Pekan Karai : Mutiara Arang Batu Negeri Perak (Karai Town : The Pearl of Coal Mining in Perak)

Pekan Karai : Mutiara Arang Batu Negeri Perak

Mohd Hasrol Haffiz Aliasak, PhDJabatan Pengurusan Ha*anah

Fakulti Senibina, Perancangan dan UkurUniversiti Teknologi Mara (Perak)

Seri lskandar,Perak

hattiz$T 7@ pera k. uitm. edu. my

Mohd Farid Sa'adJabatan Pengurusan Hartanah

Fakulti Senibina, Perancangan dan UkurUniversiti Teknologi Mara {Perak)

Seri lskandar,Perak

ABSTRAKKertas kerja ini membincangkan perkembangan pembangunan Pekan Karaisemasa era penjajahan British. Hasil perlombongan arang batu menjadi sumberkekayaan utama yang menyumbang kepada pembukaan dan perkembanganpekan tersebut. Hasil arang batu menjadi sumber utama ekonomi kolonialsemasa era penjajahan. Berdasarkan kepada kajian ke atas data-data utamadan sekunder yang diperoleh melalui tinjauan lapangan dan penyelidikan literaturke atas sumber-sumber yang disimpan dalam pelbagai sumber arkib. Dalammenganalisa data-data tersebut, penyelidik menggunakan teknik naratif bagimenilai kepentingan hasil perlombongan arang batu yang menyumbang kepadapembangunan Pekan Karai. Hasif perlombongan arang batu turut memberi rahmatpembangunan Pekan Karai di mana pelbagai kemudahan dan fasiliti perbandaranmoden bagi memudahkan hasil-hasil lombong arang batu diangkut dan dihantarke pelabuhan. Namun begitu, kegenrilangan perlombongan arang batu Enggortelah pun berakhir setelah aktiviti perlombongan komoditi dihentikan pada tahun1928 dan pertanian getah telah mengarnbil alih asas ekcnomi di Pekan Karai.Dan kini, persekitaran Pekan Karai agak suram disebabkan oleh kedudukannyayang agak jauh dari Jalan Persekutuan Utara-Selatan. Walaupun pekan tersebutmempunyaijaringan perkhidmatan Keretapi Tanah Melayu Berhad (KTMB) tetapitidak terdapat stesen/hentian keretapi meskipun suatu ma$a dahulu terdapatsebuah stesen keretapiyeng digunakan sebagai medium perhubungan.

Kata Kunci: Pembangunan, Sosioekonomi dan pembandaran.

514

IeSSH/ 2014 / eProceedings

PENDAHULUANPembangunan sesebuah bandar amat bergantung kepada kekayaan sumberyang dimiliki oleh sesebuah petempatan sama ada merupakan sebuah kawasanperbandaran baharu ataujugapetempatan awalyangtelah didiamioteh masyarakatawaf. Dalam konteks kajian petempatan, petempatan di Malaysia telah wujudsebelum kedatangan kuasa-kuasa Barat dan ia telah wujud melalui pembukaantanah oleh golongan pendatang. Seperti mana yang kita sedia ketahui, umumnyapembukaan sesebuah petempatan oleh masyarakat tradisional untuk bercucuktanam. Namun begitu, penguasaan kerajaan-kerajaan silam ke atas sesebuahpetempatan berdasarkan kedudukan kawasan tersebut yang sedia ada berada didalam jajahan takluknya atau penaklukan oleh kuasa-kuasa tradisional.Pembangunan moden telah diperkenalkan oleh kuasa Barat di mana padamulanya penjajah-penjajah Erapah menguasai pusat pemerintahan kerajaansilam seperti mana yang telah berlaku ke atas Kota Melaka yang dikuasai olehPortugis. Semasa era penjajahan lnggeris, kuasa Eropah tersebut lebih kepadapencarian tanahtanah jajahan baru di luar negara. Dalam konteks nasional,lnggeris telah menguasai Pulau Pinang pada tahun 1786. Koloni Pulau Pinangbukanlah seperti Kota Melaka yang dikuasai cleh Portugis pada tahun 1511sebaliknya hanya sebuah pulau yang berada dalam lingkungan penguasaanKesultanan Kedah. Sama seperti koloni Singapura yang juga telah diambilaliholeh lnggeris pada tahun 1819 daripada Kerajaan Johor-Riau.Namun begitu, penilaian ke atas perspektif kebolehmajuan koloni-koloni tersebutuntuk menguasai laluan perdagangan Timur dan Barat telah menjaCi keutamsanpenguasa British. Dengan menguasai koloni-koloni strategik di Tanah Melayu,British telah menguasai wilayah-wilayah lain di dalam lingkungan koloni awalyang dikuasai. Pada ketika itu, kawasan-kawasan baru yang mempunyai hasil-hasil galian yang kaya seperti bijih timah, emas, arang batu dan sebagainya akandibuka dan diperkemaskan lagi dengan kemudahan Can fasiliti perbandaran.Tujuan utamanya ialah untuk memudahkan proses mengangkut hasil-hasilgalian tersebut ke pelabuhan kecil sebelum dibawa ke pusat-pusat perdaganganutama yang seterusnya dihantar ke United Kingdom. Dalam konteks kajian ini,penulisan kajian perbandaran di Pekan Karai, Kuala Kangsar mencakupi sejarahpembukaan, asas ekononni utama, kekayaan pekan tersebut dan era kejatuhanpekan tersebut. Data-data kajian ini berkisar kepada penelitian ke atas data-datasekunder yang diperoleh menerusi pencarian di arkib-arkib berita, perpustakaan,Arkib Negara Malaysia dan sebagainya.

TUJUAN DAN OBJEKTIF KAJIANTujuan kajian ini dijalankan adalah untuk melihat dan meneliti kesan tinggalanpembangunan ekonomi di Pekan Karai semasa era colonial. Objektif kajianadalah seperti berikut :-

a)

515

Untuk mengenalpasti asas ekonomi tempatan yang meriyumbang5- 6 November 2014, one Helang Hotet, Langkawi / ets1N 97a9670ai4198 :,.

kepada pembukaan Pekan Karai, danb) Untuk melihat sejarah perkembangan Pekan Karai kesan daripada

penemuan asas ekonomi tempatan.

KAEDAH PENYELIDIKANKajian ini menggunakan kaedah penyelidikan kualitatif di mana penelitian keatas data-data historis yang merangkumi dokumen-dokumen sejarah sepertilaporan-laporan ekhbar, terbitan kerajaan dan warta kerajaan. Di samping itujuga, pemerhatian di lapangan juga dibuat dengan meneliti data-data historisyang diperoleh dari sumber sekunder dan menganalisa data-data di lapanganyang merupakan sumber utama.bagi kajian penyelidikan ini.

LATAR BELAKANG KAWASAN KAJIANDaerah Kuala Kangsar merupakan salah sebuah daerah yang terletak di dalampentadbiran Negeri Perak. Daerah ini mempunyai sembilan buah Mukim iaituMukim Chegar Galah, Mukirn Kota Lama Kiri, Mukim Kota Lama Kanan, MukimLubuk Merbau, Mukim Kampung Buaya, Mukim Sayong, Mukim Senggang,Mukim Pulau Kanrirl dan Mukim Sg. Siput (Utarai. Dari sudut geografi, daerahini bersempadanan dengan Daerah Hulu Perak di utara, Daerah Larut, Matangdan Selama di sebelah barat, Daerah Manjung, Daerah Perak rengah danDaerah Kinta di bahagian selatan dan Negeri Kelantan di sebelah timur.

Rajah 1 Peta Daerah Kuala Kangsar

Daerah Kuala Kangsar memiliki keluasan 1,045.639 batu persegi. Terdapatbeberapa banciar dan pekan utama yang menjadi nadi pembangunan DaerahKuala Kangsar seperti Pekan Padang Rengas, Pekan Lubok Merbau, PekanKati, Bandar Kuala Kangsar, Pekan sayong, Pekan Manong, Pekan Karai,Pekan Lintang, Pekan Salak Baru dan Bandar Sg. Siput (Utara). PentadbiranDaerah Kuala Kangsar terbahagi kepada dua buah kawasan pentadbiran yangkecil iaitu Daerah Kuala Kangsar dan Daerah Kecil Sg. Siput (Utara). Dari sudut

516

IeSSH/ 2014 / eProceedrngspembangunan ekonomi, sektor pertanian, pelancongan dan industri menjadi nadiutama pembangunan Daerah Kuala Kangsar. Majlis Perbandaran Kuala Kangsar(MPKK) merupakan pihak berkuasa tempatan yang bertanggungjawab dalampengurusan dan pentadbiran kawasan bandar dan pekan di sekitar DaerahKuala Kangsar. MPKK telah dinaiktaraf daripada Majfis Daerah kepada MajlisPerbandaran pada 1 April 2A04. Perkembangan pembandaran ini disumbangoleh pembangunan industri di kawasan Sg. Siput (Utara) serta pembangunanindustri pelancongan di sekitar Kuala Kangsar.Pekan Karai merupakan salah sebuah bandar tertua yang terletak di dalamMukim Kota Lama Kanan. Pekan ini terletak kira-kira 10 kilometer dari BandarKuala Kangsar. Pada masa kini, Pekan Karai berperanan sebagai sebuah pusatpertumbuhan desa serta kawasan komersial yang menawarkan perkhidmatanperbandaran dan komersial kepada penduduk di sekitar kawasan Karai yangmerangkumi Kampung Karai, Kampung Enggol Kampung Jawang, KampungPerik dan Kampung Periang. Bilangan penduduk di Pekan Karai adalah seramai949 orang yang terdiri daripada tiga kaum utama iaitu Melayu, Cina dan lndia.Pekan Karai berperanan sebagai salah sebuah pusat pertumbuhan ekonomi danmasyarakat yang rnenawarkan perkhidmaten perbandaran dan komersial kepadamasyarakat yang tinggal di sekitar kawasan tersebut.Pekan Karai juga merupakan salah sebuah daripada dua buah pusat komersialyang terletak di dalam kawasan Mukim Kota Lama Kanan. Bandar ini dilengkapidengan pelbagai kemudahan masyarakat seperti Balai Polis Karai, PejabatPos Enggor, Balai Penghulu Mukim Kota Lama Kanan, Stesen Telekomunikasi,sekolah-sekolah awam dan sebagainya. Kedudukan Pekan Karai adalah di tepiSungai Perak dan boleh dilalui dari arah Bandar Kuala Kangsar melalui Jalanlpoh-Kuala Kangsar dan Jalan Karai.Aktiviti ekonomi utama Pekan Karai ialah sebagai pusat pengumpulan hasilpertanian yang diusahakan di sekitar perkampungen di Pekan Karai. Secaradominannya, hasilgetah merupakan aktiviti utama ekonomidi Pekan Karai. Hasil-hasil getah ini diusahakan secara kecil dan sederhana oleh masyarakat Melayudi sekitar perkampungan Melayu yang berada di sekeliling Pekan Karai.

PEMBUKAAN LOMBONG ARANG BATU ENGGOR

Komoditi ini telah ditemui oleh peladang berketurunan Cina iaitu Hok Hin Hohyang ketika itu sedang menjalankan kerja-kerja penanaman getah di atas tanahyang dipajak oleh beliau pada tahun 1890-an di sekitar kawasan antara SungaiEnggcr dan Sungai Hulu brap. Menurut Laporan Scrivencr pada tahun 1917,keluasan kawasan perlombongan arang batu di Enggor tidak luas iaitu sekitar 21ekar dengan kedalaman 40 meter di atas Lot 1701, Mukim Kota Lama Kanan,Daerah Kuala Kangsar. Lokasi kawasan perlombongan ini terletak berhampirandengan kawasan bekas Kompleks Stesen Keretapi Enggor iaitu kira-kira satukilometer. Namun begitu semasa aktiviti perlombangan arang'batu diusahakan

5175- 6 November 2014, Ane Helang Hotel, Langkawi/ eISBN 9789670314198

di kawasan Enggor, arang batu hanya dilombong sehingga kedalaman 16 metersehingga aktiviti ini dihentikan pada tahun 1928.Bagi merancakkan lagi aktivitidi kawasan perlombongan Karai, kerajaan lnggeristelah menganugerahkan kansesidan hak perlombonga* kepada syarikat lombongarang batu iaitu The Enggor Coal Syndicate Ltd. Yang merupakan satu-satunyasyarikat perlombongan yang memonopoli aktiviti perlombongan arang batu dinegeri Perak. Pada masa kini, kawasan tinggalan lombong ini ditemui di dalamKampung Baru Karai.The Engg+r Coal Syndicate Ltd.Merupakan satu-satunya syarikat perlombonganarang batu yang telah diberi konsesi untuk melombong arang baru di sekitarkawasan antara hulu Sungai Enggor dan Sungai Hulu Terap di dalam kawasanEnggor. Aktiviti perlombongan oleh syarikat initelah berlangsung bermula daripadatarikh penemuan lombong tersebut pada awal tahuntahun 1890-an sehinggalahsyarikat ini memberhentikan aktiviti perlambcngan tersebut pada 18 Julai 1928.

Rajah 2 Keratan Akhbar The Straits Times Bertarikh 18 Julai 1928

PEnAr(E ONLY C0AL I*tlllB. I

Operrtirul Syadiatr toIimklrte.

te.@ (}!lr Om St*'reryosdr*t tIlgt Jdr t&

Th* Slrr**r f,q*t Sy*diert+' rhfuh **r!*P*nl*'* sqtly *{*l l*lm, l+ fntnf trtn v*lt*"r*ry lQr*S*ti*lr, E r"k*ts +l *rbt s*stFti-tklqr.

Pnoridlng rt r rpccirl rnretiag traterdc'-l[r. Bord ff+lttr. lfrmar*4: Dirwtor' t!r<t*b+ *yd*tlt* so*d** &l ttowl4 txt*tr"rtrr cort daDoritr rnd hd bc+n ptttlttcil**.{$S t*ar rlnml&tr' }qrl, rr$tolwtr,r sGrsdrkqdliql rad th rrll*ry r*f,tt*$ .btd ?*-qfirb [rp{*d artag ro o{l.t*c* t*ad$rlss st* e$€*p* pb- *t B*e*+r ttsFe *4* f;d*frdt ef ff"8m *!!d t* w* *ffisslt {rt sry}'o{t, Ht prupercd th* Yofiontrty thuidrrionof r rm}*ny, tf,r" lxs$: Sin Flrm wtrl*..d- rtrd tbr !fre{iffi *** e*r:*tlL

Penutupan aktiviti ini telah diumumkan oleh Mr. Boyd Walker yang merupakanPengarah Urusan The Enggor eoal Syndicate Ltd. Yang melihatkan permintaanke atas komoditi tersebut tefah rnenyusut meskipun penghasilannya telahmencapai 3,000 tan sebulan. Di samping itu juga, The Enggor Coal SyndicateLtd. Telah mengalami defisit sebanyak $8,600 yang menyukarkan syarikat untukmeneruskan aktiviti tersebut. lmplikasi ini disokong oleh ketidakstabilan hargapasaran arang batu selain daripada inovasi penghasilan jentera yang tidak lagimemerlukan penggunaan arang batu. Sesuai dengan keadaan dekad-dekad1930-an, penjanaan jentera yang berasaskan petroleum telah mengambil alihfungsi bahan bakar tersebut.

518

IeSSHI 2014 / eProceedrngs

SEJARAH PEMBUKAAN PEKAN KARAIBritish sekitar tahun 1890-an sejajar dengan penemuan lombong arang batuberhampiran pekan ini. Dipercayaijuga nama asal Pekan Karai ialah Pekan Karaisempena fokasi penemuan lombong arang batu Enggor yg merupakan satu-satunya hasil galian yang terbaik di Malaya selepas kawasan lombong arangbatu yang terletak di Batu Arang, Rawang, Selangor. Nama Enggor juga telahdiabadikan sebagai salah sebuah jalan di Singapura iaitu Enggor Street olehPenjajah lnggeris. British telah membina jalan kereta api dan hentian kereta apiEnggorsebagai pusat pengumpulan hasilarang batu yang menjadisumber utamauntuk menjana enjin arang batu yang digunakan secara meluas bagi menggerakenjin-enjin jentera pengangkutan seperti kereta api dan kapal wap. Pada masaitu, kegunaan sumber arang batu dibekalkan kepada Federated fulalay StatesRailway (FMSR) yang merupakan sebuah badan penyedia perkhidmatan keretaapi di Malaya dan Singapura. Sepanjang era penghujung abad ke-19 dan awalabad ke-20, FMSR sedang meluaskan jaringan perkhidmatan kereta api yangmenghubungkan bandar-bandar utama era kolonial di seluruh SemenanjungMataya dan Singapura sebagai pusat perdagangan terpenting sernssa zamanpenjajahan Inggeris.Namun begitu, zaman keemasan Pekan Karai berakhir selepas Enggor CoalSyndicate melupuskan kepentingan syarikat tersebut pada 18 Julai 1928.Pencairan aset oleh syarikat tersebut adalah berpunca daripada kesan kejatuhanharga pasaran arang batu dunia. Sejak itr.r Pekan Karai terus suram sehinggalahtanaman getah dikomersialkan di kawasan Sg. Siput (Utara). Nama Pekan Karaitelah ditukar kepada Pekan Karai sempena pembukaan ladang-ladang getaholeh pemodal Eropah. Kebanyakkan ladang getah ini menggunakan nama Karaisempena nama sebuah petempatan Melayu di situ iaitu Karai. Dengan adanyasumber komoditiyang baru, Pekan Karaiterus kekat menggunakan narna tersebutsehingga kini. Terdapat keunikan Pekan Karai di mana ia mempunyai pelbagaikemudahan yang menggunakan kedua-dua nama Enggor dan Karai seperti BalaiPolis Karai, Kg. Baru Karai, Pejabat Pos Enggor, Jambatan Enggor (JambatanVictoria), Hentian Kereta api Enggor, Sekolah Kebangsaan Karai, Sekolah JenisKebangsaan Tamil Enggor, Sekolah Agama Rakyat Karai dan sebagainya.

SEJARAH PERANGANGAN DAN PEMBANGUNAN PEKAN KARAIPekan Karai pada asalnya dikenali sebagai Pekan Karai telah dibangunkanpada akhir tahun 1890-an ekoran penemuan komoditi arang batu di kawasanEnggor. Pembangunan bandar ini adalah bercirikan kepada pembangunan unit-unit komersial era penjajahan Inggeris. Berdasarkan pelan susun atur bandaryang direkodkan di Jabatan Ukur dan Pemetaan Negeri Perak, Pekan Karaitelah dirancang sekitar tahun 1900-1906melalui tarikh kelulusan Pelan Terukurpada 19 Disember 1905 oleh Juruukur Tanah Daerah (District Surveyor) bagiNegeri-Negeri Melayu Bersekutu. Komposisi Pekan Karai mer.angkumi 53 unit

5195- 6 November 2a14, Ane Helang Hotel, Langkawi/ etSBN 9TA96T03t4i9A

rumah kedai era kolonial, Balai Polis, Kawasan Pasar, Penambang Bot yangmenghubungkan Pekan Karai dengan seberang Karai yang terletak di MukimKota Lama Kiri, perkhidmatan pos, sekolah dan sebagainya. Aktiviti komersialutama di Pekan Karai ialah perkhidmatan komersial yang merangkumi perniagaanruncit, pemborongan hasilgetah, kedaicandu, pajak gadaidan sebagainya. Padaasalnya, kedai-kedai ini dimiliki oleh seorang Arab berketurunan Syed tetapitelah dijual kepada kaum Cina yang terdiri daripada Suku Hokkien yang jugamerupakan buruh-buruh Cina yang bekerja di lombong-lombong arang batu disekitar Enggor. Pekan Karaijuga bertindak sebagai nukleus atau pusat kcmersialyang menawarkan perkhidmatan perbandaran tidak hanya kepada masyarakat disekitar Pekan Karaitetapiturut kepada komuniti Melayu yang tinggaldi kampung-kampung yang terletak di sekitar Pekan Karai.Aktiviti perlombongan arang batu di Enggor telah menyumbang kepadapemantapan aktiviti ekonomi di Pekan Karai di samping dengan kemudahanpengangkutan moden pada ketika itu iaitu perkhidmatan Kereta api Negeri-Negeri Melayu Bersekutu (FMSR) yang menghubungkan Pekan Karai denganbandar-bandar terkemuka era kolonial di Semenanjung Malaysia. Selari denganmatlamat penguasa British pada ketika itu, Pekan Karai mempunyai nilai yangpenting kepada ekonomi Penjajah lnggeris. Oleh itu, sistem keselamatan Canpertahanan turut dilengkapkan dengan pembinaan Balai Polis Enggor dan BerekTentera British yang terletak berhampiran dengan Pekan Karai yang melindungibandar tersebut daripada ancaman subversif.

Rajah 3 $usun Atur Keseluruhan Kawasan Pekan Karai

Y.: | ;''

ll:;l leoi

@l re16

ffil i92s

Namun begitu, zaman keemasan Pekan Karai berakhir selepas The Enggor CoalSyndicate Ltd. melupuskan kepentingan syarikat tersebut pada 18 Julai 1928.Pencairan aset oleh syarikat tersebut adalah berpunca daripada kesan kejatuhanharga pasaran arang batu dunia. Sejak itu Pekan Karai terus suram sehinggalahtanaman getah dikomersialkan di kawasan Sg. Siput (Utara). Nama Pekan Karai

520

IeSSH/ 2014 / eProceedings

telah ditukar kepada Pekan Karai sempena pembukaan ladang-ladang getaholeh pemodal Eropah. Kebanyakkan ladang getah ini menggunakan nama Karaisempena nama sebuah petempatan Melayu di situ iaitu Karai. Kehadiran kaumpendatang India dari Wilayah India Selatan sebagai tenaga buruh di ladang-fadang getah milik saudagar lnggeris telah mewujudkan komuniti masyarakatmajmuk yang merangkumi Kaum Melayu, Cina, India dan Orang Asli yang turutsama terlibat di dalam aktiviti ekonomi dan pembangunan Pekan Karai.Pada masa kini, tidak semua rumah kedai inidigunakan untuk aktivitiperniagaan.Terdapat kedai-kedai yang telah dijadikan sebagai rumah-rumah kediaman danditinggalkan begitu sahaja. Kedai-kedai ini tidak memanfaatkan sebarang bentukaktiviti ekonomi ekoran tiada ekonomi asas yang kukuh untuk mengembalikansemula kegemilangan Pekan Karaisemasa era lombong arang batu Enggor. Selainkedudukannya yang agak jauh dari Jalan Persekutuan yang menghubungkanlpoh dan Buttenruorth, tiada keperluan bagi masyarakat untuk singgah ke PekanKarai selain untuk melihat keindahan Jambatan Victoria semata-mata. Walaupunterdapat aktiviti Pasar Pagi Selasa dan Pasar Petang Ahad, ia masih tidak lagimampu untuk menaikkan semula kepentingan dan nama Pekan Karai.

KESIMPULANBerdasarkan kajian dan penelitian yang dijalankan oleh penyelidik adalahdidapati bahawa, pembangunan Pekan Karai telah disumbang oleh kekayaansumber hasil galian arang batu yang ditemui pada penghujung tahun-tahun1890-an. A.dalah sesuatu yang luar biasa di mana Negeri Perak merupakansebuah negeri yang kaya dengan hasil bijih timah namun di sebalik kekayaansumber hasiltersebut, terdapat sumber hasil arang batu yang turut menyumbangkepada pembangunan ekonomi negeri Perak semasa era penjajahan Inggeris.Perbandaran moden di Pekan Karai telah bermula awal tahun{ahun 1900-andi mana pelbagai kemudahan perbandaran telah disediakan yang bermatlamatdan bertujuan untuk memudahkan proses pemunggahan dan penghantaran hasillombong arang batu yang diusahakan secara komersial oleh sebuah syarikatperlombongan yang terkenal. Disamping hasil lombong yang memiliki kualitiantara yang terbaik yang dilombong dan dihasil di Tanah Melayu semasa erapenjajahan turut menyumbang kepada kegernilangan Pekan Karai paCa ketikaitu. Namun, faktor kejatuhan harga pasaran komoditi arang batu selepas PerangDunia Pertama telah menyumbang kepada faktor kesuraman Pekan Karai.

5- 6 November 2014, One Helang Hotel, Langkawi/ eISBN 9789670314198 ,,,s2l

RUJUKAN

Allen, R. C. (2010). Why was the Industrial Revolution British? The KuznetsLecture: Yale University.

Anon. (1909). Death of Mr. G. W. Fryers. The Straits Times. Dicapai dari http:l/newspape rs. n l. sg/D ig itised/Article/stra itstimes [24 Ogos 20 1 3]

Anon. (1917). Gevernment Expoitation Doubtful. The Straits Times. Dicapai darihttp :l/newspape rs. n l. sg/Dig itised/Article/straitsti mes [24 Ogos 20 1 3]

Anon. (1928). Perak's only coal mine. The Straits Times. Dicapai dari http:i/newspapers.nl.sg/DigitisedlArticle/straitstimes [24 Ogos 201 3]

l-{ashim Mamat. (2010). Keistirnewaan Pekan Karai. Utusan Malaysia. Dicapaidari http://www.utusan.com.my [21 Ogos 2013]

Jabatan Kerja Raya Negeri Perak. (1995). Sejarah JKR Negeri Perak.

Jabatan Perancangan Bandar dan Desa. (2005). Rancangan Tempatan KualaKangsar.

Jabatan Perangkaan Malaysia. (2010). Banci Penduduk Malaysia2afi.

Khursiah Abd. Aaiz & Fakhrul ZamanAbdullah. (tt). Cultural Heritage TourismDevelopment in Kota Lama Kanan, Kuala Kangsar, Perak. Universiti TunAbdul Razak E-Journal 7 : 1-10.

Kolej Komuniti Sungai Siput. (2013). E-Komuniti - Mukim Kota Lama Kanan.Dicapai dari http://www.ekomuniti.kkss.edu.my [11 Julai 201 3]

Laman Web Hari lni Dalam Sejarah. (2013). Jambatan Victaria, Karai. Dieapaidari http:/lwww.arkib.gov. my 124 Ogos 2013I

Laman Web Rasmi KeretaApi Tanah Melayu Berhad. (2013), Dicapai dari http://www.ktmb.com.my [21 Ogos 2013]

Loke, E. {2013). Peaceful iCylic living in Sungai Siput. The Star Online. Dicapaidari http:l/www.thestar.com.my [24 Ogos 201 3]

MeorAhmad Noor Mior Hamzah. (2001). Konsep Sempadan Negeri DalamMasyarakat. Jati 6:69-1 04.

522

IeSSH/ 2014 / ePraceedlngsPejabat Penghulu Karai. QAAQ. Anugerah Pengurusan Mukim Terbaik

Peringkat Negeri Perak Darul Ridzuan Tahun 20A7. Tidak diterbitkan.

Perak Historical Crew. (2010). Jambatan Victoria & Karai. Dicapai dari http://ieshamww2.webs.com [21 Ogos 21fi1

Perak Historical Crew. (2010). Kenali Kesultanan Perak-Sultan ldris MursyidulAzzam S hah I . Dicapai dari http :1/www" b log s pot-com120 1 01041kenali-kesultanan-perak [21 Ogos 2013]

Pokok Mempisang. (2011). Dicapai dari http:/lwannura.wordpress.com [21 Ogos20131

,

Rekiah Abdullah. i2013). Legasijambatan kereta api tertua. Utusan Malaysia.Dicapai dari http./lunww.utusan.com.my [21 Ogos 2013]

Temin, P. (1997). Two views of the British Industrial Revolution. The Journal ofEconomic History 57 .63-82.

The OfficialWebsite of the British Mcnarchy. (2013). Victoria {r. 1837-1901).Dicapai dari http://vrnuw.royal.gov.uk [16 Ogos 2013]

Tourism Kuala Kangsar. (2012). Kuala Kangsar, the RoyalTown. Dicapai darihttp:1/tourismkualakangsar.wordpress.com [21 Ogos 201 3]

Yee, F. K. (1 990). Geofogy and Mineral Resources of the lbiping*Kuala KangsarArea Perak Darul Ridzuan. lpoh: Percetakan Zainon Kassim Sdn. Bhd.

6 6 November 2A14, One Helang Hotel, Langkawi / aISBN 9789670314198 .,523