-
FKRET BAKAYA
PARADGMANIN FLASIResmi ideolojinin eletirisine giri
BATILILAMA, ADALAMA, KALKINMAwww.iskenderiyekutuphanesi.com
NDEKLER1.BLMGRv..............................................................................................................92.
BLMAYDINLAR VE RESM
DEOLOJ............................................................13Devlet
Aydnnn
elikileri.......................................................................213.
BLMMLL MCADELENN
NTEL............................................................291.
Milli Mcadele Anti-EmperyalstBirHareket
Deildi................................32Mdafai Hukuk Demeklerinin
Asl Amac.................................................382. Milli
Mcadele'de Kitle Katlm
Snrlyd..............................................444.BLMMLL
MCADELE'NtN "ULUSALLII" SORUNU..........................511.
Olmayan Krtler
Ayaklanyor....................................................................592.
Krdistan'n lhaknn Devlet Yaps ve deolojiylelgili
Sonular..............................................................;.............................675.
BLMKOMNTERN ve MLL MC ADELE'NNANTl-EMPERYALSTL
SORUNU.......................................................71Devletten
Devletelikilerin
elikileri........................................................826.
BLMMUSTAFA KEMAL ve TARHTE BRE YN
ROL...................................877. BLMKEMALST REJMN
NtTELlt: ORlN AL
BRBONAPARTZM........................................................................................101-Diktatrln
YerlemesininAamalar..................;.................................108-
Hkim Snflar ve
Booapartist..............................,,................................1168.
BLMRETC GLER ve KTSAT
POTKASI........................................121
-
- Tarm
Sektr...........................................................................................123-Sanayi.......................................................................*...........................
127-ktisat Politikasyla
Amalanan.................................................................1209.
BLMBONAPARTST REJM ve SERMAYE
BRKM.................................139-Melez Bir Snf
ttifak...............................................................................141-
Kriz ve Sava
Yllan.................................................................,...............14510.
BLM"SINIFSIZ", "MTYAZSIZ", "HALKI"
BRDKTATRLK........................................................................................15711.
BLMYEN SMRGECLK DNEMNDE SOSYO-EKONOMK FORMASYONUN
EVRlM.................................................169-Yeni
Smrgeciliin ilk Onylnda snf
ttifak........................................176-Baml Sanayileme
Srecinin Dinamii ve Krz....................................18112.
BLMSEKSENL YILLAR: UYDULAMASRECNN
DERNLEMES..................................................................187I.
Yeni Sermaye Birikimi
Modeli..................................................................191ILNeo-Liberal
topyann Ac
Meyvalan...................................................198-
Sabit Sermaye Yatrmlar Bakadili
Konuuyor...........................v..........20113. BLMPARADGMANIN
FLASI........................................................................205tktisatBilin:GeerliEirnleriMerularma
Arac..................................212REFERANSLAR.......................................................................................2211.
BLMGR"Ne mutlu o yoksullara ki teki dnya onlarndr, er ya da ge bu
dnya da onlarn olacaktr."F. Engels*
I. Trkiye iki yzyl akn bir zamandan beri Bat gibi olmak iin onu
taklit ediyor. Kk bir aznln "refah" pahasna, giderek insanln varolu
koullarn ortadan kaldran burjuva uygarlnn "ayrcalkl" lkelerine
benzemek istiyor. yle bir burjuva uygarl ki: "Sahiplerinin karma
olarak sermayenin geniletilmi yeniden retimini salyor da, bir btn
olarak toplumun basit yemden retimini salyamyor."(1) Her dnemde
iktidar ele geirenler, "kurtulu reetesinin" ceplerinde olduunu ve
be-on ylda sorunlarn zme kavuacam sylyorlar. Ne var ki, be-on
ylllarn sonu bir trl gelmiyor. Hedef, ufukta bir izgi gibi hep
uzaklara kayyor. stelik Latince deyimdeki gibi(**) uzaklatka
prestiji artyor. Mustafa Reit Paa'nn 3 Kasm 1839'da Glhane Park'nda
okuduu Tanzimat Ferman'nda (Hatt- Hmayun): "Memleketimizin corafi
durumuna, mnbit topraklarna ve halkn kabiliyet ve istidadna gre
lzumlu eylere teebbs olunduu takdirde, be on yl iinde Allann
yardmyla istenilen(***) eylerin hasl olaca..." syleniyordu. Bunun
iin de "baz yeni kanunlarn konulmas lzumlu ve nemli
grlm"t...Trkiye'nin iki yzyl aan "asrileme", "muasrlama",
"Batllama", "adalama", "kalknma", "a atlama" problematii, smrgeleme
srecinden baka bir ey deildir. Sz konusu olan, sreklilik gsteren
bir izgidir, dris Kkmer'in deyiiyle, bir "yenilgi tuzadr.."(2)
Mustafa Reit Paa Osmanl tmparatorluu'nu, "Civilisation"a sokmaya
alyordu (!) Bugnn yneticileri de Trkiyeyi "AET"ye sokmaya alyorlar
(!) Mustafa Reit Paa'dan bu yana bir buuk yzyl getii halde,
Avrupa'nn hemen tm kaplan Trklere kapal. Bat'ya gidebilmek iin
vizeyi iine sindirmek ve baraj aabilmek gerekiyor... nc Mustafa
zamannda "bu devlet nasl kurtulur" sorusu imdilerde, "bu devlet
nasl kalknr" sorusuna dnm grnyor... Btn bu dnem boyunca ynetici
elitin topluma ve dnyaya baknda radikal bir deiiklik sz konusu
olmad.(*) Londra mektubu 1843
-
(**) Major e longinquo reverentia(***) Altn biz izdik (F.B.)
II. Bizim smrgeleme olarak grdmz srete, Cumhuriyetin kurulma
syla bir kopukluk ortaya kmamtr. Cumhuriyet rejimi, Trkiye'nin
emperya list Bat ile olan ilikilerinde ve Kapitalist Dnya sistemi
iinde Trkiye'nin ko numunda kkl bir deiiklii temsil etmiyor.
Dolaysyla, bir "yenilgi tuza"n temsil eden paradigmann dna kmak sz
konusu deildi. Resmi ideolojinin yaymaya alt grn aksine, Cumhuriyet
dnemi de smrgeleme yolun da ilerlemekten baka bir ey deildi.III.
Bugn Trkiye'nin kendi yolunu bulabilmesi, "salkl" bir kalknma
yoluna girebilmesi, uluslararas dzeyde saygn bir lke konumuna
gelebilmesinin nndeki en byk engel "yapay" bir resmi ideolojinin
varldr. Bu resmi ideoloji, bilimsel - entellektel gelimeyi ve
yaratcl srekli engelleyerek, dnsel alan oraklatrmakta,
demokratiklemenin nnde nemli bir engel oluturmaktadr. Cemil Meri:
"Bu hadm edilmi idrakle, bu 'izinli' hrriyetle kalknmak mmkn m?"
derken, bu amaz arpc bir ekilde ifade etmitir(3) Geerli resmi
ideoloji, toplumun kendisi hakknda dnme yeteneini dumura
uratmaktadr. "Sermaye Uygarl" ile ilgili olarak doru bir tavr
gelitirebilmek iin, iki yzyldr hep ayn kmaz yolun yolcusu olduumuz
ortaya konulmaldr. Bu konudaki yanlg da "Milli Mcadele" konusundaki
yaklamlarda ve Cumhuriyet Rejimi'nin tahlilinde odaklayor. Milli
Mcadele ve Cumhuriyetin ilk on yllan zerinde kitabn hacmine gre
biraz fazlaca durmamz bu bakmdan gerekliydi.IV. Byle bir resmi
ideoloji oluturulmasnn nedeni, Cumhuriyeti kuran kadrolarn tarihsel
olarak geri (askeri ve sivil brokrasi, ayan, eraf, aa, eyh,
komprador burjuvazi vb.) sosyal snflara dayanm olmasndandr. Eer bir
ideolojinin gc temsil ettii toplum snflarnn (burada hakim snflarn)
gcnn ideolojik plana yansmasysa, emperyalizm anda bu snflarn
ilerici bir rol oynamalar olanakszd. Cumhuriyeti kuran kadrolarn bu
nitelii veri olduunda, ideolojik boluun resmi ideoloji ile
doldurulmas bir "zorunluluk"tu. Byle bir resmi ideolojiye dayanak
yaplacak eyler de snrlyd. Bunu: a) Mustafa Kemal'in kiilii etrafnda
bir kii klt yaratarak; b) Milli Mcadele'yi "yeni" ynetici snfn
ihtiyalarna uygun olarak yorumlayp, olduu gibi deil de, mlk sahibi
snflarn "olmasn istedikleri" gibi yeniden yazdrarak; c) Tek Parti
dnemi "nklaplar"nn nemini abartarak "gerekletirdiler."V.
Cumhuriyetin yeni ynetici elitinin ve dayand tarihsel olarak geri
sos yal snflarn ihtiyac olan bu resmi ideolojiyi oluturmak da
ittihat artklarna ve onlarn devam olan Cumhuriyet aydnlarna
decekti. Cumhuriyet aydnlar resmi ideolojinin reticisi ve yaycs
olma misyonuna koulmulard.. Resmi ideolojiyi retip yaymaya koulmu
aydnlarn devletle olan ilikileri ve devlet karsndaki konumlan da,
ister istemez "zel bir vehe" kazanmt. Bir bakma Osmanl aydnnn
konumuna benzer bir konumdaydlar.. Dolaysyla, kapitalist topluma zg
aydnlar gibi, devletten "grece bamsz" deillerdi. Bu durum,
dnsel-entellektel alam ksrlatrm, anti-demokratik, tek-tip, banaz
bir dnce kalbnn yerlemesi sonucunu dourmuur.10VI. Yaklak yetmi yldr
bir sermaye snf yaratmak iin byk aba har cand. Emeki toplum
kesimleri byk basklara maruz brakld. Ne ki 1920'lerin "komisyoncu
sermayesi" imdilerde uluslararas sermayenin (oku luslu irketlerin)
"taaronluu" konumuna ancak terfi edebilmi durumdadr. Trk zel
sermayesi onca yl "tevik", "destek" ve "vurgun"dan sonra yeni te
vikler, ayncalklar istiyor ve ancak emperyalist sermayenin eteine
yaparak ayakta kalabiliyor. Bugn de lkenin gelecei bu "marazi"
sermaye snfnn di namizmine terkedilmi durumdadr.VII. Osmanl
mparatorluu, son dnemlerinde, zellikle de geen yzylda kendini byk
devletlere gre tanmlyordu. arlk Rusyas'na kar teki em peryalist
devletler iin bir "tampon blge" ilevi gryor ve emperyalistler aras
kar atmalarndan yararlanarak (d yardmla, vb.) ayakta kalmaya
abalyor du. Emperyalizmin Ortadou ve Gneybat Asya'daki karlarnn
gvence alt na alnmas ilevine koulmutu. Cumhuriyet Trkiyesi de
kendisini aa yu kar ayn biimde tanmlamaya devam etmitir. Sovyet
Rusya'ya kar bir "tampon blge" oluturarak Ortadou pazarndan pay
almak isteyen emperyalist devletlerin kar atmasndan yararlanmay, d
yardm almay ve d destekle yaamay bir "ilke" haline getirmitir.VIII.
Trkiye'nin bugnk performans sz konusu olduunda, egemen s nflarn ve
szclerinin yaratt ideolojik artlanmadan yeterince nasiplenmi
olanlar, lkenin elli-altm yl ncesi durumuna bakarak "deerlendirme"
yap may yeliyorlar. Trkiye'nin son elli-atm ylda belirli bir mesafe
kaydettii kesindir. Bu zaman zarfnda yerinde sayan hibir toplum
yoktur. Byle bir ey zaten eyann tabiatna da aykrdr.
-
nemli olan lkenin kapitalist dnya siste mi iindeki konumunun ne
olduu, ne ynde, nasl ve ne kadar deitiidir. s telik her deimeyi
"ilerleme"yle, her bymeyi de "kalknma"yla zde say mak sakncaldr.
Eer bir anlam ifade ediyorsa; 1987 verilerine gre Trkiye nfusunun %
40'nn (21 milyon) yllk geliri 355 dolard! Karlatrmann an laml
olabilmesi iin, "geriye" deil "etrafa" bakmak gerekir. Bir
toplumsal for masyonun baars dne gre bugn neye sahip olduuyla deil,
fakat kar kar ya olduu sorunlar zebilme yeneteneiyle llr.IX.
niversitelerde rendiimiz ve retmekte olduumuz "iktisat bilimi",
ileri srld gibi, evrensel geerlilii olan bir "bilim" deildir.
Kapitalizmin ortaya kt zel koullarda Bat iin Batllar tarafndan
retilen, ama bizimki gibi "yeni smrge" statsndeki lkelerde de
"tketilen" "iktisat bilimi", hakim durumdaki lkelerin elinde
ideolojik bir ara ilevi grmektedir. Sz konusu reti, bizim ve benzer
durumdaki azgelimi lkelerin realitelerini aklama g cne sahip
deildir. Bat'da, Batllarn ihtiyalar iin retilmi teorik yaklam larn
ve o yaklamlara dayanan iktisat politikalarnn eletirel bir
deerlendirmesini yapmamz gerekiyor. Aksi halde bize gsterilen, ama
sonu ol mayan bir yolda "yrmek"ten kurtulmamz mmkn deildir.X. Artk
iki yzyldr dayatlan (asrileme, muasrlama, Batllama, ada-11lama,
kalknma, a atlama) ve her seferinde yeni bir eymi gibi sunulan
paradigmann iflas ettiini kabullenmeliyiz. Bir eyi daha
kabullenmeliyiz ki; sz konusu paradigmann dna kmadka, gerekten
eitliki, demokratik, g-nenli, kendi ayaklan zerinde durabilen bir
toplumsal dzen oluturmamz mmkn olmayacaktr. te, bu kitapta tartma
konusu edilen belli bal sorunlar yukardaki temalar etrafnda
toplanyor...122. BLMAYDINLAR ve RESM DEOLOJ"Arslanlar kendi
tarihilerine sahip olana kadar avclk ykleri her zaman avcy
yceltecektir. "Afrika AtaszHer tarihsel dnemde ve her toplumsal
formasyonda, belirli bilgilere sahip olanlar "ayrcalkl" bir konumda
bulunurlar. Toplumsal ilevleri karlnda maddi, siyasal, ideolojik
olarak dllendirilirler. lkel kabilede, byc, Fira-vun'un rya
yorumcusu, gnmzn diplomallar vb., ait olduklar toplumsal
formasyonlarn sosyolojik anlamda aydnlardrlar. Bu anlamda,
(sosyolojik) aydn olmayan toplum yoktur. Aydm olmayan toplum olmad
gibi, aydnlarn merulatrc toplumsal ilevleri ve siyasal iktidar
karsndaki konumlar da bir retim tarzndan dierine deiir. Bu farkllk
merulatrma ilevinin tarihsel sre iinde ald biimle dorudan
ilgilidir. lkel, kleci, asyatik, feodal, kapitalist, tekelci devlet
kapitalizmi, brokratik "sosyalist" toplumsal formasyonlarda
aydnlarn ilevi ve siyasal iktidar karsndaki konumlar farkldr.Eski
Uzakdou uygarlklarnda toplumsal hiyeraride bilge, birinci srada yer
alrd. Bu durum, onun toplumsal ilevinin neminden kaynaklanrd. Yine
eski dou toplumlar halk dilinde; birinci bilge, ikinci itfi, nc
zanaatkar, drdnc tacir denirdi. Sz konusu toplumsal formasyonlarda
bilge'nin birinci srada yer almas, onun bilgelik ve moral (ahlak)
standart rnei olmasndand. Bilgeyi nemli ve saygn yapan
askeri-ekonomik gc deil, toplumsal-ideolojik ileviydi.Her toplumsal
formasyonda aydnlarn toplumdaki konumlar ve siyasal iktidarla
ilikileri farkldr. Dolaysyla, toplumsal formasyonun niteliine bal
olarak, snf (ya da egemen snfn bir bl), kast, katman
oluturabilirler. Aydnlar, Osmanl toplumsal formasyonunda egemen
snfn bir bln olutururlard.deolojik (merulatrma ilevi), hukuki,
brokratik bir ileve sahiptiler. Ksaca, hukuk, din, eitim, ynetim
alanlarn kapsayan bir kesim oluturuyorlard. Osmanl imparatorluu'nda
eyh-l islam, mft, kad, mderris, imam vb. den oluan bir dini
hiyerari olumutu.(1) Sz konusu hiyerari sayesinde imparatorlukta
hem ideolojik (eriatin uygulanmas), hem de idari fonksiyonlar
(yarg) gerekletirilirdi. Hiyerarinin ykseklerinde yer alanlar, byk
servetlerin de sahibiydiler. Ilmiyye snf iin kati ve msaderenin
olmay, bu kesimin hem byk servetler edinmesine, hem de edindikleri
serveti miras yoluyla o-13cuklanna aktarmalarna olanak veriyordu.
Bylece ynetici snf iinde "kapal bir kast" oluturmay
-
baarmlard.Sosyolojik olarak aydn tanmna giren kesimin nemi ve
toplumda "ayrcalkl" konumu, "bilgili" olmalarndan, dahas, toplumda
"kltrel tekel"e sahip olmalarndandr. Halk dilinde "ilim iktidardr"
(*) atasz aslnda iki eyi iermektedir: Birincisi, her bilgi doal
olarak bir siyasal iktidar yaratma eilimindedir; kincisi de, her
iktidar zorunlu olarak bir bilgi donanmna ihtiya duyar(2) Demek ki
aydnlarn ayrcalklar veya siyasi iktidar orta olular, "bilgi"lerine
dayanmaktadr. Eski Msr'da Hz. Yusuf un Firavun'dan sonra devletin
ikinci adam konumuna gelmesi, bilgili olmasndandr. Btn dier
khinlerden daha iyi rya yorumcusu oluundandr. "Beni memleketin
hazinelerine memur et, nk ben korumasn ve ynetmesini
bilirim.(3)
Yukarda szn ettiimiz, sosyo-profesyonel bir kesit oluturan ve
sosyolojik aydn tanmna girenlerdir. Bir de bunlardan ayr olarak ve
ekseri marjinal bir neme sahip olan, ou zaman, kk bir grup bile
oluturamayan entellekteller bulunur. "Entellekteller"in ayrdedici
nitelii, diploma sahibi olmalar veya belirli bilgilere sahip
olmalar deildir. Ayn ekilde belirli meslek gruplarna dahil olmalar
da deildir. phesiz bunlar da en az dierleri (sosyolojik aydn tanmna
girenler) kadar, belki de onlardan daha ok bilimsel bilgiye
sahiptirler. Entellektelin ayrdedici nitelii, onun siyasal
iktidardan ve siyasal iktidarn gerisindeki egemen snflardan bamszl,
siyasal iktidar karsnda eletirel bir tavr iinde olmasdr. Bu
niteliklerinden tr entellektel, siyasal iktidarla da iyi geinemeyen
biridir. Burada nemli olan zihinsel ve moral (ahlaki) bir eilimdir.
Ve bu eilime uygun davranabilme, tavr alabilme
yeteneidir.Entelektellerin bir grup oluturabildikleri ve belirgin
bir arla sahip olduklar lke Fransa olmutur. Zaten "intellectuel"
kavram da ilk defa Dreyfs olayyla ilgili olarak 23 Ocak 1898'de
kullanlmtr(4) Dolaysyla yalan tarihe ait bir kavramdr. Bir grup
oluturmasalar da, en azndan tekil olarak ya da birbirinden bamsz
ayn zihinsel eilime cevap veren (vocation) entellekteller her
tarihsel dnemde ve her toplumda var olmulardr. Bu anlamda
entellekt-el'in misyonu, gerein arptlm biimiyle savamaktr. Gerein
saptrlm (ideolojik) bir versiyonunu topluma kabul ettirmeye alan
devletin ve bu ileve koulmu "aydnlar"n, "aldatclar"n ipliini pazara
karmaktr. Aklktan yana olmayan, gerein ortaya kmasndan zarar grecek
olan snflara kar gerei savunan, tek kelimeyle gerein ortaya
kmasndan yana tavr koyan kiidir. Bu anlamda egemen snflar ve onlarn
adamlar tarafndan yaratlan hurafeleri sergilemek, mistifiye
(aldatlma) edilmi olan demistifiye (yaratlan efsaneyi ykmak
anlamnda) etmektir.Her snfl toplumda iktidardaki snflar smry
gizlemek, smr ve(*) Bu szn F. Bacon'a ait olduu da ileri srlyor.
(F.B.)
14basky merulatrmak, mevcut dzenin deimezliini kabullendirmek
amacyla "efsaneler", "hurafeler" retirler. Kurulu dzenin devam,
ideolojik bulankln srdrlmesine, hurafelerin egemen klnmasna baldr,
ite entellektel, egemen olan snflarn gizli kalmasn istediklerini aa
karmaya alan, gerein saptrlm (reifiye) bir versiyonunu kabullenmeye
raz olmayan, iktidarlardakile-rin empoze etmekten kar olduu "bir
toplumsal deerler sistemi"ne bakald-ran, rnein egemen ideolojiye,
resmi tarihe kar karak, gerekten yaanm olanla, yaand varsaylan,
gerein arptlm ya da "resmi versiyonu" arasndaki uyumsuzluu ortaya
karmay kendine i edinen kiidir... Egemen olan snflarn ve devletin
her jtrl politika ve uygulamalarn eletirebilen, bu alanda hibir
yasaa, tabuya, inkarcla itibar ermeyen, sorunlar sadece ulusal
planda deil, evrensel planda ele alp kavramaya alan kiidir...nl
Fiziki Albert Einstein, nkleer enerjinin askeri ve baka stratejik
amalarla kullanlmasna kar tavr aldnda, gerek bir entellektel tavr
sergi lemi oluyordu. Onu, ayn tavr gstermeyen meslektalarndan ayran
ve entel lektel yapan, bata sylediimiz gibi sahip olduu "bilimsel
bilgi" deil, top lumsal, insani, evrensel sorunlar karsnda ald
tavrdr. te, bu yzden Jean Paul Sartre, "atom fizikisi nkleer
denemelere kar bildiriyi imzaladnda en-tellekteldir" derken, bu
ayrm ifade etmek istemitir. Nitekim, Sartre, Russell, Diderot,
Emile Zola ve bakalar bilgili olduklar iin entellektel saylmyorlar
d. Sosyolojik aydn tanmna girenlerle ortak yanlar "bilgili" olmalar
olsa da, onlar asl entellektel yapan insani sorunlar, evrensel
sorunlar karsnda aldiklar tavr,devlete kar tutumlardrPaul Baran;
"Aydn denilen kii, bylece yapt iin z ve esas bakmndan bir toplum
eletirmeni, daha gzel, daha insanca ve daha akla uygun bir toplum
dzenine giden yolu tkayan engellerin ne olduklarn arayp bulmay,
incelemeyi ve bu yoldan bunlarn almasna yardmc olmay kendisine dert
edinmi kimsedir. O, bu nitelikleriyle toplumun vicdan ve toplumun
belli bir tarih dneminde iinde yaad ilerici glerin szcs
-
haline gelir. Ve bu nitelikleriyle O, status quo'yu korumaya
alan egemen snf tarafndan ve bu snfn emrinde olup aydnlar en
hafifinden hayalcilik ya da metafiziklikle, en kts de ykclk ya da
bozgunculukla sulayan kafa iileri tarafndan bir 'dert yaratcs', bir
'ba belas' olarak grr"(5) derken, bizim entellektel dediimiz gerek
aydnnn dierlerinden farkn vurgulamak istiyor.Bu aamada nemli bir
teorik sorunla karlalr ki; o da, bilginin nitelii, hakim snflar ve
devlet karsndaki konumudur. Bilimsel bilginin greli bir zerklii
vardr. Dolaysyla retilen bilimsel bilgi ile hakim snflar arasnda
bi-rebirlik, dorudan bir iliki olduunu varsaymak sakncaldr.
Bilimsel bilginin (sosyal bilim) snfsal bir ze sahip olmas, onun
greli zerkliini ortadan kaldrmaz, ite bu durum, sosyal bilimlerde
tarafszlk sorununu tartma gndemine getirmitir. Greli zerklie
(autonomie relative) ramen, tarafszlk bir safsatadan ibarettir. Son
tahlilde snfsal karlardan tam bamsz bir bilgi (sosyal bilim)
olanakszdr. Bilim adam "tarafsz olmaldr" ya da "tarafszdr"
dendi-15inde, asl sylenmek istenen, gerekten tarafszlk deil,
iktidarlardakilerin, mlk sahibi snflarn istemediklerini sylememek,
tartma konusu yapmamaktr. Tersini yapanlar, yani iktidardaki
snflarn istemediklerini yazp syleyenler, tartma konusu yapanlar,
"bilimsel tarafszlktan uzaklam" saylrlar ve tarafszlktan ayrlmann
da bedelini u ya da bu biimde derler.rnein Ortaa'da kilisenin temel
retisine ve hakim dncesine kar kan birine, ne kadar derin bilgin
olursa olsun, yaama hakk tannmazd. nk geleneksel Ortaa toplumunda
sadece teolojinin yayd bilgi esast ve o bilgiye sahip olanlar saygn
ve ayrcalkl bir konumda bulunurlard. 1930'lu yllarda bir Sovyet
tarihisi lm gze almadan in tarihi zerine bir aratrmaya giriemez-di.
Eski in tarihiyle ilgili aratrmalar doal olarak "Asya tipi retim
tarz"n artryordu, oysa Stalin brokrasisi "Asya tipi retim tarz" ile
ilgili tartmalar byk bir tehlike olarak gryor ve iddetle
cezalandryordu.Hem sosyo-profesyonel bir grup oluturan sosyolojik
anlamdaki aydnlar, hem de entellektel denilenlerin daha ok
kapitalist retim tarznn ilk defa ortaya kt, kapitalist gelimenin
kendi tarihsel gemilerinin rn olan az saydaki gelimi sanayi
toplumlarnda arlklar sz konusu olmutur. Buna karlk retici temeli
zayf, bizimki gibi da baml azgelimi lkelerde ve Sovyetler Birlii,
in, Dou Avrupa, Kba, Vietnam vb. gibi brokratik bask rejimlerinde
bir grup olarak entellektellerin ortaya kma ve yaama koullan son
derece snrl kalmtr. Sovyetler Birlii'nde devrimden bu yana "resmi
gerek" (resmi tarih) tam on defa deitirilmitir. ktidar ele geiren
her brokratik klik, kendi karna uygun den bir tarih versiyonunu
topluma kabul ettirmek istemitir. Bizde aa yukar 1920'lerin sonlar
ve 1930'larn ortalarna kadarki dnemde oluturulmu bir "resmi tarih"
ve "resmi gerek" varln srdrmektedir.Burada asl tartlmas gereken,
nasl olup da "resmi gerek" ve "resmi tarih"in ciddi bir eletiriye
uramadan ve yara almadan veya ok az anmaya urayarak bu kadar uzun
sre varln srdrebilmi olmasdr. Bunun hem Trkiye'de sermaye
birikiminin ald "zgn biim", hakim snflarn nitelii (veya snfsal
ittifakn yaps) ve tarihsel sreklilik, hem de aydnlarn devlet
iindeki konumlaryla (veya devlet karsndaki) ilgili yanlan vardr.
Biz bu kitapta sorunun bu yann tartmay deneyeceiz. Fakat, bu aamada
bir hatrlatma yapmamz gerekiyor. Bizimki gibi lkelerde ve brokratik
bask rejimlerinin geerli olduu lkelerde (in, SSCB -son dnem ncesi-
Dou Avrupa, Kba vb.) bilimsel bilginin (sosyal bilim) greli bamszl
da ortadan kalkmakta, bamllk mutlak bir nitelik kazanmaktadr. Byle
bir greli zerklik yokluu, toplumda irrasyonel, bilim d, i tutarll
olmayan bir toplum ve tarih versiyonunun ortaya kmasna neden
olmakta, hem de bilimsel entellektel gelimeyi
engellemektedir.Osmanl sosyal formasyonunda aydnlar (ulema), hakim
snfn bir bln olutururlard. Basit yeniden retime dayal
pre-kapitalist bir toplumda, mevcut yap ve ileyii merulatrmak ve
srdrmek gibi ideolojik-brokratik16bir misyona koulmulard. Ynetici
(hakim) snfn bir bln oluturan ulema (Osmanl aydn), kapitalist
yaylmann nem kazand ve imparatorluu etkisi altna ald lde, klasik
ilevlerini yerine getiremez duruma geldi. Daha sonra bunlarn yerini
"Batc", "yeniliki" Tanzimat aydnlar (mnevver) almaya balad. lgin
olan udur ki; bu yeni elitin (bir sre geleneksel elitle birlikte
yan yana yaamak durumundayd) devlet iindeki konumu ve ilevi
toplumun devlet d (dolaysz reticiler) snflaryla olan ilikilerinde
bir nceki dneme gre (ulema) hibir kkl deiiklik ortaya kmad. stelik
siyasal-ynetsel planda kendilerinden
-
ncekilerden ok daha etkin bir konuma terfi ettiler. Dolaysyla
merulatrc dayanaklar ve ideolojik referanslar zaman iinde deimekle
birlikte, konumlar ve ilevleri bakmndan hibir temelli deiiklik
ortaya kmad. Devlet aydnlar olarak kaldlar. Ksmen de kast konumlarm
muhafaza ettiler. Kapitalist toplumdaki aydnlar gibi bir katman
(couche) olutu-ramadklan iin, rettikleri bilgi, ancak kendi
dar-snfsal karlarn koruyup merulatrmaya hizmet
edebilirdi...Cumhuriyetin kurulmasyla bu durum devam etti. Ne var
ki Cumhuriyet dnemi aydnlar kendilerinden ncekilerden ok daha keli,
snrlan iyice belirlenmi bir resmi ideoloji oluturmak zorundaydlar.
Yeniliki Osmanl aydnlar kendilerine bir kurtarc misyon vehmederek
imparatorluu smrgeletirdi-ler. En azndan smrgeleme srecini
hzlandrdlar. Bu bakmdan "yeniliki hareketler" olarak gsterilmeye
allan, aslnda bir auto-colonisation (kendi kendini smrgeletirme)
sreciydi. Osmanl ynetici aydn eliti, birok dorudan smrgedeki
smrgeci yneticilerin ilevine koulmulard. Ynetici snfn bir
fraksiyonu olarak, iinde yaadklar toplumu tahlil edebilecek durumda
deillerdi. Nitekim aydnlarn ynetici snf konumunda bulunduu sosyal
formasyonlarda aydnlarn dnyay kendi dar-snf karlar asndan grmeleri,
onlarn aklayc yeteneini dumura uratmaktadr.Bir taraftan Osmanl
mparatorluu Bat kapitalizrninin etkisi altna girip, retici temeli
anrken, dier yandan yenilikilerin ideolojik referanslaryla realite
arasnda bir uyumsuzluk ortaya kt. Yeni ideolojik referanslara uygun
bir ekonomik-sosyal ortam ortaya kmyor, var olan geleneksel temel
de giderek amyordu. Bunun anlam, geleneksek ideolojinin yerini
alacak kapitalist retim tarzna zg rasyonalizmin glenip kitleleri
etkisi altna almasnn maddi koullarnn oluamamasdr. Kitleler hakl
olarak yoksullamalarnn ve kimlik kaybna uramalarnn sorumlusu
olarak, "Batc-yeniliki klii" ve onlarn "yeniliklerini" grdler. Sonu
olarak Osmanl mparatorluu'nda var olan ynetici snf-halk
yabanclamasna (ki bu kkl bir yabanclamadr) yeni bir boyut eklendi.
"Eski Trkiye'de gzideler snf, halka ait ne varsa baya, di, miyane
grr, bundan dolaydr ki halka 'avm' adn verirdi. 'Avam, nevmdan
farkszdr' diyerek, halk hayvanlar derekesine indirirdi. Kendi
kendine "havs revnim" unvann veren bu zmre, hi avma kymet verebilir
mi?"(6)
Kendilerini savunmak durumunda olan kitleler daha fazla
geleneksel ideolojiye sarlrlarken, yenilikilerin (Batclar) onun
yerine koyabilecekleri bir ey-17leri yoktu. Dolaysyla geleneksel
ideoloji anrken, ayn zamanda Batclarn karsna muhalif bir ideoloji
olarak kt. "Artk bir tarafta her eyi kabul eden ve caiz gren, yksek
ve aydn snf, eitli yabanc milletleri en ar bir biimde benimseyip
taklit ediyorken, teki tarafta bir ksm aydnlarla geri kalan halk,
her trl yenilie kar koyuyordu. Yenilikten iddetle nefretin ve rknt
hissinin eserleri her yerde kendini gsteriyordu(7) diye yazyor Sait
Halim Paa.Hibir halk yenilik dman, refah aleyhtar deildir. Byle bir
ey insan doasna aykrdr. Aslnda resmi ideolojinin (sol versiyonu
dahil) yaymaya altnn aksine, halk yenilik dman deil, gerekten
yeniliki olmayanlara, yeteri kadar yeniliki olmayanlara, yenilik
olarak ileri srlenlerin ykc sonularma, yenilik olarak sunulanlarn
gerek zm yollarn tkamamasna karyd. Yaln Kk "Aydnlar zerine Tezler"
adl kitabnda "Trk aydn tarihi yenilik dman bir halk yeniliki
yapmann tarihidir"(8) diyor. Byle bir yaklam en azndan bilim ddr!..
Aydnlara byk'bir kudret ve toplum st yetenekler vehmeden ar jakoben
bir zihniyetin rndr. Kk, bir cmlede iki yanl birden yapyor:
Birincisi, hibir halk yenilik dman deildir; ikincisi, hibir aydn
grubu bir toplumu bir yerden bir baka yere gtremez. Halk adala
deil, "adalatrma"nn (smrgeleme, retici glerin tahribi biiminde
ortaya kyordu) bizde ald biime tepki gstermitir.Klasik aydnlarn, hi
deilse bir blnn, yeniliki ideolojiye kazanlmalar, stelik geleneksel
ideolojinin "muhalif" bir ideoloji nitelii kazand koullarda
olanaksz gibiydi. Yeniliki aydnlarn tadklar ideoloji, kendi
realitelerine yabanc bir ideolojiydi. Osmanl yeniliki aydn, Bat'nn
dnsel rnlerini ithal ettii srece, bir bakma aydnlanmadan
aydnlatmaya giriiyordu... Yeniliki Osmanl aydn "mnevver", Bat
burjuvazileri de "mnevvir"-dir. Aydmlatann smrgeci emperyalist Bat
olduu koullarda, Osmanl yeniliki aydm, kendi rn olmayan, stelik
kendi realitesiyle pek ilgisi bulunmayan bir ideolojinin taycs
durumuna geliyordu!..Bylece sadece halk kitlelerini deil,
geleneksel aydnlarn bir bln de karsna alyordu. Oysa Bat'da
-
geleneksel aydnlarn bir blnn rasyonalizme kazanlmalar sz
konusuydu. Bu konuda Antonio Gramsci unlar yazyor: "Ama bir nceki
ekonomik yapdan gelen ve onun gelimesinin bir ynn temsil eden her
toplumsal temel takm, tarih yzne (hi deilse bugne kadarki tarih
yzne) kt zaman, kendinden nce var olan birtakm aydn blkleri
bulmutur. Bunlar, galiba toplum ve politika alannda en karmak ve en
kkl deimelerin durduramad tarihsel srekliliin de temsilcileri
olmulardr. Baa gemek isteyen her takmn en nemli zelliklerinden
biri, geleneksel aydnlar ideolojik olarak ke:ndisine dntrme ve
kazanma yolunda yapt savatr. Bu takm, organik aydnlarn yetitirdii
lde, bu dntrme ve kazanma iini daha abuk ve etkili olarak
s^1^^1^)18Osmanl mparatorluu'nda buna olanak yoktu. Bat'da
gelimekte olan fab rika sanayii (teknolojik devrim) geleneksel
zanaatlar (el zanaatlar) ykarken, yeni istihdam olanaklar da
yaratyordu. Bu durum, kurulmakta olan yeni dze nin (kapitalist)
savunulup merulatrlmasn kolaylatryordu. Idris Kk-mer; "yenilik
hareketlerine toplum asndan, retim glerinde kapitalist bir ge
limeye bal olarak byyen bir i snf olmakszn giriilmiti"(10) derken
bu durumu ifade ediyor. Oysa Bat gibi olmak isteyen (elbette asl
ama iktidarlar n korumakt) ve bunda kar olan yeniliki kast, lkenin
daha fazla smrge lemesi ve retici temelinin zayflamas sonucunu
dourduu iin, tad ideo lojinin kitlelerce benimsenmesi sz konusu
olamazd. Atillalhan'n, "komprador aydn" tanm bu aydnlara gerekten
uygun dmektedir. Bat'da yeni bir snfn (burjuvazinin) organik
aydnlarnn rettii ideoloji, benzer bir dnmn olmad Osmanl toplumuna
ithal edildike, dar bir ynetici elit d nda "aydnlanma"
gereklemiyecekti.Bu bakmdan Tanzimat, Islahat, Merutiyet ve
Cumhuriyet dnemi aydnlar, stlendikleri ideolojik ilev bakmndan Bat
burjuvazisinin Trkiye'deki "organik aydnlar"dlar . Bat burjuva
ideolojisinin tayclar ve yayclar olduklar srece, Bat'dan, nce
sanayi rn, daha sonra tehizat ve ara-mal ithal eden; nce
komisyoncu-tccar, daha sonraki dnemde montaj sanayicisinin
ideolojik dzeylerdeki benzerleri olmulardr. 'Hakim ideoloji hakim
snfn ideolojisidir' diyor kitap." Osmanl lkesinde hakim snf, Fransz
veya ngiliz burjuvazisi. Sarayn direnii azaldka kapitalizm
taarruzunu younlatrr: Ke-istler, mektepler, mrebbiyeler mason
localar... Osmanl Bankas, nianlar, sefaret balolar ve Beyolu'nu
zevk panayrna eviren uh aktrisler"(11) Cemil Meri bir baka yerde de
unlar yazyor: "Avrupa silahlar ye teknolojisiyle birlikte Avrupa
fikirleri de ithal edildi. Bunlar da sosyal ve "Siyasi dzenin en az
tekiler kadar tahripisiydiler."(12)Tanzimatla balayan dardan "dnce"
ve "kurum" ithal etme sreci, 1920 ve 1930'lu yllarda fanatik bir
inkarclkla srdrld. Merkezi otoritenin glendirilmesinin salad
olanaklarn da yardmyla Kemalist iktidar, tarihte eine az rastlanr
bir inkarcl dayatt. Bu, kendi gemiimizi toptan inkar etmek biiminde
tezahr etti. Bu yzden Takrir-i Skun terr rejimi altnda insanlara
apka giydirildi. Arapa-Farsa melezlenmesidir diye Osmanlca bir rpda
yok sayld. Arap alfabesi Latin alfabesiyle deitirildi. Btn bunlar
"inklap" sayld. Terr rejimi koullarnda gerekletirilen bu inklaplarn
bekiliini yapmak da, Cumhuriyet aydnlarna decekti. Zora dayanlarak
yaplan "inklaplar", ancak zora dayanarak korunabilirdi. Aydnlarn
amaz da buradayd. Zorla yaplan inklaplarn zora dayanarak korunduu
bir ortamda aydnlar, antidemokratik bir resmi ideolojinin reticisi,
yaycs ve srdrcs olacaklard. apka giymeyi reddettikleri iin idam
edilenlerin "gerici" olduklar konusunda fetva vereceklerdi!..
stelik Cumhuriyet aydnlarnn halk kitlelerine baknda da kendinden
ncekilere gre bir deiiklik sz konusu deildi. Cumhuriyet dneminin
nde gelen aydnlarndan, liberal (ama demokrat olmayan) Ahmet Aaolu,
1926'da Gazi Mustafa Kemal'e verdii bir raporda; "Arzetmek
isterim19ki acizleri demokrat deilim, alelumum demogojiye kar byk
bir nefret per-verde ederim. Bendeniz binbirbal ktlelerin herhangi
bir ii baa karacak kabiliyette olduuna hibir zaman kail olmadm"(13)
diyor.Kltr sorununa yaklam nasl olmaldr? Bir toplumun kendi gemiini
ve kltrn, toptan mahkm etmesi bilimsellikle badar m? Toplum kendi z
gemiiyle balarn bu biimde koparrsa ne gibi sonular ortaya kar? Bir
toplum, kltrn, gericidir diye inkr ederse, tarihsel sreklilik nasl
salanr? Tarih, sonu itibariyle toplumun gemiiyle bir diyalog deil
midir? Byle bir diyaloun kesilmesi arzulanr bir ey midir? Toplumu,
kt alkanlklar olan bir ocuk gibi grmek bilimsel bir tutum mudur? Tm
elemanlarnn (yapc
-
unsurlarnn) geri ve gerici olduu gibi bir kltr dnebilir mi? Ayn
ekilde, tmyle ilerici bir kltr sz konusu olabilir mi? te yandan,
tarihsel olarak geride kalm olan bir kltr toptan geri, bugn yaayan
da mutlaka "ileri" ve "ilerici" midir? Eer gemile balar bylesine
kesilirse bunun yaratt boluk nasl doldurulabilir?Cumhuriyet aydnlar
bu sorular genellikle sormadklar gibi, sorulmasn, tartlmasn da
engellediler. Benzer sorular sormaya, tartmaya girienlere banaz bir
kar-ittifak oluturdular. "Baarlan" yaptklar savunmann ve teorik
angmanlarn gcnden deil, arkalarndaki baskc devletin gcnden
kaynaklanyordu. rettikleri yalanla yaamay "aydnlanma" sandlar.
Resmi ideolojinin reticisi ve yaycs olarak da her zaman
hakettikleri hediyelere kavutular...Oysa as;l yaplmas gereken inkr
deil, "diyalektik ama" olmalyd.(14) Baka bir ifade ile var olan
srdrme, elitirme, ama biiminde bir yaklam gerekiyordu. Eer Marx,
ngiliz Burjuva Ekonomi Politiini inkr etseydi Kapi-tal'i yazabilir
miydi? Ricaordo'yu, Smith'i, Malthus'u vb. yok sayarak, inkr
ederek, onlar gericilikle sulayarak yeni bir teori gelitirebilir,
toplumsal bilimlerde byk bir atlm gerekletirebilir miydi? Toptan
inkarcln ykc sonular baka yerlerde de grld. Sovyetler Birlii'nde
proletarya kltr'nn yceltilmesi, burjuva kltrnn toptan mahkm
edilmesi Stalinist terr rejimi koullarnda tam bir kltrel,
entellektel ve artistik gerilemeye ve ksrla neden oldu. Stalinist
ve izleyen dnemlerde Sovyetler Birlii'nde dnya leinde dnce ve sanat
adamlarnn yetimemesi, bu inkarcln ve banaz bir bilim ve kltr
anlaynn sonucuydu. Tarihsel sreklilikle dyaletlik aknlk konusundaki
bu tutarsz yaklamn sonulan ok ar oldu. Oysa kendi kltr mirasn dntrp
yeni ve st dzeyde bir senteze, daha zengin bir kltre ulama yolu,
banaz taklitilik ve inkrclk yznden kapatlmtr. Eer bugn bir
"arabesk" kltrel ortama gelinmise, bunun sorumlusu, kendi kltrn
aalayp, mahkm eden zihniyettir.lgin olan bir ey de, Cumhuriyet
aydnnn Merutiyet aydnnn, Merutiyet aydnnn da Tanzimat dnemi
aydnlarn sulam olmalardr. Her dnemde, bir ncekiler yanl yaplklan
iin sulanmlardr. Cumhuriyet aydnlan20"doru yolu bulduklarn" iddia
etmilerdir. Oysa Cumhuriyet aydnlan gerek orijinleri ve devlet
iindeki konumlan, gerekse de ideolojik, dnsel referansla-n bakmndan
ayn izginin srdrcsydler. Btnyle onlarn "azgelimi" ideolojik-kltrel
mirasna konmulard.Cumhuriyet aydnlan iin de iktidarlarn
salamlatrmann biricik yolu, kendilerinden ncekileri ktlemekti. Bize
gre Trk aydnlarnn kendi gemilerine bu lde olumsuz ve yadsyc
yaklamalarnn bir nedeni de; "geri-lik"lerinin farkna vardklarnda,
Bat kapitalizminin lkeyi "biimsizletirip", iini boaltm olmasdr. Bu
durum onlarn kendi gemilerini mahkm etmelerini kolaylatrmtr. Kendi
"gerilik"leri ile bakalarnn "ilerilii" arasndaki ilikinin niteliini
de kavrayacak durumda olmadklan iin, tm kerametleri kendi lkeleri
dnda, Bat'da buluyorlar! Bu gelenein sonucu olarak, kendi
toplumlarnn gemiiyle ilgili her eyi yok saymak, her eyin Bat'dan
menkul olduu grne sk skya sarlmak kanlmaz oluyor! Trk aydnlar
yukarda ksaca deindiimiz srecin sonucunda dnsel, ideolojik ve
kltrel bir bamlla dyorlar. Bu bamllk, yaadklar dnyay ve kendi
toplumlarnn gereini kavramalarn giderek zorlatryor.(15)Osmanl dnemi
kltr inkr edilince, geriye halk edebiyat dnda pek bir ey kalmyordu.
Ortaya kan kltr boluu da Bat'ya daha ok yaslanarak, ve oradan daha
ok "ithalat" yaplarak doldurulmaya alld! thal edilen de pozitivist
burjuva kltryd. Bu tutucu ve sekinci ideolojinin ithali ynetici
aydn elitin karlarna uygun dyordu. stelik bu alanda bir sr
tutarszlklar, eliik yaklamlar da sergileniyordu. Mustafa Kemal,
Nutuk'ta; "Osmano-ullar zorla, Trk Milletinin hakimiyet ve
saltanatna el koymulard. Bu tasallutlarn alt asrdan beri idame
eylemilerdi, imdi de Trk Milleti bu mtecavizlerin hadlerini
bildirerek, hakimiyet ve saltanat isyan ederek bilfiil eline alm
bulunuyor"(16) diyor. Bu durumda stanbul'un fetih yldnmlerinde ve
daha bir sr yldnmlerinde yaplan trenleri anlamak zorlar! Dier
yandan da yok saylan veya inkr edilen eylerle vnlyor. rnein
Trklerin tarih boyunca kurduklan en byk devletin Osmanl Devleti
olduu syleniyor! Bu ve benzer yaklamlar doal olarak gen nesillerin
kafalarnda eliik dncelerin olumasna neden oluyor...Devlet Aydnnn
elikileriCumhuriyetin kurucu kadrosunun asli unsurunu oluturan, byk
ounluu ttihat (Jn Trk) olan aydnlar, referanslarnn arlk noktas Bat
burjuva ideolojisinin pozitivist yorumuna dayanmakla birlikte,
devletle
-
olan ilikileri, devlet karsndaki konumlar bakmndan Osmanldaki
ilmiyye snfna benzemekteydiler. Cumhuriyetin kurulmasyla daha ok
zerkletiler ve etkinliklerini daha da artrdlar. Osmanl'da olduu
gibi yine hakim snfn bir bln, ama bu sefer daha etkin bir bln
oluturdular. Arlklar, olumsuz d konjonk-21trn (Byk Dnya Ekonomik
Krizi) lkeyi etkisi altna ald 19301u yllarda daha da artt.
Etkinliklerini II. Dnya Sava sonuna, 1950'ye kadar srdrmeyi
baardlar.Aydnlarn bir bl 1960'l yllarda "sosyalizmle bulutuklarnda"
sosyalist dncenin yozlam bir versiyonu olan Stalinizmi byk bir
kolaylk ve rahatlkla benimsediler. Bu durum, "sosyalist" de
olsalar, onlarn "brokrat aydn", "devlet aydn" olmalarndan
kaynaklanyordu. Stalinizmi benimsedikleri lde, bu sefer de
Sovyetler Birlii'nin (ve daha az oranda Stalinist in brokrasisinin)
resmi ideolojisinin tayclar oldular.Stalinizmin ipliinin pazara kt
bir dnemde, Trk "sosyalist"lerinin banaz birer Stalinist
kesilmeleri onlarn her tarihsel dnemde yaya kaldklarm da bir defa
daha gsteriyordu. Aslnda bu, Trk entelijansiyasnn bir "zelli-i"dir.
retilmesine pek katlmadklar ada dnceyle hep belirli bir gecikmeyle
tanyorlar. Her seferinde pazara geldiklerinde pazan dalm
buluyorlar... Trk "sosyalist'lerinin Stalinizme olan hayranlklarm
ve ballklarn "talihsiz bir rastlant eseri" saymak herhalde doru
olmaz. Artk, Sovyetler Birli-i'ndeki sosyo-ekonomik dzenin
sosyalist deil, sosyalizmin bir karikatr olduunu sar sultann bile
duyduu bir ortamda, Stalinizme drt elle sanlmalar, snfsal yaplarnn
ve ideolojik referanslarnn bir sonucuydu. O kadar ki ii, Sovyet
yneticileri lkelerindeki rejimin sosyalist olmadn "itiraf
ettiklerinde" onlar revizyonistlikle sulamaya kadar vardrarak, gln
durumlara denleri bile var!.. Brokratik, devleti, halka yukandan
bakan Trk "sosyalistlerine sosyalizmin brokratik yozlamaya uram bir
versiyonu pek uygun dyordu. Brokrasinin iktidar ortaklnn sona
erdii, 19501i ve 1960'l yllarda sosyalizm, aydnlar iin yeniden
etkin bir merulatrma, dolaysyla da iktidan ele geirme arac
olabilirdi. Gerekten de 1960'larn banda sosyalist ideoloji,
brokrasinin iktidar ortaklnn sona erdii bir dnemde, iktidar yeniden
ele geirmenin bir arac olarak grlyordu.- Szde "bilimsel" bir dil
kullanlyor, sosyalist sloganlar ortal kaplyorduy-sa da, aydnlarn
byk ounluu iin asl ama sosyalizmin kurulmas deildi. Bu aamada
grntyle gerein birbirinden aynlmas nemlidir. Ama sosyalist bir
toplum dzeni oluturmak deil, "sosyalist yntemler" kullanarak Bat'y
daha hzl taklit etmekti. Bat'y taklit etmeyi hzlandrarak sosyalist
bir topluma varlabilir mi? Aka ifade edilen klie uydu: Kapitalist
yoldan kalknmak uzun zaman alr, kalknmann kestirme yolu sosyalist
yolu semektir. Asl ama gerekten sosyalist bir toplum kurmaya ynelik
olsayd, askeri cunta senaryolaryla, "ilerici su-baylar"la, iktidar
ele geirmeye, alrmyd? Sosyalizmin temel teorik kaynaklarna ynelmek
yerine, Sovyetler Birlii'nden azgelimi lkelere ihra edilen
"Kapitalist Olmayan Kalknma Yolu" gibi uydurma stratejilere itibar
edilmesi bu yzdendi/1 ^ Dnemin sosyalistlerinin sosyalizmin temel
sorunlarm tartmaktan zenle kanmalar, devrimci marksizmin
srdrclerine dmanlklar bu niteliklerinden kaynaklanyordu. Asl ama,
kaybettikleri "iktidar" yeniden kazanmak, bu amala sosyalizmi bir
ara olar kullanmakt.22Eer askeri bir darbeyle, ittihat yntemleriyle
sosyalizm adna iktidar ele geirebilirlerse, iktidar kimseyle
paylamak zorunda kalmayacaklard. stelik bu sefer siyasal iktidar da
kimseyle paylamak zorunda olmadklar iin, tartmasz ve tek hakim snf
konumuna ykseleceklerdi. Dou Avrupa'daki rnekler itahlarn
kabartyordu! Ne var ki, burjuvazi ve gerisindeki emperyalist
"destekiler", brokratik aydnlara bu yolu oktan kapamt. Asalak
burjuvazi ve emperyalizmle baa kabilecek olan asl g emeki
kitlelerdi ama, Trk aydnlan (sosyalist olsunlar) emeki snflan iin
iine kantrmaya pek niyetli deillerdi. (Kullanlan dil ve sloganlara
ramen). Bu konuda bir de gereke retilmiti: Halk geriydi,
kendilerinin deil, "yoz burjuva politikaclarnn" peinden gidiyordu,
son tahlilde de kendi karlarnn farknda deildi.... Bu ve benzeri
argmanlarn ncekilerden, Tanzimat, Merutiyeti, Cumhuriyetilerden bir
fark var mdr? Halkn siyasal olgunlamasn beklemek onyllar alrd. Oysa
lkenin beklemeye tahamml yoktu. Aslnda "sosyalist" aydnlarn nemli
bir bl askeri cunta yntemlerine bel baladklar dnemde, iinde
yaadktan toplum, hakim snflann gc, kitlelerin beklentileri ve
zlemleri konusunda son derecede bilgisizdiler.
-
O halde halkn karlarnn "nerede ve nasl"n bilen brokratik
aydnlar, iktidar ele geirerek kestirme zmler dayatacaklard. 27 Mays
darbesini yceltmeleri ve sz konusu darbenin snfsal bir tahliline
yanamamalar ilgintir. 1960'lann "sosyalist"leri arasnda Stalinizme
ballklarn srdren pro-sovyetik dar bir kesim dndakilerin ufukta
"sosyalizm grnmeyince", sermaye ve devletle olan ilikilerim gzden
geirip, bir "durum deerlendirmesi" yaparak ortalktan ekilmeleri,
asl niyetin baka olduunun bir gstergesidir... Aslna baklrsa,
Trkiye'deki sol dncenin teorik-ideolojik geri plannda, Stalinizmle
Atatrkln melezlenmi bir versiyonu vard. Dolaysyla, ideolojik ve
teorik referanslar olarak, gerek sosyalist dncenin kaynana inmek sz
konusu deildi. phesiz btn bu dnem boyunca, yukarda szn ettiimiz
genel ve hakim izgi dnda olan aydnlar da elbette vard. Ama bu
kesimin saysal clzl, ideolojik etkinliini doal olarak
etkisizletirmitir.Bu aamada aydnlar-resmi ideoloji ilikisi zerinde
durmamz gerekiyor. Fakat ondan nce resmi ideolojiyle ilgili baz
aklamalar yapmak yararl olacak. Gerekten de bilimsel literatrde
olsun, gnlk konuma dilinde olsun, kullandmz kavramlar hakknda her
zaman yeteri kadar ak olmayabiliyoruz. "Resmi deoloji"ye varabilmek
iin Antonio Gramsci'nin "hegemonya" kavramndan hareket edebiliriz.
Gramsci'ye gre; yeni bir ideolojinin toplumun tm kesimlerinde
hegemonya kurabilmesi iin o ideolojinin sahibi ve taycs olan ve
tarih sahnesine kan yeni snfn, retici gleri gelitirmesi, ekonominin
retici temelini dntrerek, bir nceki tarihsel dneme gre nemli bir
ilerleme salamas, tarihsel olarak geri olan snfa kar yrtt devlet
aygtn ele geirme mcadelesinde kendi karlarn gerekletirirken,
toplumun dier kesimlerini de btnyle ihmal etmemesi, dolaysz retici
kesimlere de nceki duruma gre bir eyler vermesi gerekir. Baka bir
ifade ile yeni egemen snfn bir nceki dnemin geerli ideolojisinden
farkl bir deolojiyi geni halk ynlarna23kabul ettirebilmesi iin,
toplumun dier snflarnn yaam koullarnda en azndan ksmi bir iyileme
salamas gerekir. Gramsci'nin kendi ifadesiyle, yeni sosyal smfn
egemen snf olma mcadelesine giritiinde: "stn gelmesi gereken kendi
temel karlaryla, ikincil sosyal guruplar da feda etmeyecek uygun
bir dengenin kurulmas gerekir. "(18) Bylesi bir dengenin
oluturulmas, devlet aygtm ele geiren yeni egemen snfn, toplumun
dier baml kesimlerini kendi egemenlii altnda tutabilmesinin
kouludur.Ancak byle bir durumda egemen snf, iktidarnn snfsal
karakterini gizleyebilecei bir dnya grn kitlelere benimsetebilir.
Ve bunu "doal", "gerekli" moral deerler ve toplum anlay olarak
kitlelere kabullendirebilir. Bylece egemen snf son aamada,
ekonomik, politik ve moral balan gerekletirir. Gramsci buna
"tarihsel blok", yeni egemen snfa "hegemonik snf" ve onun yayd
ideolojiye de "hegemonik ideoloji" diyor.Gramsci'nin tahlilinden
kan sonular u ekilde zetlemek mmkndr; devlet aygtn ele geirmek
amacyla hasm snflarla mcadeleye girien yeni (ykselen) snf, retici
gleri dnme uratacak, toplumun ikincil (egemen snf dnda) snflarna da
bir eyler verebilecek, son analizde kendi snfsal projesini geni
kitlelere kabul ettirirken, zor esini deil, ikna ve inandrma yolunu
seecek, bylece kendi ideolojisi araclyla bir entegrasyonu
(btnlemeyi) gerekletirecek.Yukardaki ksa aklamalar karsnda, resmi
ideolojinin, hegemonya gc zayf bir ideoloji olduu ortaya kyor. Bu
durum, devlet aygtm ele geiren yeni snfn veya snflar blokunun
iktidar mcadelesine giritikleri kritik anda retici glerde bir dnm
yaratmam olmas ve ikincil snflara da nceki dneme oranla bir eyler
verememesidir. Byle olunca, retici glerde bir ileri atlm
gereklemeyince ve egemen snf d toplum kesimlerine bir eyler
verilmeyince, yeni egemen snfn projesini geni halk kitlelerine
kabullendirmek ve ideolojik st yaplarla ekonomik temel arasnda
uygun bir eklemlenme (articulation) yaratmak mmkn
olmamaktadr.Cumhuriyetin kurulduu dnemde tam tersi geerliydi.
retici glerin gelitirilmesi bir yana, mevcut retici gler de byk lde
tahrip edilmi durumdayd. Zaten Cumhuriyetle gelen rejim, 1908'den
beri srp gelen ttihat rejimiydi. Ortada ekonomik temeli dntrp
glendirecek bir snf olmad gibi, retici glerin dnme uratlmas, bir
nceki dnemin retim ilikilerini, bu arada mlkiyet ilikilerini
dntrmek de sz konusu deildi. Trkiye'de Cumhuriyetin kurulmasyla
iktidara el koyan "yeni" ynetici snflar koalisyonu, emeki snflara
bir eyler vermedii gibi, bask ve smry younlatrmt. Dolaysyla, geerli
kltrel-ideolojik deerlerin yerine yenilerinin retilmesinin ve
kitlelerde bir hegemonya salamasnn
-
koullan olumamt. te bu hegemonya eksiklii, yapay, zorlama bir
resmi ideolojinin "retilmesini" zorunlu hale getirmitir...24Szn
ettiimiz hegemonya eksikliini gidermek ya da hegemonya boluunu
doldurmak amacyla retilen ideoloji, resmi ideolojidir. Bu da
ideolojinin bir snf projesi olduunu gizlemek ve kitlelerde bir
yanlsama yaratmak iin yeterli olamazd. Hegemonya boluunu doldurmak
amacyla "devlet aydnlan" tarafndan giriilen ideolojik zorlamalarn
kitlelerin bilincine yerleme gc olmad iin, resmi ideoloji zor
gesiyle birlikte yryecek, zorunlu olarak da, daha batan
anti-demokratik, baskc bir nitelik kazanacakt.leriki aklamalardan
da anlalaca gibi, Cumhuriyeti kuran ekibin yukardaki anlamda
hegemonya gc olan bir egemen ideoloji oluturmalarnn koullan
olumamt. Ne yeni bir sosyal snf ve onun gelitirdii yeni ve ileri
retici gler ve retim ilikileri, ne de kitlelerin yaam koullarnda
hatr saylr bir iyileme sz konusuydu.Resmi ideoloji oluturmak iin
"bilgi" kanallarm denetlemek -enformasyon bilgi demek olduuna gre-,
baz bilgilerin kitlelere ulamasn engellemek, kitlelerin bilincinde
(memoire collective) bir boluk yaratmak zere kendi gemiiyle balarn
koparmak, iktidardaki snflarn karlarna uygun bir bilgi ve
enformasyon a oluturmakla mmkndr.te Cumhuriyet aydnlarnn ilevi,
byle bir resmi ideoloji retmek olmutur. Bu amala yakn tarih tahrif
edilmi, Krt kimlii inkr edilmi, Milli Mca-dele'nin gerek d bir
versiyonu gelitirilmi, son tahlilde emperyalizmle bir uzlama olan
"Milli Mcadele", mazlum halklara kurtulu yolunu gsteren ilk
anti-emperyalist hareket olarak gsterilmek istenmitir. Oysa
Cumhuriyet iktidarlar "byk devlet" kompleksinden hibir zaman
kurtulamadlar. Mazlum halklarn yannda deil, her zaman onlar ezen
smrgeci-emperyalist devletlerin safnda yer aldlar. 1920'li ve
1930'lu yllarda yaplan brokratik dzenlemeler (nklaplar) abartlm, tm
uygarlklarn kaynann Trkler olduu ve tm dillerin de Trkeden tredii
gibi hezeyanlar bir dneme damgasn vurmutur. Trk aydnlar, yalan
retip rettikleri yalanla yaamak gibi, talihsiz bir konumda
bulunmulardr. Szde, topluma rasyonalist dnceyi yerletirmek amacyla
yola ktkla-nn iddia etmelerine ramen, her zamankinden daha ok
hurafe retmiler, Mustafa Kemal'i putlatrmay marifet
saymlardr.Toplumsal-ekonomik yapnn nitelii ve azgelimiliinden tr,
Trk aydnlarnn pazar ekonomisinin geerli olduu sanayilemi lkelerde
olduu gibi, egemen snflardan grece bamsz bir katman (couche)
oluturmalar olanakszd. Aydnlarn Cumhuriyet dneminde de devletle
olan ilikileri Osmanl Impara-torluu'ndakinden farkl deildi. Egemen
snflar koalisyonunun bir orta olmaya devam etmeleri, devlet dnda
bilgi retme olanaklarn snrlamtr.Resmi ideolojinin geerli olduu
Trkiye gibi sosyal formasyonlarda, devlet politikalarna ters den
bilgiye izin verilmez. Resmi ideolojiye ters dmek veya onu
eletirmek cezai yaptrmlarla engellenmek istenir. nsanlarn "lke
ya-rarlan"naters den dnce retmeleri kesinlikle yasaktr. lke yararnn
ne ol-25duuna da kendileri karar verirler. Kurulu dzene eletirel
yaklaan herkes "kt dncelidir", "lke yararlarn ve btnln tehlikeye
atar" ."birlik ve beraberlii zedeler," "ulusal duygular zayflatr"
vb... nsanlar, dnceleri, "iyi ve kt", "yararl ve zararl" diye
snflandrlr. "Kt" ve "zararl" dnceler ve sahipleri yasal kovuturmaya
maruzdurlar. Byle bir toplumun ada ve demokratik olmas da,
kalknabilmesi de olanakszdr. Bat Ortaa'nda "doru"larn tespiti
kilise adamlar tarafndan yaplrd. Bizim Cumhuriyetimizde de yasalar
ve uygulayclar bu ii yapyorlar. Eletiri yollarnn tkand bir toplum,
kendisi hakknda dnme yeteneine sahip deildir. Cezai yaptrm
gerekesiyle eletiri silahn brakmak ise gerek entellektel tavryla
badamaz.Aydnlarn devlet aygtnn bir parasn oluturmalar (1950 ncesi
Trkiye'de olduu gibi) hileci ve yadsyc bir bilinci de srekli
beslemektedir. Brokrasi maniplasyona elverili bir yap oluturduu
iin, entellektel drstlk diye bir kayg da pek gl deildir, II.
Abdlhamid'in zaman zaman aydnlar satn alarak muhalefetlerini
etkisizletirebilmesi bu yzdendir. Aydnlarn satn alnmalarnn kolayl,
devletin yaps ve bu yap iinde aydnlarn konumuyla dorudan ilgilidir.
"Osmanl Devleti'nde Abdlhamid devrinde de Trkler iin yegne servet
memba- devletti. Bu itibarla devlete kar almak iin, ya devletin
tesirinin asgariye indii Msr gibi bir emarette (hami) bulmak veya
dorudan doruya devletten faydalanmak icab
-
ediyordu."(19)Kitleler tarafndan benimsenme ans snrl byle bir
resmi ideolojinin anmas kanlmaz olduundan, "ok partili" rejime
geildikten sonra belirli aralklarla yaplan askeri darbelerle
takviye edilmitir. Ziya Enver Karal, "27 Mays 1960 Darbesini"
deerlendirdii bir yazda: "Arzu edilen yeni dzene gelince, unutulmu
veya inkr edilmi olan Atatrk nklab'nn prensiplerini tekrar ele
alarak devrin ihtiylarna gre gelitirmek, bu suretle devletin
temelinden sarslm olan i ve d itibarn iade etmek, tehlikeye den
milli varl kurtarmak, eskiyi tasfiye ederek yepyeni bir idare
kurmaktan ibarettir"(20 ) diyor. Karal, farknda olmadan resmi
ideolojinin on yllk Demokrat Parti iktidar dneminde yprandn
sylyor.Cumhuriyet dnemi aydnlan istedikleri kadar modernist bir dil
kullansnlar, hezeyanlar, kuruntular ve monolitik dnceleri veri
iken, toplumun kendisi hakknda dnme yeteneini bodular. Kendi
ayrcalkl konumlarn muhafaza edebilmek iin her trl "farkl" dnceyi
tehlikeli saydlar. Aydnlarn ynetici snf konumunda olduu bir
toplumsal formasyonda, kltr, bir snf kltr, aydn snfn kltr haline
gelir. Teorik referanslarnda ve afie edilen amalarnda "adalk"
temasna vurgu yaplmasna ramen, toplumun deimezlii zerine kurulu
pozitivist burjuva ideolojisinin taycsydlar. Ynetici brokratik
aydnlar toplumun temeline dokunmadan onu yerinden
oynatabile-ceklerini sandlar. Oysa bir nceki dnemin retim ilikileri
deimedii srece, insanlara apka giydirmek, klasik Bat mzii
dinletmek, Latince retmek vb. ada bir toplum oluturmak iin yeterli
olmayacakt. S. H. Paa, Batclarla ilgili olarak: "Bu medeniyetin
eserlerini, o medeniyeti meydana getiren sebepler26zannettiler.
Garbin ahlk ve yaaym memleketlerine tatbik etmenin dertlerine are
olacana inandlar"(21) derken, batanberi yaplanlarn adalamak olmadn
vurgulamak istiyor.dris Kkmer de;"Bu sebepledir ki aydn; deiik
boyutlu bir kltr ve dnce seviyesindeki bir topluma, tarihinde
srekli iktidar blnmln yaam toplumlarn rn olan 'form'lar aktararak
'asri' olunacan sanmtr. Bu formlarn ithal edilmesiyle Trkiye'de
ilerliinin ne olacan da hibir zaman derinlemesine dnmemi,
aratrmamtr (aydnn yenilgi tuza)"(22) diyor.Gerek toplumsal dnmlerin
ortaya kmad koullarda, inklaplar idealize edip ycelttiler. Kapal
bir kltr oluturdular. Her ne kadar yaydklar resmi ideolojiyle
toplumun tamamm temsil ettiklerini ileri srseler de, aslnda
palazlanmakta olan bir sermaye snfnn karlarm merulatrdlar (bu arada
kendi karlarn). Ne var ki, zerinde bulunduklar zemin ayaklarnn
altndan kayyordu. Paradoksal olarak, ocuk byynce onlara itaat
etmeyecekti. birliki sermaye snf, daha ok emperyalizme dayand
oranda, nce brokrat aydnlan, daha sonra da toprak aalarn ortaklktan
atacakt. Baka trl sylemek gerekirse, yeni smrgecilik dneminde
sermaye snf palazlandka eski yerel koalisyon ortaklarn
dlayacakt.Bat'ya olan kltrel, ideolojik ve bilimsel bamllk Trk
aydnlarnn orijinal rnler vermelerini de engellemitir. stelik
giderek kendi realitelerine de yabanclamlardr. Gerek anlamda
entellektellerin resmi ideoloji retmek gibi bir misyonlar olamaz.
Tam tersine, gerek aydn (entellektel) olmann koulu, her trl egemen
ideolojiden, bu arada resmi ideolojiden bamszlamaktr. Resmi
ideolojinin retici ve yaycs olmak deil, onu eletirebilmektir. Resmi
ideoloji retmenin yerini resmi ideolojinin eletirisi almadka, gerek
anlamda aydnlanma mmkn olamayacaktr.273. BLMMLL MCADELE'NN
NTEL"Bilmeyen ahmak, bilip de sylemeyen suludur."Fransz A taszHibir
konuda Milli Mcadele ve onun lideri hakknda olduu kadar efsane
yaratlmamtr. Tek parti dnemi inklaplar iin de yle... Neredeyse
Osmanl tmparatorluu'nun ykselme ve gerileme dnemlerine ilikin
deerlendirmenin bir benzeri tek parti dnemi ve 1950 sonras iin de
geerlidir. Resmi ideoloji tarafndan Mustafa Kemal'in yaad dnem
Cumhuriyet'in "altn a", 1950 sonras da bir eit "bozulma", "geriye
gidi" dnemi saylyor. nl devlet aydnlarndan ankaya sofralarnn
vazgeilmez yazan F.R. Atay, Mustafa Kemal'in lm zerine, 11 Kasm
1938'de Ulus Gazetesi'nde; "En mesut Trkler, Atatrk yaarken lm
olanlardr" diye yazmt. Cumhuriyet aydnlar yukardaki gr yaygnlatrmak
iin byk aba harcadlar. Niyazi Berkes tek parti dneminde atamayla
gelen meclislerin ok parti dneminin erbet seimlerle gelen
-
meclislerinden daha seviyeli olduunu sylyor. Brokrasinin
"radikal" kanadnn szcln yapan Berkes, idealist sekinci dnya grnn
Cumhuriyet dnemi aydnlarnda ne kadar kkl olduunu gsteriyor.Paris
Komn'ne ilikin bir yazda Marx; "imdiye kadar, Roma mparatorluu
zamannda Hristiyanln bu kadar ok efsane yaratmas matbaann henz
kefedilmemi olmasna yorulurdu. Oysa, bunun tam tersi dorudur. Bugn
gnlk basn ve telgrafn bir gnde yaratt efsane, eskiden bir yzylda
yaratlandan daha fazladr''(1)diyor. Marx'n bu szleri Cumhuriyet
"burjuvazisi" tarafndan da dorulanmtr. stelik kitle iletiim
aralarnn iinde bulunduumuz yzyldaki gelimilik dzeyi gznne alnrsa,
sorunun nemi daha iyi anlalr.Gerekten Mustafa Kemal ve onun
"inklaplar"yla ilgili olarak yaratlan efsane, yedi yzyllk Hilafet
ve Saltanat devrinde yaratlmamtr. lgin olan bir ey de, bu efsane
reticilerinin, szde efsaneleri ykmak, hurafeleri yok etmek amacyla
yola km olanlardr! Topluma rasyonel dnceyi egemen klmak amacyla
yola kanlar, hibir dnemde grlmemi dzeyde hurafe retmilerdir. Putlar
ykmak iin yola kanlar, hibir dnemde grlmemi dzeyde put rettiler.
Cumhuriyet aydm, put reticilii ve bekiliine koulmutu!..29Milli
Mcadele sonrasnda egemen snflarn neden zorlama bir resmi ideoloji
oluturmak zorunda olduklarm nceki blmde tartmaya altk. Bylesi bir
zorlamann nedeni, Cumhuriyeti kuran kadrolarn tarihsel olarak
gerilii, gelimi bir burjuva snfnn ve onun "dnya gr"n formle edip
yayacak aydnlarn bulunmayyd. Resmi ideoloji tarafndan yaratlan
efsanelerin ve hurafelerin sergilenebilmesi iin, "Milli Mcadele"nin
resmi ideoloji dnda bir deerlendirilmesinin yaplmas gerekiyor.
Bilindii gibi, resmi ideoloji (kimi sol versiyonu da dahil) Milli
Mcadele'yi anti-emperyalist, dnyann mazlum uluslarna kurtulu yolunu
aan ilk ulusal halk hareketi, Mustafa Kemal dnemi siyasal rejiminin
"halk" bir ynetim biimi olduu, Mustafa Kemal'in Trklere bir vatan
balayan dnyann en byk anti-emperyalist lideri olduu vb. gibi bir sr
gerek d hurafeye dayanyor. Elbette egemen snfn ve onun szcln
yapanlarn bask ve smrsn "gizlemek" amacyla tarihsel olaylar
arptmalar anlalr bir eydir. Tarihsel olaylar arptmann, gemite yaanm
olaylar tahrif etmenin yollarndan biri de kiiyi yceltmekten, kiiyi
putlatrp ona tapmaktan geer. te bu blmde, yakn tarihte yaanan
olaylarla ilgili toplumsal sreler ve olgularla ilgili sis perdesi
aralanmaya, gerei rten perde kaldrlmaya allacak.Trkiye toplumsal
formasyonunun evrimini ele alan byle bir kitapta Milli Mcadele ve
sonras dneme geni yer ayrmamzn nedeni budur. Sz konusu dnemin
olaylarnn arptlmas zerine kurulu resmi ideolojinin tutarl bir
eletirisinin yaplabilmesinin koulu, dnemi deiik ynleriyle tahlil
etmektir. Solun nemli bir blm bile, Milli Mcadele'nin niteliiyle
ilgili olarak, resmi ideolojiden bamsz dnme aamasna henz ulaabilmi
deil. Bu durum Trk solunun geleneksel devleti ideolojinin bir
versiyonu olarak ortaya kmasndandr.Bu nedenle, nce Milli
Mcadele'nin anti-emperyalist bir hareket olup olmad, ulusal bir
halk hareketi nitelii tayp tamad ve tarihi yapmada bireyin rol
zerinde duracaz. Fakat daha nce srekli yallsamaya neden olan bir
sorun zerinde ksaca durmamz gerekiyor. Milli Mcadele ile ilgili
deerlendirmeler srekli bir yanl anlamaya neden oluyor. yle bir
izlenim yaratlm durumda ki, sanki Trkiye birok Asya, Afrika,
Ortadou, Latin Amerika vb. lkesi gibi, uzun yllar Batllarn dorudan
bir smrgesi olarak kalm da, Milli Mcadele'yle (Kurtulu Sava kavram
bu anlamda yerinde kullanlmyor) bu duruma son verilmi gibi bir dnce
hakim oluyor.Bir kere, Osmanl mparatorluu hibir zaman dorudan smrge
olmad. Ykld gne kadar emperyalist Bat'nn ekonomik-diplomatik bir
yar-smrgesi durumunu muhafaza etti. kincisi, Osmanl imparatorluu
Birinci Emperyalistleraras Sava'a "taraf" olarak katld. Dnyay
yeniden paylamak amacyla balatlan bir savaa taraf olarak katlan bir
devletti. Nedense, bizim tarihilerimiz bu iki nemli olguyu bilinli
olarak yok saymay yeliyorlar. Bu iki nemli olgu atlanarak yaplan
tahlillerin bolukta kalmas kanlmazdr. Eer bir lke, dnyay yeniden
paylamak isteyen taraflardan birinin yannda bu30savaa katlyorsa,
her halde ama paylamdan pay koparmaktr. Emperyalist paylam savana
katlan bir devletin anti-emperyalist bir ulusal kurtulu sava
vermesi mmkn mdr? Resmi tarihiler ve resmi ideoloji reticileri bu
"amaz"n farknda olduklar iin, olaylarn tahlilini Yunanllarn zmir'e
kyla
-
balatyorlar. mparatorluun geni blgelerinin neden emperyalistler
tarafndan igal edildiinden pek sz etmiyorlar. Olaylarn tahliline
1919 May-s'ndan deil de 1914'ten balasalar, hurafe retme
kapasitelerinin byk lde azalacan biliyorlar...Aslnda hesap batan
yanl yaplmt. Osmanl mparatorluu savatan galip de ksa, imparatorluk
paralanacakt. Nitekim pre-kapitalist yaplar zerinde duran
imparatorluk gnn doldurmutu. Emperyalist zincirin en zayf halkasn
oluturan Osmanl mparatorluu, savatan yenik kmasayd da paylamdan
alabilecei pay tarihsel olarak belirlenmi durumdayd. Bu konuda
Trotsky unlar yazyor: "Dnya emperyalizminin elikilerinin bir sonucu
olan byk sava, farkl gelime aamalarnda bulunan lkeleri de girdabna
almt; ama katlanlarn hepsine savan icaplarna ayn lde katlanma
zorunluluunu dayatarak..."(2) "Genel retici gler dzeyi ne kadar
yksekse, dnya apnda rekabet ne kadar keskinlemise, silahlanma yan
ne kadar rndan kmsa, (savaan) en zayf taraflar iin durum o kadar
dayanlmazdr. te tam bu nedenledir ki; en geri lkeler kler dizisinde
en birinci sralar igal etmektedirler. Dnya kapitalizmi zinciri her
zaman en zayf halkasndan kopma eilimindedir..."(3)
Emperyalist savatan byk kayplar vererek kan Osmanl mparatorluu
fiilen kmt. Gerek insan, gerekse toprak kayb bakmndan imparatorluk
tam bir yok olmann eiinde bulunuyordu. Mondros Mtarekesi'yle tilaf
Devletleri, imparatorluun geri kalan topraklarndan bir blmn daha
igal etmilerdi. Bylece merkezi Osmanl Devleti'nin otoritesi iyice
sarslm, lkenin her yerinde otonomi yanls eilimler ortaya kmaya
balamt. Balkesir bamszln ilan etmi, stanbul'dan gnderilen mutasarrf
trene bindirilerek geri yollanmt. Benzer bir durum Adapazar iin de
sz konusuydu. Adapazar halk da kendi kendini ynetmeye karar
vermiti. Bu konuda Sabahattin Selek, "Adeta her kk blge, her ehir
kendini kurtarmak iin milletleraras siyaset alanna atlmaya
alyordu"(4)diyor.leriki sayfalardaki aklamalarla daha ak olarak
ortaya kaca gibi, sz konusu olan, uzun yllardan beri dorudan smrge
olan, siyasal bamszl bulunmayan bir lke deildi. Bu bakmdan Milli
Mcadele, Birinci Emperya-listleraras Sava'n diplomatik planda
srdrlmesiydi ve Keyder'in yazd gibi; "I. Dnya Sava Trkiye iin
1923'te bitti."(5) Sonradan "Kurtulu Sava" olarak adlandrlan Milli
Mcadele, bir yanyla diplomatik dzeyde I. Dnya Sava'nn devam, dier
yanyla Yunanllarla scak sava, nc olarak da . merkezi Osmanl
brokrasisi iinde bir hesaplamayd. Hareket, balangta Hilafet ve
Saltanat kurtarmay amalamt. Hilafet ve Saltanatn kurtarlmas iin de
iki engel vardr: Rumluk ve Ermenilik. Kuvay Milliye, yaklak
yzyl31akn bir sreden beri gndemde olan cerrahi operasyonu
gerekletirecekti. Her ne kadar hareket balangta Hilafet ve Saltanat
kurtarmay amalasa da, yukarda szn ettiimiz l mcadelenin diyalektii
ve toplumsal hareketin dinamii, hilafet ve Saltanatn tasfiyesiyle
sonulanacakt. Her siyasal-toplumsal sre, kendisini de dntrecek
dinamikleri bnyesinde barndrr. Hareketin dinamii, o hareketi
balatanlarn balangtaki niyetlerinden grece bamsz bir yol
izleyebilir. Eer Trk Devleti yaayacaksa, bu, burjuva temeller
zerine oturmu bir cumhuriyet olabilirdi.Bir baka adan bakldnda da
bir "Kurtulu Sava" sz konusu deildi. Eer mparatorluk iinde bir
ulusun imparatorluktan kopma mcadelesi sz konusu olsayd, belki o
zaman bir ulusal kurtulu mcadelesinden sz edilebilirdi. Byle bir
durum da sz konusu deildi. mparatorluun son unsuru olan kesim
imparatorluktan kopamaz, ancak onu "dntrebilir"di. stelik byle bir
durum sz konusu olsayd, yllar ncesinden oluagelen bir "ulusal
bamszlk ideolojisi" ve "ulusal bamszlk hareketi"nin varolmas
gerekirdi. Nitekim bylesi bir ideoloji ve hareketin varolmad bir
ortamda ister istemez, "kime kar kurtulu mcadelesi?" sorusu akla
gelir. Hareketi yrten kadrolar, birka eksiiyle, ttihat kadrolard.
Bunlarn hepsi "yeniliki" Osmanl brokratlaryd ve istanbul'dan tayin
edilmilerdi. Damat Ferit Paa'nn sadrazam olduu devreler dnda,
Anadolu hareketi stanbul hkmetleri tarafndan desteklenmitir. te
yandan Milli Mcadele boyunca Osmanl zihniyetinin zayflamas deil,
glenmesi sz konusuydu. Dolaysyla sz konusu olan smrge bir ulusun
anti-smrgeci bir mcadeleyle bamszln elde etmesi deil, fakat
pre-kapitalist temeller zerinde gnn doldurmu, paralanmakta olan,
yar-smrge bir imparatorluun bir emperyalist sava sonucunda burjuva
temeller zerinde yaamn srdrmesidir.Buraya kadar yaplan aklamalardan
da anlalaca gibi, bugn "kurtulu hareketlerine verilen anlam gz nne
alnrsa, "kurtulu" szc burada yerinde kullanlm olmuyor. Bir devletin
belirli blgesinin yabanc
-
gler tarafndan igal edilmesi tarihte sk rastlanan bir durumdur.
Hibir zaman igalciler lkeden sklp atldnda bir ulusal kurtulu
hareketinden sz edilmez. Sadece haksz bir duruma son verilmitir. I.
ve II. Emperyalist Sava'ta, Almanlar, Fransa'y igal ettiler. Ayn
ekilde Almanyada dier devletler tarafndan igal edildi. Ancak
siyasal-kltrel kimlii inkr edilmi bir dorudan smrge halk
bakaldrdnda bir ulusal kurulu mcadelesinden sz edilebilir.1. Milli
Mcadele Anti-Emperyalist Bir Hareket DeildiXIX. yzyln sonu ve
XX'inci yzyln bana kadar geen srede Osmanl mparatorluu, Batl
kapitalist devletlerle arlk Rusyas'nn kar atmas yznden ayakta
kalabilmiti. Bu dnem Osmanl d politikas, sz konusu kar atmalarndan
yararlanma temeli zerinde kurulmutu. II. Abdlhamid,
kar32atmalarndan yararlanarak saltanatn srdrmeye ynelik bir d
siyaset izlemiti. Birinci Dnya Sava tam bu duruma son vermek
zereyken, Sovyet devriminin patlamas.durumu tekrar deitirmiti.
Sovyet devrimi ve devrimin yaylma potansiyeli, emperyalistlerin
sava ncesi ve sava iindeki hesaplarn alt st etti. "Yeni Trk
Devleti" de bu yeni durumun yaratt kar atmalarndan yararlanarak
varln korumutur.Emperyalizmin genel karlar ve emperyalistler aras
elikiler, I. Emperyalist Sava'n bir Trk-Yunan sava biiminde
srmesine neden oldu. Balangta Yunanllara destek vermelerine ramen,
ngiliz emperyalizminin karlar Sovyet tehdidinin sz konusu olduu
koullarda, bu destein 1921'den itibaren ekilmesini gerektirdi. Artk
bundan sonra ngiltere'nin temel siyaseti, Dou'da Bolevizmin
yaylmasn durdurmakt. ngiliz destei kalkt andan itibaren de
Yunanllarn Anadolu'da barnma ans yoktu. Bu nedenle Trk-Yunan sava
abartld kadar nemli bir sava deildi. Zaten Milli Mcadele'nin seyri
de ngilizlerin taknd tavra gre biimlenmitir. . nn Cumhuriyetin
ellinci yl dolaysyla verdii bir demete;"stikll mcadelesinin baars
da esasnda ngilizlerin buna karar vermesi ve dier mttefikleri de
bunu kabule mecbur etmesiyle mmkn olmutur" diyor.(6) "Gl ynetimini
merkeziyeti temellere oturtmu bir Trkiye, Avrupa kapitalizminin
planlarn gerekletirme konusunda ihtiya olan her trl savunma grevini
zerine getirecektir ."(7) Mil liMcadeles'nin ayn zamanda ngiliz ve
dier tilaf Devletleri'yle de bir sava olduu sonradan uydurulmutur.
Yannda (Almanya gibi gl bir devlet bata olmak zere) ittifak
devletleri varken yenik den imparatorluun bir bana bunlarn tamamyla
baa kmas o gnn koullarnda mmkn deildi. Dolaysyla "yedi dvelle sava"
bir efsanedir. Zaten emperyalistler Anadolu'ya yerlemek niyetiyle
girmediler ve savamadan da ekildiler. ekilirken de Franszlar
Trklere, Yunanllara kar kullanacaklar silahlar sattlar. "Baz Fransz
subaylarnn kurtulu ordusu saflarnda savat rivayet edilir."(8)
talyanlar da kendi blgelerindeki silah depolarn aarak, Kuvay
Milliye'ye yardm ediyorlard.ngilizlerin asl amac Anadolu
topraklarnn bir blmn ele geirmek deil, Dou smrgelerinin gvenliini
salamakt. te yandan Birinci Dnya iSava-'ndan yorgun ve bitkin kan
ngiliz askerini yeniden bir savaa sokmak kolay deildi. Dou cephesi
kumandan Kazm Karabekir Paa, emperyalist devletlerin iinde
bulunduklar durumu gereki bir biimde deerlendirmekteydi:"19'da
Trabzona vardk. Vali Galip Bey.... dehetli ittihatlar aleyhinde
olmakla beraber, ya ilerlemi ve kuvvete mukavemet edemiyecek bir
insand... Trabzon Mdafa-i Hukuk Cemiyeti Merkezi eraftan 21 kii
imi. 1 1'i heyet-i merkeziye, 10'u heyet-i idare. Belediye reisi
Barutu Ahmet Efendi ayn zamanda Mdafa-i Hukuk reisi. Heyet
vaziyetin dehetinden ylgn. Ahvali olduu gibi deil, mthi ve gayri
kabil-i izale felaketli gryorlar. Btn mitleri Avrupaya yalvaracak
heyette. Bu muhterem insanlara dedim ki: tilaf kuvvetlerinden
korkmaynz. Daha geen hafta Lonra'dan memleketimize gnderilmek
istenen alaylar biz gitmeyiz diye silah atlarn brakp svtlar. tilaf
milletleri harbi umumiden o33den o kadar yorgun ktlar ki,
memleketimizde tek bir nefer bile ldrmeye raz deillerdir. Karmzda
Rum ve Ermeni'den baka kimseyi grmeyeceiz. stanbul'da tilaf
Kuvvetleri bostan korkuluundan baka bir ey deildir."(9)
ngiliz ynetimini korkutan, smrgelerde Sovyet devriminin yaratt
anti-smrgeci ve anti-emperyalist hareketlerin glenmesiydi. Ortaya
kan bu yeni durum status quo'yu srdrmeyi problematik hale
getirmiti. Daha 1920'de ngiliz generali Ravlinson, Bolevik
yaylmasna kar, Trkiye'de gl bir ynetimi destekleyeceklerini
sylyordu. Bu, ngiliz emperyalizmi iin Anadolu'da toprak edinmekten
ok daha byk nem tayordu. Ancak Bolevik yaylmas durdurulduu zaman
ngiliz genel karlar gvence altna alnabilirdi. Ravlinson, Kazm
Karabekir Paa'ya; "yaplan ve yaplacak olan ey, baka memleketlere
boleviklik sirayet etmemesidir"(10 ) diyordu. K. Karabekir Paa, bir
yerde de unlar yazyor: "(...) ne de silahlardan bugn hi sz etmedi.
Ben silah ve kumandan vermemek iin aldatma planlar yaparken, onun
da beni Bolevikler Kafkasya'ya geldi diye, vaktinden evvel br
hareket yaptrmaya altm hissettim."(11) diyor.
-
Osmanl Devleti snf -devlet yapya sahip asyatik bir
imparatorluktu. Byle bir toplumsal formasyonda brokrasi egemen
snftr. Osmanl merkeziyeti devlet yaps, devlet dndaki glerin
yaamasna "olanak vermezdi." Bu durumun sonucu olarak gl bir burjuva
snfnn gelime koullan yeteri kadar olumuyordu, Zaten daha sonra Bat
kapitalizminin basks, gl bir ulusal burjuvazinin tm gelime yollarn
tkamt. ktidarn bakalaryla paylalmas Osmanl devlet yapsnn mantna
uygun dmezdi.Osmanl merkezi ynetiminin otoritesinin zayflamas,
imparatorluktaki adem-i merkeziyeti eilimleri glendiriyor, bu da
Padiahn ve onun brokrasisinin ele geirdii sosyal art azaltyordu.
Dolaysyla, merkezi otoritenin zayflamas el konulan artn klmesi
demek oluyordu. Osmanl merkezi ynetiminin zayflamasyla bir g haline
gelen yana 1808'de Sened-i ttifakla verilen baz haklar 181'2'de
ksmen geri alnmt. Bu tarihte Sultan II. Mahmut yann etkinliini
krmak zere harekete geti, bask ve hileci yntemlerle (yanlarn
birbirine krdnlmas gibi) yanlarn elde ettii haklar geri
alnd.Brokrasi, ilk defa Milli Mcadele ve sonrasnda kendi dndaki
glerle ittifak yapmak zorunda kald. Bu durum, tarihsel bir
zorunluluk olarak kendini dayatmt. Burjuva temeller zerine kurulan
bir devlet, bir burjuva snf yaratmaya ve onu glendirmeye
mahkmdur.Osmanl paalar ve yksek dzeydeki "sivil" yneticiler iin
sorun, Halife Sultan'n iktidarna son vermek deildi. Ama, onun
iktidarn korumak ve salam temeller zerine oturtmakt. Halife
Sultan'n varlyla kendi varlklar zdeti. Devlet yaadka
hkmedebilirler, sosyal artktan pay alabilirlerdi. Zaten Osmanl
mparatorluu gibi snf-devlet bir yapya sahip sosyal formasyonlarda
ve brokratik yozlamaya uram "ii devletleri"nde brokrasi her zaman
sta-34tus quo'nun korunmasndan yanadr. Brokrasinin varl status
quo'nun korunmasna baldr. Brokrasiler "reformcu" grndkleri zaman
bile, ama, ortaya kan yeni durumda egemenliklerini korumaktr. Bu
amala yeni dzenlemelere giriirler. Cumhuriyet dneminin inklaplarm
deerlendirirken bu niteliin hatrlanmas gerekir. Atilla ilhan'n yazd
gibi: "nk ordu ve brokrasi sava yapar, devlet kurar ve devleti
korur ama devrim yapamaz ve eer frsatn yakalarsa, devrimi ya saptrr
veya ona smsk yaparak devrimi tutuculatrr."(2)
Osmanl merkezi brokrasinin; imparatorluun kapitalizmin etkisi
altna girmesiyle yapmak zorunda olduu "tanzimat" ve "slahat"
ilerici dzenlemeler olarak deerlendirilmitir. Oysa bunlar, merkezi
brokrasinin iktidarn korumak amacyla yapmak zorunda kald
dzenlemelerdi. Osmanl merkezi brokrasisinin varln srdrmek amacyla
yapmak zorunda olduu bu dzenlemeler, Batl kapitalist lkelerin
karlarna da uygun dyordu. mparatorluun yan-smrgeleme srecini
hzlandran ve emeki kitlelerin yaam koullarn srekli olumsuz ynde
etkileyen bu "dzenleme"lerin ilerici hareketler saylmalar, bunlarn
ne olduuna dzenlemeleri yapanlarn kendilerinin karar vermesinden
trdr. Daha nce de sylediimiz gibi, brokrasinin egemen snf, aydnlarn
egemen snfn bir bln oluturduu sosyal formasyonlarda, kavramlarn
ierii, ne anlama geldikleri de onlar tarafndan belirleniyor!.Daha
sonra bu tanzimatlara, slahatlara (Cumhuriyet dneminde bu
dzenlemeler inklap oldu) Cumhuriyet dneminde devam edildiinde de
asl ama aynyd. Ama yine devleti glendirmekti. Frey, unlar yazyor:
"Ankara Refor-mu'nun temel stratejisi, Trkiye'yi modernletirecek
olan batllam entellekteller iin gvenceli bir ortam yaratmakt...
Devrimcilerin birincil amac, devletin topluma egemenliini salam
temellere oturtmak, Trkiye'yi Batnn sayg duyaca bir lke haline
getirmek ve dinsel eilimi ar basan evrelerin etkinliini tamamen
ortadan kaldrmak idi." (13)
Elbette paradoksal bir durum da sz konusuydu. Kendi iktidarn
korumak amacyla, Bat'dan kurum, kural ve ideoloji ithal eden
merkezi brokrasi, ksa dnemde iktidarn koruyabilse de, uzun dnemde
iktidar ayaklarnn altndan kayyordu. Kapitalizm basksn artrdka
brokrasinin egemenlii anmak durumundayd.Bat kurumlarnn ithal
edilmesinde kar olan teki kesim ayand. yan, merkezi otoritenin
zayflad oranda byk topraklar denetler duruma gelmiti ama hibir
hukuki gvenceye sahip deildi. yan da denetledii, fiilen sahip olduu
topraklar iin hukuki gvenceler istiyordu. Dolaysyla merkezi Batc
brokrasinin, yann ve Bat kapitalizminin karlar uyum halindeydi. Bu
durum, Cumhuriyet dnemi iin de geerlidir. Osmanl dneminde yaplan
"kurum aktarmacl" Cumhuriyet brokrasisi tarafndan eletirilmitir.
Ama kendileri daha youn bir "ithalat" srecine girmilerdir. Kendi
aktarmaclklarm "ilerici" inklaplar olarak sunmulardr. Cumhuriyet
dneminin Bat'dan kurum aktarma-clyla daha ncekilerin zde hibir fark
yoktur. Her ikisinin de ortak yan,35
-
yar-smrgeleme srecini hzlandryor olmalardr. Fakat emperyalizmin
1914-1945 aralndaki "yapsal krizi", emperyalizmle olan ilikilerin
gevemesi nedeniyle bir yanlsama yaratmaya olanak vermi, sanki
emperyalizmden bilinli bir kopu varm izlenimi yaratlmtr.
Emperyalizmin krizi, Cumhuriyet brokrasisine ideolojik bir
maniplasyon olana vermitir.Dolaysyla 1. Dnya Sava'nn devam
koullarnda Osmanl mparatorlu-u'ndan Cumhuriyete gei sz konusuydu.
Bu geii gerekletirenler de; "(...) asli unsura ittihatlar olan
(asker sivil) bir karma kadronun, daha dorusu bir aydn ekibin
yaratt ve yrtt bir harekettir. Buna, yabanc yazarlardan pek ounun
da iaret ettii gibi, bir sekinler hareketi diyebiliriz. Trk
toplumunun gerekten sekin kiileri saylmak gereken bu yol
gstericilerin fikri cevher bakmndan balca zellikleri, Osmanl
toplumu iin ok yeni saylan iki kavram, 'vatan' ve 'millet'
kavramlarn idrak etmi olmalardr"(1 4)diye yazyor Sebahat-tin Selek.
phesiz Selek, hareketin bir sekinler hareketi olduunu sylerken
hakldr. Ama, bu sekinler kime yol gsteriyorlard? Aslnda sekinler
kendilerine yol gsteriyorlard ve pek uza da gremiyorlard.
Grebildikleri yer emperyalizmle ortak olup art-deer blrminden pay
almakt (!) Zaten Cumhuriyet ynetiminin kitlelere (dolaysz
reticiler) bakyla, Osmanl "yeniliki" ynetiminin bak arasnda hibir
temel fark yoktu. Cumhuriyet ynetimi iin de kitleler, vergi veren,
askerlik yapan, gdlen, pasif ve edilgen bir yndan baka bir ey
deildi. Cumhuriyet orokrasisi, mparatorluun brokrasisiyd.
Cumhuriyetin ynetici ekibine yeni unsurlar karm deildi. Memurlarn
stanbul'dan Ankara'ya tanmalar gibi bir tebdil-i mekn sz konusuydu.
Ankara'ya gelerek ferahlamlard... "Tanzimat batcl zilniyetini tayan
Babli yksek memurlar ve generalleri" diyor Doan Avcolu, "yeni
ynetime dudak ucuyla bile olsa balandklar lde Ankara'dan olumlu
karlanrlar. "(15) Yazar, sanki Milli Hareketin ideolojik ve politik
liderliinin Tanzimat batcl dnda bir eylere sahip olduuna inanmak
ister gibidir...Cumhuriyeti kuranlarla 1908 hareketinin ynetici
kadrolar, aa yukar ayn kiilerden oluuyordu. Brokrasiler
maniplasyona elverili olduu iin, I. Dnya Sava bozgununun sorumluluu
birka ttihat liderin stne yklarak, emperyalistlerle uzlama yoluna
gidildi. Bylesi bir maniplasyonla bir yandan ynetici klik iinde
iktidar sava yrtlrken, dier yandan da halk kitlelerinde ynetici
klikle ilgili olarak oluan olumsuz izlenim ksmen de olsa
hafifletilmek isteniyordu. Cumhuriyeti kuranlar sanki ttihatlardan
bakasym gibi gsterilmeye alld.Cumhuriyetle balayan dnem, Bat
kapitalizmiyle bir hesaplama dnemi deil, yeni bir uzlama ve denge
oluturma dnemidir. Trkiye ekonomisini emperyalizme balayan zincir
olduu gibi kalmt. Bir lkenin emperyalizmle olan smr ve bamllk
ilikisini belirleyen, lkedeki retim ilikileri ve retim ilikileri
stne oturan egemen snf ittifakdr. Emperyalizmle ilikilerin deimesi
iin. retim ilikilerinin dnme uratlmas gerekir. retim ilikilerine
dokunmadan yaplan "dzenlemeler", inklplar olsun, abartld
kadar36nemli olmad gibi, ekseri smr ve bamllk ilikilerini de
iselietirip, smry derinletirebilir.Milli Mcadele ve sonrasnda retim
ilikilerine dokunulmad. Komprador burjuvazinin ilevini, Rum ve
Ermenilerden "Mslman tccara" aktarmak dnda yapsal nitelikte hibir
dnm sz konusu olmad. "Zaten bilindii gibi. zmir kongresinde 'milli
ekonomi' yaratma iradesi olarak ifade edilen ekonomi politikas,
Osmanl zamannda Bat'ya eklemlenmenin toplumsal dayanan oluturan
gayrimslim tccarlarn yerini, Mslman Trk tccarlara vermek istediini
zetler. Yani Osmanllar gibi Trkiye'yi de darya balamadaki baat roln
ticari sermaye tarafndan oynanaca tartlmam, yalnzca bu ticari
sermayenin dayana i toplumsal tabakann Mslman olmasna karar
verilmitir."(16)Milli Mcadele'nin niteliiyle ilgili tahliller,
ekseri resmi tarih versiyonunun yeniden retilmesi amac tadklar iin,
somut olgulara da uygun dmyor. Doan Avcolu'nun "Milli Kurtulu
Tarihi" adl eserinin blmlerinden biri "Emperyalistlere kar kmadan
anti-emperyalist bir sava" bal tayor(!) Yazarn buradaki amac Milli
Hareketin lideri olan Mustafa Kemal'i yceltmektir. yle bir deh ki;
emperyalist devletleri atlayarak bir bana anti-emperyalist bir sava
veriyor (!) Emperyalist devletlere kar olmadan anti-emperyalist bir
sava olanakl mdr? Herhalde Avcolu Rum ve Ermenilere kar dememek iin
byle bir ifade kullanyor... Mustafa Kemal: "O halde kurtulu aresi
ararken iki ey sz konusu olmayacakt, nce tilaf Devletlcri'ne kar
dmanca tavr alnmayacakt; sonra da Padiah ve Halife'ye canla bala
bal ve sadk kalmak temel art olacakt"(17) diyor.Emre Kongar yle
yazyor: "Atatrk ihtilali, hem emperyalizm kartdr, hem de batcdr.
Daha nce de
-
ksaca deindiim gibi, bu iki zellik, uzun dnemde elien nitelik
tarlar. Fakat, ksa dnemde, zellikle 1920 koullan erevesinde,
emperyalizm kartl, batcl btnleyen bir ilke olarak ortaya kmaktadr.
Mustafa Kemal olaylar evrensel deil, ulusal bir ereve iinde
grmektedir. Onun batcl Bat'ya yknme biiminde deil (...) 'Bat gibi
olmak' anlamnda bir batclktr. lkeyi Bat gibi yapmak iin ilk atlacak
adm ise, Bat smrsnden kurtulmaktr. nk Bat'nn birinci nitelii,
sermaye snfna dayal bir ekonomik gelimeyi gerekletirmi olmasdr. Ayn
tr bir ekonomik gelimenin n koulu ise, siyasal ve ekonomik bamszlk,
yani Bat smrsnden kurtulmaktr. "(18) Yazar; olaylara evrensel adan
deil de, ulusal boyut iinde baklnca, nasl olup da sorunun farkl
grndn sylerken yeteri kadar inandrc olmuyor. Ayrca retim ilikileri
bata olmak zere Bat'yla olan smr ve bamllk ilikileri olduu gibi
kalrken, komprador burjuvazinin araclk ilevi "Mslman" tccara
geince, Bat smrsnden kurtulmak, ekonomik bamszl gerekletirmek mmkn
mdr?Sadece Atatrk yazarlar deil, kendilerini solda grenler de
anti-emperyalizm konusunda kafa karklndan kurtulmu deildir. Trk
sosyalist hareketinin nde gelen teorisyeni ve liderlerinden Dr.
Hikmet Kvlcml bile,37Milli Mcadele'nin nitelii konusunda resmi
ideolojiden farksz dnmyor. Kvlcml, Milli Mcadele'yi sadece
anti-emperyalist deil, ayn zamanda anti-kapitalist sayyor (!)
"in'de daha nce Sun-Yat-Sen, Trkiye'de daha sonra Mustafa Kemal
adna alan milli kurtulu hareketleri, anti-emperyalist ve
anti-kapitalist birer sava olmakla birbirlerinden zerrece farkl
deillerdi. Ancak Trkiye, emperyalist anavatanlarn byk smrgelere
balayan en stratejik yollar zerinde idi. Sovyet Sosyalist
Devrimi'nin 'yumuak karn' altna yaknd"'^ diyor![Vurgu MD]Bir baka
yazar, Stefan Yerasimos da, emperyalizmin E. Dnya Sava'ndan sonra
"tekrar geri geldiini" yazyor. Emperyalizmin geri gelmesi iin nce
kovulmas gerekir. Eer emperyalizmle btnlemeyi salayan retim
ilikileri ise, o zaman Milli Mcadele ve sonras dnemde hangi
dnmlerin ortaya ktn ve n. Dnya Sava sonrasnda da hangi deiiklikler
yznden emperyalizmin geri geldiini akla kavuturmak gerekir. Aslnda
1920 ve 1930'lu yllarda emperyalizmle ilikiler olduu gibi kalmt.
Emperyalizmin "yapsal" bunalm ilikilerin younluunu azaltt iin,
sanki emperyalizmden kopul-mu, bu da Milli Mcadele ile
gerekletirilmi gibi bir izlenim yaratlmtr. II. Dnya Sava sonrasnda
uluslararas kapitalizm yeniden bir ykselme dnemine girdiinde,
ilikiler normal olarak rayna oturdu. Bu nedenle yapsal krizin
yaratt "kopukluu" bakalarnn marifeti saymak inandrc olamaz.Baz
kavramlarn kullanlyor olmas, o kavramlara uygun den olgularn ve
srelerin var olduu anlamna gelmiyor. "Hakimiyet kaytsz artsz
milletindir" demekle hakimiyet milletin olmuyor. "Millet" kavramna
herkes istedii anlam ykleyebilir. Gerek yaamda ylesine "kayt ve
artlar" sz konusu oluyor ki, hakimiyet halk dndakiler (dolaysz
reticiler) iin bir smr ve bask arac nitelii tayor. Ayn ekilde
"buras sosyalist cumhuriyettir" demekle oras sosyalist olmuyor.
Laik demekle de laik olmad gibi... Resmi ideoloji ve onun sol
versiyonu, Milli Mcadele'ye anti-emperyalist dedii iin de
anti-emperyalist bir ierie sahip olmas sz konusu deildir. Daha
nceki dnemde ve mcadele iinde olumu bir anti-emperyalist ideoloji
yoktu. Milli mcadeleyle emperyalizmin karlar asla zedelenmedii
gibi, global karlarnn gvence altna alnmas sz konusudur. Bu nedenle
Lozan'da, ileri srld gibi diplomatik bir zafer de
kazanlmad.Mdafaa-i Hukuk Derneklerinin Asl Amacttihat ve Terakki
Partisi, iktidara geldikten sonra ve I. Dnya Sava boyunca,
imparatorluun yaayabilmesinin koulu olarak sermayenin
"Mslmanlat-nlmasn" gryordu. Bu amala, imparatorluun iktisadi
yapsnda nemli bir arla sahip olan Rum ve Ermenilerin gcn krmaya ve
onlarn ilevini de Mslman unsurlara transfer etmeye ynelik bir
politika izlemiti. Aslnda byle bir tehis tutarl olmaktan uzakt.
Emperyalist Bat karsnda komprador38burjuvazi ilevini yerine
getiren, zellikle de Fransz ve ngilizlerle ilikide bulunan Rum ve
Ermenilerin tasfiyesi, ilev ayn kaldka byk anlam tamazd. Nitekim,
burjuvazi komprador niteliinden uzaklamadka, onun Mslman, Yahudi
vb. olmas sanld kadar nemli deildi. Sava boyunca hem Rum ve
Ermenilerin ekonomik etkinlii azaltld, hem de onlarla birlikte
mparatorluun d ticaretinde ngiltere ve Fransa'nn nemi iyice kld.
Drt yllk sava boyunca devlet destei ve "enflasyon sayesinde
Mslman"
-
sermaye hzl bir gelime gsterdi. Sz konusu dnemde kurulan irket
sermayesi %3'ten %38'e ykseldi.(20)
Ermeni Tehciri ve Rumlarn kitleler halinde ge zorlanmas sonucu
bu iki Hristiyan kesimin servetleri bulunduklar blgelerdeki
Mslmanlarn eline geti. "1906 saymna gre, Trkiye'nin bugnk snrlan
iindeki nfus, takriben 15 milyondu ve bu nfusun %10'u Rum, %7'si
Ermeni, %11'i Museviydi. Mslmanlar %80'in stndeydi. 1914 ile 1924
arasnda bu nfusta nemli bir azalma olduu gibi, nfus bileimi de
ciddi bir deiiklie urad. 1927 nfus saymna gre, Trkiye'deki nfus
13.6 milyondu. Gayrimslimler ise sadece %2.6 idi. Nfus saymnn
verilerine gre 120.000 Rumca konuan, 65.000 Ermenice konuan
vard.(21) Mtarekeden sonra, ge zorlanp da sa kalanlardan bir ksmnn
geriye dnmesi iin uygun koullar ortaya kmt. ngiliz ve Franszlar
tarafndan desteklenen bu iki etnik grup kaybettikleri servetlerini
elde etmek isteyeceklerdi, te Mdafa-i Hukuk cemiyetlerinin asl
ortaya k nedeni bu korkudan kaynaklanyordu. Aslnda ncelikle mdafaa
etmek istedikleri ey el koyduklar ama imdi elden kma ihtimali
beliren servetleriydi... Bu bakmdan bu derneklerin anti-emperyalist
amalarla kurulduunu sylemek son derecede yanltr. Nitekim, birok
Mdafa-i Hukuk dernei kurulduu halde, bunlardan sadece ikisi gerek
anlamda bir varla sahip olmutur. Gerekten Erzurum Kongresi'nde
temsil edilen vilayetlere baklrsa, Ermeni tehdidinin yksek olduu
yerler dndan Kongre'ye delege gelmedii grlr, Erzurum, Bitlis, Van,
Mu ve Erzincan'dan delegeler katlmtr. Rum ve Ermenilerin youn
olarak yerleik bulunduu Dou ve Bat Anadolu'daki dernekler;
Vilayet-i arkiye Mdafa-i Hukuk'u Milliye Cemiyeti ve Trakya Paaeli
Mdafaa Heyeti Osmani-yesi'dir.te yandan bu dernekler srarla
politikann dnda olduklarm, apolitik olduklarm vurgulamlardr.
Buradaki asl ama, emperyalist devletlerle bir kartln olmadn
gstermektir. Bir de iki parti arasndaki srtmelerden etkilenmemek
istei olabilir. nemli olan bir ey de, savan nasl sonulanacann
anlalmas zerine bu kesimlerin harekete gemi olmalardr. Nitekim,
"Trakya Paaeli Mdafaa Heyet Osmaniyesi" Mtareke'den iki gn sonra 2
Kasm 1918'de kurulmutur. Dieri de ayn yl Kasm aynn sonlarna doru
kuruldu. Yunanllarn zmir'e kndan aa yukar 6 ay nce...Fransz igal
blgesi Klikya'da Ermenilerin; Yunanllarn zmir'e kmasyla da Rum
tccarlarn geri dnme koullarnn olumas, bar hak savunuculuunun silahl
atmaya dnmesine neden olmutur. Gerekten sava ncesinde39Bat
Anadolu'nun en nemli ticari ve zirai kurulular Rumlarn elindeydi.
Dou'da da durum Ermeniler bakmndan aa yukar ayn olmakla birlikte,
Ermeniler verimli topraklarn da bir blmn kontrol ediyorlard. te
Milli M-cadele'de ilk harekete geen; Rum ve Ermenilerin ticari,
snai kurulularna, evlerine ve topraklarna, ba ve bahelerine el
koyan Mslman kesim olmutur. Anadolu erafnn, Mslman, ksmen de Yahudi
tccarlarn milli harekete katlmalarnn asl nedeni, emperyalizme bir
tepki deil, Rum ve Ermenilerle kar atmasnn sonucudur. te yandan
merkezi brokrasi de dzenli askeri birlikleri istilaclarn karsna
karmamaya zen gstermitir. "1920 ylna kadar ordu, devlet kuvveti
olarak grnmemeye gayret etmi ve istilac kuvvetlerin karsna kard
birliklerini milis kuvvetlerinin yannda savaa sokarak bunu resmen
ifadeden saknmtr."(22)Milli Mcadele iinde Dyun-u Umumiye'ye
dokunulmad gibi; Dyun-u Umumiye, toplad vergilerden devlet payn
stanbul Hkmeti'ne deil, Ankara'ya vermeyi kabul etmiti. Osmanl
Bankas da, stanbul Hkmetine verilen yarm milyon liraya kefil
olunduu takdirde, Ankara'nn istedii 1,5 milyon liralk kredi
alabileceini sylemiti."Erzurum Kongresi'nde alnan mdafaa karar
yalnz Ermenilik ve Rumluk tekiline kar dnlm ve itilaf devletlerinin
igal ve mdahale hareketleri de bu amac gder saylmt. Yani tilaf
Devletleri'ne kar hasmca bir tavr taknl-maktan Erzurum Kongresi
saknmt."(23)
Hareketin emperyalist devletlere kar olmad, silahl atmann balad
dnemde de sk sk dile getirilmiti. Ege'yi temsilen 23 Austos 1919'da
Alaehir'de toplanan kongre, oybirliiyle ald bir kararla, ngiliz
Generali Milne'ye ektii telgrafta unlar bildiriyordu: "zmir li ve
Balkesir bamsz sanca, Trk ve Mslmanlarn birlik olarak dzenli rgte
bal milli kuvvetleriyle savunduklar nokta, sadece Yunanllarn haksz
ve hilekr saldrlarna ve bu igal saldrlarnda iledikleri cinayet ve
ktlklere engel olmaktan ibarettir. tilaf devletlerine kar kma
fikri, hi kimsenin aklndan gemeyen bo bir dncedir. Bundan dolay,
Byk Kongre (Alaehir), btn dnen insanlk tarafndan hakllnn ve
meruluunun onaylanaca
-
inancnda bulunduu Kuvay Milliye eylemlerinden, Mttefik
birliklerine kar saldr anlam karlmasn, u kesin gerekler karsnda byk
bir insafszlk sayar. Kongre bundan dolay derin zntsn sunar. Kk
Asya'da Mttefik Devletler Bakumandan bulunmanz nedeniyle, daha ok
kan dklmesini nlemek amacyla, Yunan birliklerinin imdiki
yerlerinden daha ileri gitmemeleri iin emir buyuracanz konusundaki
soylu aklamanz, Kongre yelerini derin bir minnet, kran hissiyle
duygulandrmtr. Pek soylu ve pek insancl olan u asil arzu, kukusuz
ki, en byk vglere deer, yksek ve soylu bir yaklamnunmudur (24)
Telgrafta ayrca; "Eer zmir yresinin igalinde kesin bir politik
zorunluluk grld takdirde... zalim ve gaddar Yunan askeri tarafndan
deil, insanlk ve uygarlkla donanm olan uygar itilaf devletleri
askerleri tarafndan gerekleti-40rilmesi"!(25) isteniyordu. Son
ifadeden, ngiliz ya da baka emperyalist bir devlet tarafndan igal
durumunda mallarm gvencede grdkleri anlalyor. Herhalde Yunanllara
kar tepkinin ekonomi d bir nedeni de vard. Eskiden Osmanl ynetimi
altnda olan Yunanllarn imdi imparatorlua kar saldr ve igal
hareketine girimesi, tepkinin bymesinde bir etkendir. Ama yine de
asl belirleyici olan ekonomik karlard.Aydn'da, Mula yresi Umumi
Milli Kuvvetler Komutan Demirci Mehmet Efe de; "Geri ok terbiyeli
davrandklar ve her trl yardm yaptklarndan dolay, talyanlardan
szlanacak bir eyimiz yok ise de, eer herhangi bir hkmet bizi
kontrol edecekse, bu iin daha byk ve daha aydn bir devlet tarafndan
yaplmasn ye tutardk"(26) diyor.Kuvay Milliye komutannn bu szleri,
herhalde 1960'l yllarda "II. Kuvay Milliyecilik" veya "E. Kurtulu
Sava" gibi sloganlarla ortaya kanlarn, birincisi hakknda yeterli
akla kavumadklarn gsteriyor.Emperyalist devletlere kar bu tavr
Milli Mcadele'nin lider kadrosu iin de geerliydi. Kara Vasf Bey, 27
Kasm 1919 Heyet-i Temsiliye toplantsnda, Fransz elilii
yetkilileriyle grmesini zetlerken unlar sylyor:"Grtklerim Karargaha
mensup Franszlarla... Sefarete mensup olanlar dedi ki, siz ne
istiyorsanz nerettiririm, yalnz memleketimin menfaatine mani
olmasn. Asil bir hanedana mensup imi. Kendisi asker. Aka fikrini
sordum. Dedi ki, bu gn iki cereyan var: Biri Bolevizm, dieri
Islamizmdir. kisi de en ziyade ngilizlere mteveccihtir, bize deil,
ilerde bize de. Bolevizmi brakabiliriz. Fakat Islamizmi brakamayz.
Cezayir, Tunus ilerde oraya da sirayet edebilir. Bizi maddi olarak
temin ediniz ki, Pan Islamizmi, Pan Turanizmi gtmyorsunuz."Dedim
ki, biz sizin grdkleriniz gibi iki ey grebiliyoruz. Bunlardan bir
islamclktr, dieri asrilemek. Kendi kendimizi idare edecek bir halde
yaamak. Bunu da Avrupa'dan alacaz. slam cereyanlar bize iyi
deildir. Medeni deildir. Ayn zamanda istila altndadr. Serbest
deildirler dedim... Buna inanmad. Ayn zamanda inanm grnd. O ayn
zamanda Krt meselesini intiha-bata karmayan Hrriyet ve tilaf ve
Sleymaniye'yi syledi. Ben de o ngilizlere kar eyh Mahmud'un
hareketidir dedim... Bu, grup halinde bir kabile. Biz istikll
istiyoruz diyen yoktur... Sizde de sosyalistler byle istiyor
denirse, milletin hepsi tabii byle deildir dedim."(27)Kara Vasf
Bey, Fransz Meraal Franchet D'esperey'le yapt grmeye ilikin olarak
da unlar sylyor: "Bizim prensiplerimiz vahdeti ve muayyen hududu,
istikll ve inkiafmz temin etmektir' dedim. Hudut iin sordu:
'Mtareke zamanndaki hududu esas ittihaz ediyoruz ve bunun iin kendi
rkmzdan olan yerlerden bir ok fedakarlklar yapyoruz' dedim. 'Evet'
dedi. 'Adalar denizinden iran'a kadar Suriye 'ninde baz aksam dahil
olmak zere bir devlet ve41hudut dnyoruz" dedi. Bunu Cevat Paa'ya
sylediim zaman inanmad gld."(28) "Sonra dedi ki: 'Biz sizin Umur-
dahiliyenize karmyoruz. Siz de bizim menfaatlerimize karmaynz.
Balkesir'de bulundurduumuz asker tahribat yaplmamas iindir.
Arkadalarnz da bu fikrimi bilsinler"("Jenaral Mougins de dedi ki:
'Sakn ttihat olmaynz, bu sizin iin ok fenadr. nk Avrupa
ttihatlardan eytan gibi ok korkar' ve taklidini yapt. 'ngilizler
byk bir Arap mparatorluu, biz ise byk bir Trk Hkmeti istiyoruz'."
Fakat Franszlarn neden b