PENGET HU N PRODUK BBM ENGET HU N PRODUK BBM
PENGETAHUAN PRODUK BBMPENGETAHUAN PRODUK BBM
BioDataBioData
Nama :BudiNoviyanto
d kl d klIntansi :PusdiklatMigas,BadanDiklatESDM
Bagian :LaboratoriumPenguji
Profesi :HuludanHilir(Suporting)
2
POKOK BAHASANPOKOK BAHASANPOKOKBAHASANPOKOKBAHASAN
1. PENDAHULUAN
2. PRODUKBBMDANSPESIFIKASI
3
BABI.PENDAHULUANBABI.PENDAHULUAN. U U. U U
4
PENGGUNAANENERGIFOSILPENGGUNAANENERGIFOSIL
PenggunaanMinyakdanGasBumi:
Transportasi 56 %Transportasi 56% PembangkitListrik 18% Industri 13,5% RumahTangga 12,5%
P f t E i N i lPemanfaatanEnergiNasional:
MinyakBumi 51,66% Gas Bumi 28 57 % GasBumi 28,57% Batubara 15,34% TenagaAir 03,11%
Sumber:RenstraKESDM,2009
g , % PanasBumi 01,32%
1 1 MINYAK BUMI1 1 MINYAK BUMI1.1MINYAKBUMI1.1MINYAKBUMI
SUMBERDAYAALAMSTRATEGISDANTIDAKTERBARUKAN (NON RENEWABLE)TERBARUKAN(NONRENEWABLE)
MENGUASAI HAJAT HIDUP ORANG BANYAKMENGUASAIHAJATHIDUPORANGBANYAK
BERPERAN PENTING DALAM PEREKONOMIANBERPERANPENTINGDALAMPEREKONOMIAN
6
MINYAKBUMI(MINYAKBUMI(CRUDEOILCRUDEOIL))LanjutanLanjutan
A. MINYAKBUMI9 KOMPONENUTAMAMINYAKBUMIADALAH:
1. GAS
9 METANA :CH49 ETANA :C2H69 PROPANA C3H89 PROPANA :C3H89 BUTANA :C4H109 PENTANA :C5H12
2. GAS IKUTAN (IMPURITIES)2. GASIKUTAN(IMPURITIES)
9 KARBONDIOKSIDA :CO29 AIR :H2O9 HIDROGENSULFIDA :H2S9 MERKURI :Hg9 NITROGEN :N2
3. CAIR
9 HIDROKARBON C6 KEATAS9 HIDROKARBON :C6KEATAS9 IMPURITIES :AIR,SEDIMENT
7
MINYAKBUMI(MINYAKBUMI(CRUDEOILCRUDEOIL))LanjutanLanjutan
B SIFAT KIMIA MINYAK BUMIB. SIFATKIMIAMINYAKBUMI
PARAFINIK (CnH2n+2)P PARAFINIK(CnH2n+2)P
OLEFINIK (CnH2n)O OLEFINIK(CnH2n)O NAPHTENIK(CnH2n),SIKLO PARAFINN SIKLOPARAFINN
AROMATIK(SATUINTIBENZEN ATAU LEBIH)A BENZENATAULEBIH)A
8
MINYAKBUMI(MINYAKBUMI(CRUDEOILCRUDEOIL)Lanjutan)Lanjutan
KOMPOSISIMOLEKULBERDASARKANBERAT
Hidrokarbon Ratarata Rentang
Parafin 30% 15sampai 60%
Naptena 49% 30sampai 60%
Aromatik 15% 3sampai 30%
Aspaltena 6% sisasisa9
Target dan Realisasi Minyak Mentah IndonesiaTargetdanRealisasiMinyakMentahIndonesia(ribubarrelperhari)
No Prod.Minyak
TAHUN2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
1. Target 1075 1000 950 977 960 965 970 960
2 Realisasi 999 959 899 931 950 948 940 ?2. Realisasi 999 959 899 931 950 948 940 ?
Sumber : Kementerian ESDM, 2012
10
PRODUKSIMINYAKBUMI,GASBUMI,DANICP(2011PRODUKSIMINYAKBUMI,GASBUMI,DANICP(2011 APRIL2012)APRIL2012)
11Sumber : Kementerian ESDM, 2012
1.2PROSESPENGOLAHANMINYAKBUMI1.2PROSESPENGOLAHANMINYAKBUMI
12
DIAGRAMLENGKAPDIAGRAMLENGKAPPENGOLAHANPENGOLAHANMINYAKBUMIMINYAKBUMI
13
PRODUKPENGOLAHANMINYAKBUMIPRODUKPENGOLAHANMINYAKBUMI
BAHANBAKARMINYAK(BBM):
9 Gasoline (Avgas, Mogas)Gasoline(Avgas,Mogas)9 Kerosine(MinyakTanah,Avtur)9 GasOil(Solar;HSD,ADO(>1000rpm),MinyakDiesel;3001000rpm)9 Residue(Minyakbakar,FuelOil)
NON BAHAN BAKAR MINYAK (N BBM):NONBAHANBAKARMINYAK(NBBM):9 BaseStockLubricatingoil(Pelumas)9 LNG/LPG/CNG/LGV/ViGas9 M th l9 Methanol9 Wax/Lilin9 Aspal
14
9 Solvent(Naphtha)9 Petrokimia,dll
BABIIBABIIPRODUK BBM DAN SPESIFIKASIPRODUK BBM DAN SPESIFIKASIPRODUKBBMDANSPESIFIKASIPRODUKBBMDANSPESIFIKASI
15
SPESIFIKASISPESIFIKASISPESIFIKASISPESIFIKASI
Dib t/Dit t k i t h (Di j Mi /DERD) Dibuat/Ditetapkan ; pemerintah (Dirjen Migas/DERD), badan berwenang/berkepentingan (NATO, IATA, ISO, JIS,dll), )
Batasan Maksimum-minimum untuk parameter tertentu dengan metode dan peralatan standar (ASTM, IP, API, SAE, SMS, dll)
Tujuan, kesesuaian BBM terhadap keperuntukannya ; aman efisien optimal dan ekonomis dalamaman, efisien, optimal dan ekonomis dalam pemakaian.
Dasar ; pengembangan percobaan dan kerjasama16
Dasar ; pengembangan, percobaan dan kerjasama antara produsen, pabrikasi mesin dan pemakai
PRODUK BBMPRODUK BBMPRODUKBBMPRODUKBBM
Premium Minyak tanah industriPremium BioPremium Pertamax
Minyaktanahindustri
BioSolar Pertamina DEXPertamax
PertamaxPlus Pertamax Racing
PertaminaDEX
MinyakSolarTransportasi Minyak Solar Industri PertamaxRacing
Minyaktanahrumahtangga
MinyakSolarIndustri Minyakdiesel Minyak bakartangga Minyakbakar
17
PENGAWASAN MUTU BBM & NBBMPENGAWASAN MUTU BBM & NBBMPENGAWASANMUTUBBM&NBBMPENGAWASANMUTUBBM&NBBM
Prosedur StandarProsedurStandar Melibatkanseluruhkomponen;manajer
puncak petugas lapanganpuncak petugaslapangan
Memastikanpemenuhanspesifikasi Deteksidini;Kontaminasi&deteriorasi
Pengendaliankerugian, bahayasertaresikog g , y Memepertahankankepercayaan
18
BABBABIIIIIIKARAKTERISTIKMOGASKARAKTERISTIKMOGAS((MOTOR GASOLINE)MOTOR GASOLINE)((MOTORGASOLINE)MOTORGASOLINE)
NamaLain :Bensin
Trayek Didih : 38oC 238oCTrayekDidih :38oC 238oC
Penggunaan :InternalCombustionEngine(Mesin
pembakaran dalam), menggunakan busipembakarandalam),menggunakanbusi
19
KARAKTERISTIK MOGASKARAKTERISTIK MOGASKARAKTERISTIKMOGASKARAKTERISTIKMOGAS
Sifatpembakaran(iqnitionquality) Sifatpenguapan(volatility) Sifatpengkaratan(corrosivity) Sifatkestabilan(stability)
20
33.1.1SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY)SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY)
PembakaranSempurna;campuranbahanbakardanudarap ; pseimbang,merambatmeratakeseluruhruangbakarsecaraserentak.
IdentifikasiSifatpembakaranpadamogasdenganON(OctaneNumber)
A k kt bil j kk t i Angkaoktana, bilanganyangmenunjukkanprosentaseisooktandalamcampurannyadengannormalheptanyangjikadiukurdenganmesinpenguji standar memberikanperlakukanpembakaranyangsesuaidengansifatpembakaranbensin
AngkaOktana,AntiKetukatauKnockingngiklik
21
SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY)SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY).....Lanjutan.....Lanjutan
PenyebabKPenyebabKnockingnocking ::
a) Designmesintidakcocok:
RPM(rotationperminute) Posisidanjenisbusi
b).Darikesalahanpengemudi/sopir,diantaranyayaitu:
Caramengemudiyangtidakbenar Pemakaiangigiporsnellingyangtidakbenar
c).Darisegibahanbakar,diantaranyayaitu:
Angkaoktana Bahanbakarterkontaminasiatauterdeteriorasi
22
SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY)SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY).....Lanjutan.....Lanjutan
Pembakaran Ketukan/Knocking
TidakSempurna GetarantidakteraturTekananBerlebih
DiteruskanKePiston,RingPistondanseluruh
bagianmesin
MesinRusak
23
SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY)SIFATPEMBAKARAN(IQNITIONQUALITY).....Lanjutan.....Lanjutan
Bagaimana menaikkan Angka Oktana ?BagaimanamenaikkanAngkaOktana?
DenganPenambahanaditif/KomponenLain:
HOMC (High Octane Mogas Component) HOMC(HighOctaneMogasComponent) MTBE(MethylTertieryButhylEther) TEL(TetraEthylLead)sudahdilarang
24
3 23 2 SifatSifat PenguapanPenguapan3.23.2SifatSifat PenguapanPenguapan
PenguapanPenguapan OptimalOptimalPenguapanPenguapan OptimalOptimal
PembakaranPembakaran sempurnasempurna
25
SifatPenguapanLanjutanSifatPenguapanLanjutan
a. StartAbility(KemudahanStart)Startposisimesindingin,batasanUjiDistilasiASTM10%..?
b. AkselerasiMesinCepat
KemudahanmenguapMogasuntukpeningkatansuhu mesin,AkselerasiCepat,DistilasiASTM50%
c. VapourLockPembatasanFraksiringan,RVP
d. OilDillutionKontaminasifraksiberatyangtidakteruapkansempurna,
DistilasiASTM90%danEndPoint
e Icing Carburatore. IcingCarburatorPenguapanterlalucepat,terjadiIcing,RVP
26
3.3 Sifat Pengkaratan3.3 Sifat Pengkaratan3.3SifatPengkaratan3.3SifatPengkaratan
Kemampuan Bahan Bakar menyebabkan karat padaKemampuanBahanBakarmenyebabkankaratpadabagianmesin,senyawaanSulfur(S)
S+O2(udara) >SO2SO2 +O2 (udara) +H2O>H2SO4 (korosif)2 2 (udara) 2 2 4 ( )
Batasanspesifikasi:
Pengujiansulfur/belerang Pengujiandoctortest Pengujiancopperstripcorrosion
27
3.4 Sifat Kestabilan3.4 Sifat Kestabilan3.4SifatKestabilan3.4SifatKestabilan
Kestabilan selama penimbunan dan pemakaianKestabilanselamapenimbunandanpemakaian
Ol fi i ( ) C dOlefin,Nitrogen(N2),LogamCudanFe
BatasanSpesifikasi:
ExistenGum/GetahPurwa InductionPeriode
28
BABBAB IVIVBABBABIVIVKARAKTERISTIKMINYAKSOLAR/BIOSOLARKARAKTERISTIKMINYAKSOLAR/BIOSOLAR
NamaLain :HSD/ADO
Trayek Didih : 260oC 315oCTrayekDidih :260oC 315oC
Penggunaan :InternalCombustionEngine(Mesin
pembakaran dalam), tanpa busi/Kompresipembakarandalam),tanpa busi/Kompresi
RantaiKarbon :C15 C20
29
KARAKTERISTIKKARAKTERISTIK MINYAK SOLARMINYAK SOLARKARAKTERISTIKKARAKTERISTIKMINYAKSOLARMINYAKSOLAR
Sifatpembakaran(Iqnitionquality) Sifatpenguapan(Volatility) Sifatpengkaratan(Corrosivity) SifatKebersihan(Cleanless) Sifat Keselamatan (Safety)SifatKeselamatan(Safety) SifatKemudahanMengalir(Fluidity)
30
4.1SifatMutuPembakaran
Pembakaran sempurna ketepatanPembakaransempurna,ketepatanterbakar/meledakdalamruangbakar.
BatasanSpesifikasi: CetaneIndeks
CetaneNumber
31
4.2 Sifat Penguapan4.2SifatPenguapan
Kemampuan untuk teruapkan dan terdistribusi secaraKemampuanuntukteruapkandanterdistribusisecarasempurnadalamruangbakar
KemudahanstartingdanKecepatanAkselerasi
BatasanSpesifikasi: Distilasi Astm D 86DistilasiAstmD86
FlashPointASTMD93
32
4.3 Sifat Pengkaratan4.3SifatPengkaratan
Kemampuan bahan bakar mengakibatkan karat dalamKemampuanbahanbakarmengakibatkankaratdalampemakaiannya
BatasanSpesifikasi: Kandungansulfur,ASTMD.1266g , Copperstripcorrosion,ASTMD130 Strongacidnumber,ASTMD974 Totalacidnumber,ASTMD974
33
4.4 Sifat Kebersihan4.4SifatKebersihan
Ada tidaknya kotoran dalam minyak solar, atau sisaAdatidaknyakotorandalamminyaksolar,atausisapembakaranberupaabuataukarbon
BatasanSpesifikasi: ColorASTM,ASTMD1500, Watercontent,ASTMD96 CCR(10%vol.bottom),ASTMD189 Ashcontent,ASTMD482 SedimentbyExtraction,ASTMD473
34
4.5 Sifat Keselamatan4.5SifatKeselamatan
Sifat keselamatan minyak solar meliputi keselamatan diSifatkeselamatanminyaksolarmeliputikeselamatandidalampengangkutan,penyimpanandan
penggunaan,tidakterbakarakibatadanyaloncatanapi.
BatasanSpesifikasi: FlashPoint,ASTMD93
35
4.6 Sifat Kemudahan Mengalir4.6SifatKemudahanMengalir
Erat kaitan dengan kemudahan dalamEratkaitandengankemudahandalampemompaan/Injeksidankemampuanuntuk
melumasiplungers.
BatasanSpesifikasi:p ViskositasKinematik,ASTMD445 PourPointASTMD97
36
BABBAB VVBABBABVVPRODUKPELUMASPRODUKPELUMAS
CampuranHCrantaipanjang+Aditif
Fungsi: Pelapisan/Sealing/Lubrikasi
Pendingin Pembersihan Pembersihan
37
6.16.1KlasifikasiKlasifikasi PelumasPelumas
a. API
Mesinkendaraanbermotor Rodagigi(gardan)dantrasmisimanual
/b. SAE;klasifikasiberdasarkanViskositas/kekentalantemperatur100oC
Mesin kendaraan bermotor Mesinkendaraanbermotor Rodagigi(gardan)dantrasmisimanual
38
Klasifikasi APIKlasifikasi API Minyak Lumas Mesin Bensin
39
Klasifikasi APIKlasifikasi API Minyak Lumas Mesin Diesel
40
Klasifikasi SAEKlasifikasi SAE Minyak Lumas
Mesin
41
SAE Klasifikasi pelumas untuk roda gigi (gardan)SAEKlasifikasipelumasuntukrodagigi(gardan)dantransmisimanual
42
43
CATATANCATATAN
BENSIN88=PREMIUMANGKAOKTAN=88. BENSIN91=PERTAMAXANGKAOKTAN=91. BENSIN95=PERTAMAXPLUSANGKAOKTAN=95 BAHANREFERENSICAMPURANISOOKTAN88%DANNORMALHEPTAN12%
MAKA ANGKA OKTANNYA 88 DSTMAKAANGKAOKTANNYA=88.DST SOLAR48=ANGKASETANA(CETANENUMBER)48 SOLAR51=ANGKASETANA(CETANENUMBER)51 RON = RESEARCH OCTANE NUMBER = ANGKA OKTAN MISAL 88 91 95 RON=RESEARCHOCTANENUMBER=ANGKAOKTAN,MISAL88,91,95. BBN=BAHANBAKARNABATI=BIOFUEL=BIODIESEL>ANGKASETANAMIN
51. BBN = BAHAN BAKAR NABATI = BIOFUEL = BIOETANOL >KOMPONENBBN BAHANBAKARNABATI BIOFUEL BIOETANOL>KOMPONEN
UTAMANYAETHANOLDANMETHANOL CNG=COMPRESSEDNATURALGAS=BBG=BAHANBAKARGAS LNG=LIQIFIEDNATURALGAS=GASALAMYANGDICAIRKAN
44
45
Kembali
46
Kembali
SPESIFIKASIBIOSOLARSPESIFIKASIBIOSOLARPRODUKSIPT.PERTAMINA(PERSERO)PRODUKSIPT.PERTAMINA(PERSERO)
No. Karakteristik Satuan Batasan Metode UjiMin Max1. Angka Cetana 51 - ASTM D 6132 Kg/m3 820 860 ASTM D 40522. Berat Jenis pada suhu 15 oC Kg/m
3 820 860 ASTM D 4052
3. Viskositas pada suhu 40 oC cSt 2,0 4,5 ASTM D 445
4. Kandungan sulfur ppm - 500 ASTM D 26225 Titik N l oC 55 ASTM D 935. Titik Nyala oC 55 - ASTM D 936. Titik Tuang oC - 18 ASTM D 977. Karbon Residu % m/m - 0,3 ASTM D 45308. Kandungan Air mg/Kg - 500 ASTM D 17449. Stabilitas Oksidasi G/m3 - 25 ASTM D 2274
10. Biological Growth Nihil11. Kandungan FAME % v/v - 1012. Kandungan Mtanol dan Etanol % v/v Tak terdeteksi ASTM D 4815
13 Kandunagn Abu % m/m - 0 01 ASTM D 48213. Kandunagn Abu % m/m - 0,01 ASTM D 48214. Kandungan sedimen % m/m - 0,01 ASTM D 47315. Bilangan Asam Kuat mg KOH/g - 0 ASTM D 664
16. Bilangan Asam Total mg KOH/g - 0,3 ASTM D 664
47
g g g ,
17. Lubrisitas(HFRR wear scar diameter @ 60 oC)
micron - 400 ASTM D 6079Kembali
48
Kembali
TipicalTipical PertamaxPertamax RacingRacing
Kembali
SpesifikasiSpesifikasi MinyakMinyak Solar48Solar48
50Kembali
SpesifikasiSpesifikasi MinyakMinyak Solar51Solar51 Lampiran II : Keputusan Direktur Jenderal Minyak dan Gas Bumi
Nomor : 3675 K/24/DJM/2006
No. SIFAT SATUANBATASAN METODE
MIN MAKS ASTM Lain1. Bilangan Cetana
Angka Setana atau 51 D 613 95
Tanggal : 17 Maret 2006
2.3.4.5.
Angka Setana atauIndeks SetanaBerat Jenis pada 150CViscositas (pada suhu 400C)Kandungan SulfurDistilasiT 90 3)
--
kg/m3mm2/sec%m/m
C
51488202.0-
--
8604.5
0.05 1)
340
D 613-95D 4737-96aD4052-96D 445-97D 2622-98D 86-99a
6.7.8.
T 90 3)T 95 3)Titik Didih AkhirTitik NyalaTitik TuangResidu KarbonK d i
CCCCC
% m/m/k
---
55--
340360370
-180.3500
D 93-99cD 97
D 4530-93D 1744 929.
10.11.12.13.14.
Kandungan airStabilitas OksidasiBiological growth *)Kandungan FAME *)Kandungan metanol dan EtanolKorosi Lempeng Tembaga
mg/kgg/m3
-% v/v% v/vmerit
--
nihil-
tak terdeteksi-
50025
10
kelas 1
D 1744-92D 2274-94
D 481515.16.17.18.19.20.
Kandungan AbuKandungan SedimenBilangan Asam KuatBilangan Asam TotalPartikulatLubrisitas (HFRR wear scar dia@60C)
% m/m% m/m
mg KOH/gmg KOH/g
mg/lmikron
-----
J ih
0,010.01
00,310460
D 130-94D 482-95
D 473D 664
D 2276-99D 6079-99 CEC F-06 A-96
21.22.
Penampilan visualWarna
-No ASTM
Jernih 1 D 1500
51