PARTIE I UGRUPOWANIA CHADECKIE W POLSCE PO 1989 …cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element... · 3. partie reprezentuj„ce interesy spo‡ecznoœci katolickiej i pro-testanckiej2.

Tomasz Bojarowicz

PARTIE I UGRUPOWANIACHADECKIE W POLSCE PO 1989 ROKU

CHRISTIAN DEMOCRATIC PARTIESAND GROUPS IN POLAND AFTER 1989

Forum Politologiczne � Tom 14INP UWM Olsztyn 2012

W demokracjach zachodnich od XIX wieku funkcjonuj¹ partiechrze�cijañsko-demokratyczne (chadeckie), które przesz³y transfor-macjê ideologiczn¹ po 1945 roku1. Mo¿na wyró¿niæ trzy podstawowekategorie ugrupowañ chadeckich:

1. partie o rodowodzie katolickim,2. partie wywodz¹ce siê z protestantyzmu,3. partie reprezentuj¹ce interesy spo³eczno�ci katolickiej i pro-

testanckiej2.Przyk³adami partii katolickich s¹ w³oskie: Partia Demokracji

Chrze�cijañskiej (DC)3, W³oska Partia Ludowa (PPI) dzia³aj¹caw latach 1994�20024 oraz Austriacka Partia Ludowa (ÕVP). Partieprotestanckie to m.in. holenderskie: Reformowane Stowarzyszenie

1 R. Herbut, Rodziny partii politycznych, w: Demokracje zachodnioeuropej-skie, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wroc³aw 1997, s. 111.

2 Ibidem.3 G³ówne ugrupowanie w³oskiej sceny politycznej po II wojnie �wiatowej,

wielokrotnie tworz¹ce koalicje rz¹dz¹ce. W 1994 r. zosta³o rozwi¹zane w wynikuskandalu korupcyjnego.

4 W 2000 r. wesz³a w sk³ad koalicji chadecko-liberalnej pod nazw¹ Marghe-rita (Stokrotka). Po przekszta³ceniu Margherity w jednolit¹ partiê PPI zakoñ-czy³a swoj¹ dzia³alno�æ.

296 Tomasz Bojarowicz

Polityczne (GVP) oraz Reformatorska Federacja Polityczna (RPF)5.Partiami o charakterze miêdzywyznaniowym (miêdzykonfesjonal-nym), grupuj¹cymi zarówno katolików, jak i protestantów s¹ nie-miecka Unia Chrze�cijañsko-Demokratyczna (CDU) oraz holender-ski Apel Chrze�cijañsko-Demokratyczny (CDA).

W za³o¿eniach partii chadeckich akcentuje siê przede wszystkimzasady spo³ecznej gospodarki wolnorynkowej oraz warto�ci chrze�ci-jañskie6 oparte na zasadach neotomizmu i personalizmu7. Jedn¹z cech charakterystycznych partii chadeckich jest odwo³ywanie siêdo warto�ci chrze�cijañskich przy jednoczesnym odcinaniu siê odbezpo�rednich zwi¹zków z hierarchi¹ ko�cieln¹8.

Partie chadeckie wykazuj¹ siê du¿ym stopniem relewancji poli-tycznej, wynika to z ich pozycji w systemie politycznym, a g³ówniezajmowanego po³o¿enia w przestrzeni rywalizacji politycznej. Partiechadeckie s¹ zdolne do wchodzenia zarówno w koalicje z partiamilewicowymi, jak i liberalnymi: �[...] Stabilne i trwa³e poparcie elek-toratu, proporcjonalny udzia³ w rz¹dach i osobliwa umiejêtno�æ od-grywania centralnej roli tak w koalicjach centroprawicowych, jaki centrolewicowych pozwalaj¹ chrze�cijañskiej demokracji wywieraæznaczny wp³yw na oficjalne decyzje rz¹dowe [...]�9.

W swoich programach partie chadeckie zwracaj¹ szczególn¹uwagê na cz³owieka i jego godno�æ oraz na kategoriê �wspólnegodobra�, przeciwstawiaj¹c siê jednocze�nie nadmiernemu indywi-dualizmowi, jak i elementom socjalistycznym10.

5 W 2000 r. obie partie po³¹czy³y siê tworz¹c Uniê Chrze�cijañsk¹ (ChU).6 K. A. Wojtaszczyk, Pañstwo wspó³czesne, w: Spo³eczeñstwo i polityka. Zarys

wyk³adu, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2001, s. 325; M. Sobo-lewski, Partie i systemy partyjne �wiata kapitalistycznego, Warszawa 1974, s. 192.

7 K. A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w pañstwie demokratycznym, War-szawa 1998, s. 51.

8 M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne �wiata kapitalistycznego, s. 192.9 C. Clemens, Chrze�cijañska Demokracja. Ró¿ne dymensje wspó³czesnego

ruchu, Gliwice 1991, s. 30-31.10 A. Oostlander, Polityka wynikaj¹ca z chrze�cijañskiej demokracji, w: Trady-

cja i czas obecny starañ o doktrynê chrze�cijañsko-demokratyczn¹, Gliwice 1992, s. 36.

297Partie i ugrupowania chadeckie w Polsce po 1989 roku

Wspó³czesne partie chadeckie nie s¹ ��wieckim ramieniem Ko-�cio³a� ani nie maj¹ charakteru wyznaniowego. Inspiruj¹ siê wpraw-dzie warto�ciami chrze�cijañskimi oraz zasadami wyp³ywaj¹cymiz etyki chrze�cijañskiej, ale jednoznacznie rozdzielaj¹ sferê politykiod religii11.

Nurt chrze�cijañsko-demokratyczny swoj¹ obecno�æ w polskimsystemie partyjnym zaznaczy³ poprzez dzia³alno�æ m.in. Partii Chrze-�cijañskich Demokratów, Polskiego Porozumienia Chrze�cijañskichDemokratów, Chrze�cijañsko-Demokratycznego Stronnictwa Pracyoraz Porozumienia Centrum. Odgrywa³ istotn¹ rolê w latach 90. XXwieku, politycy tej opcji wspó³tworzyli rz¹dy Hanny Suchockieji Jerzego Buzka.

Korzenie polskich partii i ugrupowañ chrze�cijañskich siêgaj¹okresu miêdzywojennego. Pomimo tego, ¿e II Rzeczpospolita by³apañstwem o wiêkszo�ci katolickiej, a Ko�ció³ katolicki zajmowa³ istot-ne miejsce w ¿yciu spo³ecznym, chrze�cijañska demokracja by³augrupowaniem s³abym, bez szerszego zaplecza12. Jedn¹ z prób uza-sadnienia braku jednolitej formacji chadeckiej jest stwierdzenie, ¿ewiêkszo�æ formacji funkcjonuj¹cych na polskiej scenie politycznejokresu miêdzywojennego odwo³ywa³a siê do katolickiej nauki spo-³ecznej, a w zwi¹zku z tym nie ma konieczno�ci powo³ywania odrêb-nego ugrupowania chadeckiego13. Dopiero w 1937 roku powsta³oStronnictwo Pracy (SP) � jednolita partia chrze�cijañsko-demokra-tyczna, skupiaj¹ca rozproszone �rodowiska chadeckie.

Po II wojnie �wiatowej próbowano reaktywowaæ nurt chadeckiw Polsce. Jednak odradzaj¹ce siê SP by³o stopniowo opanowywaneprzez o�rodki lojalne wobec w³adz komunistycznych. Wskutek tych

11 E. Olszewski, Doktryna i ruch polityczny chrze�cijañskiej demokracji, w:Chrze�cijañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, red. K. Krzywicka, E. Ol-szewski, Lublin 1999, s. 14.

12 B. Krzywob³ocka, Chadecja 1918-1937, Warszawa 1974, s. 8.13 Por. M. Go³o�, Wspó³czesne partie chadeckie w Polsce, w: Chrze�cijañska

demokracja we wspó³czesnym �wiecie, s. 252.


dzia³añ oraz represji wobec dzia³aczy odmawiaj¹cych wspó³pracyz komunistami, misja reaktywacji partii chadeckiej zakoñczy³a siêfiaskiem. SP zakoñczy³o dzia³alno�æ wraz z przej�ciem tzw. frakcjiugodowej Zygmunta Felczaka i Feliksa Widy-Wirskiego do Stronnic-twa Demokratycznego14.

Zmiany ustrojowe w Polsce, zapocz¹tkowane w 1989 roku otwo-rzy³y mo¿liwo�æ powstawania partii politycznych. W okresie trans-formacji ustrojowej powsta³o kilka partii, które mo¿na okre�liæ jakougrupowania chrze�cijañsko-demokratyczne. Ruch chrze�cijañsko-demokratyczny w Polsce po 1989 roku by³ zró¿nicowany i sfragmen-taryzowany, w ramach tego ruchu funkcjonowa³y partie lewicowe(np. Unia Chrze�cijañsko-Spo³eczna �Akcja Ekumeniczna�)15 i pra-wicowe (PChD, PC). Funkcjonowanie formacji chadeckich o charak-terze lewicowym wynika z faktu dzia³alno�ci w okresie PRL organi-zacji katolików �wieckich, uczestnicz¹cych w ¿yciu politycznym PRL,�moralnie sankcjonuj¹cych re¿im�16. Czê�æ z tych organizacji, nieodcinaj¹c siê od przesz³o�ci, przekszta³ci³o siê w organizacje okre�la-j¹ce siê jako �centrolewicowy ruch chrze�cijañski�.

W�ród chadeckich partii prawicowych nale¿y przede wszystkimwymieniæ formacje, które jednoznacznie okre�la³y siê jako spadko-bierczynie przedwojennych formacji chrze�cijañsko-narodowych. Re-aktywacja w lutym 1989 roku Stronnictwa Pracy, które okre�li³o siêjako formacja kontynuuj¹ca dzia³alno�æ przedwojennego Stronnic-twa Pracy (SP) to jeden z niewielu przypadków odnowienia dzia³al-no�ci partii prawicowej po 1989 roku SP powsta³o w 1937 rokuz po³¹czenia ugrupowañ chrze�cijañsko-demokratycznych: Narodo-wej Partii Robotniczej (NPR), Polskiego Stronnictwa Chrze�cijañ-

14 Zob. J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944�1950, Lublin 1997, s. 173�196.15 Powsta³a z przekszta³cenia Chrze�cijañskiego Stowarzyszenia Spo³ecz-

nego � organizacji katolików �wieckich dzia³aj¹cej w okresie PRL.16 K. A. Paszkiewicz, Unia Chrze�cijañsko-Spo³eczna �Akcja Ekumenicz-

na�, w: Partie i koalicje III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wroc³aw2004, s. 189.


skiej Demokracji (PSChD), Stronnictwa Narodowego (SN), PolskiejPartii Narodowo-Radykalnej (PPNR) oraz grup dzia³aczy Zwi¹zkuHallerczyków pod przewodnictwem Wojciecha Korfantego. W okre-sie II wojny �wiatowej funkcjonowa³o jako konspiracyjna organiza-cja �Unia�, w 1945 roku SP podjê³o jawn¹ dzia³alno�æ pod przewod-nictwem Karola Popiela. Wskutek niemo¿liwo�ci demokratycznegodzia³ania, zawiesi³o swoj¹ dzia³alno�æ w lipcu 1946 roku17.

Zmiana ustroju politycznego umo¿liwi³a reaktywacjê istniej¹-cych wcze�niej partii i ugrupowañ. 12 lutego 1989 roku seniorzy SPwznowili dzia³alno�æ stronnictwa, do wyborów w czerwcu 1989 rokudzia³aj¹cego nielegalnie. Prezesem SP zosta³ mec. W³adys³aw Si³a-Nowicki. Dwuetapowy III Kongres Stronnictwa (kwiecieñ-czerwiec1989) zmieni³ nazwê ugrupowania na Chrze�cijañsko-Demokratycz-ne Stronnictwo Pracy (ChDSP). ChDSP by³o cz³onkiem �wiatowejUnii Chrze�cijañsko-Demokratycznej. W. Si³a-Nowicki by³ wicepre-zydentem tej organizacji, sekretarz generalny ChDSP Stanis³awGebhardt pe³ni³ funkcjê wiceprezydenta Chrze�cijañsko-Demokra-tycznej Unii �rodkowo-Europejskiej.

24 pa�dziernika 1990 roku z ChDSP wyodrêbni³o siê Chrze�ci-jañsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy �Zjednoczenie� (ChDSP�Z�),którego prezesem honorowym zosta³ Konrad Sienkiewicz, w 1945roku wybrany na sekretarza generalnego SP18. Do czo³owych dzia-³aczy ChDSP �Z� nale¿eli Janusz Zab³ocki, Ryszard Bender orazWac³aw Auleytner. Wszyscy wcze�niej wchodzili w sk³ad PolskiegoZwi¹zku Katolików �wieckich19, w okresie PRL-u byli pos³ami naSejm, reprezentuj¹cymi ko³o poselskie �Znak�.

W lutym 1994 roku na VI Kongresie Zjednoczeniowym w �re-mie Chrze�cijañsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy oraz partia

17 Zob. J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944�1950, s. 173�196.18 Chrze�cijañsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, w: Partie i ugrupowa-

nia polityczne. Vademecum, Warszawa 1991, s. 16.19 Polski Zwi¹zek Katolików �wieckich � koncesjonowane ugrupowanie ka-

tolickie, dzia³aj¹ce w okresie PRL-u, reprezentowane w Sejmie.


o nazwie Chrze�cijañska Demokracja po³¹czy³y siê tworz¹c ugrupo-wanie Chrze�cijañska Demokracja-Stronnictwo Pracy20, jej preze-sem zosta³ Tomasz Jackowski. Formacja odwo³ywa³a siê do tradycjiPolskiego Stronnictwa Chrze�cijañskiej Demokracji, Zwi¹zku Hal-lerczyków, SP oraz innych organizacji chadeckich.

W 1991 roku ChDSP wraz z Chrze�cijañsk¹ Parti¹ Pracy orazPolskim Forum Chrze�cijañsko-Demokratycznym utworzy³o koalicjêwyborcz¹ pod nazw¹ Chrze�cijañska Demokracja, która zdoby³a5 mandatów poselskich21. W 1993 roku Chrze�cijañsko Demokra-tyczne Stronnictwo Pracy wchodzi³o w sk³ad koalicji PC-Zjednocze-nie Polskie, nie uzyskuj¹c ¿adnego mandatu poselskiego. W 1997roku Chrze�cijañska Demokracja - Stronnictwo Pracy wesz³a w sk³adAWS, zdobywaj¹c jeden mandat poselski. Formacja ta zakoñczy³adzia³alno�æ w 2000 roku ³¹cz¹c siê z SKL22.

Po roku 1989 powsta³y tak¿e nowe formacje, które akcentowa³yidee charakterystyczne dla ruchu chadeckiego, odwo³uj¹c siê raczejdo tradycji europejskiej chrze�cijañskiej demokracji. W grudniu 1990roku w Poznaniu z inicjatywy pos³ów Ko³a Demokratów Chrze�ci-jañskich Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego oraz dzia³aczychadeckich z Wielkopolski utworzono Partiê Chrze�cijañskich De-mokratów (PChD). Formacja okre�la³a siê jako ugrupowanie odwo-³uj¹ce siê do warto�ci chrze�cijañskich, spo³ecznej nauki Ko�cio³akatolickiego oraz tradycji europejskiej chrze�cijañskiej demokracji.Ugrupowanie wchodzi³o w sk³ad AWS, a w 1999 roku wraz z PC,AWS oraz RdR utworzy³o now¹ partiê pod nazw¹ PorozumieniePolskich Chrze�cijañskich Demokratów (PPChD)23.

20 Polskie partie polityczne. Charakterystyki. Dokumenty, red. K. A. Pasz-kiewicz, Wroc³aw 1996, s. 22.

21 Jednak ChDSP przypad³ tylko jeden mandat poselski.22 Alians ten �wiadczy o przeplataniu siê nurtów: chadeckiego i konserwa-

tywnego w Polsce po 1989 r.23 M. Go³o�, Wspó³czesne partie chadeckie w Polsce, w: Chrze�cijañska de-

mokracja we wspó³czesnym �wiecie, s. 259.


Na pocz¹tku transformacji do miana partii chadeckiej aspirowa-³o PC24, które pocz¹tkowo stanowi³o lu�n¹ federacjê ró¿nych orien-tacji politycznych i opiera³o siê na trzech frakcjach: ludowej repre-zentowanej przez Polskie Stronnictwo Ludowe �Miko³ajczykowskie�(PSL �M�) i Polskie Stronnictwo Ludowe �Solidarno�æ� (PSL �S�),liberalnej reprezentowanej przez KLD oraz chadeckiej25. W marcu1991 roku dosz³o do przekszta³cenia PC w jednolit¹ partiê. Wówczasugrupowanie to opu�ci³y: PSL �M�, PSL �S� oraz KLD. Zdaniem czê�cibadaczy, w wyniku tego przeobra¿enia PC sta³o siê parti¹ o orientacjichadeckiej26. PC utworzyli przedstawiciele ró¿nych �rodowisk i orien-tacji, których ³¹czyæ mia³ etos �Solidarno�ci� oraz �[...] odwo³anie siêdo etyki warto�ci chrze�cijañskich [...]�27. Przywódcy PC w 2001 rokuza³o¿yli PiS, ugrupowanie o charakterze konserwatywnym, podkre-�laj¹ce przywi¹zanie do idei chrze�cijañsko-demokratycznych28.

Swoj¹ to¿samo�æ chrze�cijañsko-demokratyczn¹ podkre�la³a tak¿ePartia Centrum, która funkcjonowa³a w �wiadomo�ci spo³eczeñstwajako �partia Zbigniewa Religi�. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e Religa tylkow krótkim okresie czasu pe³ni³ funkcjê przewodnicz¹cego29. Nie-mniej jednak, by³ on kreowany na lidera Partii Centrum i kandyda-ta na urz¹d prezydenta RP.

Do nurtu chrze�cijañsko-demokratycznego nale¿y tak¿e zaliczyæformacje tzw. prawicy ch³opskiej: Polskie Stronnictwo Ludowe-Poro-zumienie Ludowe, PSL �S� oraz Stronnictwo Ludowo Chrze�cijañ-skie Ugrupowania te, wywodz¹ce siê z ch³opskich �rodowisk opozy-

24 S. Gebethner, Partie przed wyborami parlamentarnymi 1997 r., w: Wy-bory �97. Partie i programy wyborcze, Warszawa 1997, s. 25.

25 W. Jednaka, Partie polityczne wybranych pañstw Europy �rodkowo-Wschodniej, w: Demokracje Europy �rodkowo-Wschodniej w perspektywie porów-nawczej, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wroc³aw 1998, s. 123.

26 K. A. Paszkiewicz, Porozumienie Centrum, w: Partie i koalicje III Rze-czypospolitej, s. 31.

27 Deklaracja Porozumienia Centrum z dnia 12 maja 1990 r., TygodnikSolidarno�æ 20(1990).

28 P. £y¿wa, My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP, Toruñ2003, s. 124.


cyjnych, poza ideami agrarnymi akcentowa³y przywi¹zanie do war-to�ci chrze�cijañskich i konserwatywnych, uczestniczy³y w formowa-niu rz¹dów centroprawicowych oraz wielokrotnie wchodzi³yw sk³ad koalicji prawicowych.

Niektórzy badacze tak¿e Akcjê Wyborcz¹ �Solidarno�æ� okre�lilijako �[...] ugrupowanie o wyra�nie chadeckiej orientacji, które silnie[...] akcentuje interesy ludzi wierz¹cych i wyra¿a interesy ludzisk³onnych do katolickiego fundamentalizmu (postulat prymatu pra-wa natury i stanowisko w sprawie ochrony ¿ycia od poczêcia donaturalnej �mierci [...]�30. Wydaje siê to przyporz¹dkowanie zbytdaleko id¹ce, poniewa¿ AWS by³a skomplikowan¹ wielonurtow¹koalicj¹, w której chadecy stanowili tylko pewn¹ grupê.

Postanowi³a ona wyodrêbniæ z AWS formacjê o charakterzechadeckim pod nazw¹ Ruch Spo³eczny AWS, który w zamiarze za-³o¿ycieli mia³ staæ siê powszechn¹ parti¹ masow¹, integruj¹c¹ wokó³siebie inne partie prawicowe31. Jednak od pocz¹tku niechêtnie dotej inicjatywy odnosili siê cz³onkowie AWS, reprezentuj¹cy inne partiepolityczne, którzy w powstaniu RS AWS widzieli potencjalne zagro-¿enie dla pozycji w³asnych partii.

W tym samym okresie (koniec 1997 r.) z inicjatyw¹ powstaniaugrupowania chrze�cijañsko-demokratycznego wyst¹pi³ Lech Wa³ê-sa. Chrze�cijañska Demokracja III RP przedstawia³a siê jako partiachadecka, której g³ównym kierunkowskazem dzia³alno�ci mia³ byædekalog i spo³eczna nauka Ko�cio³a katolickiego32.

Sposób funkcjonowania chadecji w Polsce jest charakterystycz-ny tak¿e dla innych pañstw Europy �rodkowo-Wschodniej, które

29 Prezesem Zarz¹du Krajowego Partii Centrum w latach 2004�2008 by³Janusz Steinhoff.

30 S. Gebethner, Partie przed wyborami parlamentarnymi 1997 r., s. 31.31 W. Sokó³, Partie polityczne i system partyjny w Polsce w latach 1991�2001,

w: Wspó³czesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycz-nej, red. W. Sokó³, M. ¯migrodzki, Lublin 2003, s. 225.

32 K. A. Paszkiewicz, Chrze�cijañska Demokracja III Rzeczypospolitej, w:Partie i koalicje III Rzeczypospolitej, s. 21.


tak¿e maj¹ du¿e problemy ze zorganizowaniem silnej partii chadec-kiej33. Mog³oby siê wydawaæ, ¿e pozycja katolicyzmu w Polscew okresie Polski Ludowej, jego silne zakorzenienie w spo³eczeñstwieoraz znacz¹cy udzia³ Ko�cio³a katolickiego w procesie zmiany poli-tycznej, powinny skutkowaæ powstaniem silnej partii chadeckiej.

W polskim systemie partyjnym nie powsta³a partia chadecka,któr¹ mo¿na by porównaæ do partii zachodnioeuropejskich tego typu,istniej¹ jednak ugrupowania, które krzewi¹ warto�ci podobne dotych, które maj¹ w swoich programach zachodnie partie chadeckie.W opozycji do powy¿szego stwierdzenia stoi pogl¹d S. Gebethnera,twierdz¹cy ¿e w Polsce zaistnia³y partie chadeckie zbli¿one do mo-delu zachodnioeuropejskiego34. Za tak¹ autor uwa¿a m.in. PChD35.

W Polsce mo¿liwe jest funkcjonowanie partii chrze�cijañskichtylko o charakterze katolickim. Jest to wniosek oczywisty, je�li we�miesiê pod uwagê fakt, i¿ wiêkszo�æ spo³eczeñstwa polskiego to katolicy.Niektórzy badacze zwracaj¹ jednak uwagê, ¿e du¿a czê�æ populacjideklaruje przynale¿no�æ do wspólnoty katolickiej, jednak¿e preferu-je laicki model ¿ycia.

W zwi¹zku z tym, ¿e o� podzia³u, ró¿nicuj¹ca ugrupowania napostkomunistyczne i postsolidarno�ciowe, odgrywa³a decyduj¹c¹ rolêw ¿yciu politycznym, niemo¿liwa w Polsce by³a koalicja partii chrze-�cijañsko-demokratycznych z opcj¹ socjaldemokratyczn¹ (np. na wzórszerokiej koalicji CDU/CSU i SPD w Republice Federalnej Niemiecz lat 1969�1974 oraz 2005�2009), nawet je�li we�mie siê pod uwagêto, ¿e pogl¹dy gospodarcze niektórych polskich partii prawicowychmaj¹ charakter etatystyczny.

Natomiast w przypadku polskich partii chadeckich mo¿liwa jestich koalicja z ugrupowaniami o charakterze liberalnym. Przyk³adem

33 J. Wojnicki, Trudna droga do demokracji. Europa �rodkowo-Wschodniapo 1989 r., Warszawa 2002, s. 84.

34 S. Gebethner, Osiemna�cie miesiêcy rozcz³onkowanego parlamentu, w:Polska scena polityczna a wybory, red. S. Gebethner, Warszawa 1993, s. 24.

35 Ibidem.


mog¹ byæ gabinety: Hanny Suchockiej (opieraj¹cy siê na koalicji UDi KLD z chadeck¹ PChD) oraz Jerzego Buzka (tworzy³y go m.in. grupapartii chadeckich wchodz¹ca w sk³ad AWS oraz liberalna UW). W rz¹-dzie H. Suchockiej PChD uzyska³a nawet fotel wicepremiera (Pawe³£¹czkowski), pomimo zdobycia zaledwie 4 mandatów poselskich.

Fundamentem ideowym polskich partii i ugrupowañ chrze�ci-jañsko-demokratycznych (chadeckich) s¹ za³o¿enia nauki spo³ecznejKo�cio³a katolickiego. Jednak jak s³usznie zauwa¿a Cezary Bider-man: �[...] aktywni politycznie katolicy po obaleniu komunizmu,zaistnieli w niewielkich antagonizuj¹cych siê partiach walcz¹cychpod has³ami wprowadzenia w ¿ycie katolickiej nauki spo³ecznej.Poci¹ga³o to za sob¹ brak klarownych programów politycznych, bo-wiem katolicka nauka spo³eczna jest szeregiem postulatów i wskazujeraczej cele dalekosiê¿ne, nie aspiruj¹c do stawania siê programempartii politycznej [...]�36.

O ile w Europie Zachodniej chadecy u¿ywaj¹ terminu �chrze�ci-jañska nauka spo³eczna�, to polscy chrze�cijañscy demokraci uto¿sa-miaj¹ go z pojêciem �katolicka nauka spo³eczna�37 . Dlatego niektó-rzy autorzy okre�laj¹ polski nurt chadecki jako �katolicyzmpolityczny�38. W wiêkszo�ci programów polskich partii i ugrupowañchadeckich zabrak³o natomiast miejsca na stwierdzenia o ekumeni-zmie i niekonfesyjno�ci39.

Polscy chrze�cijañscy demokraci deklaruj¹ kierowanie siê pod-stawowymi warto�ciami chrze�cijañskimi �[...] le¿¹cymi u podstaweuropejskiej kultury [...]�40. Chrze�cijañscy demokraci wielokrotnie

36 C. Biderman, Dylematy demokratyczne polskiego katolicyzmu, w: Wspól-notowo�æ wobec wyzwañ liberalizmu, red. T. Buksiñski, Poznañ 1995, s. 159.

37 P. £y¿wa, My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP s. 124�125.38 Ibidem.39 K. Sobolewska-My�lik, Partie i systemy partyjne Europy �rodkowej po

1989 r., Kraków 1999, s. 98.40 Projekt Deklaracji ideowo-programowej Partii Chrze�cijañskich Demo-

kratów z 16 grudnia 1990 r. Maszynopis powielony. Archiwum Partii Politycz-nych, w: Programy partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, red. I. S³od-kowska, Warszawa 1995, s. 227.


przywo³uj¹ zasadê pomocniczo�ci pañstwa, jako jeden z elementów,które gwarantuj¹ �[...] upodmiotowienie �wiata pracy, dobrobyt, opiekêspo³eczn¹ [...]�41. Polskie partie i ugrupowania chadeckie identyfiku-j¹ siê z dorobkiem ideowym prawicy �wiatowej i zachodnioeuropej-skiej42. Wyró¿nikiem chadecji zachodnioeuropejskiej w kwestiachekonomicznych jest idea spo³ecznej gospodarki rynkowej. Polskiepartie chadeckie tak¿e opowiada³y siê za rozwi¹zaniami spo³ecznejgospodarki wolnorynkowej43.

W Europie �rodkowo-Wschodniej idea spo³ecznej gospodarkiwolnorynkowej zosta³a przejêta przez wiêkszo�æ ugrupowañ poli-tycznych44. Ugrupowania o ró¿nych orientacjach politycznych chêt-nie eksponowa³y koncepcjê, która zawiera elementy ³agodz¹ce rady-kalizm gospodarki wolnorynkowej. Idea spo³ecznej gospodarkirynkowej nie sta³a siê wiêc atrybutem i wyró¿nikiem �rodkowoeu-ropejskiej, w tym tak¿e polskiej, chadecji.

Podstawow¹ wspólnot¹ spo³eczn¹ jest w my�li chadeckiej rodzi-na. Fakt ten jest eksponowany zarówno przez chadeków europej-skich, jak i przedstawicieli polskich partii chrze�cijañskich. W pro-gramach wszystkich partii chadeckich jest podkre�lana donios³o�æspo³eczna oraz duchowo-kulturowa rodziny, a RS AWS przyj¹³ �Kar-tê Praw Rodziny Stolicy Apostolskiej� jako w³asny dokument pro-gramowy45.

Polscy chrze�cijañscy demokraci akcentuj¹ potrzebê funkcjono-wania silnego pañstwa. Si³a pañstwa nie musi jednak wynikaæ

41 Projekt gospodarczy Porozumienia Centrum z 9 lipca 1990 r., w: Progra-my partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, s. 200.

42 P. £y¿wa, My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP, s. 122;por. Projekt Deklaracji ideowo-programowej Partii Chrze�cijañskich Demokratówz 16 grudnia 1990 r. Maszynopis powielony. Archiwum Partii Politycznych,s. 227.

43 Porozumienie Centrum � Zjednoczenie Polskie. Program wyborczy. (Bro-szura wyborcza PC z 1993 r.)

44 K. Sobolewska-My�lik, Partie i systemy partyjne Europy �rodkowej po1989 r., s. 98.

45 P. £y¿wa, My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP, s. 170.


z rozszerzenia kompetencji jego instytucji. Podobnie jak chadecyzachodnioeuropejscy, tak¿e polscy chadecy postuluj¹ wzrost autory-tetu pañstwa, opartego na godno�ci cz³owieka i prawach obywatel-skich46.

Dlatego te¿ w programach polskiej chadecji du¿¹ wagê przywi¹-zuje siê do idei spo³eczeñstwa obywatelskiego. Gwarancj¹ powstaniaspo³eczeñstwa obywatelskiego, opartego na wolno�ciach osobistych,ma byæ pluralizm47.

Bior¹c pod uwagê deklaracje programowe polskich partii i ugru-powañ chadeckich nale¿y zauwa¿yæ, poza eksponowaniem warto�cikatolickiej nauki spo³ecznej, podkre�lanie kategorii narodu. Wynikato ze specyficznego postrzegania istoty polsko�ci, na któr¹ sk³adaj¹siê dwie kategorie: katolicyzm i naród. Pojawiaj¹ siê opinie, ¿e ze-spolenie tych dwóch kategorii jest archaiczne. �[...] Wi¹zanie warto-�ci religijnych i narodowych by³o bardzo wa¿ne w okresie prze�lado-wañ Ko�cio³a. W spo³eczeñstwie pluralistycznym uznanie wiêzinarodowej, z pewno�ci¹ jednego z najsilniejszych spoiw spo³ecznych,nie powinno ju¿ prowadziæ do mieszania go z pozadoczesnymi zasa-dami religii: �[...] Cywilizacjê europejsk¹ okre�la wspó³cze�nie plu-ralizm ideowy i zasada spo³eczeñstwa otwartego. A ka¿dy, nawetnaj³agodniejszy nacjonalizm, k³óci siê z tymi warto�ciami [...]�48.Wspó³cze�ni chadecy europejscy zauwa¿aj¹, ¿e zjednoczeniu Europystoj¹ na przeszkodzie przestarza³e nacjonalizmy, w zwi¹zku z tymnale¿y pokonywaæ bariery narodowo�ciowe49. Po³¹czenie orientacjinarodowej z zasadami chrze�cijañsko-demokratycznymi by³o szcze-gólnie widoczne w ZChN. Na taki charakter partii wp³ynê³a m.in.niew¹tpliwie przesz³o�æ jej pierwszego przewodnicz¹cego Wies³awa

46 Ibidem, s. 192.47 Deklaracja Porozumienia Centrum z 12 maja 1990 r., w: Programy par-

tii. Programy partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, s. 196.48 A. Micewski, Ludzie i opcje. 53 sylwetki sceny politycznej, Warszawa

1993, s. 11�13.49 K. Karolczak, Od chadecji do syjonizmu, Warszawa 1996, s. 16.


Chrzanowskiego50. Wprawdzie Chrzanowski wyra¿a³ idee nacjonali-styczne w sposób pow�ci¹gliwy, ale w ZChN znale�li siê tacy polity-cy jak: Stefan Niesio³owski, Jan £opuszañski czy Marek Jurek, którzypoprzez swoje postawy i wypowiedzi byli odbierani przez opiniêpubliczn¹ jako fanatycy i fundamentali�ci narodowo-katoliccy51, tymsamym kszta³tuj¹c wizerunek ZChN jako partii fundamentalistyczneji wyznaniowej. Czê�æ badaczy polskiej sceny politycznej zalicza ZChNdo nurtu chadeckiego52, autor tego artyku³u sk³ania siê do okre�leniaZChN jako partii katolicko-narodowej mieszcz¹cej siê w nurcie trady-cjonalistycznym. Pozycjê ZChN przejê³a po wyborach w 2001 rokuLPR, która równie¿ po³¹czy³a w¹tki katolickie z narodowymi53.W LPR warto�ci narodowe by³y nawet bardziej eksponowane ni¿w ZChN, niew¹tpliwie du¿y wp³yw na to mia³ udzia³ w LPR polity-ków o proweniencji narodowej, dzia³aj¹cych wcze�niej w takich for-macjach jak Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne i M³odzie¿ Wszech-polska.

Poza propagowaniem idei, które mieszcz¹ siê w podstawowymkatalogu nurtu chrze�cijañsko-demokratycznego, partie i ugrupowa-nia chadeckie przywi¹zuj¹ du¿¹ wagê do wspierania Ko�cio³a kato-lickiego54: �[...] Na gruncie wolno�ci religijnej, tolerancji i równo�ciwobec prawa ró¿nych wyznañ doceniona powinna byæ szczególnarola Ko�cio³a rzymskokatolickiego, z uwagi na jego zwi¹zki z histo-ri¹ narodu, tak¿e najnowsz¹ i na fakt, i¿ stanowi wyznanie wiêkszo-�ci Polaków [...]�55. Chadecy uznaj¹, ¿e zagro¿eniem dla Ko�cio³a

50 W. Chrzanowski sympatyzowa³ z ruchem narodowym, w czasie II wojny�wiatowej dzia³a³ m.in. w organizacji m³odzie¿owej Stronnictwa Narodowego(M³odzie¿ Wielkiej Polski).

51 A. Micewski, Ludzie i opcje. 53 sylwetki sceny politycznej, s. 11.52 Por. W. Sokó³, Partie polityczne i system partyjny w Polsce w latach

1991�2001, s. 232�234.53 P. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, w: Polskie partie i ugrupowania

parlamentarne, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruñ 2004, s. 187.54 P. £y¿wa, My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP, s. 125.55 Skrót Programu Stronnictwa Pracy z 2 maja 1989 r., w: Biuletyn Infor-

macyjny Ruchu Chrze�cijañsko-Demokratycznego nr 2, z 15 sierpnia 1989.


katolickiego s¹ �rodowiska lewicowe: �[...] Niezmiernie wa¿n¹ czê-�ci¹ walki o trwa³y ³ad moralny musi byæ obrona Ko�cio³a katolic-kiego, atakowanego dzi� zaciekle przez lewicowo-postkomunistyczne�rodowiska [...]�56.

Za jedn¹ z przyczyn braku zaistnienia na polskiej scenie poli-tycznej ugrupowania chadeckiego, zbli¿onego do wzorców zachodnio-europejskich, nale¿y tak¿e wskazaæ stanowisko Ko�cio³a katolickie-go, popieraj¹ce grupy narodowo-katolickie (ZChN, LPR), a pomijaj¹cenurt �katolicyzmu otwartego�, reprezentowany przez �rodowiska�Tygodnika Powszechnego�, �Znaku� i �Wiêzi� . Mo¿na siê tak¿ezastanawiaæ dlaczego Tadeusz Mazowiecki, w okresie PRL-u jedenz czo³owych reprezentantów tzw. neopozytywistycznego nurtu kato-lików �wieckich, nie stara³ siê wykorzystaæ pozycji �pierwszegoniekomunistycznego premiera� do budowy partii chadeckiej. Prze-sz³o�æ Mazowieckiego, zwi¹zana z przywi¹zaniem do katolickiej naukispo³ecznej oraz personalizmu chrze�cijañskiego mog³a go predesty-nowaæ do tworzenia chrze�cijañskiej demokracji w Polsce.

Nurt chadecki w latach 90. XX wieku by³ traktowany jako jednaz g³ównych si³ na polskiej scenie politycznej, ze wzglêdu na kiero-wanie siê warto�ciami katolickiej nauki spo³ecznej postrzegano gojako alternatywê dla liberalnej wizji �wiata57.

Wspó³czesna chadecja zachodnioeuropejska, funkcjonuj¹c i zbie-raj¹c do�wiadczenia przez dziesiêciolecia, wypracowa³a spójny pro-gram, pozwalaj¹cy zaoferowaæ spo³eczeñstwu koncepcjê alternatyw-n¹ dla idei socjaldemokratycznych, liberalnych i konserwatywnych:�[�] Partie chrze�cijañsko-demokratyczne wykszta³ci³y w³asn¹ideologiê, która oscyluje miêdzy socjaldemokratyzmem a konser-

56 Program wyborczy Porozumienia Centrum. Broszura wyborcza, w: Wybo-ry 1993. Partie i ich programy, red. I. S³odkowska. Warszawa 2001, s. 20.

57 M. Marczewska-Rytko, Ruch chrze�cijañsko-demokratyczny wobec wy-zwañ wspó³czesno�ci (koncepcje ideowo-programowe polskiej chadecji 1989�1998),w: Chrze�cijañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, red. K. Krzywicka,E. Olszewski, Lublin 1999, s. 275.


watyzmem, miêdzy liberalizmem a kolektywizmem [�] ideologiata oscyluje miêdzy neoliberaln¹ zasad¹ laissez-faire a zasad¹ inter-wencjonizmu pañstwa [�]58. Wydaje siê, ¿e polskie partie chadeckienie zawsze rozumia³y zasady tego uniwersalnego programu. St¹dte¿ kierowane wobec nich zarzuty o nadmierne odwo³ywanie siê doautorytetu Ko�cio³a katolickiego, eksponowanie warto�ci narodowychoraz zaufanie do interwencjonizmu pañstwa.

Niektórzy z autorów zauwa¿aj¹, ¿e w Polsce po 1989 roku (po-dobnie jak w okresie II Rzeczypospolitej) my�l spo³eczna Ko�cio³akatolickiego by³a inspiracj¹ dla wiêkszo�ci ugrupowañ politycznych.Faktem tym t³umacz¹ brak zaistnienia na polskiej scenie politycz-nej, jednego silnego ugrupowania chadeckiego59. Mo¿na siê z t¹opini¹ zgodziæ, poniewa¿ tak¿e partie i ugrupowania konserwatyw-ne, funkcjonuj¹ce na polskiej scenie politycznej odwo³ywa³y siê dowarto�ci chrze�cijañskich. Poza tym szeregu partii i ugrupowañ,okre�laj¹cych siê jako chadeckie, nie ³¹czy³ wspólny program odwo-³uj¹cy siê do nauki spo³ecznej Ko�cio³a katolickiego, ale dora�nyinteres polityczny.

W drugiej dekadzie przemian ustrojowych do idei chrze�cijañ-sko-demokratycznych odwo³ywa³y siê trzy formacje prawicowe. Niemo¿na ich jednak okre�liæ jako ugrupowañ chadeckich, ze wzglêduna fakt, i¿ warto�ci nie by³y jedynymi prezentowanymi przez tepartie.

1 stycznia 2001 roku powsta³a koalicja ma³ych partii (Stronnic-two Narodowe, Stowarzyszenie Polskiej Racji Stanu, Niezale¿ny RuchSpo³eczny, Rodzina Warszawska) pod nazw¹ Liga Rodzin60. Na ba-

58 M. Nowaczyk, Libertas. Ideologia polityczna chrze�cijañskiej demokracjiwe W³oszech, Gdynia 1992, s. 27, cyt. za: K. Karolczak, Od chadecji do syjoni-zmu, s. 13.

59 Z. Tymoszuk, My�l polityczna chadecji a koncepcje programowe ruchuludowego w Polsce w dobie transformacji systemowej (1989-1998), w: Chrze�ci-jañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, s. 275.

60 W. Sokó³, Partie polityczne i system partyjny w Polsce w latach 1991�2001, s. 253.


zie tej organizacji powsta³a Liga Polskich Rodzin (LPR) zarejestro-wana jako partia 30 maja 2001 roku. Przed wyborami 2001 rokuw sk³ad LPR wesz³y ugrupowania narodowo-katolickie funkcjonuj¹-ce wcze�niej w AWS (Porozumienie Polskie, Ruch Katolicko-Narodo-wy, Stowarzyszenie Uw³aszczeniowe i Gospodarcze, Ruch OdbudowyPolski, M³odzie¿ Wszechpolska, Liga Polska, Stronnictwo Narodowe,Przymierze dla Polski)61. LPR sta³a siê koalicj¹ jednocz¹c¹ partiei ugrupowania reprezentuj¹ce nurty: narodowo-katolicki oraz nie-podleg³o�ciowy, silnie popieran¹ przez �rodowisko �Radia Maryja�62.Formacja ta odwo³ywa³a siê przede wszystkim do dorobku obozunarodowo-demokratycznego z okresu miêdzywojennego, ale w swo-im programie deklarowa³a tak¿e przywi¹zanie do warto�ci chrze-�cijañskich, co przejawia³o siê w podkre�laniu roli tradycji katolic-kiej, akcentowaniu roli rodziny w spo³eczeñstwie oraz negowaniuaborcji i eutanazji. Ze wzglêdu na wyeksponowanie warto�ci naro-dowych przed chrze�cijañskimi oraz domaganie siê zwiêkszenia roliKo�cio³a w ¿yciu publicznym partii tej nie mo¿na uznaæ za chadec-k¹, mie�ci siê ona w nurcie narodowo-katolickim.

Kolejn¹ formacj¹, deklaruj¹c¹ przywi¹zanie do warto�ci chrze-�cijañskich jest Prawo i Sprawiedliwo�æ. Formacjê tê utworzyli przedewszystkim politycy PC � partii, której g³ównymi za³o¿eniami by³oprzyspieszenie transformacji ustrojowej poprzez zdecydowane dzia-³ania dekomunizacyjne. Formacja aspirowa³a do miana partii cha-deckiej, wzorem dzia³alno�ci mia³a byæ niemiecka CDU. Zdecydowa-ny antykomunizm PiS jest widoczny do dzi�, chocia¿by w idei budowyIV RP, która mia³a byæ ca³kowitym odej�ciem od tzw. postkomuni-zmu. Odwo³ywanie siê do elementów �chadecko�ci� by³o zauwa¿alnew pocz¹tkowym okresie dzia³alno�ci PiS, kiedy to partia jawi³a siêjako formacja wprawdzie odwo³uj¹ca siê do autorytetów Ko�cio³ainstytucjonalnego, ale bliska idei wyra�nej autonomii Ko�cio³a

61 Ibidem.62 P. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, s. 169.


i pañstwa. Poza tym w PiS zdecydowanie wyra�ne by³y akcentykonserwatywne: idea silnego pañstwa oraz odwo³ywanie siê do hi-storii. W pó�niejszym okresie dzia³alno�ci uaktywni³o siê skrzyd³oPiS wywodz¹ce siê z narodowo-katolickiego ZChN, nastapi³o zbli¿e-nie z �Radiem Maryja�, co powoduje, i¿ PiS jest okre�lane przezbadaczy jako konserwatywna partia tradycjonalistyczna z w¹tkamikatolicko-narodowymi, a w zwi¹zku z tym nie mo¿na jej uznaæ zaformacjê chadeck¹.

Elementy chrze�cijañsko-demokratyczne mo¿na tak¿e znale�æw Platformie Obywatelskiej. Do konserwatywno-liberalnej formacjiprzyst¹pili bowiem tak¿e politycy, którzy w swojej wcze�niejszej dzia-³alno�ci eksponowali przywi¹zanie do warto�ci chrze�cijañskich (Ja-ros³aw Gowin63, Hanna Gronkiewicz-Waltz64, Stefan Niesio³owski65)oraz dzia³acze RS AWS, formacji, która reklamowa³a siê jako nowo-czesna partia chadecka (Jerzy Buzek, Krzysztof Kwiatkowski, Ma-ciej P³a¿yñski). Nale¿y jednak zauwa¿yæ, i¿ PO nie stara siê nad-miernie eksponowaæ przywi¹zania do warto�ci chrze�cijañskich,reprezentuj¹c nurt katolicyzmu otwartego, którego podstawê stano-wi model wspó³istnienia pañstwa i Ko�cio³a, oparty na wzajemnejautonomii, bliski zachodnioeuropejskiej chadecji. Wymienieni wcze-�niej politycy, szczególnie J. Gowin i S. Niesio³owski bardzo czêstowystêpowali w obronie tradycyjnych warto�ci, chocia¿by zabieraj¹cg³os w sprawach dotycz¹cych in vitro, czy protestuj¹c przeciwkozdjêciu krzy¿a w sali posiedzeñ Sejmu RP. Niektórzy z autorów za-uwa¿aj¹, ¿e PO �wiadomie stara siê ukazaæ jako partia antyideolo-giczna, która jednocze�nie �przyznaje siê� do liberalizmu i konserwa-tyzmu z �korekt¹� chadeck¹, maj¹c z nimi poczucie identyfikacji66.

63 W latach 1995�2005 by³ redaktorem naczelnym katolickiego miesiêczni-ka �Znak�.

64 W 1995 roku kandydowa³a na urz¹d prezydenta, popierana prze forma-cje chrze�cijañskie.

65 Jeden z czo³owych, radykalnych polityków ZChN w latach 90. XX wieku.66 Por. L. Rubisz. Platforma Obywatelska � tradycje i inspiracje �wiatopo-

gl¹dowe, w: Platforma Obywatelska, red. M. Migalski, Toruñ 2009, s. 95.


Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ i¿ w Polsce nie zafunkcjono-wa³a silna partia chadecka, skonstruowana w podobnym formaciejak klasyczne zachodnioeuropejskie partie chadeckie. Na taki stanrzeczy mia³o wp³yw kilka czynników, m.in. odwo³ywanie siê dowarto�ci chrze�cijañskich przez partie i ugrupowania wywodz¹ce siêz ró¿nych nurtów prawicowo�ci (konserwatywnego, narodowego, tra-dycjonalistycznego, niepodleg³o�ciowego), ³¹czenie warto�ci chrze�ci-jañskich z narodowymi, nadmierne domaganie siê uczestnictwaKo�cio³a instytucjonalnego w ¿yciu publicznym, szczególnie widocz-ne w latach 90. XX wieku, a tak¿e niew³a�ciwy sposób eksponowa-nia warto�ci chrze�cijañskich, skutkuj¹cy negatywnym nastawieniemró¿nych grup spo³ecznych wobec tego kanonu warto�ci.

Aktualnie mo¿na zaobserwowaæ dwa nurty w sposobie propa-gowania warto�ci chrze�cijañsko-demokratycznych w polskim dys-kursie politycznym. Pierwszy reprezentowany przez PiS a tak¿ePrawicê Rzeczypospolitej mo¿na okre�liæ jako katolicyzm narodowy,katolicyzm zamkniêty lub katolicyzm tradycji67. Uznaje on bezpo-�redni wp³yw Ko�cio³a na ¿ycie polityczne. Inny model katolicyzmureprezentowany jest przez PO i okre�lany jako katolicyzm liberalnylub katolicyzm otwarty. Opowiada siê za autonomi¹ pañstwa i Ko-�cio³a oczekuj¹c, i¿ hierarchia ko�cielna bêdzie spe³nia³a jedynie rolêautorytetu. Okres 2005�2007 przyniós³ nowe okre�lenia obu nurtów.Pierwszy ze wzglêdu na zbli¿enie z mediami o. T. Rydzyka nazwanokatolicyzmem �toruñskim�, drugi ze wzglêdu na miejsce pielgrzy-mek parlamentarzystów PO do �wi¹tyni Opatrzno�ci Bo¿ej w £a-giewnikach � �³agiewnickim�. Oba nurty odwo³uj¹ siê do warto�cichrze�cijañskich, ró¿ni je sposób ich prezentowania. Katolicyzmnarodowy czê�ciej podejmuje tematy dotycz¹ce miejsca warto�cichrze�cijañskich w ¿yciu politycznym, niejednokrotnie �stawiaj¹c naostrzu no¿a� takie kwestie jak: aborcja, eutanazja, legalizacja zwi¹z-

67 Por. K. Kowalczyk, Partie polskiej prawicy parlamentarnej � oferta pro-gramowa, stan i perspektywy, red. K. Kowalczyk, £. Tomczak, Toruñ 2007,s. 130�131.


ków homoseksualnych, bazuje tak¿e na wci¹¿ obecnych w spo³eczeñ-stwie stereotypach dotycz¹cych np. liberalizmu. Eksponowanie tychtematów prowadzi do radykalizowania siê tego modelu i polaryzacjispo³eczeñstwa. Przedstawicielom katolicyzmu otwartego bli¿szy jestmodel wspó³istnienia pañstwa i Ko�cio³a jaki wypracowa³a zachod-nioeuropejska chadecja.

BIBLIOGRAFIA

Biderman C., Dylematy demokratyczne polskiego katolicyzmu, w: Wspólno-towo�æ wobec wyzwañ liberalizmu, red. T. Buksiñski. Poznañ 1995.

Clemens C., Chrze�cijañska Demokracja. Ró¿ne dymensje wspó³czesnegoruchu, Gliwice 1991.

Deklaracja Porozumienia Centrum z 12 maja 1990 r., w: Programy partiii ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, red. I. S³odkowska, Warsza-wa 1995.

Deklaracja Porozumienia Centrum z dnia 12 maja 1990 r., Tygodnik Soli-darno�æ 20(1990).

Gebethner S., Osiemna�cie miesiêcy rozcz³onkowanego parlamentu, w: Pol-ska scena polityczna a wybory, red. S. Gebethner. Warszawa 1993.

Gebethner S., Partie przed wyborami parlamentarnymi 1997 r., w: Wybory�97. Partie i programy wyborcze, Warszawa 1997.

Go³o� M., Wspó³czesne partie chadeckie w Polsce, w: Chrze�cijañska demo-kracja we wspó³czesnym �wiecie, red. K. Krzywicka, E. Olszewski,Lublin 1999.

Herbut R., Rodziny partii politycznych, w: Demokracje zachodnioeuropej-skie, red. Antoszewski A., Herbut R., Wroc³aw 1997.

Jednaka W., Partie polityczne wybranych pañstw Europy �rodkowo-Wschod-niej, w: Demokracje Europy �rodkowo-Wschodniej w perspektywie po-równawczej , red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wroc³aw 1998.

Karolczak K., Od chadecji do syjonizmu, Warszawa 1996.Kowalczyk K., Partie polskiej prawicy parlamentarnej � oferta programowa,

stan i perspektywy, w: Partie i system partyjny RP. Stan i perspektywy,red. K. Kowalczyk, £. Tomczak, Toruñ 2007.

Krzywob³ocka B., Chadecja 1918�1937, Warszawa 1974.£y¿wa P., My�l polityczna chrze�cijañskiej demokracji w III RP, Toruñ 2003.


Marczewska-Rytko M., Ruch chrze�cijañsko-demokratyczny wobec wyzwañwspó³czesno�ci (koncepcje ideowo-programowe polskiej chadecji 1989�1998), w: Chrze�cijañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, red.K. Krzywicka, E. Olszewski. Lublin 1999.

Micewski A., Ludzie i opcje. 53 sylwetki sceny politycznej, Warszawa 1993.Nowaczyk M., Libertas. Ideologia polityczna chrze�cijañskiej demokracji we

W³oszech, Gdynia 1992.Olszewski E., Doktryna i ruch polityczny chrze�cijañskiej demokracji, w:

Chrze�cijañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, red. K. Krzywic-ka, E. Olszewski, Lublin 1999.

Oostlander A., Polityka wynikaj¹ca z chrze�cijañskiej demokracji, w: Trady-cja i czas obecny starañ o doktrynê chrze�cijañsko-demokratyczn¹, Gli-wice 1992.

Partie i ugrupowania polityczne. Vademecum, Warszawa 1991.Paszkiewicz K. A., Chrze�cijañska Demokracja III Rzeczypospolitej, w: Par-

tie i koalicje III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz. Wroc³aw 2000.Paszkiewicz K. A., Porozumienie Centrum, w: Partie i koalicje III Rzeczypo-

spolitej, red. K. A. Paszkiewicz. Wroc³aw 2000.Paszkiewicz K. A., Unia Chrze�cijañsko-Spo³eczna �Akcja Ekumeniczna�, w:

Partie i koalicje III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wroc³aw2004.

Piskorski P., Liga Polskich Rodzin, w: Polskie partie i ugrupowania parla-mentarne, red. K. Kowalczyk, J. Sielski. Toruñ 2004.

Polskie partie polityczne. Charakterystyki. Dokumenty, red. K. A. Paszkie-wicz, Wroc³aw 1996.

Porozumienie Centrum � Zjednoczenie Polskie. Program wyborczy. Broszurawyborcza PC z 1993 r.

Program wyborczy Porozumienia Centrum. Broszura wyborcza, w: Wybory1993. Partie i ich programy, red. I. S³odkowska. Warszawa 2001.

Projekt Deklaracji ideowo-programowej Partii Chrze�cijañskich Demokra-tów z 16 grudnia 1990 r., Maszynopis powielony. Archiwum PartiiPolitycznych, w: Programy partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989-1991, red. I. S³odkowska. Warszawa 1995.

Projekt gospodarczy Porozumienia Centrum z 9 lipca 1990 r., w: Programypartii i ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, red. I. S³odkowska.Warszawa 1995.

Programy partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989�1991, red. I. S³odkow-ska, Warszawa 1995.


Rubisz L., Platforma Obywatelska � tradycje i inspiracje �wiatopogl¹dowe,w: Platforma Obywatelska, red. M. Migalski, Toruñ 2009.

Skrót Programu Stronnictwa Pracy z 2 maja 1989 r., w: Biuletyn Informa-cyjny Ruchu Chrze�cijañsko-Demokratycznego nr 2, z 15 sierpnia 1989.

Sobolewska-My�lik K., Partie i systemy partyjne Europy �rodkowej po 1989 r.,Kraków 1999.

Sobolewski M., Partie i systemy partyjne �wiata kapitalistycznego, Warsza-wa 1974.

Sokó³ W., Partie polityczne i system partyjny w Polsce w latach 1991�2001,w: Wspó³czesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktykipolitycznej, red. W. Sokó³, M. ¯migrodzki, Lublin 2003.

Tymoszuk Z., My�l polityczna chadecji a koncepcje programowe ruchu ludo-wego w Polsce w dobie transformacji systemowej (1989�1998), w: Chrze-�cijañska demokracja we wspó³czesnym �wiecie, red. K. Krzywicka,E. Olszewski, Lublin 1999.

Wojnicki J., Trudna droga do demokracji. Europa �rodkowo-Wschodnia po1989 r., Warszawa 2002.

Wojtaszczyk K. A., Pañstwo wspó³czesne, w: Spo³eczeñstwo i polityka. Zaryswyk³adu, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2001.

Wojtaszczyk K. A., Partie polityczne w pañstwie demokratycznym, Warsza-wa 1998.

Wrona J., System partyjny w Polsce 1944�1950, Lublin 1997.Wybory 1993. Partie i ich programy, red. I. S³odkowska, Warszawa 2001.

CHRISTIAN DEMOCRATIC PARTIESAND GROUPS IN POLAND AFTER 1989

SUMMMARY

Poland has a multi-party political system. After 1989, in Polandthere are a several parties that can be described as a Christian-democratic.The party�s ideological sources were principally to befound in Catholic social teaching. However, in Poland, there was nota typical Christian Democratic party. Polish parties different fromother European Christian Democratic parties.

PARTIE I UGRUPOWANIA CHADECKIE W POLSCE PO 1989 …cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element... · 3. partie reprezentuj„ce interesy spo‡ecznoœci katolickiej i pro-testanckiej2.

Documents