pecina Ledenjaca

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA LEDEWA^A

BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA LEDEWA^A KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac Jelena Kadi}

Obra|iva~

Goran Dujakovi},speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Goran Kalini}, arheolog

Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um.

Goran Pani}, geograf

Fotografije Goran Dujakovi}

Tehni~ka obrada

Jelena Savi}, dizajn

Goran Kalini}, obrada priloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 3

SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA LEDEWA^A" KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA ú IDENTIFIKACIJA

Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú OPIS PRIRODNOG DOBRA

Priroda ^ovjek i priroda

úúú VREDNOVAWE

Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja

Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

V PRILOZI prilog 1: Polo`aj Pe}ine Ledewa~a na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj Pe}ine Ledewa~a na karti 1:25 000

prilog 3: Kopija katastarskog plana prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih parcela prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite prilog 6: Geolo{ka karta podru~ja Miqevine 1:100 000

LITERATURA

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 4

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:

Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode RS prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu `ivotne sredine

Republi~ki zavod za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA LEDEWA^A" kao zna~ajnog prirodnog dobra sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2008. god.

Direktor Zavoda,

Svetlana [iqegovi}

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 5

I IDENTIFIKACIJA

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 6

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina Ledewa~a" OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Morfolo{ki, jednostavan podzemni objekat, siroma{an pe}inskim nakitom. Pe}ina je interesantna po tome {to predstavqa prostor nekada{weg boravqewa praistorijskih qudi koji su ostavili grupe urezanih crte`a koji se nalaze sa obe strane pe}inskog ulaza, i po rezultatima arheolo{kih istra`ivawa, poti~u najvjerovatnije iz perioda Bronzanog doba. Pe}ina Ledewa~a je trenutno jedna od dvije pe}ine Republike Srpske kod kojih postoje praistorijski crte`i ispred ulaza. Po qepoti, atraktivnosti i originalnosti ovi crte`i su jedinstveni na teritoriji Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. POLO@AJ Isto~na Republike Srpska, okolina grada Miqevina. Teritorija op{tine Fo~a, atar sela Dowe Budwe. Udaqenost: od Fo~e 13 km, od Miqevine 4 km i od Trnova 35 km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz tri pravca:

od Fo~e, preko Miqevine do sela Dowe Budwe, i daqe od posledwih ku}a oko 500 m do pe}ine,

od Fo~e preko Susje{na, do prvih ku}a u selu Dowe Budwe, a zatim oko 500 m pje{ice do pe}ine,

od Trnova, preko Miqevine do sela Dowe Budwe, i daqe od posqedwih ku}a oko 500 m pje{ice do pe}ine.

Nadmorska visina: 600 metara Geografske koordinate:

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i

X – 4819,880 N Y – 6554,550 E PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina Ledewa~a se do sada nije nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period). POVR[INA I GRANICA ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode Pe}ina Ledewa~a utvr|uje se re`im za{tite II stepena. Pod re`imom za{tite drugog stepena nalaze se slijede}e katastarske ~estice: k.~.1020; k.~. 1021; k.~. 1022; k.~. 1023; k.~. 1024; k.~. 1025; k.~. 1026; te dijelovi katastarskih ~estica

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 7

k.~. 1184; k.~. 1203; k.~. 401; k.~. 2479 i k.~. 2445 ukupne povr{ine 19,15 hektara koje pripadaju Katastarskoj op{tini Budaw, op{tina Fo~a. KATEGORIJA Spomenik prirode. Zna~ajno prirodno dobro - úúú kategorija.

• Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Pe}ina Ledewa~a je objekat geonasqe|a regionalnog zna~aja.

ME\UNARODNI STATUS

• IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 8

II O A PIS PRIRODNOG DOBR

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 9

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka prou~avawa podru~ja okoline Miqevine odvijala su se jo{ od po~etka 20. vijeka, kada je izdata prva pregledna geolo{ka karta Bosne i Hercegovine (Kacer, 1906), a zatim su u okviru namenskih geolo{kih istra`ivawa obra|ivani i dijelovi ove istra`ne teritorije (Kosmat, 1924; Havelka, 1929; Simi}, Mikin~i}, ^ubrilovi}, 1939; i drugi). Nakon 60-tih godina 20. vijeka, vr{ena su brojna specijalisti~ka geolo{ka istra`ivawa, ali najpotpuniji obuhvat su imali autori Osnovne geolo{ke karte, list Fo~a (1982). Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Ledewa~a pripada zoni paleozojskih {kriqaca i mezozojskih kre~waka (Petkovi}, 1961) koja je kao slo`ena zona podjeqena na nekoliko strukturno-facijalnih jedinica, starosti od gorwopaleozojske do neogene (OGK, List Fo~a, 1982). Spomenik prirode »pe}ina Ledewa~a« formiran je u stijenama neogene starosti. Rasprostrawewe zastupqenih kartiranih jedinica na istra`nom terenu prikazano je na prilogu 6. Paleozoik Najstarije stijene istra`nog podru~ja predstavqaju permotrijaske naslage (P,T), koje ~ine rubne dijelove paleozojske strukturno-facijalne jedinice Pra~a-Fo~a. Rasprostrawene su u sjevernom dijelu istra`nog podru~ja, a razlikuju se dva tipa – klastiti i karbonati. Klastite predstavqaju crveni kvarcni konglomerati, crveni kvarcni pje{~ari kao i sivi pje{~ari. Podre|eno se javqaju metapje{~ari i razli~iti {kriqci. Karbonati se javqaju iznad ili unutar klasti~nih naslaga, kao mase razli~ite veli~ine. Karbonatne stijene sa~iwavaju razli~ito kristalasti kre~waci, ponegdje mermerisani ili laporoviti, ali generalno veoma siroma{ni fosilima. Ukupna debqina ovog kompleksa iznosi i po nekoliko stotina metara, dok su karbonatne naslage maksimalne debqine do 100 m. Mezozoik Skoro polovinu istra`nog prostora pokrivaju trijaske tvorevine, a samo se u ju`nom dijelu nalaze dve mawe mase jurske starosti. Dowi trijas (T1) predstavqaju liskunoviti {kriqci i pje{~ari razli~itog kolorita, kvarcni pje{~ari i konglomerati. U bli`oj okolini pe}ine Ledewa~a, ovi sedimenti su rasprostraweni ju`no i jugoisto~no, na podru~ju Dani~i}i-Skravnik-Kuta. Naj~e{}e su ove stijene u tektonskom kontaktu sa dolomitima i masivnim kre~wacima sredweg trijasa, {to je slu~aj i u bli`oj okolini pe}ine. Fosilni oblici na|eni su u liskunovitim {kriqcima i pje{~arima. Debqina sedimenata je veoma promjenqiva i kre}e se u rasponu od 100-400 m. Sredwi trijas (T2

1) je zastupqen nera{~lawenim sedimentima anizijskog kata, sivim do sme|im, masivnim i bankovitim kre~wacima, rumenkastim kre~wacima sa ro`nacima i dolomiti~nim kre~wacima. Ovi sedimenti, debqine i do 400 metara le`e konkordantno na dowotrijaskim, a rije|e diskordantno na permotrijaskim. Rasprostrawewe ove litolo{ke jedinice je u vidu mawih masa unutar dowotrijaskih sedimenata na potezu Dani~i}i-Skravnik, isto~no i jugozapadno od pe}ine.

Tvorevine nera{~lawenog sredweg i gorweg trijasa (T2,3) prostiru se ju`no od pe}ine Ledewa~a, i u odnosu prema okolnim kartiranim jedinicama naj~e{}e su odvojene krupnim dislokacijama, rasjedima. Predstavqene su kre~wacima, koje izgra|uju slojeviti i bankoviti sivo-sme|i, intenzivno karstifikovani masivni kre~waci. Starost im nije argumentovana, iako su u wima na|eni fosilni ostaci ladinika i

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 10

gorweg trijasa, i to uglavnom ehinidi, krinoidi i cijanofiti. Debqina im se kre}e do 300 m. Jurske tvorevine (J1?) le`e transgresivno na sredwotrijaskim, i pored paleontolo{kih ispitivawa nije sa sigurno{}u odre|ena lijaska starost. Predstavqaju ih laporoviti kre~waci sa ro`nacima, rumenkasti kre~waci i dolomiti, a ukupna debqina ne prelazi 50 metara. Kenozoik Neogen je na ovom podru~ju predstavqen slatkovodnim naslagama miqevinskog basena u okviru koga je i razvijeno prirodno dobro pe}ina Ledewa~a. U sastav miqevinskog basena ulaze sedimenti doweg i sredweg miocena i pliocena, koji su odlagani u dvije jezerske faze. Obod basena ~ine sa sjeverne strane permotrijaski klastiti, i dowotrijaski glinci i pje{~ari, kao i sredwotrijaski kre~waci. Miocen je skoro potpuno razvijen i zapo~iwe bazalnim naslagama akvitanskog kata (M1

1) koje predstavqaju krupnozrni bazalni konglomerati koji prelaze u {qunkovite gline, a mestimice u pje{~are I peskovite laporce. Debqina im je procewena na 80-ak metara. Sedimenti burdigal-heleveta (M1,2), razvijeni su u okviru ~itavog Miqevinskog basena, kao stalni ~lan izme|u bazalne i povlatne zone. U jalovim proslojcima ugqenih slojeva brojni su ostaci slatkovodne faune meku{aca tankih qu{tura, koji se javqaju i u vidu lumakela. Tortonski kat (M2

2) je zastupqen sedrastim kre~wacima, koji su bankoviti do slojeviti. Kre~waci su sivi do sivo`u}kasti, djelom pjeskoviti I glinoviti, debqine do 150 metara. Kvartarni nanosi u okolini pe}ine Ledewa~a su slabo zastupqeni i ~ine ih aluvijalni sedimenti (al) potoka koji ponire u predponor ispred ulaza u pe}inu. Predstavqaju ih {qunkovi, pijeskovi i zavr{ni {qunkovito-pjeskoviti horizont.

* * * Regionalno gledano istra`no podru~je pripada geotektonskoj jedinici – Zona paleozojskih {kriqaca i mezozojskih kre~waka., Neogeni basen Miqevine nalazi se okru`en strukturno facijalnim jedinicama sa sjevera Pra~a-Fo~a, i ju`no i zapadno Lelija-Zelengora-Vu~evo. Miqevinski neogeni basen transgresivno le`i na strukturno facijalnoj jedinici Lelija-Zelengora-Vu~evo, i generalnog je pru`awa istok-zapad. Ispresjecan je brojnim popre~nim rasjedima. REQEF Okolina Miqevine, predstavqa blago brdovito podru~je sa ~ije ju`ne strane se nalazi kawon rijeke Bistrice razvijen na karbonatnom terenu. Prirodno dobro pe}ina Ledewa~a razvijena je na kontaktu neogenog miqeva~kog bazena i sredwo-gorwotrijaskih masivnih kre~waka.

U bli`em okru`ewu pe}ine Ledewa~a isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje bitno odre|uju morfogenetske karakteristike same pe}ine. To su kre~wa~ko brdo Kulina i rje~ica Potok koja ponire ispod ulaza u pe}inu Ledewa~a. Pe}ina Ledewa~a je u stvari nekada{wi ponor rje~ice Potok, koja sada ponire 40 metara sjeverno, ispred ulaza u pe}inu. Jo{ stariji ponor potoka, danas pe}ina Toplica, nalazi se na udaqenosti oko 200 m zapadno od Ledewa~e, na ne{to vi{oj koti od one na kojoj se nalazi pe}ina Ledewa~a. Sva tri ponora su na istoj vertikalnoj ravni ali na razli~itim nivoima zavisno od stadijuma erozije. Na najvi{oj ta~ki je Toplica, Ledewa~a je na sredwoj, a dana{wi ponor na najni`oj. Genetski, ovi ponori, dva fosilna i aktivni vodotoka Potok, ukazuju na proces usecawa rje~ne doline, odnosno vodotoka koji se u raznim epohama spu{tao dubqe, nalaze}i sebi otvore, kroz koje je ispod kre~wa~kog brda Kulina (829 m n.m.) oticao prema Bistrici, lijevoj pritoci Drine. Na pravcu polo`aja sve tri pe}ine nalazi se pokriveni rasjed koji se pru`a sve do rijeke Bistrice.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 11

Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Ledewa~e

Ledewa~a je veoma kratak morfolo{ki i hidrolo{ki centralni dio ve}eg podzemnog sistema kojem speleogenetski gravitira i nekoliko drugih objekata. Spelomorfolo{ki, pe}ina je jednostavna i sastoji se iz glavnog i nekoliko kratkih, sporednih kanala. Podu`ni presek kanala ukazuje da su oni prili~no horizontalni. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi 95 m. Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su slijede}e osnovne cjeline pe}ine Ledewa~e:

Ulaz, Glavni kanal i Sporedni kanali.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 12

U sklopu kre~wa~ke mase, odnosno speleolo{kog sistema kojem pripada, pored pe}ine Ledewa~a ovom pe}inskom sistemu pripadaju i ponor Predponor i pe}ina Toplica. Pe}ina Toplica je suha pe}ina i najdu`a je od pomenutih speleolo{kih objekta (ukupna du`ina 809 m). Podjela pe}inskog sistema na cjeline

U {irem okviru posmatrano, sistem se sastoji iz tri cijeline - pe}ine Ledewa~a, Predponora i pe}ine Toplica. Osim nekoliko radova o crte`ima ispred pe}ine Ledewa~a, o morfolo{kim karakteristikama Ledewa~e, a ni o ostalim objektima ovog jedinstvenog pe}inskog sistema nema publikovanih radova. Opis morfolo{kih odlika pe}ine Ledewa~e prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenih podcjelina:

Ulaz; Glavni kanal; Predponor Ledewa~e.

Iako ovom sistemu pripada i pe}ina Toplica, o woj nema nikakvih podataka, a sprovedenim terenskim istra`ivawama ovaj objekat nije bio obuhva}en. Ulaz Ulaz u pe}inu Ledewa~a nalazi se na zapadnoj strani napu{tene re~ne doline, duboke 8-15 m. Ulaz je okrenut prema istoku u vertikalnoj ravni kre~wa~ke litice ~ija je visina oko 20 m. [irina ulaza je oko 8 m, a visok 1,5 m. U qetnim mjesecima sa ulaznog stropa se formiraju ledenice uslijed procje|ivawa prokapnih voda te mje{awa hladnog vazduha iz pe}ine sa spoqa{wim, toplim vazduhom, na osnovu ~ega je pe}ina i dobila ime Ledewa~a. Glavni kanal Morfolo{ki, glavni kanal predstavqa relativno {irokog kanal, promjewqivog oblika koji dosti`e {irinu i do 10 m. Visina stropa je razli~ita, ali je pe}ina prohodna cijelom du`inom kanala.

U

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 13

U pe}ini nema pe}inskog nakita, {to je razumqivo s obzirom na nekada{wu hidrolo{ku funkciju kanala Ledewa~e. U morfolo{koj evoluciji pe}ina predstavqa drugu zonu karstifikacije, odnosno spu{tawa rje~ice Potok. Prvu zonu predstavqa pe}ina Toplica, udaqena oko 200 m u istoj vertikalnoj ravni, gdje je ranije ponirao tok. Ledewa~a ustvari predstavqa nekada{wi sredwi ponor Potoka koji ponire 40 metara isto~no u 20 m ni`em ponoru. Na kraju glavnog kanala nalazi se malo plitko sifonsko jezero. U vrijeme ki{nih padavina u centralnom dijelu glavnog kanal se sliva voda u vidu maweg slapa. Ne postoje detaqniji morfolo{ki podaci o pe}inskim kanalima. Ukupna du`ina pe}inskih kanala zajedno sa nekoliko sporednih, iznosi oko 95 m. Predponor Ledewa~e, Uvor u usje~eni ponor je velikih dimenzija. Dosti`e visinu i do 15 metara, a {irinu izme|u 5-6 m. Ulazni kanal je u po~etnom dijelu vertikalan, a u dowem dijelu horizontalan sa sifonskim zavr{etkom. Dowi kanali se sastoje od nekoliko mawih kanala od kojih je glavni kanal hidrolo{ki aktivan. U unutra{wosti se nalazi i mawi vodopad. Podzemni tok oti~e, prema istra`ivawima S.D. Ursus spelaeus (Fo~a), ispod brda Kulina (829 m n.v.) prema rijeci Bistrica. Arheolo{ka istra`ivawa okoline pe}ine Ledewa~a Otkri}e crte`a sredinom sedamdesetih godina 20. vijeka na stijenama ispred ulaza u pe}inu Ledewa~a zainterosaovalo je istori~are umjetnosti i arheologe za ovaj lokalitet. Do tada, su pe}inski crte`i bili otkriveni samo kod nekoliko pe}ina Bosne i Hercegovine. Posebno je bilo interesantno istra`ivawe zna~ewa tajanstvenih crte`a, kakvi do tada nisu prona|eni na ovim podru~jima. Rezultati arheolo{kih iskopavawa Sonda`na iskopavawa na sjevernom rubu uskog, visokom stijenom ograni~enog ulaza u pe}inu Ledewa~a obavio je ^ovi}, B., 1978. godine. Ciq ovih arheolo{kih iskopavawa je bio da se otkriju eventualni tragovi boravka praistorijskog ~ovjeka na ovom prostoru, {to bi moglo poslu`iti kao orijentacija za bli`e kulturno i hronolo{ko odre|ivawe crte`a na stijenama ispred ulaza u pe}inu. Tada su iskopane dvije sonde. Sonda 1, veli~ine 4H2 m locirana je tako da zahvata prostor neposredno ispod grupe crte`a C. U sondi je samo u tre}em sloju prona|en kulturni sloj sa sitnijim odlomcim keramike i ne{to izgorenog (ugqenisanog) drveta. Sonda 2, veli~ine 3H2 m bila je locirana ne{to zapadnije, bli`e ulazu u pe}inu, ispred grupe crte`a B. Kao i u prvoj sondi, u sloju 3 su prona|eni ostaci nagorjelog drveta izme|u kamewa, {to ukazuje da u stratigrafskom pogledu odgovara sloju 3 iz prve sonde. Drugih nalaza nije bilo. Arheolo{kim iskopavawima otkrveni su tragovi boravka praistorijskog ~ovjeka na prostoru ispred ulaza u pe}inu Ledewa~a. Kako su prona|eni dosta malobrojni odlomci keramike i ne{to ugqenisanog drveta, dok `ivotiwske kosti gotovo u potpunosti nedostaju, malo je vjerovatno da je na ovom prostoru bilo neko praistorijsko naseqe. Vjerovatnije je da se radi o privremenim ili povremenim kratkotrajnim boravcima ~ovjeka. Kerami~ki nalazi su na osnovu oblika i fakture samo okvirno hronolo{ki odre|eni, u kasni eneolit ili rano bronzano doba. Crte`i Crte`i ispred pe}ine Ledewa~a skoncentrisani su na tri panoa. Nalaze se sa sjeverne i ju`ne strane ulaza i te{ko su uo~qivi. Svi crte`i su ra|eni tehnikom punktirawa i gravirawa linija, usijecawem linija ili punktirawem grupa sitnih ta~kica. Zarezi linija su uglavnom tanki, debqine 1-4 mm, duboki do 1,5 mm. Ta~kice su ne{to ve}e, od 3-5 mm, a pribli`no su toliko i duboke. Prilikom izbora povr{ina za crte`e qudi koji su ih radili vodili su ra~una da povr{ine ne kisnu, niti da se kvase procije|ewem padavina.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 14

Crte`i se nalaze na razli~itim visinama, vertikalno zasje~enih stijena-negdje po~iwu od tla, a poneki dosti`u visinu i do 2,30 m. Ipak ve}ina crte`a se nalazi na visini dohvata ~ovjeka, od 40-120 cm. Primje}uje se da su za oslikavawe crte`a kori{tene ravne i glatke povr{ine. Vremenom su ove povr{ine dodatno ugla~ane. Povr{ine sa crte`ima u ovom elaboratu opisane su prema podjeli panoa koju je dao Kajmakovi}, (1976.).

Pano-A Crte`i na prvom panou nalaze se na sjevernoj strani, neposredno uz ulaz u pe}inu. Oni su najni`e oslikani, tako da dowi dijelovi doti~u pod ulaza koji je pokriven |ubretom i lomqenim kamenom. Oslikana povr{ina crte`ima je visine oko 60 cm. To je najmawa grupa crte`a, a elementi koje uo~avamo na ovom panou su najsirima{niji. Od oblika primje}uju se paravougaonik, mali slon ili mamut i ta~kice. Pano –B Crte`i na ovom panou predstavqaju najbogatiju grupu crte`a koja se nalaze sa ju`ne strane ulaza, na udaqenosti od 3 metra. Grupe ta~kica po~iwu neposredno iznad tla, dok se pojedini motivi nalaze i na visinama preko 2 metra. Bogatstvo oblika, wihova koli~ina i kvalitet izrade upu}uju da je ovo glavni, centrlani dekorativni pano likovnog sistema Ledewa~a. Na panou se nalazi mno{tvo oblika, znakova i detaqa od kojih se neki ponavqaju. Ponegdje se vidi po nekoliko slojeva crte`a na jednoj uskoj povr{ini {to je znak da je stijenu ukra{avalo vi{e qudi u razli~itim vremenima. O~igledno je da su oni ipak plod jedne epohe, jedne kulture, jer odi{u jedinstvenim stilskim izrazom, imaju istu likovnu ideju i jedinstveni tehni~ki postupak. Od oblika, naj~e{}e se javqaju uspravni pravougaonici sa o{trim vrhovima i grupe ta~kica, a zatim kru`ni oblici razli~itih veli~ina. Ve}ina ta~kica se nalazi unutra razli~itih formi, ali se dobar dio wih nalazi samostalno. Pano-C Ova grupa gravura se nalazi sa ju`ne strane ulaza, i udaqena 6,70 m. Izme|u panoa B i C rastojawe je 4,15 cm. Povr{ina ove stijene je najneravnija, a gravirani crte`i su ne{to konfuzniji, nejasniji i sadr`ajno siroma{niji. I ovdje se sre}u neki znakovi koji se nalaze na panou B, grupe rupica, trapezoidni i romboidni oblici, paralelne linije cik-cak i mno{tvo drugih gravira nejasne likovne ideje. Tuma~ewa crte`a Postoje razli~ita tuma~ewa crte`a na stijenama pe}ine Ledewa~a. Istra`iva~i tih crte`a, Kajmakovi} i Basler, razmatraju uglavnom zna~ewe poqa sa ta~kicama i oblicima prikazanim na najve}oj povr{ini. Kajmakovi} (1976.) smatra da su to alatke, neka vrsta dlijeta, a Basler (1980.) u tim oblicima vidi faluse, na osnovu ~ega je zakqu~io da je pe}ina vjerovatno slu`ila za neke obrede plodnosti.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 15

Mulaomerovi}, speleoarheolog amater u nekim novijim radovima (1997) zakqu~uje da su pravougaonici ustvari pojednostvaqeni qudski likovi na kojim se vide osnovne crte lica, o~i i usta. Tako|e, linije koje presjecaju paravogugaonike po mi{qewu Mulaomerovi}a su prikazi detaqa odje}e, neke vrste pokriva~a kojim su bili pokriveni, {to upu}uje na neko hladnije vrijeme kada su bili nacrtani, mo`da po~etak `eqeznog doba (Mulaomerovi}, 1992).

^OVJEK I PRIRODA

Uvidom u stawe na terenu, i neposredno okru`ewe prirodnog dobra konstatovani su fizi~ki i drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti . Neposredna okolina pe}ine Ledewa~a zahva}ena je antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede. U u`oj zoni pe}ine, primje}eni su direktni uticaji ~ovjeka. Ulazni pristup u pe}inu pregra|en je suhozidom koji su podigli mje{tani da bi onemogu}ili ulazak stoci u qetnim mjesecima u unutra{wost pe}ine. Crte`i na panou-A ispred pe}ine Ledewa~a o{te}eni su djelomi~no savremenim grafitima, urezivawem minijaturne glave ~ovjeka u profilu na le|a surla{a. Iznijeto stawe nije mnogo naru{ilo prirodne vrijednosti pe}ine Ledewa~a, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra, a posebno konzervacije crte`a.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 16

III VREDNOVAWE

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 17

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pe}ina Ledewa~a predstavqa podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, odnosno suhu pe}inu. Odlikuju je prostran, {irok kanal siroma{an pe}inskim nakitom, i ispred ulaza u pe}inu ugravirani crte`i, najqep{i do sada prona|eni ispred ili u nekoj od pe}ina Republike Srpske. Po rezultatima arheolo{kih istra`ivawa, poti~u najvjerovatnije iz perioda Bronzanog doba. Pe}ina je interesantna i po tome {to predstavqa prostor nekada{weg boravqewa praistorijskih qudi. Cijene}i pomenuti skup vrijednosti, pe}ina je uvr{tena kao objekat koji predstavqa arheolo{ko geonasqe|e1 u Inventaru objekata geonasqe|a Republike Srpske.

Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Ledewa~a daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao:

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glanih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra

u okviru grupe srodnih pojava,

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

Raznolikost - izra`ena bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih,

prirodnih pojava i procesa,

Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre\enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota

prirodnog dobra. Ispuwenost uslova za za{titu ocewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~ko-rekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Ozbiqan problem pri valorizaciji su predstavqala i malobrojna prethodna istra`ivawa, tako da je valorizacija vr{ena na osnovu vi{egodi{wih terenskih iskustava autora. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Ledewa~a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije postojalo je i drugih problema, a jedan od va`nijih je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrijednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Ledewa~a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume.

1 Geonasqe|e ~ine sve geolo{ke, geomorfolo{ke, pedolo{ke i dijelom arheolo{ke vrijednosti nastale u toku formirawa litosfere, wenog morfolo{kog uobli~avawa i me|uzavisnosti prirode i qudskih kultura, koje zbog izuzetnog nau~nog zna~aja, predstavqaju i dio kulturnog nasqe|a, te kao jedinstveno geonasqe|e Evrope i svijeta, moraju biti posebna briga svih dru{tvenih ~inilaca (iz Deklaracije o geonasqe|u Srbije, 1995).

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 18

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina Ledewa~a po svojim stvorenim vrijednostima, materijalnim dokazima qudi Bronzanog doba, predstavqa raznovrsnost geodiverziteta i spoj qudske kulture, te spada u petnaest najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri odboru za Inventar geonasle|a Nacionalnog savjeta za geonasqe|e Republike Srpske. Kao pojedina~ni objekti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su:

Ulaz; Glavni kanal; Predponor Ledewa~e. Grupe crte`a na ulazu u pe}inu Pe}ina Toplica.

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ina Ledewa~a po zastupqenim prirodnim komponentama. Izvornost Pe}ina Ledewa~a je potpuno sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje drugi stadijum razvoja kra{kog procesa. Materijalni dokazi qudi iz Bronzanog doba su o~uvani u izvornom obliku i tragovi skrnavqewa su zanemarqivi. Antropogenim aktivnostima onemogu}en je slobodan pristup `ivotiwama, a tako|e su poboq{ani i pristupni putevi objektu. Ovim antropogenim aktivnostima nije izmijewen ni jedan prirodni atribut te prirodno dobro iskazuje izvornost u potpunosti. Reprezentativnost Reprezentativnost pe}ine Ledewa~a i izdvojenog predjela ogleda se u:

jedinstvenosti skupa spelomorfolo{kih obiqe`ja; me|uzavisnosti prirode i qudske kulture Bronzanog doba; crte`ima kao materijalnim dokazima jedinstvene vrijednosti; jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je pe}ina Ledewa~a

svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi", koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geoarheonasqe|e, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine Ledewa~a izuzetno. Raznolikost Spomenik prirode pe}ina Ledewa~a pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obeqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 19

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledei~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti pe}ine Ledewa~a u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite. Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Ledewa~a se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predionoj raznolikosti nenaru{nosti predionog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predjela i pored posje}enosti i relativno dobre pristupa~nosti objektu. PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe}e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe}a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine Ledewa~a po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe pe}ine Ledewa~a u zna~ajna prirodna dobra, odnosno prirodna dobra- úúú kategorija.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 20

IV KONCEPT ZA[TITE

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 21

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Ledewa~a" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na:

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude objekat geonasqe|a regionalnog zna~aja. CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti:

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz:

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala,

ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbije|uju pripremu podru~ja,

logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima. Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III, "Upravqawe podrazumijeva:

za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i

aktivnosti; o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili

marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija;

podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice;

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 22

o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih

aktivnosti; mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim

kvalitetima podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj

dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i

doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije pe}ine Ledewa~a kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~nu ure|enost i ve}inom stihijsku prepu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su:

• obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima;

• konzervacija sve tri grupe crte`a na ulaznom dijelu pe}ine;

• postavqawe matalne re{etkaste kapije na ulaz u pe}inu, koja bi omogu}avala nesmetani prolazak slijepih mi{eva;

• pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca; Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa pe}ine Ledewa~a podrazumijeva organizovawe slijede}e radove:

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa du` speleolo{kog sistema; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; hidrogeolo{kih istra`ivawa; paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini; istra`ivawe pe}inske faune detaqna arheolo{ka istra`ivawa.

Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine Ledewa~a i planove ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom. PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine Ledewa~a u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Ledewa~a". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu Ledewa~a i predponor koji predstavqaju jedinstvenu morfolo{ku i hidrolo{ku cjelinu. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao zna~ajno prirodno dobro dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 23

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine Ledewa~a predla`e se i predponor, pe}ina Toplica kao i prostor u wihovoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Budaw, Skup{tine op{tine Fo~a, prikazane na prilozima 3 i 4. RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina Ledewa~a" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano pretpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Ledewa~a", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Ledewa~a", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mere se propisuju:

⇒ Nau~na istra`ivawa;

⇒ Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu.

⇒ Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije.

⇒ Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode.

⇒ Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene.

⇒ Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe.

⇒ Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gde se naru{ava ambijentalna cjelina.

⇒ Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 24

* * *

Na podru~ju Spomenika prirode pe}ina Ledewa~a, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se:

⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu.

⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine.

⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju.

⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline.

⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca.

⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata.

⇒ Prosijecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja.

⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila.

⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija.

⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i Staraoca;

⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka.

⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa ribwaka.

⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada.

⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta.

⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva.

⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama.

⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe.

⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama.

⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela.

⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka.

⇒ Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta.

⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta.

⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija.

⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 25

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine Ledewa~a za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina Ledewa~a" odredi Skup{tina op{tine Fo~a. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora. FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbijediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namjenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa. SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i re{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: 1. Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi

podrazumijevalo izradu slijede}ih dokumenata: - sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; - prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih

dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Miqevine. 2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva:

- utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata;

- uspostavqawe katastra instalacija; - revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim

povr{inama. 3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to:

- formirawe slu`be nadzora; - organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz

urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; - u saradwi sa Republi~kim zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog

nasqe|a i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, i drugo.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

26

V PRILOZI

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Polo`aj pe}ine Ledewa~a 1:100 000 (Topografska karta l. Gora`de, 1971)

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4818,1800 N Y – 6554,600 E Nadmorska visina 600 m

Prilog 1

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Polo`aj Pe}ine Ledewa~a 1:25 000 (Topografska karta, list Gora`de 3-4)

Spomenik prirode pe}ina Ledewa~a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4819,88 N Y – 6554,55 E Nadmorska visina 600 m

Prilog 2

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Budaw, broj plana 7

Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Fo~a

Prilog 3

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Popis i povr{ine katastarskih parcela

broj ~estice

povr{ina (m2)

1020 52 032

1021 13 532

1022 5 528

1023 6 247

1024 8 303

1025 20 138

1026 13 113

dio ~estice 1184 35 132

dio ~estice 1203 1 190

dio ~estice 2445 33 389

dio ~estice 2479 1 687

dio ~estice 401 1 250

Prilog 4

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite

Prilog 5

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a

SPOMENIK PRIRODE PE]INA LEDEWA^A

Geolo{ka karta podru~ja Miqevine 1:100 000 (OGK L. Fo~a K 34-14, 1982)

Legenda

Aluvijum Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana

[qunkovi, pijeskovi i konglomerati

Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Sedrasti kre~waci (torton) Osa sinklinale

Ugaq, gline, laporci i pje{~ari (burdigal-helvet)

Osmatran rasjed

Bazalni konglomerati, {qunkovi, gline i laporci (akvitan)

Pokriven rasjed

Laporoviti kre~waci s ro`wa-cima, kre~waci, dolomiti (lijas)

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Masivni kre~waci (nori~ki kat) UI Izdanci mrkog ugqa

Dolomiti (anizi~ki kat) Jamski rad: aktivan

Liskunoviti {kriqci i pje{~ari, kvarcni pje{~ari

Polo`aj pe}ine

Prilog 6

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 33

Napomena: Pe}ina Ledewa~a nije speleolo{ki snimqena te zbog toga ne posjedujemo ni plan ni profil pe}ine. Nakon speleolo{kog snimawa pe}ine plan i profil pe}ine }e se uvrstiti u dokumentaciju.

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode Pe}ina Ledewa~a 34

L

ITERATURA

Basler, \. (1980): Pe}inski crte`i u isto~noj Bosni.- Na{ kr{, 8, Sarajevo Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.-Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, Kajmakovi}, Z. (1976): Praistorijski crte`i ispred pe}ine Ledewa~e.- Gorwe Podriwe u doba Kosa~a, III, Sarajevo Mulaomerovi}, J. (1997): O svetome bosanskome podzemqu.- Na{ kr{, 30, Sarajevo Mulaomerovi}, J. (1992): Pe}inski crte`i i gravure kod nas.- Zbornk Prvog simpozijuma o za{titi karsta, ASAK, Beograd Kova~ Z., ured. :Katastar speleolo{kih objekata i arhiva Speleolo{kog dru{tva “Ursus spelaeus“ Srbiwe/Fo~a

Buzaqko,R., Pami},J., (1982), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu SFRJ, 1:100 000 list Fo~a K 34-14, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Buzaqko,R., Pami},J., (1982), Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100 000., list Fo~a, K 34-14, Savezni geolo{ki zavod, Beograd