İÇİNDEKİLER • Yasama Organının Oluşumu • Milletvekili Seçimleri • Milletvekili Seçilme Yeterliliği • Parlamenter Muafiyetler • TBMM'nin İç İşleyişi ve Yönetimi • TBMM'nin Çalışması, Toplanma ve Karar Alma • TBMM'nin Görevleri ve Yetkileri • TBMM'nin Bilgi Edinme ve Denetim Yolları HEDEFLER •Bu üniteyi çalıştıktan sonra; •Yasama organının nasıl oluştuğu, çalıştığı ve karar alma süreçleri hakkında temel bilgileri edinecek, •Milletvekillerinin statülerini bilecek, •TBMM'nin görev ve yetkilerini tanımlayabileceksiniz. DEVLETİN TEMEL ORGANLARI: YASAMA ANAYASA HUKUKU ÜNİTE 10
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
İÇİN
DEK
İLER
• Yasama Organının Oluşumu
• Milletvekili Seçimleri
• Milletvekili Seçilme Yeterliliği
• Parlamenter Muafiyetler
• TBMM'nin İç İşleyişi ve Yönetimi
• TBMM'nin Çalışması, Toplanma ve Karar Alma
• TBMM'nin Görevleri ve Yetkileri
• TBMM'nin Bilgi Edinme ve Denetim Yolları
HED
EFLE
R
•Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
•Yasama organının nasıl oluştuğu, çalıştığı ve karar alma süreçleri hakkında temel bilgileri edinecek,
•Milletvekillerinin statülerini bilecek,
•TBMM'nin görev ve yetkilerini tanımlayabileceksiniz.
ÜNİ
TE
4
DEVLETİN TEMEL
ORGANLARI: YASAMA
ANAYASA HUKUKU
ÜNİTE
10
00
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Demokratik rejimlerde
parlamento üyelerinin
seçimle göreve gelmesi
esastır.
GİRİŞ
Devletin üç önemli organı olarak karşımıza yasama, yürütme ve yargı
çıkmaktadır. Bu organlardan yasama genel, soyut ve objektif kural koyma
yetkisini kullanmaktadır. Parlamento olarak da adlandırılan yasama organı
modern demokrasilerde tamamen seçimle oluşmaktadır. Bu bağlamda yasama
organının oluşumu, milletvekili seçilme yeterliliği, seçim sistemi gibi konular
önem kazanmaktadır. Konu bu yönleri ile TBMM açısından da önemlidir.
Yasama organı ile ilgili önemli bir diğer husus ise seçimle göreve gelen
üyelerin sahip olduğu hukuki ayrıcalıklardır. “Parlamenter muafiyetler” olarak
da anılan bu ayrıcalıkların hangi amaçla getirildiği ve anayasada nasıl
düzenlendiği, konunun esasının öğrenilmesi açısından önem arz etmektedir.
Bunun gibi önemli bir konu ise yasama organının çalışmasıdır. Zira hâlkın
temsilcilerinin yer aldığı parlamento bir özgür tartışma, müzakere ve karar
organı olmak durumundadır. İşte bunun sağlanabilmesi açısından yasama
organının yönetilmesi ve yönetimi gerçekleştireceklerin uygulayacağı kurallar
göze çarpmaktadır. Türkiye’de TBMM Başkanlık Divanı ve TBMM İçtüzüğü
örneği üzerinde bu hususlar açıklanmaktadır.
Yasama organı ile ilgili önemli bir konu da bu organın görev ve
yetkileridir. TBMM asli kural koyucu organ olarak kanun yapma yetkisini
kullanmaktadır. Kanun yapma meclisin en çok mesaisini sarf ettiği görevidir.
Ancak Türkiye’deki hükûmet sisteminin parlamenter rejim olması nedeniyle
TBMM’nin önemli bir görevi de kendi içinden bir hükûmet çıkarıp ona
güvenoyu vermektir. Bununla birlikte TBMM, hükûmeti denetleme yetkisini de
kullanmakta ve bu amaçla yürütme ile ilgili konularda bilgi edinme yollarını
devreye sokmaktadır. 1982 Anayasası’nda TBMM, kanun yapma ve hükûmete
güvenoyu verme ve onu denetleme dışında başka görevleri de yerine
getirmektedir. Bu bölümde işte bu hususlar derli toplu biçimde anlatılmaktadır.
YASAMA ORGANININ OLUŞUMU
Demokratik rejimlerde parlamento üyelerinin seçimle göreve gelmesi
esastır. İngiltere’deki Lordlar Kamarası örneğinde olduğu gibi, seçimle göreve
gelmeyen parlamento kanatlarının bulunması mümkün olmakla birlikte, bu tür
seçim dışı yöntemle göreve gelen parlamento kanatları, güçlü yetkileri sahip
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
olmadığı için sorun teşkil etmemektedir. Kanun yapma yetkisine sahip bir
parlamento kanadının tüm üyelerinin demokratik bir rejimde seçimle göreve
gelmesi gerekmektedir.
Bunun yanında, değişik ülke parlamentolarının çift meclisli oluşuma
sahip olabildiği de görülmektedir. Federal devlet parlamentolarının çift meclisli
olması federe devletlerin aralarında nüfus olarak farklılıklar bulunması ve her
bir federe devletin diğeri ile eşit temsil edilme isteği gibi etmenler dolayısıyla
zorunludur. Üniter devletlerde ise parlamentoların tek veya çift meclisli olması
ülkelerin tercihine bağlıdır. Söz gelimi, Fransa, İtalya ve İngiltere’de parlamento
çift meclislidir. Türkiye’de ise 1961 Anayasası’nda parlamento Cumhuriyet
Senatosu ve Millet Meclisinden oluşmaktaydı. 1982 Anayasasında ise tek
meclisli bir parlamento söz konusudur.
1982 Anayasası’nın özgün şeklinde TBMM’nin üye sayısı 400 idi. 1987
yılında yapılan değişiklikle bu sayı 450’ye, 1995 yılında yapılan değişiklikle
550’ye yükseltilmiştir. Anayasanın 75. maddesinde TBMM üyelerinin genel oyla
seçilmesi öngörülmüştür. Türkiye’de anayasa değişmediği sürece nüfus artsa
da azalsa da TBMM’nin üye sayısı 550’dir.
MİLLETVEKİLİ SEÇİMLERİ
TBMM’nin seçim dönemi dört yıldır. Bu süre 1982 Anayasasının ilk
şeklinde beş yıl olarak öngörülmüştü ve 2007 yılında yapılan değişiklikle bu
süre, önceki anayasalarda olduğu gibi, dört yıla düşürülmüştür. Bununla birlikte
TBMM seçimlerinin dört yıllık süre dolmadan yapılması ya da geriye bırakılması
da mümkündür.
Bilindiği gibi TBMM, kendi alacağı bir “meclis kararı” ile bu süre
dolmadan da seçimlerin yenilenmesini sağlayabilir. Bu biçimde yapılan
seçimlere “erken genel seçim” denilir. Özellikle koalisyon hükûmetleri
döneminde iktidar ortağı partiler arasında yaşanan uyum sorunları nedeniyle
TBMM seçimleri zamanından çok daha erkene alınabilmektedir.
Seçimlerin süresi dolmadan yapılmasına yol açan bir diğer husus da
Cumhurbaşkanı’nın TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermesi
durumudur. 1982 Anayasası’nın 116. maddesine göre Bakanlar Kurulu’nun
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
güvenoyunu alamaması, güvensizlik oyuyla düşürülmesi, Başbakan’ın istifa
etmesi ya da yeni seçilen TBMM’de Başkanlık Divanı oluşumu sonrasında
Cumhurbaşkanı’nın hükûmetin kurulması için görevi bir milletvekiline
vermesinden sonra kırk beş gün içinde Bakanlar Kurulu’nun kurulamaması
hâllerinde de Cumhurbaşkanı TBMM Başkanı’na danışarak seçimlerin
yenilenmesine karar verebilir. Bu durum, benimsenen parlamenter hükûmet
sisteminin bir gereği olarak, yürütme organına yasamaya karşı kullanacağı bir
yetki olarak verilmektedir.
Savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmediği
durumlarda TBMM seçimleri bir yıl geriye bırakılabilir. Geri bırakma sebebinin
ortadan kalkmaması durumunda ise erteleme kararındaki usule göre bu işlem
tekrarlanabilir.
TBMM seçimleri ile ilgili olarak “ara seçim” konusuna da değinmek
gerekir. Bir seçim dönemi içerisinde TBMM’de boşalan üyeliklerin doldurulması
amacıyla yapılan seçime ara seçim adı verilir. Ara seçim sadece milletvekilliği
boşalan seçim çevrelerinde yapılır ve bu seçimde seçilen milletvekilleri ancak
TBMM’nin geriye kalan süresi kadar görev yapabilirler. Normalde bir seçim
döneminde bir defa ara seçim yapılır ve kural olarak ara seçim, genel seçimden
otuz ay geçmedikçe yapılmaz. Ancak, bunun iki istisnası vardır. Birincisi boşalan
üyeliklerin sayısı TBMM üye tamsayısının yüzde beşini bulduğu hâllerde, ara
seçimler üç ay içinde yapılır. İkinci olarak, bir ilin veya seçim çevresinin
TBMM’de üyesinin kalmaması hâlinde, boşalmayı takip eden doksan günden
sonraki ilk Pazar günü ara seçim yapılır.
Seçimlerin genel yönetimi ve denetimi yargı tarafından gerçekleştirilir ve
bu amaçla seçim yargısı oluşturulmuştur. Seçim yargısında ilçe ve il düzeyinde
seçim kurulları bulunur ve en üstte Yüksek Seçim Kurulu yer alır. Yüksek Seçim
Kurulu’nun seçimlerle ilgili verdiği kararlar kesindir ve bunlara karşı başka bir
yargı düzenine başvurulamaz.
SEÇİM SİSTEMİ
TBMM’nin 550 üyesi il düzeyini esas alan seçim çevrelerinden seçilir.
Milletvekilleri illere nüfus esasına göre dağıtılır. Türkiye’de 2011 milletvekili
seçimlerinde Bayburt ili dışındaki tüm illerden en az iki milletvekili seçilmiştir.
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Her il bir seçim çevresi olarak öngörülmüş olup, bu seçim çevresinde ilin
nüfusuna bağlı olarak ne kadar milletvekili seçileceği hesaplanmaktadır.
İstanbul, Ankara ve İzmir’in nüfusunun fazla olması nedeniyle bu iller kendi
içerisinde birden fazla seçim çevresine ayrılmışlardır.
Seçim çevresinde alınan oylara bağlı olarak partili veya bağımsız
adaylardan seçilenleri belirlemek amacıyla uygulanan yönteme “seçim sistemi”
adı verilir. Türkiye’de şu anda nispi temsil sisteminin d’Hont usulü
uygulanmaktadır. Bu seçim sistemine göre seçim çevresinden alınan oylara
bağlı olarak siyasi partilerin listesinden milletvekilleri belirlenir. Kendisine has
bir hesaplama yöntemi olan bu seçim sistemine göre her parti aldığı oy oranına
yakın milletvekili çıkarma imkânına sahip olduğundan, bu sistem temsilde
adalete daha fazla ağırlık vermektedir. Bununla birlikte bu seçim sistemine
eklenen yüzde on barajı dolayısıyla, bir siyasi partinin bir seçim çevresinden
milletvekili çıkarabilmesi için öncelikle ülke düzeyindeki geçerli oyların yüzde
onunu alması gerekmektedir. Bu nedenle yüzde on barajını aşamayan partiler,
o seçim çevresinde çok yüksek oranda oy alsa bile milletvekili çıkaramazlar.
Ancak, bir seçim çevresinde bağımsız olarak seçime giren adaylar, o seçim
çevresinde d’Hont usulüne göre yapılacak hesaplamalarda partilerin milletvekili
hesaplamalarında yapılan bölmedeki sayı kadar oy almaları durumunda, baraj
söz konusu olmaksızın seçilme imkânına sahip olabilirler.
Değişik seçim çevrelerinden seçilmelerine rağmen, anayasanın 80.
maddesinde de belirtildiği üzere, milletvekilleri seçildikleri bölgeyi veya
kendilerini seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler. Bunun sonucu olarak
milletvekilleri ile kendilerini seçenler arasında emredici ya da bağlayıcı bir
vekâlet ilişkisi bulunmamaktadır. Milletvekilleri görevleri süresince,
seçmenlerin talimatları doğrultusunda değil, kendi iradeleri doğrultusunda
tutum belirlerler ve o doğrultuda oy kullanırlar.
MİLLETVEKİLİ SEÇİLME YETERLİLİĞİ
Seçilme hakkının siyasi bir hak olduğu göz önünde tutulduğunda,
milletvekili seçilme yeterliliği konusundaki en önemli şart olarak karşımıza
vatandaşlık çıkmaktadır. Buna ek olarak milletvekili seçilme yeterliliği ile ilgili
Anayasanın 76. maddesinde öngörülen diğer koşullar arasında yirmi beş yaşını
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Milletvekili seçilme
yeterliliği konusundaki
en önemli şart olarak
vatandaşlıktır ve görev
süreleri TBMM’nin
görev süresi kadardır.
doldurmuş olmak, en az ilkokul mezunu olmak, kısıtlı olmamak, yükümlü
olduğu askerlik hizmetini yapmış olmak, kamu hizmetinden yasaklı olmamak,
taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile maddede sayılan
birtakım suçlardan hüküm giymemiş olmak sayılmaktadır.
Seçilenler seçildiklerine dair mazbatayı aldıktan sonra milletvekili sıfatına
sahip olurlar. Yalnız görevlerine başlarken anayasanın 81. maddesindeki andı
yaparlar. Milletvekillerinin görev süresi TBMM’nin görev süresi kadardır.
Bununla birlikte bazı durumlarda TBMM’nin görev süresinin bitiminden önce
Gensoru sonucunda bakanın düşürülebilmesi daha ziyade koalisyon
hükûmetlerinde uyum sorunu olduğunda ya da azınlık hükûmetleri döneminde
olabilir. Nitekim Türkiye’de çok partili döneme geçildiği zamandan bu yana
verilen yüzlerce gensoru önergesinden sadece birkaç tanesinde ilgili bakan
düşürülmüştür. 1979 ve 1998 yıllarına yaşanan örneklerde dönemin
hükûmetlerinin azınlık hükûmeti olduğunu özellikle belirtmek gerekir.
Gensoru sonucunda güvensizlik oyu ile bakanın düşmesi sadece bakanın
koltuğundan uzaklaştırılması anlamına gelir. Yoksa düşürülen bakanın
milletvekilliği sona ermez. Öte yandan düşürülen bakanın bu sayede yargı
önüne gidip hesap vermesi yolu da açılamaz. Zira bakanların yargılanmaları
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
cezai bir denetim yolu olan meclis soruşturması süreci ile sağlanabilir. Bir
bakanın gensoru ile düşürülmesi durumunda hukuken koltuğundan düşen kişi
sadece bakandır. Hükûmetin görevde kalması hukuken mümkün ise de,
müştereken sorumluluk dolayısıyla kendi bakanlarından birisine verilen
güvensizlik oyu sonrasında siyaseten mümkün değildir. Bu nedenle bir bakanın
düşürülmesi durumunda hükûmet de istifa eder. Başbakanın gensoru ile
düşürülmesi durumunda ise hukuken hükûmetin görevi de sona ermiş olur.
Bir cezai denetim yolu olan meclis soruşturması ise, görevde olan ya da
geçmişte bakanlık ya da başbakanlık yapmış olan kişilerin görevleriyle ilgili suç
işlemeleri durumunda bu kişilerin Yüce Divan sıfatıyla Anayasa Mahkemesi
önünde yargılanmalarını sağlayan bir yoldur. Meclis soruşturması, Başbakan
veya bakanlar hakkında TBMM üye tamsayısının en az onda birinin vereceği
önerge ile talep edilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve gizli oyla
karara bağlar. Burada gizli oy olması bu yolun bir cezai denetim yolu
olmasından kaynaklanmaktadır. Zira anayasanın 100. maddesinde, yine bu
cezai denetim yolunun siyasi endişelerin etkisinde kalmaması amacıyla,
meclisteki siyasi parti gruplarında, meclis soruşturması ile ilgili görüşme
yapılamayacağı ve karar alınamayacağı ifade edilmektedir.
Yapılan oylama sonucunda soruşturma açılmasına karar verilmesi
hâlinde, meclisteki siyasi partilerin güçleri oranında temsil imkânının sağlandığı
on beş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon,
soruşturma sonucunu belirten raporunu en geç dört ay içinde meclise sunmak
zorundadır. Rapor Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır,
dağıtımından itibaren on gün içinde görüşülür ve yapılan nihai oylamada ilgili
bakanın Yüce Divana sevkine karar verilir. Yüce Divana sevk kararı ancak TBMM
üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla alınır.
Meclis soruşturması: Bakanlar Kurulu üyelerinin görevi ile ilgili işledikleri
ileri sürülen suçlardan dolayı yargılanmaları yolunu açan tek yoldur. Bu nedenle
sistemde bu biçimdeki mekanizmanın bulunması gereklidir. Ancak mevcut
parlamentoların kendi çoğunluk oyu ile desteklediği hükûmetlerinin bir üyesini
Yüce Divana göndermesi ender rastlanılan bir durumdur. Bu nedenle meclis
soruşturması geçmişte görev yapan başbakan ve bakanlar için daha fazla
gündeme gelmektedir. Böyle olması da belirtilen sakıncayı ortadan kaldırır ve
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
zamanla suç iddiaları olan kişilerin er ya da geç Yüce Divan’a sevk edilmesi
imkânı sağlanabilir. Ancak, meclis soruşturmasının amacına uygun sonuç
verebilmesi için öncelikle siyasi partilerin bu süreçte politik kaygılarla hareket
etmemeleri gerekir.
Tart
ışm
a • TBMM'nin bilgi edinme ve denetleme yollarının etkinliği nasıl artırılabilir, tartışınız.
• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21
Öze
t•Devlet organları içerisinde yasamanın ele alındığı bu bölümde konu,
ağırlıklı biçimde 1982 Anayasası çerçevesinde sunulmuştur. Ancak bu yapılırken, konunun daha iyi anlaşılabilmesi ve verilen bilgilerin daha sağlıklı değerlendirilebilmesi açısından yasama organı ile ilgili değişik konularda mukayeseli ülke örneklerine yer verilmiş ve konulara ilişkin kuralların veya kurumların getirilmesinin altında yatan nedenler ortaya konulmaya çalışılmıştır.
•Bu bölümde ilk olarak yasama organının oluşumu ele alınmıştır. Bu doğrultuda milletvekili seçim sistemine kısaca yer verilmiş, TBMM seçim dönemi, seçimlerin yenilenmesi, seçimlerin geriye bırakılması, ara seçim ve milletvekilliğinin düşmesi hâllerine değinilmiştir. Daha sonra milletvekillerinin sahip olduğu hukuki ayrıcalıklar içerisinde yer alan yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı, bu kurumların amacı, kapsamı ve sonuçları da göz önünde tutularak ortaya konulmuştur. Ardından, TBMM’nin çalışması ile ilgili konu TBMM İçtüzüğü, TBMM Başkanlık Divanı, tatil, ara verme, toplanma, oylama ve karar alma yöntemleri üzerinde odaklanarak ele alınmıştır.
•Yasama ile ilgili son olarak TBMM’nin görev ve yetkileri ele alınmıştır. TBMM’nin sahip olduğu yasama yetkisinin özellikleri vurgulanmış, kanun yapma usulüne ilişkin bazı hususlara değinilmiştir. Ayrıca TBMM’nin Anayasada kendisine verilen diğer yetkilerine de işaret edilmiştir. Bu yetkiler içerisinde 1982 Anayasasının benimsediği hükûmet sisteminin parlamenter rejim olması nedeniyle daha önemli görülen TBMM’nin hükûmeti denetlemesi ve bilgi edinme yolları ele alınmıştır.
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Yasama organının anayasaya aykırı olmamak üzere her konuyu, ana
hatlarıyla ya da ayrıntılı biçimde düzenleyebilmesi aşağıdakilerden
hangisi ile açıklanabilir?
a) Asli düzenleme yetkisi
b) Genel düzenleme yetkisi
c) Objektif kural koyma yetkisi
d) Yasama yetkisi
e) Asli kurucu iktidar yetkisi
2. Üç ay içerisinde ara seçime gidilebilmesi için TBMM’de en az kaç
sandalyenin boşalması gerekir?
a) 5
b) 15
c.) 20
d) 23
e.) 28
3. Şu anda uygulanan milletvekili seçim sistemine göre aşağıdakilerden
hangisi doğrudur?
a) Çoğunluk sistemi vardır.
b) Tüm seçimler tek isimli seçim çevresinde yapılmaktadır.
c) İki dereceli oy kullanılır.
d) Ülke düzeyi tek seçim çevresi olarak kabul edilmektedir.
e) Bağımsız adayların seçilebilmesi mümkündür.
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23
4. Aşağıdakilerden hangisi bakanların görevleri esnasında suç işlemeleri
durumunda yargılanmaları için gerekli yolu açabilir?
a) Soru
b) Meclis araştırması
c) Meclis soruşturması
d) Gensoru
e) Genel görüşme
5. Milletvekillerinin parlamento çalışmalarında daha özgür biçimde
faaliyette bulunabilmeleri amacıyla gerçekleştirdikleri düşünsel nitelikli
faaliyetlerinde sahip oldukları ayrıcalığa ne ad verilir?
a) Yasama yetkisi
b) Yasama dokunulmazlığı
c) Yasama sorumsuzluğu
d) Yasama üstünlüğü
e) Muafiyet
6. TBMM Başkanı’nın üçüncü turda seçilebilmesi için öngörülen çoğunluk
aşağıdakilerden hangisidir?
a) Üye tamsayısının salt çoğunluğu
b) Üye tamsayısının 2/3 çoğunluğu
c) Üye tamsayısının 3/5 çoğunluğu
d) Toplantıya katılanların salt çoğunluğu
e) Toplantıya katılanların 2/3 çoğunluğu
Devletin Temel Organları: Yasama
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24
7. Aşağıdakilerden hangisi TBMM üyesi değildir?
a) Kâtip Üye
b) İdare Amiri
c) Grup Başkanvekili
d) TBMM Başkanı
e) TBMM Genel Sekreteri
8. TBMM’de aksine hüküm yoksa başvurulan oylama türü aşağıdakilerden