part_01

Խանդոյից պոկված ես փոքրիկ ծվեն,

Խանդոն իմ տունն է ու ինձ ապավեն

ԽանդոԽաչկավանք

Հայրենագիտական հանդես թիվ 4 / 2015

Հիշում ենք և պահանջում

Խաչկավանք-Խանդո

հանդեսի հիմնադիր և հրատարակիչ՝

հայաստանաբնակ խանդոցիների

Խաչկավանք-Խանդո

հանդեսի չորրորդ համարի լٳյսընծայմանը

ֆինանսական աջակցٳթյٳն

ցٳցաբերելٳ համար հատٳկ

շնորհակալٳթյٳն ենք հայտնٳմ

Հանդեսի վրա աշխատեցին՝

Կարոտ

հայրենակցական միٳթյٳն

Գևորգ (Յٳրիկ) Վարդի Եղոյանին

Ռٳբիկ Մանٳկի Մելիքյանին

Սերգո (Լորիկ) Միսակի Մելիքյանին

Արմեն Ռٳբենի Մելիքյանին

Սեդրակ Խաչատրյան

Գոռ Մանասյան

Միսակ Թորոսյան

Կամո Ալագٳլյան

Մեր հասցեն՝

ՀՀ, ք. Երևան, Դավիթաշեն,

Տ.Պետրոսյան 69/2

[email protected]

Տպաքանակ՝ 700 օրինակ

Վաճառքի ենթակա չէ

Հիշում եմ և պահանջում

191.5 մլն

Լ�յս տեսավ «Կարոտ» հայրենակցական մի�թյան «Խաչկա-

վանք-Խանդո» հանդեսի հերթական համարը: Ցանկացած գործ, երբ

այն կատարվ�մ է նվիր�մով և անշահախնդրորեն, ինքնին արդեն

մեծագործ�թյ�ն է և արժանի է խրախ�սման:

Ուրախ�թյամբ պետք է ասեմ, որ հանդեսի հենց առաջին

համարի հրատարակման արձագանքը եղավ շատ դրական՝ մեծ

աշխ�ժ�թյ�ն և հետաքրքր�թյ�ն առաջ բերելով ոչ միայն գյ�ղ�մ,

այլև հայրենիքից հեռ� և ն�յնիսկ արդեն հայրենի ծննդավայրը

մոռացող խանդոցիների շրջան�մ: Հանդեսը, ըստ իս,համախմբման,

միասն�թյան կարևոր ազդակ հանդիսացավ օտար ափեր�մ

սփռված խանդոցիների համար: Յ�րաքանչյ�ր նոր համար նոր

ոգևոր�թյ�ն է առաջ բեր�մ խանդոցիների շրջան�մ, տարեցների

մոտ անցյալի վերհ�շեր են արթնան�մ, իսկ երիտասարդները

ծանոթան�մ են գյ�ղի հետ կապված հայտնի � անհայտ բազ�մ

էջերին: Ընդհան�ր առմամբ բոլոր խորագրերն էլ մեզ համար շատ

հետաքրքիր են, կարծ�մ եմ հաջող�թյամբ � պարբերաբար

տպագրվել� դեպք�մ մենք քայլ առ քայլ կկերտենք Խանդոյի

տարեգր�թյ�նը:Ցանկալի է, որ հանդեսը �նենա նաև մի նոր

խորագիր` «Խանդոն այսօր», որտեղ ավելի լայնորեն հնարավոր կլինի

լ�սաբանել վերջին տարիներին և ներկայ�մ գյ�ղ�մ կատարվող

պետական և բարեգործական աշխատանքները: Վերջին տաս-

նամյակ�մ դրական տեղաշարժերն ակնառ� են` գազաֆիկաց�մ,

ճանապարհների վերակառ�ց�մ և բարեկարգ�մ, հոգևոր,

մշակ�թային, �ս�մնական և ադմինիստրատիվ կառ�յցների

վերանորոգ�մ, մանկապարտեզի վերաբաց�մ, էլեկտրաէներգիայի

համակարգի հիմնովին վերափոխ�մ և շ�րջօրյա էներգիայի

մատակարար�մ, սպորտային և մշակ�թային միջոցառ�մների

կազմակերպ�մ և բազ�մ այլ աշխատանքներ: Ահա այս ամենի

շնորհիվ է, որ աստիճանաբար բարելավվ�մ է գյ�ղ�մ ապրող

մարդկանց սոցիալ-կենցաղային պայմանները � զգալիորեն նվազ�մ

արտագաղթի տեմպերը: Այսօր հատ�կենտ ընտանիքներ են

հեռան�մ հարազատ ծննդավայրից, փոխարենը կան վերադարձող

ընտանիքներ, իսկ հեռացած ընտանիքներից ոմանք սկսել են

վերանորոգել իրենց լքված բնակարանները:

1

вڲòø ¶ÚàôÔÆò

Նրանց համար, ովքեր տրտնջ�մ են, չեն գնահատ�մ � չեն

կարևոր�մ հանդեսի հրատարակ�մը, �զ�մ եմ մի հայտնի աս�յթ

մեջբերել. «Իմաստ�ն մարդն ամեն ինչ պահանջ�մ է իրենից, իսկ

չնչին մարդն ամեն ինչ պահանջ�մ է �րիշներից»: Մեզանից

յ�րաքանչյ�րը օգն�թյ�ն ց�ցաբերած կլինի հանդեսի հրատա-

րակ�թյամբ զբաղվողներին, եթե գոնե որևիցե մեկ հետաքրքիր �

արժեքավոր նյ�թ կամ տեղեկ�թյ�ն տրամադրի:

Վերջ�մ �զ�մ եմ հայրենիք�մ և հայրենիքից հեռ� ապրող

բոլոր խանդոցիներին դիմել կոչով: Սիրելի խանդոցիներ, եկեք ամեն

մեկս մեր պարտքն � պարտական�թյ�նը կատարենք մեր գյ�ղի,ժո-

ղովրդի � գալիք սեր�նդների առջև, շար�նակենք մեր նախնիների

լավագ�յն ավանդ�յթները, շենացնենք գյ�ղը, լավ � մնայ�ն,

հանրօգ�տ գործ�նե�թյամբ կերտենք մեր ներկան � ապագան՝

հիշելով հանճարեղ Թ�մանյանի «Գործն է անմահ, լավ իմացեք»

պատգամը:

Աշոտ Սահարյան

Խանդոյի գյ�ղապետ

Միասին �ժեղ ենք...

2

185 տարի առաջ մեր պապերը Էրզր�մի Խաչկավանք գյ�ղից

եկան � վերաբնակվեցին Ջավախքի Խանդո բնակատեղի�մ: Եկան,

մաքառեցին � շենացրին Խանդոն:

Հիմա շատ բան է փոխվել: Փոխվել է գրեթե ամեն ինչ: Կամաց

կամաց «Փոքր աշխարհից» դեպի «Մեծ աշխարհ» ենք տեղափոխ-

վ�մ: Մեր դաշտերի � ձորերի ծաղկավետ � նեղ արահետներից

հասել ենք մեծ քաղաքների բան�կ փողոցները: Սակայն մեր ապրած

տարիների ամեն մի օրը լցված է կարոտի հ�շերով: Ամեն անգամ, երբ

մեզ կանչ�մ են դեպի մեր ծննդավայրը, մեր մեջ ծագ�մ է մի անհագ

ցանկ�թյ�ն՝ շրջել մեր գյ�ղը գրկող ձորերով, քայլել ամեն�ր,

տեսնել այն ամենը, ինչը մեր մեջ արթնացն�մ է քաղցր հ�շեր: Այսօր

էլ մեր գյ�ղի աստղաձոր գիշերների մեջ լսվ�մ է մեր մանկ�թյան

հեքիաթը: Իսկ լ�սաբացին մեր գյ�ղը արթնան�մ է նիրհից` նոր

կյանքի լ�յսից ճմրթելով աչքերը, սրելով ականջները կյանքի հևքին:

Սակայն գյ�ղի նեղ � ոլոր�ն փողոցներ�մ այսօր չկա երբեմնի

աշխ�ժ�թյ�նը:

Այսպես էլ է լին�մ...

3

ʲܸàÜ Øºð ÎÚ²ÜøÆ ²Ô´ÚàôðÜ ¾

4

Խանդոն մեր սիրտն է, մեր կյանքի աղբյ�րը, մեր զոր�թյան

հաստատ�ն պատվարը : Այստեղ է կերտվել մեր 185-ամյա

պատմ�թյ�նը:

Հոգիս հրճվ�մ է, երբ տեսն�մ եմ, որ այսօր Խանդոյ�մ

հրաշալի երիտասարդ�թյ�ն է մեծան�մ, ովքեր համերաշխորեն

փորձ�մ են գյ�ղի առօրյաին նոր շ�նչ հաղորդել: Նրանք, ովքեր

այսօր ապրելով Խանդոյ�մ, բորբոք�մ են նոր օրերի հ�րը:

Ուրախալի փաստ է նաև այն, որ Խանդոյ�մ գնալով ավելան�մ է

նորածինների թիվը:Հ�սանք, որ նրանք, ովքեր աշխարհով մեկ

ցրված` կարոտալի աչքերով � հոգով հետև�մ են Խանդոյի ամեն մի

անց�դարձին, թև � թիկ�նք կլինեն գյ�ղ�մ ապրող խանդոցի-

ներին` այս�հետ էլ ավելի հաճախակի իրենց աջակց�թյ�նը

բերելով Խանդոյի բարօր�թյանը:

համագյ�ղացիներ, Գյ�ղից հեռ� ապրող սիրելի գոնե տարին

մեկ անգամ այցելեք հայրենի գյ�ղ ձեր աչքերով տեսեք մեր գյ�ղի ,

այսօրը ձեր ոտքերով չափեք մեր դաշտ � ձորը և ձեր ականջներով,

լսեք մեր ձորեր�մ խշշացող ջրերի քաղցր ձայնը Եկեք � շնչեք :

հարազատ գյ�ղի օդը ջերմացեք նրա արևից , … Միսակ Թորոսյան

Բողբոջ�մ է մի նոր սեր�նդ...

5

Այս տարի լրացավ 1915 թվականին Արևմտյան Հայաստան�մ

թ�րքերի կողմից իրականացված ցեղասպան�թյան 100-րդ

տարելիցը:Ապրիլին մեկ�կես միլիոն անմեղ զոհերի հիշատակի և

խնկարկման արարող�թյ�ններ տեղի �նեցան աշխարհի տարբեր

անկյ�ններ�մ: Համայն հայ�թյան ձայնը այս անգամ ավելի լսելի

դարձավ աշխարհին: Խանդոյ�մ ևս այս տարվա ապրիլ ամիսը

տարբերվ�մ էր նախորդներից: Գյ�ղ�մ ապրող երիտասարդները

դարձել էին ավելի համախմբված � կազմակերպված:Դեռևս անցած

աշնանը նրանք որոշել էին իրենց �ժերով Հայոց Մեծ եղեռնի 100-

ամյա տարելիցին նվիրված խաչքար տեղադրել հայրենի գյ�ղի

կենտրոն�մ:Որոշեցին � գործի անցան:Քարաբեկորը, որը բերել էին

Հայաստանից, ձմռանը օր օրի հղկվ�մ էր,փորագրվ�մ…Ինչքան

մոտեն�մ էր ապրիլ ամիսը, այնքան մեծան�մ էր պատաս-

խանատվ�թյան զգաց�մը. պետք էր հասցնել … Միգ�ցե, մեր

համագյ�ղացիներից ոմանք էլ թերահավատորեն էին նայ�մ, որ

խաչքարը ավարտին կհասցվի: Նրանց երկմտանքի մեջ էր գց�մ այն,

որ քանդակագործը շատ երիտասարդ

� անփորձ մի պատանի է: Սակայն ար-

ժանին պետք է մատ�ցել Երևանի Փ.

Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի

պետական քոլեջի �սանող Սոս Վար-

դանի Հակոբյանին, ով, երիտասարդ

համագյ�ղացիների աջակց�թյամբ

պատվով ավարտին հասցրեց խաչքար-

հ�շակոթողի քանդակ�մը:Նա այդ ա-

մենը կատարեց մեծ սիրով և անշահա-

խնդիր: Բազ�կներդ դալար լինի

Տեր-Հակոբենց Սոս…

Այսպես կերտվեց խաչքարը...

вÚàò ØºÌ ºÔºèÜÆ 100-ð¸ î²ðºÈÆòÀ

ÐáõÛëÇ Ë³ãù³ñ

6

Հայոց Մեծ եղեռնի 100-ամյա տարելիցին նվիրված խաչքար-

հ�շակոթողը կանգնեցվեց Խանդոյի կենտրոն�մ գտնվող

պ�րակ�մ, որտեղ տեղադրված են Հայրենական Մեծ պատերազմ�մ

զոհված խանդոցիների հիշատակը հավերժացնող հ�շակոթողն �

Արցախ�մ նահատակված ազատամարտիկ Մովսես Մարտի-

րոսյանի շիրմաքար-հ�շարձանը:

Փառք � պատիվ մեր երիտասարդ խանդոցիներին, ովքեր

գար�նը բացվել�ն պես ձեռնամ�խ եղան պ�րակի բարեկարգման

աշխատանքներին, որն ավարտեցին կարճ ժամանակ�մ :Դրանով

նրանք մեկ անգամ ևս արտահայտեցին իրենց անսահման սերը

հայրենի գյ�ղի նկատմամբ :Արդյ�նք�մ այսօր մենք �նենք գեղեցիկ

� բարեկարգ պ�րակ:

Հ�շակոթող-խաչքարի տեղադրել�ց հետո, ինքնաբերաբար,

այդ տարածքը վերածվեց մի ամբողջական հ�շահամալիրի, որը

խորհրդանշ�մ է 20-րդ դար�մ հայ ժողովրդի հետ կապված երեք

խոշորագ�յն իրադարձ�թյ�նները. Հայոց Մեծ եղեռնը, Հայրենական

Մեծ պատերազմը և Արցախյան պատերազմը:

Խաչքար-հ�շակոթողի բաց�մը տեղի �նեցավ 2015 թվականի

ապրիլի 18-ին :Ն�յն օրը նորով փոխարինվեց մի քանի տարի առաջ

Խանդոյի վերակառ�ցված Ս�րբ Խաչ եկեղեց� զանգը:Նոր զանգի

օծ�մով և դպրոցականների հնչեցրած զանգի 100 կոչնակ-

ղողանջներով էլ ազդարարվեց խաչքար-հ�շակոթողի բացման

արարող�թյան սկիզբը:

Խաչքարի բաց�մը...

7

1921, մարտի 15, Բեռլին�մ Սողոմոն Թեհլերյանը սպան�մ է

Թալեաթ փաշային: ******1921, հ�լիսի 19, Պոլս�մ Միսաք Թոռլակյանը սպան�մ է 1918թ.

Բաքվի հայերի ջարդի կազմակերպիչ` Բեհդադ խան Ջիվանշիրին: ******1921, դեկտեմբերի 6, Հռոմ�մ Արշավիր Շիրակյանը սպան�մ է

Սայիդ Հալիմ փաշային: ******1922, ապրիլի 17, Բեռլին�մ Արամ Երկանյանը և Արշավիր

Շիրակյանը սպան�մ են Բեհա-Էդդին Շաքիրին և Ջեմալ Ազմիին: ******1922, հ�լիսի 25, Թիֆլիս�մ Պետրոս Տեր-Պողոսյանը և Արտաշես

Գևորգյանը սպան�մ են Ջեմալ փաշային: ******1922, Օգոստոսի 4, Միջին Ասիայ�մ հայ սպա Հակոբ Մելք�մովը

սպան�մ է Էնվեր փաշային:

1935թ. Թ�րքիայ�մ բռնկվեց քրդերի ապստամբ�թյ�նը: Դրա ճնշմանը

մասնակց�մ էր նաև Թ�րքիայի առաջին կին օդաչ�ն` Սապիհա հանմ

Գյոլքեն (իրական�մ հայ�հի Խաթ�ն ան�նով, որին 4 տարեկան

հասակ�մ որդեգրել էր հանրապետ�թյան հիմնադիր և առաջին

նախագահ Մ�սթաֆա Քեմալը): Ամառային այդ օրը Սապիհան պետք է

ռմբակոծեր քրդական ապստամբ�թյան կենտրոնը` Դիարբեքիրը: Դ�րս

գալով խարսխակայանից` նա �ղղ�թյ�ն վերցրեց դեպի նշանակետը,

բայց հետո... ինքնաթիռի ղեկը կտր�կ թեքեց դեպի իր ծննդավայրը`

Ուրֆա... � ռմբակոծեց թ�րքական մզկիթը: Լ�րը հասցրին նախագահ

հորը, որն իր սիրեցյալ դստերը դիմավորեց Ադանայի մոտ գտնվող

Ախարճա ռազմա-կայան�մ` Կիլիկիայի հայկական բանակի երբեմնի

զորակայան�մ:

вÚÀ ºì вÚββÜÀ

Ð³Û íñÇųéáõÝ»ñÁ

²ñÛ³Ý Ï³ÝãÁ

8

Այն հիմա թ�րքերը կոչ�մ են Ինջիռլիկ: Սևեռ�ն հայացքով

զննելով հաճելիորոն շառագ�նած � ոչ մի շփոթմ�նք չարտահայ-

տող դստեր դեմքին՝ Քեմալն ասաց.

-Դ�ք, հայերդ, տառապ�մ եք կարոտախտով... � չպետք է

բ�ժվեք այդ հիվանդ�թյ�նից:

Հայտնի է, որ Զորավար Անդրանիկին բարձր էին գնահատ�մ և

բարեկամները, և' թշնամիները,ովքեր բազ�մ լեգենդներ են հյ�սել

նրա մասին:

... 1934թ. Օգոստոսն էր: Այդ օրերին նախագահ Մ�ստաֆա Քեմալի

հրավերով Թ�րքիայ�մ էին գտնվ�մ մեծ թվով այլազգի լեզվաբան-

գիտնականներ: Նրանց հետ միասին աշխատ�մ էր նաև Քեմալի

քարտ�ղարը` բ�լղարահայ գիտնական Հակոբ Մարթայանը: 1916-

ից նա Քեմալի օգնականն � խորհրդատ�ն էր: Այդ կապը մի քանի

տարի ընդհատվել էր, իսկ 1932-ին նորից շար�նակվել: Մարթայանը

ծառայ�թյ�ն էր մատ�ցել թ�րքական սահմանադր�թյ�նն

ստեղծել�, հանրապետական կարգը կատարելագործել�,

արաբատառ այբ�բենը լատինատառ դարձնել� գործ�մ: Նա է

Թ�րքիայ�մ մտցրել ազգան�նները` Քեմալին կոչելով Աթաթ�րք

(թ�րքերի հայր)... Վերջինս էլ Մարթայանին կոչել է Դիլաչար (լեզ�

բացող):

Անդրանիկի մահվան լ�րն անթաք�յց հրճվանքով ընդ�նվեց

Թ�րքիայ�մ: Շատերը գիտեին, որ Քեմալը բարձր էր գնահատ�մ

Զորավարին: Այդ են վկայ�մ Քեմալի մտերիմները, անձնական

վարորդը` հայազգի Կարոն: Գիտեր նաև Դիլաչարը:

Օգոստոսի 31... Աշխատանքից հետո խնջ�յքի հրավիրված

լեզվաբաններին էր փոխանցվել տանտերերի �րախ�թյ�նը:

Կեր�խ�մի թեժ պահին Քեմալն առաջարկ�մ է. «Թող հրավիրված-

ներից յ�րաքանչյ�րը մի երգ կատարի... հյ�րերը կարող են իրենց

մայրենի լեզվով երգել»: Մեղմ ժպիտը դեմքին, Քեմալը լսեց շատերին`

հ�յնին, հրեային, գերմանաց�ն...

Ⱥ¶ºÜ¸ ¼àð²ì²ðÆ Ø²êÆÜ

9

Հատկապես գերմանաց� երգը իր մարտական թափով անչափ դ�ր

եկավ իրեն: Ու հանկարծ Քեմալը շրջվ�մ է դեպի իր քարտ�ղարը.

-Դիլաչար Էֆենդի, մի բան էլ դ� երգիր...

Բոլորը շրջվ�մ են դեպի Դիլաչարն � սպաս�մ. «Ի՞նչ լեզվով է

երգել� Բ�լղարիայ�մ ծնված, օտար համալսարաններ�մ

կրթ�թյ�ն ստացած, քսաներկ� լեզվի գիտակ, տարիներ շար�նակ

Քեմալի մոտ ծառայ�թյան մեջ գտնվող հայազգի Դիլաչարը... »: Դե,

իհարկե, թ�րքերեն: Այդ են վկայ�մ ներկաներից շատերի քծնանքով

լի ժպիտները, այդ է վկայ�մ Քեմալի տեղակալ Իսմեթ Ինենյ�ի

ինքնագոհ դեմքը...

Դիլաչարը մի պահ բարձրացն�մ է հայացքը, նայ�մ հյ�րերին...

փակ�մ աչքերը... � լսվ�մ է ինքնաբ�խ երգ.

Իբրև արծիվ սավառն�մ ես լեռ � ժայռ,

Թնդացն�մ ես երկինք, երկիր տենչավառ,

Ս�րբ ան�նդ պիտի հիշվի դարեդար,

Հայոց լերինք քեզ ապաստան, Անդրանիկ:

Ներկաները սարսափով � կատաղ�թյամբ են նայ�մ Դիլաչարին:

Երգի հակաթ�րքական բն�յթը շատերին է հայտնի: Տեղ�մ

անհանգիստ շարժ�մներ է ան�մ Իսմեթ Ինենյ�ն` ցանկանալով

տեղից բարձրանալ (երևի զինվորներ կանչել� և Դիլաչարին

պատժել� համար. չէ՞ որ Անդրանիկի ան�նը Թ�րքիայ�մ տալը

մահաց� հանցանք էր): Ինենյ�ն նայ�մ է Քեմալին... Վերջինս

դանդաղ ոտքի է ելն�մ, ձեռքի շարժ�մով կանգնեցն�մ Ինենյ�ին և

մտազբաղ սկս�մ է զննել մի ինչ-որ անորոշ կետ` հատակի վրա: Իսկ

երգը շար�նակվ�մ էր.

Երակներիդ ազնիվ քաջի արյ�նը

Չի ցամաքի մինչ հավիտյան, Անդրանիկ...

Երգն ավարտվեց: Տիրեց քար լռ�թյ�ն: Ու այդ լռ�թյան մեջ

լսվեց Քեմալի հատ�կ ձայնը.

-Անդրանիկը մեր կատաղի թշնամին էր: Նրա սրից հազարավոր

թ�րքեր ընկան: Այդպիսի հերոս հայերն անցյալ�մ չեն �նեցել,

ներկայ�մս չկա, ապագայ�մ չի սպասվ�մ: Դ�ք, հայերդ, ճիշտ եք

վարվ�մ` հիշելով � պատվելով ձեր հերոսներին... Բայց այս անգամ

նրանք պարտվեցին և մենք հաղթեցինք: Դիլաչար էֆենդի, դ� էլ շատ

լավ երգեցիր մեր թշնամ�ն գովերգող երգը... բայց սա լինի վերջին

անգամը...

Անդրանիկի մահվանից քառաս�ն տարի հետո Անկարայի

համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր Դիլաչարը իր ընտիր

հայերենով Զորավարի լեգենդը կպատմի Հայ գիտնականին,

ավելացնելով` -Երգի պահին ամենևին էլ չէի մտած�մ հետևանքների մասին... Երևի հայրենաբաղձ�թյ�ն կոչվող հայկական այդ սքանչելի

«հիվանդ�թյ�նն» է պատճառը, որ օտար�թյան մեջ գտնվող հայը

վճռական պահին Հայրենիքի համար ան�մ է անհրաժեշտը` առանց

հետևանքների մասին մտածել�... Նյ�թերը հավաքեց՝ Գոռ Մանասյանը

10

êäÆî²Î ÒƲìàðÀ

10

êäÆî²Î ÒƲìàðÀ

Անդրանիկի մահվանից քառաս�ն տարի հետո Անկարայի

համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր Դիլաչարը իր ընտիր

հայերենով Զորավարի լեգենդը կպատմի Հայ գիտնականին,

ավելացնելով` -Երգի պահին ամենևին էլ չէի մտած�մ հետևանքների մասին... Երևի հայրենաբաղձ�թյ�ն կոչվող հայկական այդ սքանչելի

«հիվանդ�թյ�նն» է պատճառը, որ օտար�թյան մեջ գտնվող հայը

վճռական պահին Հայրենիքի համար ան�մ է անհրաժեշտը` առանց

հետևանքների մասին մտածել�... Նյ�թերը հավաքեց՝ Գոռ Մանասյանը

Նա տեսավ գաղթը, եղեռնը տեսավ,Տեսավ սարսռեց, տեսավ վերապրեց,Տեսավ հայ ազգը տեղահան եղած,Իր ողջ է�թյամբ վրեժով վառվեցՈւ երակներ�մ արյ�նը եռաց:Եվ թվաց մի պահ օտար անհատն�մ ճամփեքի վրա,Մեռնող մանչ�կը �ժն իրեն տվեց, Որդ� կոր�ստը սգացող մայրը,Կսկիծը հոգ�, թ�յնն ատել�թյան,Կտակեց իրեն, որ վրեժ լ�ծի հան�ն հայ ազգի:Ի սեր այն մեռնող մին�ճար մանկան…Իսկ հայ գյ�ղացին, �ր որ թողել էր,Իր ս�րբ ծխանը, արոր գ�թանը անարգ օտարին,Իր քաջին տվեց պատվի զգաց�մ, Որ սրով խոսի � դահճին ասի, կա և հատ�ց�մԷլ, ո՞նց դիմանար, ամոթանք էր մեծ,Դարերից եկած հայ ազգի համար,Ու բոլոր-բոլորն եկավ, գ�մարվեց.Ատել�թյ�ն, վրեժ, խելք , �ժ � հանճար,Անգամ Դավիթը գաղտնի հայտնվեցՈւ փարվեց քաջին, �ր�յն մի սիրով,Եվ լ�ռ շշնջաց. «Ահա քեզ իմ ձին`Ք�ռկիկ Ջալալին, և ս�րն իմ ահա,

Թալեաթին ասա, Դավիթը դեռ կա,

Օրերից մի օր նա նորից կգա:

Կգա, չի թողնի Մասիսը գերված,

Հայոց երկիրն այդպես ավերված»…

Ու եկան, եկան քաջերը հայոց,

Եվ ամեն մեկը իր հոգ� լավը,

Փառքն � համբավը թողեց իր քաջին,

Իսկ Կոմիտասը իր դյ�թիչ ձայնով

Անտ�նին երգեց նրա ականջին:

Բազ�մ պատկերներ` մահ, արյ�ն, ավեր

Եկան, տեղ գտան մի մեծ հոգ� մեջ,

Որպես հ�ր անշեջ ելավ նա կանգնեց,

Իր հեթանոս Վահագնի նման:

«Է-հե՜յ, հայ քաջեր, արյ�ն է հոս�մ

Հայոց աշխարհով, միացեք քաջեր

Պատիվը նախնյաց, պատիվը և մեր

Սրով պաշտպանենք»:

Ու նետվեց մարտի:

Նա նետվեց մարտի, որ ապաց�ցի`

Իր փոքրիկ խ�մբն էլ արժի մեծ բանակ,

Ուր կա Անդրանիկ, կա և հաղթանակ:

Ընթացքը պահին քնք�շ զեփյ�ռը

Մազերն էր փռել խոհ�ն ճակատին,

Իսկ ձեռք�մ ճոճվող անհանգիստ ս�րը

Խոս�մ էր անհ�ն վրեժի մասին:

Մասիսի կողքով անցնելիս, մի պահ

Ցած իջավ ձի�ց, հողը համբ�րեց

Տեսավ միգապատ կատարը նրա,

Առաջին անգամ կյանք�մ արտասվեց:

-Կռիվ ենք գն�մ հայդ�կներ իմ քաջ,

Քար լռ�թյան մեջ ձայնը որոտաց,

Կռիվ ենք գն�մ, ոչ թե �րիշի հողերը խլենք,

Երկիրն ավերենք,

Այլ խլված, անարգված

Հողերը հայոց, ետ առնենք նորից:

11

Թշնամ� ձեռքով քար � քանդ եղած

Օջախն հայկական ծխացնենք նորից:

Դե քաջ բազեներ, առաջ, բազեներ…

Օսման բանակ�մ խլրտ�մ ընկավ,

Խ�ճապ, վայնաս�ն � փախ�ստ-փախ�ստ,

Ոմն հայազգի շանթել էր արագ,

Ինչպես մրրիկի մի տեղատարափ,

Քշ�մ-տան�մ է իր ճանապարհից,

Կեղտ � մ�ր խառնած իր առաջ:

Այդպես ստացվեց հարվածն առաջին,

Որը մեծ փառք � պատիվ բերեց

Հայոց աշխարհի Անդրանիկ քաջին:

15.04.1965թ.

Հովհաննես Ն�րիջանյան

Ների՛ր, Տե՛ր, և դ�, կո՛ւյս Մարիամ,

Վրեժի կանչող աղոթքիս համար,

Ել�զակ ցեղը որերորդ անգամ

Րոպեն վարկյանից բաժանեց զատ-զատ,

Ստիպեց ազգիս լինել ցիր�ցան, բնավեր, անտեր,

Որբացած հայ մանկանը Ղ�րանով կրթեց,

Ղողանջող զանգերի ձայնն էլ թլպատեց,

Որսականչ նամազի կաղկանձը լսվեց,

Մայրերին հայոց թրատեց, կախեց,

Որտեղ մի հայ կար` քարակոծ արեց:

Նենգամիտ թշնամին դաժան � բիրտ,

Թափառ կյանքի մատնեց հայոց իմ ազգին,

Եվ եկավ պահը ահեղ դատաստանի,

Համր�թյան քողը դեն նետվեց անդին,

Լեշը Թալեաթի փռվեց մայթեզրին,

12

²ÔàÂøê ²è ²êîì²Ì

Երախից գազանի սև արյ�ն հորդեց,

Րաբ�նի գիտ�նների ատյանը որոշեց

Յ�ր` վրեժն առել է հայոց քաջորդին,

Աս�մ են` ս�ր վերցնողը սրից էլ կընկնի:

Ներքին մի ձայն հ�շեց ատյանին.

«Ինչին արժանի էր, ոսոխն ստացավ»,

Հ�զմ�նքից հայոց դարն էլ քարացավ,

Իմաստ�ն արարքդ ոմանք հասկացան,

Շնագայլերն անգամ լռեցին անձայն,

Ավա՜ղ, ոմանք էլ քար արձան դարձան,

Տառապանքին հայոց չկար պատասխան:

Աղոթքն էր լոկ հ�յսը իմ ազգի ի սեր փրկ�թյան,

Կրակների մեջ այն գեհենական,

Ինչին հաջորդել են տեսիլքներ մահվան:

Ների՛ր, Տե՛ր, ոչ մեղայական աղոթքիս համար…

Վերքերին հայոց չկար բալասան,

Արց�նքից հայոց լճեր գոյացան,

Րաբ�նի գիտ�նը ինքնին էլ քարացած,

Դարձել էր բազալտ, քարաժայռ արձան,

Իսկ ներկա սեր�նդը հայոց իմ ազգի, ելել է ոտքի`

Ց�նամի դարձել, �զ�մ է ցրել արհավիրքը դարի:

Վարդ Դանիելյան

Բանաստեղծ�թյան վերամշակ�մը բանաստեղծի թ�յլտվ�թյամբ

կատարել է Սեդրակ Խաչատրյանը:

13

غð ¶ÚàôÔÆ îàÐغðÀ

14

15

. Այն բաժինը, որը վերաբերվ�մ է«Խան-

դոյի կոլտնտես�թյան նախագահները» խո-

րագրին, որտեղ նյ�թեր են տեղադրվ�մ

տվյալ ժամանակաշրջանի նախագահի մա-

սին, որոշ դեպքեր�մ մանրամասնել նրանց

աշխատանքային գործ�նե�թյ�նը`կնշա-

նակեր գրել մի ստվարածավալ ակնարկ-

հ�շապատ�մ, որոշ դեպքեր�մ էլ չենք

կարող շրջանցել այն։ Ահավասիկ այն վե-

րաբերվ�մ է նաև Ման�կ Մովսեսի Մելիք-

յանին։

Հերթական անգամ, երբ հարկ համարվեց նյ�թ նախապատրաս-

տել վերը նշված խորագրի համար, կանգնեցի երկընտրանքի առաջ.

«գրե՞լ, թե՞ չգրել», քանի որ շարադրելիք նյ�թը վերաբերվ�մ էր մի

մարդ�, որին հանդիպել էի բազմիցս, անկախ ինձանից դարձել նրա

ընտանիքի անդամներից մեկը։ Հեռ� մնալով կողմնակալ�թյ�նից,

այն�ամենայնիվ, փորձեցի շարադրել պատմ�թյ�նը մի այրի, որը իր

ապրած կյանքով, մարդկային վերաբերմ�նքով, �սյալ ընտանիքով

սեր � հարգանք է վայելել ոչ միայն գյ�ղ�մ, այլև`ողջ տարածա-

շրջան�մ:

Ծնվել է 1924 թվականին Մովսես և Հռիփսիմե (Հոլո) Մելիքյան-

ների բազմանդամ ընտանիք�մ։ 1932 թվականին ընդ�նվել և 1940

թվականին էքստեռն կերպով ավարտել է գյ�ղի միջնակարգ դպրոցը,

գերազանց գնահատականներով: Շար�նակել �ս�մը չի հաջողվել,

մի կողմից՝ ընտանեական պայմանները, մյ�ս կողմից՝ 1941

թվականին սկսված Հայրենական Մեծ պատերազմը խանգար�մ են

նրա երազների իրականացմանը։ 16-ամյա պատանի շրջանավարտը

ստիպված, ծնողներին օգնել� նպատակով աշխատանքի է անցն�մ

գյ�ղի կոլտնտես�թյ�ն�մ։ 1943 թվականի վերջին 19-ամյա

Ման�կը ամ�սնան�մ է իր սիրած աղջկա՝ Աստղիկ Հաբեթի

Գրիգորյանի հետ։ 1944 թվականին զորակոչվ�մ է զինծառայ�թյան.

16

ʲܸàÚÆ ÎàÈì²ðâàôÂÚ²Ü Ü²Ê²¶²ÐܺðÀ

غÈÆøÚ²Ü Ø²ÜàôÎ ØàìêºêÆ

1924-2001