'-%+ 9%'i%ns o-o*en

U$i Spe%'-%n '%n → i+% %su-si t%

te'penui"uun*%n %nt%'% 9%'i%e+ e's%+% nu-e'i den*%n 9%'i%e+ e's%+% o'din%+

U$i Spe%'-%n '%n


49/109

De%a+at hu$unganDiny%t%%n d%+%- oe8sien o'e+%si 5 4 tid% %d% o'e+%si

5.2 ; 5.2 4 s%n*%t u'u 5.3 ; 5.6 4 u'u

5.7 ; 5. 4 sed%n*

5.I ; 5.H 4 %i

5. ; 5. 4 s%n*%t %i

2 4 o'e+%si se-pu'n%


50/109

A%ah hu$ungan -enun$u%n en%i%n 9%'i%e+ pen*%'u%%n -enye%%n en%i%n 9%'i%e+te'pen*%'u %t%u se%+iny%

; -enun$u%n en%i%n 9%'i%e+pen*%'u %%n -enu'un%n 9%'i%e+te'pen*%'u %t%u se%+iny%

P%d% %n%+is% 'e*'esi %sosi%si diny%t%%nd%+%- es%'%n '


51/109

S

S

S

S

S

S

S

S

S S

S

S

S

J

J

J

J

% K1% 1

% 3 %


52/109

U+i Hu$ungan (/ontQ)"uun*%n %nt%'% 3 9%'i%e+ e's%+% o'din%+

U$i Spe%'-%n '%n

U$i Kend%++ t%u; → du*%%n %d%ny% trend


53/109

U+i Mu"ti8a%iatMe-un*in%n untu -en*ont'o+ 9%'i%e+pen**%n**u %t%u /o9%'i%t (potentialconfounder)

Jenis u$i -u+ti9%'i%t&

2. U$i 'e*'esi -u+tipe+

3. U$i 'e*'esi +o*isti

6. o p'opo'tion%+ "%%'d


54/109

Stati!tik akt)% =i!ik)U-u-ny% -en/%'i :%to' 'isioAd% 6 -%/%- es%'%n :%to' 'isio

2. R%sio p'e9%+ens → untu studi cross

sectional

3. R%sio !dd → untu studi /%se

/ont'o+

6. Risio Re+%ti: → untu studi oo't


55/109

U$i di%*nostiMeni+%i -etod% di%*nosti %'u di%ndin*%nden*%n *o+d st%nd%'d

U$i y%n* dip%%i&

Sensiti9it%s P'edi/ti9e #%+ue

Spesi8sit%s

Ku'9% R!


56/109

asil Tes!aru

"en#akit$da Tidak ada

$da "ositi se&ati

a

"ositi semu

b

Tidak ada Ne'ati semu

Ne'ati se&ati

d


57/109

HAL JANG MUTLA; HA=US DISIAP;ANPADA CA;TU MEMBUAT P=OPOSAL

Me-u%t RENANA TABEL d%n DAGRAMAPA SAJA YANG AKAN DTAMPLKAN

Den*%n -e-u%t '%n/%n*%nt%e+di%*'%- e-un*in%n es%+%%nd%+%- -e-i+i des%in pene+iti%n d%n u$ist%tisti d%p%t dipe'e/i+


58/109

Te%ima ;a!ih


59/109

NTERPRETASKEPUSTAKAAN


60/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid I5

K!NSEP KUN

1. Lite%atu% p t)pik k"inik #g iminati !e%ingmemuat !tui #g $e%k)nik atauink)nk"u!i' (tak $i!a i!impu"kan*, !hg

$utuh kem$angkan keah"ian k"inik utkinte%p%eta!i ha!i".

2. Penekatan !i!tematik utk e8a"ua!igam$a%an !tui ini8iua" apat $e%ikankete"itian an k)n!i!ten!i utk %e8iu

"ite%atu%.. E8a"ua!i !tui ini8iu ha%u! te%ma!uk

hip)te!i! pene"itian, %an7angan !tui,8a%ia$e" p%eikt)% an outcome, met)eana"i!i!, !um$e% $ia! #g mungkin, an

inte%p%eta!i ha!i".

4 D"m pe%tim$angkan a%ahan !um$angan


61/109


4. D"m pe%tim$angkan a%ahan !um$angan!tati!tik nampakn#a hu$ungan kau!a" ha%u!pe%tim$angkan kekuatan hu$ungan, aan#ake7ene%ungan )!i!%e!p)n!, u%utan aktu#g $ena%, k)n!i!ten!i anta% !tui, anpene%imaan $i)")gik.

-. Meta ana"i!i! aa"ah tin+auan !i!tematik

kuantitati' imana ha!i" $an#ak !tuiik)m$ina!ikan utk pe%)"eh e!tima!ihu$ungan #g ipe"a+a%i g aku%at aniha%apkan tiak $ia!.


62/109



63/109



64/109



65/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid I

MENAR KEPUSTAKAAN

Langkah pe%tama pe%)"eh pengetahuan meik$a%u a" men7a%i "ite%atu% #g $aik. Ha" ini$e%tam$ah !u"it g $e%tam$ahn#a +u%na"meik tiap tahunn#a. Tiak mungkin $agi

!e)%ang )kte% utk $a7a #g ipu$"ika!i !etiapha" #g %e"e8an $agi p%aktekn#a. Untungn#aaa $e%$agai +eni! $antuan te%!eia utk 7a%i"ite%atu% $i"aman ipe%"ukan.

Dgn kema+uan tekn)")gi k)mpute%,memungkinkan utk 7a%i "ite%atu% meik !7%)t)mati!. ?)nt)h, pen7a%ian "eat ata$a!e!tana%, !pt MEDLINE apat mengu%utkana'ta% a%tike" #g mungkin iminati.

MEDLINE me%upakan ata$a!e a%tike" #g


66/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid II

MEDLINE me%upakan ata$a!e a%tike" #gipu$"ika!i p 4.33 +u%na". Sita!i ata$a!epa"ing aa" iinek! mu"ai 1, !ampaimen+angkau pu$"ika!i te%$a%u. Ca"aupun

+u%na" #g i7akup +angkauann#a !e"u%uhunia, hampi% !emuan#a ipu$"ika!i "m $h!Ingg%i!. National Library of Medicine mem$uat ata$a!e #g te%!eia me"a"uiinte%net g a"amat 9http9::.n7$i.n"m.nih.g)8:ent%e:@ue%#.'7gi

P%)!e! pen7a%ian $e%a!a%kan katakun7i!eikit utk pi"ih atau men+angkau a%tike" p

!u$#ek #g %e"e8an. Pen7a%ian apat i$ata!ip pe%i)e aktu te%tentu, #g men)")ng +kingin memu!atkan p a%tike" #g $a%uipu$"ika!i. ?)nt)h, pen7a%ian Me"inete%$a%u utk +uu" kata $%ea!t 7an7e% an

ieta%# 'atQ 7akup !ekita% /3 a%tike" +u%na"

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgihttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi


67/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid IH

A%tike"2 ini 7akup $e%$agai ki!a%anpene"itian, te%ma!uk !tui "a$)%at)%ium p$inatang, !tui k)h)%t, t%ia" k"inikte%an)mi!a!i, an %e8iu, te%ma!uk metaana"i!i!. Hampi% !emua ata$a!e k)mpute%te%ma!uk a$!t%ak a%tike" % !e$agian $e!a% +u%na", an $e$e%apa $ahkan ma!ukkan

ke!e"u%uhan tek! a%tike" % pu$"ika!ite%pi"ih.


68/109



69/109


MERE#U STUD ND#DUAL

Sete"ah "ite%atu% #g $aik te"ah iientiRka!i,akan $e%guna "akukan pen#e%agaman anpenekatan utk e8a"ua!i a%tike". P%)!e! iniakan men)%)ng pem$a7a utk pe%tim$angkan!emua a!pek !tui !e$e"um putu!kan 8a"iita!an kegunaann#a. Bagian $e%ikut ini $e%ikan!atu penekatan !ema7am itu utk e8a"ua!i!tui #g ipu$"ika!i ini8iua". Langkah2 tin+auan ini igam$a%kan p igu%e 11 "

u%utan umum, !etiap k)mp)nen %e8iute%gantung p "ainn#a, !hg ha" ini !e%ingipe%tim$angkan !7% ke!e"u%uhan. =in7ianp%)!e! %e8iu p tu"i!an ini8iua"

igam$a%kan p Ta$e" 11.

Pe%tim$angkan hip)te!i! %i!et


70/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid H5

g p

Pe%tim$angkan %an7angan !tui

Pe%tim$angkan 8a%ia$e" outcome

Pe%tim$angkan 8a%ia$e" p%eikt)%

Pe%tim$angkan met)e ana"i!i!

Pe%tim$angkan !um$e% $ia! #g mungkin

Pe%tim$angkan inte%p%eta!i ha!i"

Pe%tim$angkan kegunaan ha!i"

Ta$e" 11 Pe%tim$angan $e%+en+ang utk


71/109


Ta$e" 1 1. Pe%tim$angan $e%+en+ang utkpeni"aian k%iti! %i!et meik #g ipu$"ika!i

Langkah 1. Pe%tim$angkan hip)te!i! pene"itianAd% pe'ny%t%%n $e+%s tt* ipotesis 'iset F

Studi ditu$u%n pd pe't%ny%%n +inis y* 'e+e9%n F

Langkah 2. Pe%tim$angkan %an7angan !tui

R%n/%n*%n studi tep%t ut ipotesis FR%n/%n*%n tun$u%n e-%$u%n d' pende%t%n see+u-ny%

F

Studiny% p%%i '%n/%n*%n espe'i-en %t%u ose'9%sion%+ F

Langkah . Pe%tim$angkan 8a%ia$e" outcomeOutcome y* dipe+%$%'i 'e+e9%n td p'%te +ini F

K'ite'i% %p% y* dip%%i ut -enet%p%n e%di'%npeny%it F

Ap%% penentu%n %di' tid%ny% peny%it %u'%t F

Langkah 4. Pe%tim$angkan 8a%ia$e" p%eikt)%


72/109


Langkah 4. Pe%tim$angkan 8a%ia$e" p%eikt)%Be'%p% %ny% p%p%'%n :%to' 'isio y* dipe+%$%'i F

B%*%i-%n% %di' tid%ny% p%p%'%n ditentu%n F

Ap%% peni+%i%n p%p%'%n e+i%t%nny% /e'-%t d%n %u'%tF

Ap%% %d% us%% ut u%nti8%si +%-%ny% p%p%'%n F

Ap%% dip%%i pet%nd% io+o*i d+- studi ini F

Langkah -. Pe%tim$angkan met)e ana"i!i!Ap%% -etode st%tisti dip%%i sesu%i d*n $enis 9%'i%e+

(no-in%+ 9s o'din%+ 9s ontinyu) d+- studi ini F

Ap%% de'%$%t es%+%%n Type d%n Type te+%didisusi%n se/uupny% F

Ap%% $u-+% s%-pe+ /uup ut $%0% pe't%ny%%npene+iti%n F

Ap%% %su-si y* d%s%'i u$i st%tisti te+% dipenui F

Ap%% :%to' eetu+%n (chance) te+% die9%+u%si s*pen$e+%s%n potensi%+ pd %si+ F

Langkah Pe%tim$angkan !um$e% $ia! #g


73/109


Langkah . Pe%tim$angkan !um$e% $ia! #gmungkin (ke!a"ahan !i!tematik*Ap%% -etode pe-i+i%n suye n%-p%ny%

-enye%%n %si+ y* i%s FAp%% pen*uu'%n p%p%'%n d%n peny%it n%-p%ny%

i%s F

Ap%% pene+iti te+% pe'itun*%n %p%% confounder d%p%t e'pen*%'u pd %si+ y* di%-%ti F

Ap%% %d% petun$u i%s potensi%+ %%n -e-pen*%'ui%si+ny% F

Langkah /. Pe%tim$angkan inte%p%eta!i ha!i"Be'%p% es%' e:e y* di%-%ti F

Ap%% %d% uti uun*%n dosis;'espons F

Ap%% pene-u%nny% onsisten d* -ode+ +%o'%to'iu- F

Ap%% e:eny% d%p%t dite'i-% s/' io+o*i F

Ji% %si+ny% ne*%ti:, %p%% %d% /uup u%s% st%tisti untu-endetesi e:eny% F

L k h 5 P ti $ k $ i h i"


74/109


Langkah 5. Pe%tim$angkan $agaimana ha!i"!tui apat igunakan a"am p%aktek Ap%% pene-u%nny% onsisten d* studi +%in d*

pe't%ny%%n y* s%-% FAp%% pene-u%nny% d%p%t di*ene'%+is%si%n td

popu+%si y* +%in F

Ap%% pene-u%nny% -en$%-in pe'u%%n d%+%-p'%te +ini se%'%n* F


75/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid H

HIPOTESIS PENELITIAN


76/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid HI

HIPOTESIS PENELITIANPenting utk pe%tim$angkan hip)te!i! %i!et #g

i%umu!kan !uatu !tui.P%aktekn#a, me%upakan tuga! #g !u"it.

Penu"i! !e%ing tiak men#atakan hip)te!i! #gingin iu+i. ;aang tu+uan !tui in#atakan"m pe%tan#aan pene"itian, tp kaangpem$a7a tiak men#impu"kan kegunaan !tui% !ekumpu"an ana"i!i! %umit.

Saat kegunaan !tui te"ah itentukan,pem$a7a ha%u! $e%u!aha tentukanpe%tan#aan !tui #g pun#a kegunaan k"inik.

ika iini tiak i"akukan, mk ha!i"n#a mungkinpun#a %e"e8an!i ke7i" th p%aktek k"inik. Utk)kte% #g $utuhkan in'%)ma!i untk na!ehatipa!ien tentang hu$ungan makanan $e%"emakengan kanke% pa#ua%a, penting utk kena"i

a%tike" #g $aha! t)pik ini.

Be%$agai +eni! hip)te!i! mungkin


77/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid HH

Be%$agai +eni! hip)te!i! mungkin%e"e8an g t)pik umum. ?)nt)hn#a,$e%$agai !tui ttg e'ek $e%$agaik)mp)!i!i "emak makanan th ke+aiantum)% pa#ua%a p tiku! mungkin apat$e%guna, k%n !tui #g i"akukan p$inatang i "a$)%at)%ium apat "e$ihik)nt%)" !7% ketat i$aning !tui p

manu!ia. Mungkin $e%guna utk $a7a!tui e'ek iet tinggi "emak th kaa%e!t%)gen !i%ku"a!i p anita, ka%ena%e"a8an!in#a th pene%imaan $i)")gikp hu$ungan p)ten!ia" anta%a "emak

makanan g kanke% pa#ua%a. eni!%i!et ini mugkin ha!i"kan in')%ma!i ttgmekani!me pe%kem$angan pen#akit &pen7egahann#a.

Be%$agai +eni! !igniRkan!i #g mungkinn

$e%a!a" % penemuan %i!et ha%u!

Ta$e" 1 eni!+eni! !igniRkan!i p %i!et k"inik


78/109


Ta$e" 1. eni!+eni! !igniRkan!i p %i!et k"inik

ENIS A=TI

PENILAIANStati!tik ;e"ua%kan ke$etu"an U+i

!tati!tik

!$g pen+e"a!an ha!i"

;"inik ;epentingan penemuan Be!a%an%e!p)n!

utk u$ah p%aktek k"inikth inte%

k"inik !eka%ang 8en!i

Bi)")gik Penemuan $antuBaningkan ha!i"

+e"a!kan mekani!me thin')%ma!i %

ke%+a

=AN?ANGAN PENELITIAN


79/109


=AN?ANGAN PENELITIAN=an7angan ttt apat "e$ih atau ku%ang

$e%guna utk +aa$ +eni! pe%tan#aan ttt.

akt)% "ain 9 !tatu! pengetahuan !eka%ang.P !tui aa" !tui e!k%ipti'.

Ha%u! ini"ai ketepatan %an7angan !tui thpe%tan#aan pene"itian.

In!ien! %ate +ai penentu. ?)nt)h 9 kanke%pa#ua%a (;P* +a%ang i "m +angkapenek ka!u!k)nt%)" pa"ing eR!ien, tp!tuin#a han#a $i!a i"akukan te%haap p

#g te% ;P.;en#ataan !tui ma!ukan "emak iet g ;P

gunakan %an7angan $e%$ea2 9 e!k%ipti',ka!u!k)nt%)" & k)h)%t.

Stui e!k%ipti' 9 utk $uat hip)te!i!, $ukan u+i


80/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid 5

p p , +hip)te!i!.

=an7angan ka!u!k)nt%)" & k)h)%t utk

pem$uktian "e$ih $aik "m u+i hip)te!i!!pe!iRk.

Hu$ ma!ukan "emak iet & ;P !emua)$!e%8a!i)na". Saat ini i"akukan !tui

ek!pe%imenta" multi-center !7% %an)m i AS.Canita i%an)m ke ke")mp)k g $e%$agaitingkatan iet "emak, ihu$ungkan g ;P.Be"um !e"e!ai.

A=IABEL OUTCOME


81/109


P P%)R" p utk tentukan aa tiakn#a ;P$i!a $$%p 7a%a 9

1. Se%tiRkat kematian 9 in')%ma!i "emah &ku%ang aku%at.

2. Lap)%an i%i, $utuh !u$#ek hiup #g apat$e%ikan in')%ma!i ;P. k !u$#ek tiak $etu"2 mengua!ai meik apat !a"ah "ap)%kan

$entuk +inak tum)% pa#ua%a !$g ;P.. ?atatan meik, $e%ikan in' "e$ih aku%at. Tp

k%ite%ia $i!a $e%$ea % )kte% ke )kte%,pe%+a"anan aktu, anta% ae%ah ge)g%aRkatau nega%a.

4. Diagn)!i! hi!t)pat)")gik, $e%ikan in')%ma!ipa"ing pa!ti, tp $utuh +a%ingan 7ukup utkpengamatan pat)")gik.

Diha%apkan in'%)ma!i aan#a pen#akit "e$ih


82/109


pa!ti, meminima"kan kemungkinanmi!k"a!iRka!i !u$#ek.

Canita apat ke"ihatan !ehat, paaha" ;P

screening g mamm)g%am.

Penting ni"ai $gmn pene"iti menetapkanoutcome. Penting $ata!i !tui han#a p ;P!a+a (!tau outcome*, ktk 7a%i pen#e$a$.

?)nt)h !tui "emak iet an %i!ik) !emuak)m$ina!i kanke% ha!i"n#a akan tiak tepat,k%n kanke% $e%$ea pun#a pen#e$a$$e%$ea, an han#a $$%p ianta%an#a pun#a

hu$ungan g "emak iet.

A=IABEL P=EDI;TO=


83/109


A=IABEL P=EDI;TO=Aa"ah 'akt)% %i!ik) atau papa%an #g ite"iti.

Stui apat "i$atkan 'akt)% %i!ik) tungga" atau

$$%p 8a%ia$e" p%eikt)% $e%$ea. k aa!e+um"ah 8a%ia$e" papa%an ima!ukkan, ha" iniapat atau tiak $e%hu$ungan e%at.

P !tui pen#e$a$ ;P, pene"iti mungkin pi"ihamati $e%$agai 8a%ia$e" papa%an, te%ma!uk 9'akt)%2 %ep%)uk!i !pt umu% pe%tama hami",kaa% h)%m)n, papa%an %aia!i, an ma!ukan"emak iet. Stui ini apat $e%ikan gam$a%an

k)mp%ehen!i' pen#e$a$ ;P namunkemampuannn#a apat te%$ata! kumpu"kanin')%ma!i %in7i p !etiap papa%an #g iamati.Ca"au han#a ')ku!kan p ma!ukan "emakiet, pe%"u kumpu"kan +uga 8a%ia$e" #g

$e%pe%an !$g confounder .

Pem$a7a ha%u! tentukan apkh met)e utk


84/109


ptentukan aa tiakn#a papa%an reliable anaku%at. Met)e #g ipakai apat p !u$#ekmaupun "ap)%an %e!p)nen pengganti,)$!e%8a!i "ang!ung, atau penguku%an thpetana $i)")gik. Pem$a7a ha%u! tan#akanapakah aa 7a%a "e$ih $aik utk tetapkantingkat papa%an p !u$#ek.

Peni"aian papa%an makanan !u"it. P !atumet)e, tan#akan !u$#ek ke$ia!aan makan #g"a"u, !u$#ek ha%u! ingat +eni! an +um"ahmakanan #g me%eka makan. Be%$agai !tui

tun+ukkan $aha recall , a"au tak !empu%na7ukup utk tentukan apakah !u$#ek k)n!um!i +um"ah "emak makanan #g tinggi, !eang atau%enah. Umumn#a iinginkan pun#a $e$e%apatingkat papa%an, !hg apat ie8a"ua!i

hu$ungan )!i!%e!p)n!.


85/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid

METODE ANALISIS


86/109


METODE ANALISISPenemuan %i!et te%gantung kemampuan

pene"iti ke"ua%kan 'akt)% ke$etu"an !$g

pen+e"a!an ha!i" #g i)$!e%8a!i. Di7apai gu+i !tati!tik.

eni! !tati!tik #g ha%u! ipakai itentukantu+uan ana"i!i! (mi!a $aningkan ke")mp)k,

7a%i hu$ungan, atau %ama"kan outcome* an +eni! 8a%ia$e" #g igunakan "m ana"i!i!(kateg)%ika", )%ina" atau k)ntin#u*.

Dg pe%+an+ian, tingkat !igniRkan!i -6

igunakan !$g !tana% "m $an#ak !tui$i)meik. A%tin#a pene"iti ingin mene%ima%i!ik) 1 a%i 23 e'ek #g iamati iaki$atkanhan#a 8a%ia!i ke$etu"an.

Ha%u! ihina%i pen#ee%hanaan ke!impu"an


87/109


Ha%u! ihina%i pen#ee%hanaan ke!impu"anth inte%p%eta!i ni"ai p. Satu ke!a"ahan umumaa"ah a!um!ikan !igniRkan!i !tati!tik !$g

penting !7% $i)")gik atau k"inik.

;e!a"ahan umum keua $uang penemuan k%ntiak men7apai $ata! !igniRkan!i !tati!tik.

?)nt)hn#a ni"ai p 3,35 a"aupun tiak!igniRkan! !7% !tati!tik, ma!ih tun+ukkantemuann#a %e"ati' $ukan k%n ke$etu"an !a+a.

SUMBE= BIAS JG MUNG;IN


88/109


Ha!i"n#a +uga ha%u! iamati apakah k%nke!a"ahan !i!tematik #g $e%hu$ungan g

!t%ategi !amp"ing atau p%)!eu% pengumpu"anata. Bia! apat te%+ai p !etiap !tui,a"aupun %an7angan ttt "e$ih %aan th +eni!$ia! ttt. Tak te%gantung %an7angan !tui, aa +eni! $ia! #g ha%u! ipe%tim$angkan (Ta$e" 1*.

Pe%hatian pe%tama apakah !e"ek!i !u$#eknampakn#a te"ah meni!t)%!i ha!i" ($ia!

!e"ek!i*.Bagian met)e tiap "ap)%an meik #g

ipu$"ika!i ha%u! men7atumkan !7% %in7i $gmn!u$#ek ipi"ih utk !tui. PD !tui ka!u!k)nt%)",

$ia! !e"ek!i apat tim$u" % penekatan #g

P k)ntek! !tui ka!u!k)nt%)" "emak iet g


89/109


P k)ntek! !tui ka!u! k)nt%)" "emak iet g;P, $ia! !e"ek!i apat te%+ai ktk ka!u!p%e8a"en!i (surviving* "e$ih $an#ak %p

ka!u! iagn)!i! $a%u (in!ien!*. Di!t)%!ite%+ai +k !tatu! nut%i!i p%eiagn)!i!$e%hu$ungan g p%)gn)!i! pen#akit.?)nt)hn#a ania #g makan "emak tinggi!e$e"um kena ;P $e%tahan hiup "e$ih "ama

%p anita #g makan "emak %enah, ka!u!p%e8a"en! akan over-reresent k)n!um!i"emak tinggi, an %i!k %ati) #g iamati +ai$ia! kea%ah ni"ai #g "e$ih tinggi. Bia!n#aitun+ukkan !7% !kematik p igu%e 12.

P ka!u!k)nt%)", !amp"ing k)nt%)" apatme%upakan !um$e% $ia! !e"ek!i #g $e!a%!e$an#ak !map"ing ka!u!. Pe%tim$angkan!ampe" !u$#ek k)nt%)" i %umah!akit gia n)!i! !e"ain ;P.

k pen#akit p !u$#ek k)nt%)" i!e$a$kan 'akt)%i t ( i kit + t th k" tik* t


90/109


iet (mi! pen#akit +antung athe%)!k"e%)tik* atau!e$a"ikn#a +k pen#akit ipenga%uhi ma!ukaniet (mi! pen#akit ga!t%)inte!tina"* akan ha!i"an

$a!i! pe%$aningan ka!u!k)nt%)".

Ta$e" 1. eni!2 $ia! "m %i!et k"inik

BIAS SUMBE= ;ESALAHANBia! !e"ek!i Sampe" te%i!t)%!i )"eh p%)!e!!e"ek!i

Bia! in'%)ma!i Mi!k"a!iRka!i 8a%ia$e"

Confounding a%ia$e" "ua% ipe%hitungkan utk

)$!e% 8a!i ha!i" %p th 'akt)% %i!ik)

#g

iamati.


91/109


INTE=P=ETASI HASIL


92/109


k pene"iti "ap)%kan ha!i" #g$e%makna !7%k"ini! #ang tak apat i+e"a!kan )"eh $ia!,

pem$a7a ha%u! memutu!kan apakahha!i"n#a penting !7% k"inik. Pe%tim$angkan,!$g 7)nt)h, !tui #g !impu"kanpengu%angan ma!ukan "emak iet -36ihu$ungkan g pengu%angan %i!ik) -6 p

;P. Bahkan +k ha!i"n#a !7% !igniRkan$e%makna, $e!a%an pengu%angan %i!ik)te%"a"u !eikit utk ituka%kan g pe%u$ahan$e!a% #g i$utuhkan "m iet an pmungkin tiak te%m)ti8a!i utk "akukan

pe%u$ahan iet.Se$a"ikn#a ha!i" #g tak $e%makna !7%

!tati!tik tiak pe%"u iputu!kan tak aagunan#a. Umumn#a p +um"ah !ampe" #gke7i" ktk hu$ungan anta%a papa%an an

pen#akit "emah, kemungkinan


93/109



94/109


;EGUNAAN P=A;TIS HASIL


95/109


;EGUNAAN P=A;TIS HASIL;tk %e8iu !tui #g ipu$"ika!i, pem$a7a ha%u!

tentukan kegunaan p%akti! % ha!i". ;egunaanpenemuan !tui te%gantung $e%$agai 'akt)%,te%ma!uk kegunaan !tui, kete%$ata!anp)pu"a!i !tui, kepentingan $i)")gik ank"inik ha!i", an k)n!i!ten!i temuan g !tui

"ain. =i!et k"inik an epiemi)")gi pun#a$e%$agai kegunaan. ;egunaan k"inik temuank"inik ttt ha%u! i"ihat "m k)ntek! p +eni!pe%tan#aan #g ipun#ai. S$gmn itun+ukkan

p Ta$e" 14, !tui ttt mungkin $im$ing kepenemuan #g %e"e8an th kau!a!i pen#akit,etek!i ini pen#akit, p%eik!i p%)gn)!i!,atau pe%$aiki pe%aatan.

Ta$e" 14. Ap"ika!i k"inik $e%$agai +eni!


96/109


pene"itian

ENIS STUDI APLI;ASI PD P=A;TE;;LINI;

Eti)")gik Dapatkan %i!ik) iku%angip )%ang

#g %entan

DIagn)!tik Dapatkah itingkatkankete"itian an

ke7epatan iagn)!i!

P%)gn)!tik Dapatkah p%)gn)!i!

itentukan "e$ih pa!ti

Te%apetik Dapatkah peng)$atanitingkatkan


97/109


MENENTUKAN "UBUNGAN KAUSAL


98/109


MENENTUKAN "UBUNGAN KAUSAL

Akhi%n#a, pem$a7a mungkinmenan#akan apakah aa hu$ungankau!a" anta%a 'akt)% papa%an gnke+aian pen#akit #g iukung )"eh

ha!i" !tui. Ta$e" 1- tun+ukkank%ite%ia te%pi"ih #g apat igunakanutk meni"ai hu$ungan ka!ua" #gi7u%igai. Pe%tim$angan kau!a"ita!

aa"ah $e%a!a%kan penemuan !tuittt, ianta%a k)ntek! apa #g te"ahiketahui % p%)!e! pen#akit.

Ta$e" 1-. ;%ite%ia te%pi"ih utk meni"ai


99/109


phu$ungan kau!a"

;ekuatan hu$ungan:%i!ik)

Hai%n#a hu$ungan )!i! %e!p)n!

U%utan aktu #g $ena%

;)n!i!ten!i ha!i" ianta%a !tui

Pene%imaan $i)")gik

Keu%t%n uun*%n y* di%-%ti


100/109


Keu%t%n uun*%n y* di%-%ti

;%ite%ia utama "m meni"ai apakah!e$uah 'akt)% %i!ik) men#e$a$kanpen#akit.

Ditun+ukkan )"eh +a%ak %i!k %a!i) atau)! %ati) % ni"ai n)".

k hu$ungann#a !angat kuat, ke7i"kemungkinann#a hu$ungann#a apati+e"a!kan )"eh ke$etu"an atau $ia!.

Hu$ungan #g "emah +uga apat kau!a",

tun+ukkan han#a mempun#ai %i!ik)"e$ih %enah utk te%+ain#a pen#akit.Namun + "e$ih !u"it utk ke"ua%kan'akt)% "ain an $ia! #g mungkin ikut$e%pe%an "m !uatu hu$ungan.

"uun*%n Dosis Respons


101/109


"uun*%n Dosis;Respons

Be%tam$ahn#a kaa%:tingkatan 'akt)%%i!ik) $e%hu$ungan g $e%tam$ahn#a%i!ik) a"ami pen#akit (atau g p%)tek!ika!u! p 'akt)% #g menguntungkan*.

?)nt)h 9 +ika kaa% "emak "m intakemakanan $e%tam$ah, %i!ik) ke+aiankanke% pa#ua%a $e%tam$ah, apatiha%apkan !$g hu$ungan kau!a"

(igu%e 14*.Namun tiaan#a !7% p%)g%e!i' g%aa!i

hu$ungan )!i!%e!p)n! tiakmengha"angi hu$ kau!a".


102/109


?)nt)h 9 mungkin aa titik am$angFiata! kaa% 'akt)% %i!ik) akan $e%ikan


103/109


iata! kaa% 'akt)% %i!ik) akan $e%ikan$e%tam$ahn#a 'akt)% %i!ik).

=i!ik) pen#akit tiak akan ipenga%uhi)"eh pe%u$ahan papa%an i$aah kaa%te%tentu, tetapi %i!ik) akan $e%8a%ia!i gpapa%an p kaa% #ang "e$ih tinggi.

Penting utk $aningkan temuan g

ha!i" !tui "ain. k pene"itian "ain #gpe"a+a%i p)pu"a!i $e%$ea g "ata%$e"akang $e%$ea menemukan ha!i"!e%upa, menukung pen+e"a!an kau!a".

Namun pem$a7a pe%"u hati2

"mputu!kan ;ONSISTENSI HASIL, k%nkeku%angan "m pene"itian akanmengha!i"kan ke!impu"an #g !a"ah.

Pen$e+%s%n Bio+o*i


104/109


Pen$e+%s%n Bio+o*i

Hu$ungan #g iu!u"kan ha%u!k)n!i!ten engan pengetahuan te%kinimengenai $i)")gi an p%)!e! pen#akit(!"OLO#"C$L %L$U&"!"L"T' *.

k hu$ungan !e$a$aki$at tiak !e!uaig pengetahuan te%kini, kau!a"ita!n#aakan ipe%tan#akan.

Peni"aian pen+e"a!an $i)")gik !e%ing

pe%"u me%e8iu pene"itian p p)pu"a!imanu!ia "ainn#a, atau %e8iu #gme"i$atkan m)e" $inatang"a$)%at)%ium.

" T +


105/109


"uun*%n Te-po'%+

Pen#e$a$ HA=US menahu"ui !etiapaki$at "m ha" aktu.

Se!e)%ang g kanke% tahap ini takte%iagn)!i! apat mengu$ah pi"ihan

makanan ka%ena e'ek !i!temik kanke% #gtak ikena"i. ;)n!ekuen!in#a pe%u$ahanmakanan tampak !$g pen#e$a$ %p e'ek,aktu kanke% te%iagn)!i! p akhi%n#a.

L d+ M d K


106/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid 25I

Le-% d+- M%%n%n d%n K%ne'

P%yud%'%?a%i & $a7a +u%na" #ang me"ap)%kan ha!i"

pene"itian ttg penga%uh inta(e "emaka"am makanan te%haap ke+aian

kanke% pa#ua%a.Bagaimana ke!impu"an !aua%a

Seka"igu! "akukan ?%iti7a" =e8ieF paaa%tike" i"miah #g i$e%ikan. Tam$ahi

!eni%i.

RE#U SSTEMATK


107/109

I272I B% 26 ; nte'p'et%si Lite'%tu' Epid 25H

RE#U SSTEMATK

Meta ana"i!i! 9 +eni! %e8iu !i!tematikkuantitati' imana ha!i" % $an#akpene"itian ik)m$ina!i an iga$ungkan$e%!ama!ama untuk pe%)"eh e!tima!i

hu$ungan #ang ipe%tan#akan !7% te"itian iha%apkan tiak $ia!.


108/109


ekian !


109/109

Pengolahan Data, Analisa Data Dan Pembahasan Untuk Pembelajaran

Documents