PANGANGGENIPUN DIKSI INDRIA ING ANTOLOGI CERKAK SENTHIR ANGGITANIPUN SUWARDI ENDRASWARA SKRIPSI Diрunaturaken Dhateng Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta Minangka Jejangkeрing Pandadaran Kangge Nggayuh Gelar Sarjana Pendidikan Dening: Mei Indah Widyaningrum 09205244079 PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA JAWA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS BAHASA DAN SENI UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA 2013
240
Embed
PANGANGGENIPUN DIKSI INDRIA ING ANTOLOGI CERKAK · PDF fileing Antologi Cerkak Senthir Anggitanipun Suwardi Endraswara ... Basa Jawa minangka basa ingkang kathah dipunginakaken dening
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
PANGANGGENIPUN DIKSI INDRIA ING ANTOLOGI CERKAK
SENTHIR ANGGITANIPUN SUWARDI ENDRASWARA
SKRIPSI
Diрunaturaken Dhateng Fakultas Bahasa dan Seni
Universitas Negeri Yogyakarta
Minangka Jejangkeрing Pandadaran
Kangge Nggayuh Gelar Sarjana Pendidikan
Dening:
Mei Indah Widyaningrum
09205244079
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA JAWA
JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA
2013
t-
PASARUJUKAI$
skripsi k*F irah-iiahan Panganggenipun Diksi India Ing Antologi cerkak
s enthtr Anggitanipun snv ardi Endrasw aramenika sampun pikantuk palilah
denrng p embimbing kangge dipunandhmaken ing salebeting pandhadharan.
Yogyakarta, I7 Desember 2Ol3
Dosen Pembimbing I,
' ,l4f"Dra. Siti Mulyani, M.Hum.
NrP. 19620729 1987A3 2 002
Yogyakarta, t7 Desember 2013
Dosen Pembimbing II,
Avi Meilawati, S.Pd. M.A.
NrP. 1 9830502 2AA912 2 A03
PANCESAHAN
S$nsi kanthi irah-irahan Panganggenipun Dil<si Indria Ing Antologi Cerkak Senthir
Anggitanipun suwardi Endraswara menika sampun dipunandharaken ing
pandadaran wonf6n sangajengin g dewan pengtji ing tanggal 3 I Desemb er 2013 saha
dipuntetepaken lulus.
DEWAN PENGUJI
Asma
Dr. Suwardi, M.H
Avi Meilawati, S
Drs. Mulyana,
Dra. Siti M
Tanggal
anuari 2014
t3 Januari 2014
{3 Januari 2014
15 Januari 2Q74
Yogyakarta, 1? Januari 2014
Fakultas Bahasa Dan Seni
Universitas Negeri Yogyakarta
Dekan,
. Dr. Zamzani, M.Pd.
iii
*#rurw;)
NIP. 19550505 198011 1001
iv
WEDHARAN
Ingkang tapak asma wonten ngandhap menika, kula:
Nama : Mei Indah Widyaningrum
NIM : 09205244079
Prog. Studi : Pendidikan Bahasa Jawa
Fakultas : Fakultas Bahasa dan Seni
Ngandharaken bilih skripsi menika ingkang damel kula piyambak. Samangertos
kula wosing skripsi menika boten dipunserat dening tiyang sanes, kejawi
perangan-perangan tartamtu ingkang kula pendhet minangka acuan kanthi
adhedhasar tata cara etika panyeratan skripsi umumipun sarta dipunserat wonten
kapustakan. Wedharan menika dipunserat kanthi saestu. Menawi samangke
wonten kasunyatanipun wedharan menika boten leres, sedayanipun dados tanggel
PANGANGGENIPUN DIKSI INDRIA ING ANTOLOGI CERKAK SENTHIR ANGGITANIPUN SUWARDI ENDRASWARA
Dening Mei Indah Widyaningrum NIM. 09205244079
SARINING PANALITEN
Panaliten menika gadhah ancas kangge ngandharaken panganggenipun diksi indria ingkang wonten ing antologi cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara. Panganggenipun diksi indria menika dipunandharaken bab wujud satuan lingual, jinis saha fungsinipun diksi indria ing antologi cerkak kasebat. Metode panaliten ingkang dipunginakaken inggih menika metode panaliten deskriptif. Dhata ing panaliten menika awujud tembung saha frasa ingkang dipuntingali miturut jinis lan fungsi panganggenipun diksi indria. Sumber dhatanipun inggih menika antologi cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara. Cara ingkang dipunginakaken kangge ngempalaken dhata inggih menika kanthi cara maos lan nyerat. Dhata dipunanalisis kanthi ngginakaken cara deskriptif. Validitas dhata kapanggihaken kanthi validitas semantik lan triangulasi teori saha reliabilitas dhata ingkang dipunginakaken inggih menika reliabilitas stabilitas. Asiling panaliten inggih menika, wujud satuan lingual ingkang kapanggihaken inggih menika awujud tembung lan frasa, jinis diksi indria ingkang kapanggihaken inggih menika diksi indria paningal, diksi indria pamireng, diksi indria pangganda, diksi indria pangecap, saha diksi indria pangusap, jinis diksi indria ingkang asring dipunginakaken ing antologi cerkak Senthir inggih menika diksi indria paningal. Fungsi diksi indria ingkang kapanggihaken inggih menika kangge suka daya pangaribawa kaendahan, mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan, mujudaken makna enggal, nggambaraken kawontenan (kadadosan saha kahanan), nggambaraken raos emosi, nggesangaken gambaran ukara, saha mujudaken kesan kasar, fungsi diksi indria ingkang asring dipunginakaken ing antologi cerkak Senthir inggih menika kangge nggambaraken kawontenan (kadadosan saha kahanan).
1
BAB I PURWAKA
A. Dhasaring Panaliten
Basa Jawa minangka basa ingkang kathah dipunginakaken dening suku
bangsa Jawa inggih menika ing Jawa Tengah, Yogyakarta lan Jawa Timur. Basa
Jawa ugi kathah dipunginakaken ing papan sanesipun nalikanipun tumut program
transmigrasi ingkang sampun wonten wiwit jaman penjajahan Belanda. Program
transmigrasi lan kathahipun masarakat Jawa ingkang ngumbara ndadosaken basa
Jawa saged ngrembaka wonten ing maneka warna daerah.
Kanthi pangrembakanipun basa Jawa ingkang namung saking guneman
menika ndadosaken kathahipun dialek basa Jawi ingkang wonten ing maneka
warna papan. Salah satunggaling sebabipun inggih menika amargi tiyang ingkang
ngendika ngginakaken basa Jawi kanthi logat ingkang beda saengga saged
ndadosaken menapa ingkang dipunandharaken beda kaliyan menapa ingkang
dipunmirengaken. Sinaosa kanthi logat ingkang beda ananging kanthi pamilihing
tembung ingkang trep saged nggampilaken tiyang sanes anggenipun mangertosi
menapa ingkang dipunkajengaken mliginipun wonten ing karya sastra.
Pamilihing tembung utawi diksi ingkang dipunginakaken ing salebeting karya
sastra kathah jinisipun. Diksi indria minangka salah satunggaling diksi ingkang
asring dipunginakaken wonten ing karya sastra. Diksi indria inggih menika
minangka tembung ingkang dipunraosaken utawi dipuntampi dening saben panca
indera. Jinising diksi indria ingkang wonten antawisipun gayut kaliyan indera
paningal, indera pangusap, indera pangganda, indera pangecap saha indera
2
pamireng. Indera paningal inggih menika mripat (organ visual) ingkang sensitive
dhumateng rangsang cahya, nampi kesan supados dipundeskripsikaken. Indera
pangusap inggih menika kulit ingkang peka kaliyan tekanan, suhu, sentuhan lan
rabaan. Indera pangganda inggih menika grana (organ olfaktoius), inggih menika
ingkang nampi ganda kadosta ganda arum lan ganda banger. Indera pangecap
inggih menika lidhah ingkang ngraosaken manis, pait, asin, lan sapanunggalipun.
Lan indera pamireng inggih menika talingan (organ auditorik), inggih menika
kesan swanten ingkang dipuntampi lan dipuntafsiraken.
Ingkang sepisan inggih menika tetembungan ingkang kalebet jinis diksi indria
paningal, umpaminipun tembung ‘sumunar kuning gadhing’ wonten ing ukara
‘Jaragan sing didhepke ing ngarepku mung barang sumunar kuning
gadhing’ (SB/kaca 11). Tembung ‘sumunar kuning gadhing’ nedahaken jinis
diksi indria paningal amargi wonten ukaranipun nedahaken bilih tiyang menika
ningali samukawis ingkang rupanipun kuning gadhing. Samukawis menika
namung saged dipuntampi dening indera paningal amargi gayut kaliyan warna
ingkang boten saged dipuntampi dening indera sanesipun.
Ingkang kaping kalih inggih menika tetembungan ingkang kalebet jinis diksi
indria pangusap, umpaminipun tembung ‘panas’ wonten ing ukara ‘Ngerti-ngerti
papan sing dak ambah krasa panas, nglothokake kulit’ (DL/kaca 46).
Tembung ‘panas’ nedahaken jinis diksi indria pangusap, amargi ‘panas’ menika
nggambaraken papan ingkang suhunipun langkung saking normal ingkang
dipunraosaken dening kulit minangka indera pangusap. Tembung ‘panas’ ingkang
wonten ing pethikan menika boten namung nedahaken papan, ananging kahanan
3
ingkang sampun dipunraosaken dening paraga, saengga dhata menika kalebet
diksi indria pangusap amargi dipunraosaken dening kulit lan boten saged
dipunraosaken dening indera sanesipun.
Ingkang kaping tiga tetembungan ingkang kalebet jinis diksi indria
pangganda, umpaminipun tembung ‘ganda uleng-ulengan’ wonten ing ukara
‘Ngumbar ganda uleng-ulengan, ngluwihi bathang’ (SKR/kaca 19). Tembung
‘ganda uleng-ulengan’ inggih menika ganda ingkang uleng-ulengan (mambet
sanget), langkung saking bathang. Tembung menika nedahaken jinis diksi indria
pangganda amargi dipuntampi dening indera pangganda inggih menika grana.
Ganda menika namung saged dipuntampi dening indera pangganda amargi
ingkang sumebar menika awujud ganda ingkang boten saged dipuntingali utawi
dipunraosaken dening indera sanesipun.
Ingkang kaping sekawan tetembungan ingkang kalebet jinis diksi indria
pangecap, umpaminipun tembung ‘sepa’ wonten ing ukara ‘Luwih-luwih nggon
mangan. Yen kon nelab-neleb dhong tela kaspa, wis krasa sepa’ (UE/kaca
183). Tembung ‘sepa’ tegesipun inggih menika boten wonten raosipun. Tembung
menika nedahaken jinis diksi indria pangecap amargi menika dipunraosaken
dening indera perasa utawi lathi. Tembung ‘sepa’ menika dipunraosaken nalika
dipunkecap saengga namung dipuntampi dening indera pangecap lan boten saged
dipunraosaken dening indera sanesipun.
Ingkang kaping gangsal tetembungan ingkang kalebet jinis diksi indria
pamireng, umpaminipun tembung ‘bengoke’ wonten ing ukara ‘Lagi nengah-
nengahi jibeg, ngolak-alik nalar, golek cara nundhung tawon; seka dalan
4
gedhe sisih kidul keprungu bengoke wong-wong enom’ (TE/kaca 22).
Tembung ‘bengoke’ nedahaken jinis diksi indria pamireng amargi menika
gayutipun kaliyan talingan ingkang saged dipuntampi kanthi mirengaken.
Tembung ‘bengoke’ tegesipun nywanten kanthi sora sanget, saengga tembung
‘bengoke’ namung saged dipuntampi dening indera pamireng lan boten saged
dipuntampi dening indera sanesipun.
Wontenipun jinis diksi ingkang variatif saged narik kawigatosanipun tiyang
ingkang maos anggenipun mangertosi karya sastra. Wonten ing panaliten menika
samangke saged dipunmangertosi diksi indria menapa kemawon ingkang
dipunginakaken panganggit kangge ngandharaken wosing cariyos saha fungsi
utawi paedah panganggenipun diksi indria. Kanthi analisis diksi indria kita saged
mangertos tembung mligi ingkang ngandharaken kadadosan ingkang
dipunraosaken dening panca indera kanthi sae, saengga makna utawi wosing
cariyos saged dipunpahami (diimajinasi) dening tiyang ingkang maos.
Panganggenipun jinis diksi indria minangka wujud variasi diksi ingkang saged
narik kawigatosan, saengga nilai saking karya sastra ingkang sinerat saged
langkung inggil, lan saged narik minat tiyang ingkang maos kangge
ngapresiasikaken wosing cariyos ingkang kathah maknanipun.
Panaliten menika kedah diputindakaken amargi panaliti ningali taksih
sakedhik panaliten-panaliten ingkang ngrembag bab diksi mliginipun diksi indria.
Kejawi menika, antologi cerkak menika dereng nate dipuntliti kanthi ngginakaken
analisis wujud satuan lingual, jinis diksi indria saha fungsinipun. Panganggenipun
diksi indria ing antologi cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara saged
5
narik kawigatosan panaliti supados ngrembag saha nliti ingkang gayut kaliyan
wujud satuan lingual, jinising diksi indria saha fungsinipun. Awit saking menika,
dipunandharaken kanthi wujud tabel saha deskripsi wonten ing pirembagan.
Pirembagan asiling panaliten dipunjumbuhaken kaliyan wosing perkawis
panaliten inggih menika ingkang gayut kaliyan wujud satuan lingual, jinis saha
fungsi diksi indria.
A. Asiling Panaliten
Asiling panaliten menika arupi diksi indria ingkang wonten ing antologi
cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara. Dhata ingkang sampun
kapanggihaken salajengipun dipunkelompokaken supados saged nemtokaken
wujud satuan lingual, jinis saha fungsi panganggenipun diksi indria.
Klasifikasi dhata dipunandharaken kanthi awujud tabel, ancasipun inggih
menika supados gampil anggenipun nganalisis dhata. Dhata ingkang
kapanggihaken wonten ing panaliten menika langkung kathah, saengga
dipunringkes kanthi prasaja. Dhata ingkang sampun dipunringkes ing tabel
dipunandharaken wonten ing pirembagan. Dhata menika dipunandharaken
jumbuh kaliyan wujud satuan lingual, jinis saha fungsi panganggenipun diksi
indria wonten ing antologi cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara.
Dhata ingkang jangkep bab wujud satuan lingual, jinis saha fungsi
panganggenipun diksi indria badhe dipunandharaken wonten ing lampiran.
58
Tabel 2. Wujud Satuan Lingual, Jinis saha fungsi panganggenipun diksi indria ingkang wonten ing antologi cerkak Senthir anggitanipun Suwardi Endraswara.
No. Wujud Satuan Lingual
Jinis Diksi Indria
Fungsi Diksi Indria Indikator
1 2 3 4 5 1. Tembung Diksi Indria
Paningal Suka daya pangaribawa kaendahan
- Mosok, seprana-seprene omah iki mung nyandhing senthir kelap-kelip. (D57/43/Str)
- Tembung kelap-kelip: kalebet diksi indria paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: amargi tembung kelap-kelip kalebet tembung dwilingga salin swara, inggih menika minangka salah satunggaling variasi ingkang dipunginakaken dening panganggit ing salebeting ukara kangge nambah kaendahan karya sastra.
Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan
- Alam pangumbaran dawa, dawa banget - sing durung nate dak ambah. (D4/11/Sbh)
- Tembung dawa: kalebet diksi indria paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: nedahaken bilih wonten papan pangumbaran ingkang dawa sanget, ingkang dereng nate dipunambah dening manungsa.
Nggambaraken kawontenan (kadadosan)
- “Lho? Kok tekan kene, kuwi apa, kuning, abang, ireng, lan putih kuwi…kuwi?”. (D62/51/Dln)
- Tembung kuning, abang,
59
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5
ireng lan putih: kalebet diksi indria paningal.
- Nggambaraken kawontenan: ingkang dipuntingali inggih menika dalan kanthi warna kuning, abrit, cemeng, lan pethak.
Nggambaraken raos emosi
- Sih ngusung ulat nyuntheng. (D116/103/MK)
- Tembung nyuntheng: kalebet diksi indria paningal.
- Nggambaraken raos emosi: nggambaraken emosinipun pak Sas ingkang lingsem amargi minangka ketua panitia, Pak Sas pekewuh kaliyan peserta ingkang sampun dangu ngentosi pembicara utama.
Diksi Indria Pamireng
Suka daya pangaribawa kaendahan
- Ana klesik-klesik, nyoba nggathukake karo werdine tulisan dhekor sing dha rontog. (D117/104/MK)
- Tembung klesik-klesik: kalebet diksi indria pamireng.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: ngginakaken variasi tembung inggih menika tembung klesik-klesik ingkang mnangka tembung dwilingga padha swara.
Nggambaraken kawontenan (kadadosan)
- Suwara iku sora, gemonthang. (D1/9/Sbh)
- Tembung gemonthang: kalebet diksi indria pamireng.
- Nggambaraken
60
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5
kawontenan: nedahaken wontenipun swanten ingkang sora gemonthang.
Nggambaraken raos emosi
- Lagi nengah-nengahi jibeg, ngolak-alik nalar, golek cara nundhung tawon; seka dalan gedhe sisih kidul keprungu bengoke wong-wong ewon. (D19/22/TE)
- Tembung bengoke: kalebet diksi indria pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: wonten tiyang dhemo ingkang mbengok kanthi raos emosi ing rapat pamilihing bupati.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wonten tetembungan menika ngginakaken variasi anggenipun ngginakaken diksi, inggih menika ngginakaken tembung dwilingga ingkang angsal panambang –an.
- Mujudaken makna enggal: tembung kecut ingkang sejatosipun dipuntampi dening indera pangraos ananging amargi tembung kecut minangka katrangan saking tembung mesemsaengga tembung mesem kecut dipuntampi dening indera paningal.
Nggambaraken kawontenan (kadadosan)
- Jaragan sing didhepke ing ngarepku mung barang sumunar kuning gadhing. (D3/11/Sbh)
- Mujudaken makna enggal: tembung langu ingkang kedahipun dipuntampi dening indera pangganda ananging dipuntampi dening indera pamireng, amargi tembung langu kalawau minangka katrangan saking tembung suwara.
Nggambaraken kawontenan (kadadosan)
- Njur ana tangis sengguk-sengguk, trenyuh. (D162/182/Frh)
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: miturut jaksa penuntut, ganda bathang menika saking perkawis ingkang badhe dipunsidhangaken, amargi perkawis menika sampun dangu sanget.
Mujudaken makna enggal
- Pakeliran terus ngawul-awul ganda entut, ngluwihi bathang. (D110/95/Dsm)
- Nggesangaken gambaran ukara: menawi wonten tiyang ngacung, ganda bathang saged nrabas masker ingkang dipunginakaken tiyang ingkang wonten ing ruwang sidhang menika.
Diksi Indria Pangusap
Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan
- Najan kringet umeb, isih dak togake wae. (D93/79/SP)
Haryanti. 2012. Penggunaan Diksi Indria Pada Novel Ngulandara Dalam Buku Emas Sumawur Ing Baluarti Karya Partini B. Skriрsi S1 Jurusan Pendidikan Bahasa Jawa. Yogyakarta: FBS UNY.
Keraf, Gorys. 1982. Eksposisi Dan Deskripsi. NTT: Nusa Indah.
-----------------. 2005. Diksi Dan Gaya Bahasa. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.
Kuwatni. 2008. Pemilihan Diksi Dalam Kumpulan Cerkak Ajur Karya Akhir Lusono, S. SN. Skripsi S1 Jurusan Pendidikan Bahasa Jawa. Yogyakarta: FBS UNY.
Moleong, L.J. 2011. Metode Penelitian Kualitatif. Bandung: Remaja Rosdakarya.
Mulyana. 2009. Linguistik Umum. Yogyakarta: Fakultas Bahasa dan Seni UNY.
Nurgiyantoro, Burhan. 2009. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
Nurhayati, Endang & Siti Mulyani. 2006. Linguistik Bahasa Jawa Kajian Filologi, Morfologi, Sintaksis Dan Semantik. Yogyakarta: Bagaskara.
100
Parera, J.D. 2004. Teori Semantik. Jakarta: Erlangga.
Pateda, Mansoer. 1989. Semantik Leksikal. NTT: Nusa Indah.
Pearce, Evelyn. 1973. Anatomi Dan Fisiologi Untuk Paramedis. Jakarta: PT. Gramedia.
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa.
Pradopo, Rachmat Djoko. 1990. Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Sayuti, Suminta A. 1985. Puisi Dan Pengajarannya. Semarang: IKIP Semarang Press.
Sudjiman, Panuti. 1993. Bunga Rampai Stilistika. Jakarta: PT. Pustaka Utama Grafiti.
Suryabrata, Sumadi. 1992. Metodologi Penelitian. Jakarta: PT. Raja Grafindo.
Tarigan, Henry Guntur. 1985. Pengajaran Semantik. Bandung: Angkasa.
99
LAMPIRAN
101
Tabel 3. Analisis Wujud Satuan Lingual, Jinis saha Fungsi Diksi Indria ing Antologi Cerkak Senthir Anggitanipun
- Tembung: Sembah. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): sembah minangka samukawis ingkang dipunlampahi dening manungsa kangge ngurmati menapa ingkang dados kapitadosanipun.
2. Suwara iku √ √ √ - Tembung:
102
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 sora,
gemonthang. (D2/9/Sbh)
- Gemonthang. - Diksi indria
pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): gemonthang nedahaken bilih wonten swanten ingkang sora sanget.
3. Apa merga aku nglali? Njur pacoban pait godhong kates iki kudu tumama menyang anakku sing ora utawa
√ √ √
- Tembung: pait. - Diksi indria
pangecap: dipuntampi dening lidhah minangka indera pangecap.
- Mujudaken makna enggal: pait ingkang biasanipun dipuntampi dening indera pangraos,
103
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 durung
ngerti dosa. (D3/10/Sbh)
ananging wonten ukara menika dipungambaraken kangge ngandharaken kahanan ingkang boten sae ingkang kedah dipunraosaken dening putranipun.
4. Jaragan sing didhepke ing ngarepku mung barang sumunar kuning gadhing. (D4/11/Sbh) √ √ √
- Frasa: sumunar kuning gadhing.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken Kawontenan (kadadosan): nggambaraken bilih samukawis ingkang wonten ing ngajengipun inggih menika awujud
104
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
barang ingkang sumunar kuning gadhing.
5. Alam pangumbaran dawa, dawa banget - sing durung nate dak ambah. (D5/11/Sbh) √ √ √
- Tembung: Dawa. - Diksi indria
paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: tembung dawa nedahaken bilih wonten papan ingkang dawa sanget.
6. Kanggo naleni tekadku, sing kudu mblasak-mblasak – ngambah alas gung
√ √ √
- Frasa: Alas gung liwang-liwung.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya
105
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 liwang-
liwung. (D6/12/Sbh)
pangaribawa kaendahan: saking tetembungan alas gung liwang- liwung katingal wonten variasi panganggenipun diksi, amargi boten ngginakaken tetembungan ingkang biasa, kadosta, alas kang gedhe banget.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: nedahaken bilih wonten pawongan
106
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
(kanca) ingkang ageng sanget pawakanipun.
8. Tiwas turah idu, bisa asat gorokane, ora digape. (D8/15/Skr)
√ √ √
- Tembung: Asat. - Diksi indria
pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken raos emosi: nedahaken raos emosinipun Pak Pokal ingkang dipungambaraken kanthi diksi indria pangusap. Asat gorokane nedahaken bilih menawi Pak Pokal ngendika kathah ngantos garing gorokanipun ugi boten dipungape.
9. Emane, √ √ √ - Tembung: Suwung.
107
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 nalika Pak
Pokal menceti cenel, suwung. (D9/16/Skr)
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): nedahaken bilih cenel ingkang wonten ing tv menika suwung amargi boten wonten pawartosipun Pak Sukerta.
10. “Brotttt!” Tekan ngarep kantore Pak Sukerta, ana suwara njebrot seka bokonge Pak Pokal.
√ √ √
- Tembung: “Brotttt!” lan njebrot.
- Diksi indria pamireng: diputampi dening talingan minangka indera pamireng.
paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): omah tawon ingkang nggedhendhol, ageng ingkang wonten ing nginggil konten menika metengi mripat, tegesipun netegi mripat.
19. Yen diogreh- ogreh, boten kudu tawon, cacing kemawon jare nggronjal yen kepidak. (D19/21/TE)
√ √ √
- Tembung: Nggronjal.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan):
114
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
nedahaken bilih boten namung tawon ingkang nggronjal, ananging cacing menawi dipunpidak ugi nggronjal.
20. Dheweke kuwatir yen kleru olehe ngemonah tawon iku, malah bubar mawur-mawurahan. (D20/22/TE) √ √ √
- Frasa: Bubar mawur-mawurahan.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wonten tetembungan menika ngginakaken variasi anggenipun ngginakaken diksi, inggih menika ngginakaken
115
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
tembung dwilingga ingkang angsal panambang –an ingkang wonten ing tembung mawur-mawurahan.
21. Lagi nengah- nengahi jibeg, ngolak-alik nalar, golek cara nundhung tawon; seka dalan gedhe sisih kidul keprungu bengoke wong-wong ewon. (D21/22/TE)
√ √ √
- Tembung: Bengoke.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: wonten tiyang dhemo ingkang mbengok kanthi raos emosi ing rapat pamilihing bupati.
gadhing, jarikan lurik, lan macak Jawa ganep. (D27/23/TE)
lan lurik. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nedahaken bilih beskap lan jarik ingkang dipunagem bergada sanesipun inggih menika beskap gadhing lan jarik lurik.
28. Raine dibengesi putih kambi nyengkengake lelagon. (D28/23/TE)
√ √ √
- Tembung: putih. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan):
120
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
pasuryanipun bergada sanesipun dpunpacak kanthi warna pethak.
29. Saben suwuk lagune, terus disambung keplok setan. (D29/23/TE)
√
√
√
- Frasa: Keplok setan.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: keplok setan nedahaken raos emosi saking tiyang ingkang dhemo.
30. Anehe, wayang kasebut ora dhapur ireng, ning diprada kuning emas, lan disungging
√ √ √
- Frasa: kuning emas.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
ingkang dipunbekta tiyang ingkang dhemo menika sanes warna cemeng ananging kuning gadhing lan dipunsungging kanthi ngatos-atos.
31. Kareben pikirane wong-wong ting brengok, kebak tuntutan iku ajer, Satpam gage mbiwarakake nganggo corong. (D31/24/TE)
√ √ √
- Tembung: Brengok lan mbiwarakake.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: emosinipun tiyang ingkang dhemo, ting brengok amargi tiyang kathah ingkang paring pamrayogi kangge calon
122
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 bupati.
32. Sedhela meneh, ora nganti sak asate idu ing lebu, ketua dhewan saguh mrepegi wong-wong iku. (D32/24/TE)
√
√
√
- Tembung: Asate. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken raos emosi: amargi kathah anggenipun ngendika saengga dipungambaraken ing tembung ‘asate idu’, menika nedahaken raos emosi saking tiyang ingkang dhemo.
33. Njur ting cekikik, ngampet ambyare esem, ben ora wutah dadi guyu
√ √ √
- Tembung: Cekikik. - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamirneg.
- Nggambaraken
123
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 sinis.
(D33/24/TE)
kawontenan (kadadosan): nedahaken bilih kathah tiyang ingkang ting cekikik amargi ngampet ngguyu.
34. Delengen! Saben arep mlebu gedhung, tawon kae ting srengung, liyane ngrempoyok ing omahe nggilani. (D34/25/TE)
√
√
√
- Tembung: Ngrempoyok.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nedahaken bilih wonten tawon ingkang ngrempoyok, kathah sanget.
35. “Hiiii…, haaaa…haaaa!” wong-
√ √ √ - Frasa: Bedhah guyune lan ambrol bengoke.
124
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 wong iku
bedhah guyune. Ambrol bengoke. (D35/25/TE)
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Mujudaken makna enggal: bedhah ingkang sejatosipun saged dipuntampi dening indera paningal ananging amargi wontenipun tembung penjelas inggih menika guyune, saengga tetembungan kalawau dipuntampi dening indera pamireng. Tembung ambrol ingkang sejatosipun dipuntampi dening indera paningal
boten saged ndhungkluk amargi dipunantup tawon menika dhawah ing jugangan sampah.
42. Merga sirahe ditanduri racun dening tawon, njalari abuh kepu-kepu ing raine. (D42/28/TE)
√ √
√
- Frasa: Abuh kepu-kepu.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: nedahaken bilih tiyang ingkang dipunantup tawon menika pasuryanipun abuh kathah lan ageng-ageng.
43. Mula ora aneh, yen wong-wong
√ √ √ - Frasa: Ngguyu sarosane.
- Diksi indria
130
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 sing dha
nyuwarakake aspirasi ing njaban regol ngguyu sarosane. (D43/28/TE)
pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: nggambaraken raos remenipun tiyang ingkang dhemo amargi ketua dhewan kalawau pasuryanipun abuh lajeng dhawah ing jugangan sampah.
44. Gelungan. (D44/30/Gln)
√ √ √
- Tembung: Gelungan.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggesangaken gambaran ukara: gelungan minangka tatananipun rikma
131
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
ingkang dipuntaleni lan dipunukel dados setunggal.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: tegesipun saking swanten ingkang ting ceblung lan ngoroki kuping inggih menika ukara-ukara ingkang boten sae ingkang dipunmirengaken saengga mbrebegi
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: amargi ngginakaken tembung dwilingga, wilur-wilur minangka tembung dwilingga padha swara, lan modhal-madhul minangka tembung dwilingga salin swara.
- Frasa: Ting klesik. - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: tiyang ingkang nggatosaken jeng setres mundhut sela pethak saking tasipun menika sami penasaran.
50. Kuping. (D50/35/Kpg)
√ √ √
- Tembung: Kuping. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan):
135
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
kuping utawi talingan minangka piranti ingkang dipunginakaken kangge mirengaken.
51. Klebu suwara klesik-klesik ing hotel-hotel, losmen, kantor-kantor, lan sapiturute. (D51/37/Kpg)
√ √ √
- Tembung: Klesik-klesik.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: tembung klesik-klesik kalebet tembung dwilingga kanthi teges guneman kanthi swanten lirih.
52. Umume, sing dirungu suwara-
√ √ √ - Frasa: Suwara-suwara reged.
- Diksi indria
136
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 suwara
reged. (D52/37/Kpg)
- pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng. Mujudaken makna enggal: tembung reged ingkang sejatosipun dipuntampi dening indera pangusap ananging dipuntampi dening indera pamireng amargi tembung reged minangka katrangan saking tembung suwara-suwara.
53. Kuping iku mili getih abang, campur putih. (D53/39/Kpg)
√ √ √
- Frasa: Getih abang.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
137
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): rah menika mili saking talinganipun Pak Gedheg nalika badhe dipunoperasi.
54. Sing tengen kok namung mireng swanten alus- alusan thok, swara tembang, gamelan. (D54/39/Kpg)
√ √ √
- Frasa: Swanten alus-alusan.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamirenng.
- Mujudaken makna enggal: tembung alus-alusan ingkang sejatosipun dipuntampi dening indera pangusap ananging wonten ukara menika dipuntampi dening
138
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
indera pamireng amargi tembung alus-alusan minangka katrangan saking tembung swanten.
55. Ingkang kiwa kok boten purun, malah suwanten tiyang nangis thok. (D55/39/Kpg) √ √ √
- Frasa: Swanten tiyang nangis.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng,
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): sasampunipun Pak Gedheg operasi talinganipun, ingkang kiwa namung mireng.swanten tiyang nangis kemawon.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): senthir inggih menika diyan alit ingkang ngginakaken uceng-uceng (sumbu). Senthir minangka piranti ingkang dipunginakaken kangge pepadhang nalika peteng.
57. Katon yen ana jlarit-jlarit, gumun. (D57/41/Str)
√ √ √
- Tembung: Jlarit-jlarit.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka
140
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
indera paningal. - Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nedahaken bilh wonten samukawis ingkang jlarit-jlarit ingkang dipunpendhet Bas saking jugangan sampah, damel simbokipun gumun.
58. Sapa sing ora mak klukuk, weruh sega turahan molor. (D58/42/Str) √ √ √
- Tembung: Molor. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wontenipun variasi panganggenipun diksi ing salebeting ukara, inggih menika tembung kelap-kelip minangka dwilingga salin swara.
63. Ora mung mendak- mendik, mbruweti mripat. (D63/44/Str)
√ √ √
- Tembung: mendak-mendik.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa
144
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
kaendahan: wontenipun variasi panganggening diksi ing ukara inggih menika tembung mendak-mendik ingkang minangka tembung dwilingga salin swara.
64. Dalan. (D64/46/Dln)
√ √ √
- Tembung: Dalan. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): Dalan utawi margi minangka papan ingkang dipunginakaken kangge dipunambah.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): ingkang dipunpriksani inggih menika margi kanthi warna kuning, abrit, cemeng, lan pethak.
69. Tegese manut mituruta marang mendhak-mendhukul, menggak-menggok, mbrenjal-mbrenjul, lan kasar-aluse dalan
√ √ √
- Tembung: Mbrenjal-mbrenjul, kasar lan aluse.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wontenipun variasi
148
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 kuwi.
(D69/52/Dln)
anggenipun ngginakaken diksi, inggih menika tembung mbrenjal-mbrenjul minangka tembung dwilingga salin swara, lan tembung kasar aluse minangka tembung camboran wudhar.
70. Mung kari pawongan nganggo sandhangan ijo-ijo, pangkahe ting trempel, mandeng – tembus jantungku. (D70/52/Dln)
√ √ √
- Tembung: Ijo-ijo lan trempel.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nedahaken bilih wonten tiyang ingkang ngginakaken
149
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
sragam warna ijem lan kathah pangkahipun.
71. Aku lan kembaranku terus bisa mlaku lan ngrasakake panase donya. (D71/54/AK)
√ √ √
- Tembung: Panase. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): nedahaken bilih Anggara lan Kasih saged ngraosaken kahanan ingkang benter ing alam donya.
72. Dak grecoki ngono kembaranku, mung mesem kecut. (D72/55/AK
√ √ √
- Frasa: Mesem kecut.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
150
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 )
- Mujudaken makna enggal: tembung kecut ingkang sejatosipun dipuntampi dening indera pangecap ananging amargi tembung kecut minangka katrangan saking tembung mesem saengga tembung mesem kecut dipuntampi dening indera paningal.
73. Rambute kembaranku semu abang menges, aku ireng angus, tur brintik. (D73/55/AK)
√ √ √
- Frasa: Abang menges, ireng angus.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan
151
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
(kadadosan): nedahaken blih rikmanipun Anggara warna abrit lan Kasih cemeng tur brintik.
74. Pyarrrr, dadi sewalang-walang. (D74/60/AK)
√ √ √
- Tembung: Sewalang-walang.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
lan Gondhang gage nubruk ibu sing wis adus getih, bebarengan. (D75/60/AK)
dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: adus getih ingkang dipunkajengaken saking ukara menika inggih menika rahipun ibu ingkang kathah sanget ngantos sabadanipun.
76. Bareng diuculi buntele mencorot, njerone isih diwungkus mori putih. (D76/63/BK)
√ √ √
- Frasa: Mori putih. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nggambaraken kadadosan ingkang
153
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
dipunalami dening Pak To angsal hadiah ingkang dipunwungkus mori pethak.
77. Isih keworan kembang semboja nggambret ambune. (D77/63/BK)
√ √ √
- Frasa: Nggambret ambune.
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening talingan minangka indera pangganda.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): hadiah ingkang dipuntampi Pak To menika wonten ganda sekar semboja.
78. Rukmini manut, kambi ngelap luhe sing anyep.
√ √ √
- Tembung: Anyep. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): sindhen lajeng mendhet slendhang abrit lan tisu kuning lajeng dipuntempelaken teng bos dhemonstran supados mendel.
- Diksi indria pangganda: dipuntami dening grana minangka indera pangganda.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): ganda ingkang wonten ing ruwang sidhang kalawau langkung nyogrok, damel tiyang ingkanng
159
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
wonten ing ruwang sidhang dados muleg-muleg.
86. Sebab, bareng diteliti dening petugas keamanan, ruwang iku uga ngembuleng ganda bathang. (D86/67/Btg)
√ √ √
- Frasa: Ganda bathang.
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening grana minangka indera pangganda.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nalika dipuntliti dening petugas, boten namung ruwang Krambil Gadhing, ananging ruwang Cendana Wangi ugi ngganda bathang.
87. “yen ora, perkara sing disidhangke iki wis ngganda
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: miturut jaksa penuntut, ganda bathang menika saking perkawis ingkang badhe dipunsidhangaken, amargi perkawis menika sampun dangu sanget.
ambune bathang saya ora nguwati, nrabas masker lembut iku. (D90/69/Btg)
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening grana minangka indera pangganda.
- Nggesangaken gambaran ukara: menawi wonten tiyang ngacung, ganda bathang saged nrabas masker ingkang dipunginakaken tiyang ingkang wonten ing ruwang sidhang menika.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nggambaraken bilih nalika sidhang, wonten swanten entut ingkang asalipun saking terdhakwa.
92. Kursi sing wis suwek nyangkem kodhok iku dicathek, dibrakoti, rowak-rawek. (D92/71/Btg)
√ √ √
- Frasa: Suwek nyangkem kodhok.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wontenipun variasi tembung ingkang dipunginakaken, tembung suwek nyangkem kodhok tegesipun sampun
164
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
suwek jembar lan rowak-rawek minangka tembung dwilingga salin swara.
93. Lagi tinemu ganda bathang tikus wirok, wis kebak uget-uget. (D93/71/Btg) √ √ √
- Frasa: Kebak uget-uget.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): bathang tikus wirok ingkang sampun dangu menika kathah uget-ugetipun.
94. Blangkon. (D94/72/Blk) √ √ √
- Tembung: Blangkon.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening
165
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): Blangkon inggih menika iket ingkang sampun dipuntata (dipunwiru) lajeng dipundondomi.
95. Kelire ora pas, gedhe cilike ya kurang trep. (D95/74/Blk)
√ √ √
- Frasa: Gedhe cilike.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: wontenipun variasi panganggenipun tembung inggih menika tembung
166
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
gedhe cilike menika kalebet tembung camboran wudhar.
96. Wong cendhek kaya aku iki, jane rak luwih nges nganggo blangkon dhempes, terus beskapan ta Bu? Ora mondholan ngene”. (D96/75/Blk)
√ √ √
- Tembung: Cendhek, dhempes lan mondholan.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): paket ingkang dipuntampi Pak Orbasu inggih menika blangkon mondholan, ananging Pak Orbasu menika tiyangipun cendhek dados miturut piyambakipun
167
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
ingkang sae kangge piyambakipun inggih menika blangkon dhempes.
97. Wedhus ireng tenan!. (D97/76/Blk)
√ √ √
- Frasa: Wedhus ireng.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Mujudaken kesan kasar: tembung wedhus ireng ngandhut makna kasar amargi tembung menika dipunginakaken dening Pak Orbasu kangge ndukani Arya Jipang Panolan.
98. Nganti blangkon sing maune
√ √ √ - Frasa: semu abang.
- Diksi indria
168
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 kuning,
semu abang. (D98/77/Blk)
- paningal: dipuntampi deniing mripat miangka indera paningal. Nggambaraken kawontenan (kadadosan): blangkon ingkang dipunginakaken Pak Orbasu warnanipun kuning ananging dados abrit amargi sirahipun Pak Orbasu wonten kacanipun lajeng godras getih.
99. Bisa ngedhem swasana panas sumelet, njiwit kulit ngene iki. (D99/78/SP)
√ √ √
- Frasa: Panas sumelet.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken
169
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
kawontenan (kahanan): kahanan ingkang benter sanget ngantos saged kulit sakit.
100. Neng bareng dak ingak-inguk, sepi. (D100/79/SP)
√ √ √
- Tembung: Sepi. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): kahananipun sepen, boten wonten tiyang.
101. Najan kringet umeb, isih dak togake wae. (D101/79/SP)
√ √ √
- Frasa: Kringet umeb.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Mujudaken kesan
170
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
saha kawontenan mirunggan: kringet umeb menika kringet ingkang kathah sanget amargi kahanan ingkang benter sanget.
102. Awakku adus kringet anyep. (D102/79/SP)
√ √ √
- Frasa: Adus kringet anyep.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: kringet ingkang medal kathah sanget saengga adus kringet, ingkang medal kringet anyep menika amargi ajrih.
109. Sunaring kaca malik abang maya-maya. (D109/86/LK)
√ √ √
- Frasa: Abang maya-maya.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa
175
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
kaendahan: wonten variasi tembung ingkang dipunginakaken inggih menika tembung maya-maya ingkang asalipun saking basa Sansekerta ingkang tegesipun semu utawi samar.
110. Aku manut, najan ngampet panas nglothokake kulit. (D110/86/LK) √ √ √
- Tembung: Panas. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): kahanan ingkang benter sanget saengga ngantos saged damel kulit nglothok.
176
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Minangka kadadosan ingkang dipunalami dening paraga ing cerkak.
111. Ing sak dhuwure lawang ana tulisane kaligrafi Jawa deles. (D111/87/LK) √ √ √
- Frasa: Kaligrafi Jawa deles.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): wonten papan menika wonten seratan kaligrafi Jawa ingkang deles utawi murni.
112. Wetengku malik gedhe njembluk. (D112/87/LK)
√ √ √
- Frasa: Gedhe njembluk.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka
177
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
indera paningal. - Nggambaraken kawontenan (kadadosan): padharanipun ewah dados gedhe njembluk utawi ageng sanget
113. Kang dak deleng, swasana sarwa putih. (D113/88/LK)
√ √ √
- Tembung: Putih. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): ingkang ketingal wonten ing papan menika namung kahanan ingkang sarwa pethak.
dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): ing papan menika boten namung kahanan ingkang sarwa pethak, ananging ugi taksih wonten konten ingkang sarwa ijem.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken makna enggal: tembung kecut ingkang kedahipun dipunraosaken dening indera pangecap ananging saged dipuntampi dening indera paningal amargi tembung kecut minangka katrangan saking mesem.
katrangan saking tembung suwek. Tembung rowak-rawek kalebet tembung dwilingga salin swara minangka variasi tembung ing salebeting ukara saengga ndadosaken kaendahan ing salebeting karya sastra.
119. Pakeliran terus ngawul-awul ganda entut, ngluwihi bathang. (D119/95/Dsm)
√ √ √
- Frasa: Ngawul-awul ganda entut.
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening grana minangka indera pangganda.
- Mujudaken makna enggal: ngawul-awul ingkang sejatosipun saged
182
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
dipuntampi dening indera paningal ananging dipuntampi dening indera pangganda amargi wonten katrangan inggih menika tembung ganda entut.
120. Bathuke menyonyo, mili getih encer. (D120/96/DS)
√ √ √
- Frasa: getih encer - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nedahaken bilih sirahipun Pak Karya Gaek bathukipun menyonyo amargi kesampar tabuh saron.
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening grana minangka indera pangganda.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): bosokan tikus ingkang nempel menika ngganda banger lan malah ngundang laler ewon.
122. Let sedhela, laler ewon ngruyuk lambene, rebutan. (D122/101/Llr)
√ √ √
- Tembung: Ngruyuk.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan
184
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
(kadadosan): laler ewon kalawau ngruyuk lathinipun Pak Tunjung.
123. Menara Kristal. (D123/102/MK)
√ √ √
- Frasa: Menara Kristal.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggesangaken gambaran ukara: Menara kristal sejatosipun menara air, inggih menika papan ingkang inggil lan menawi dipuntingali saking tebih warnanipun wening kados kristal.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken raos emosi: nedahaken peserta sanesipun ugi
186
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
gumujeng lan ulat sinis amargi acara ingkang boten tepat waktu.
126. Sih ngusung ulat nyuntheng. (D126/103/MK)
√ √ √
- Tembung: Nyuntheng.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken raos emosi: nggambaraken emosinipun pak Sas ingkang lingsem amargi minangka ketua panitia, Pak Sas pekewuh kaliyan peserta ingkang sampun dangu ngentosi pembicara utama.
127. Ana klesik- √ √ √ - Tembung: Klesik-
187
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 klesik,
nyoba nggathukake karo werdine tulisan dhekor sing dha rontog. (D127/104/MK)
klesik, - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: ngginakaken variasi tembung inggih menika tembung klesik-klesik ingkang mnangka tembung dwilingga padha swara.
128. Bareng weruh ing menara cetha ana wanita ngedhengkreng mung dha ting plongo.
√ √ √
- Tembung: Ngedhengkreng.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): mbludag nggambaraken bilih tiyang ingkang dugi ing seminar menika kathah sanget rikala mireng bilih pambiwaranipun Ernest.
131. wong sing sikile buntung. (D131/116/Grs)
√ √ √
- Tembung: Buntung.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): wonten ing papan
190
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
menika namung wonten tiyang ingkang boten gadhah samparan.
132. Mripate abang tomat. (D132/116/Grs)
√ √ √
- Frasa: Abang tomat.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: abang tomat nedahaken bilih mripatipun abrit sanget, amargi tiyang menika sampun mangertos pranatan ananging dipuntrejang, boten dipungatosaken.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): nggambaraken nalika Togog dados ratu, Togog ingkang kedahipun lenggah wonten ngandhap ananging wonten cariyos menika ki dhalang nyariosaken Togog ingkang dados ratu lan lenggah ing palenggahanipun Ratu.
141. Durung marem, undhangan kuning
√ √ √
- Frasa: Kuning gadhing.
- Diksi indria pamireng:
196
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 gadhing
kuwi diremes, mes!. (D141/138/TDR)
dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): wonten undhangan ingkang warna kuning gadhing diremes dening dening Bu direktur.
142. Sadurunge dipasrahake, Togog isih diwungkus mori putih. (D142/140/TDR) √ √ √
- Frasa: Mori putih. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): togog ingkang badhe dipunpasrahaken dening Pak direktur dhateng dhalang menika
197
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
dipunwungkus mori ingkang warnanipun pethak.
143. Saperangan ting plenggong, ting klesik, ngomentari wayang Togog. (D143/140/TDR)
√ √ √
- Frasa: Ting klesik - Diksi indria pamireng: dipuntami dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): para rawuh ting klesik komentar bab wayang Togog ingkang boten kados biasanipun, wayang Togog ingkang dipunpasrahaken dhateng dhalang menika kuru sanget.
144. Apa maneh, suwarane √ √ √ - Tembung:
Bindheng-
198
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 malih
bindheng-bindheng. (D144/142/TDR)
bindheng. - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): swantenipun dhalang ewah dados bindheng-bindheng saengga sedaya swantenipun wayang boten saged dipunbedakaken.
145. Suwe-suwe, gamelan blero – kru niyaga dha katut nableg irung. (D145/144/
√ √ √
- Tembung: Blero. - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamirneg.
- Nggambaraken
199
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 TDR)
kawontenan (kadadosan): swantenipun gamelan dados blero.
146. Ora nyana saka arahe ki dhalang ana ganda banger, nduleg irung. (D146/144/TDR) √ √ √
- Frasa: Ganda banger.
- Diksi indria pangganda: dipuntampi dening grana minangka indera pangganda.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): wonten ganda banger ingkang asalipun saking ki dhalang.
147. Lulange sing nggo gawe Togog, isih teles, apa pancen ora bisa garing
√ √ √
- Tembung: Teles lan garing.
- Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka
200
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 – njur
ngundang sapirang-pirang laler. (D147/144/TDR)
indera pangusap. - Nggambaraken kawontenan (kadadosan): kathah laler ingkang boten mangertos saking pundi asalipun, menapa amargi lulang ingkang dipunginakaken kangge ndamel Togog menika taksih teles utawi boten saged garing.
148. Ning nalika dinyukke marang para prajurit, prajurit kuwi ting cekakak. (D148/144/TDR)
√ √ √
- Tembung: Cekakak.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): para
201
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
prajurit sami gumujeng nalika mirsani lulang ingkang wonten gambaripun.
- Tembung: Jeritan. - Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng. Nggambaraken kawontenan (kadadosan): sindhen lajeng nywanten sora kangge ngleremaken kahanan.
156. O, jebul Semar ambruk krungkep, tatu sirahe lan mili getih putih, nggilani. (D156/161/S
√ √ √
- Frasa: Ambruk krungkep lan mili getih.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken
206
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 mr)
Kawontenan (kadadosan): wonten kebul saking arahipun dhalang, nalika byar semar sampun ambruk lan tatu kanthi rah pethak.
157. Ing kene, rasane anyep. (D157/164/Ils)
√ √ √
- Tembung: Anyep. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): wonten ing papan menika raosipun anyep amargi boten wonten cahya srengenge lan rembulan.
158. Sing dakweruhi, √ √ √ - Frasa: Jembar
gilar-gilar.
207
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 mung papan
jembar gilar-gilar. (D158/164/Ils)
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Suka daya pangaribawa kaendahan: papan ingkang jembar sanget, ananging wonten ukara menika ngginakaken tembung gilar-gilar ingkang nuwuhaken kaendahan wonten ing ukara, amargi tembung menika minangka variasi tembung ingkang dipunginakaken panganggit ing salebeting ukara.
159. Embuh daya √ √ √ - Tembung:
208
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 apa sing
- Frasa: Ting prangah, lancip-lancip lan sak kebo.
- Diksi indria paningal: dipuntami denng mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: ting prangah, lancip-lancp lan sak kebo nedahaken bilih wonten wadhas ingkang katingal lancip-lancip lan ageng sanget.
167. Jleg! Ndadak tanpa ngerti sangkan parane, wis mancik ing papan padhang
√ √ √
- Frasa: Padhang njingglang.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: padhang njingglang ingkang wonten ing ukara menika nedahaken bilih papan menika padhang sanget.
168. Anjlog ing ara-ara jembar gumelar. (D168/176/Frh)
√ √ √
- Frasa: Jembar gumilar.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: jembar gumilar ingkang wonten ing ukara menika nedahaken bilih wonten ara-ara ingkang jembar sanget.
214
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 169. Ya bab siji
iki kang sasuwene kowe ngemplok pedhes-a ngemut legi-pait, lan nyerot klesese hawa – durung kok sadari. (D169/177/Frh)
√ √ √
- Tembung: Pedhes, legi-pait.
- Diksi indria pangecap: dipuntampi dening lidhah minangka indera pangecap.
- Nggambaraken Kawontenan (kadadosan): menawi ngraosaken pedhes, legi-pait boten lajeng sadar bab gesangipun.
170. Ora glenak-glenik, slinthat-slinthut, ngetut iramane kodrat. (D170/179/Frh)
√ √ √
- Tembung: Glenak-glenik.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan):
215
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
ingkang dipunkajengaken boten namung glenak-glenik ndherek iramaning kodrat.
171. Bakal tuwuh comong-comong coklat sing ora etungan. (D171/179/Frh)
√ √ √
- Frasa: Comong-comong coklat.
- Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggambaraken kawontenan (kadadosan): tiyang gesang mesthi kemawon gadhah kalepatan kadosdene clana pethak ingkang dipunginakaken teng sabin ugi saged ewah wonten comong-comong
216
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 coklat.
172. Wektu iki uga kudu ninggal papan panas kang tau ngrangkeng awake. (D172/181/Frh) √ √ √
- Tembung: Panas - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minangka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): wonten ing wekdal menika kedah ninggalaken papan ingkang benter ingkang sampun nate ngrangkeng piyambakipun.
173. Njur ana tangis sengguk-sengguk, trenyuh. (D173/182/Frh)
√ √ √
- Frasa: Tangis sengguk-sengguk.
- Diksi indria pamireng: dipuntampi dening talingan minangka indera pamireng.
- Nggambaraken
217
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
kawontenan (kadadosan): nggambaraken kahanan bilih wonten swanten tiyang ingkang nangis sengguk-sengguk.
174. Untu Emas. (D174/183/UE)
√ √ √
- Frasa: Untu Emas. - Diksi indria paningal: dipuntampi dening mripat minangka indera paningal.
- Nggesangaken gambaran ukara: untu emas inggih menika waja ingkang kadamel saking emas ingkang dipunginakaken dening Sarip kangge nggantos wajanipun ingkang
218
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 ical.
175. Luwih-luwih nggon mangan. Yen kon nelab-neleb dhong tela kaspa, wis krasa sepa.(D175/183/UE)
√ √ √
- Tembung: Sepa. - Diksi indria pangecap: dipuntampi dening lidhah minangka indera pangecap.
- Nggambaraken Kawontenan (kadadosan): nedahaken kadadosan ingkang dipunalami dening Sarip, bilih ing jaman rumiyin nalika dereng sukses menawi dhahar thewel kemawon kados dhahar empal, ananging jaman samenika nalikaning piyambakipun sampun sukses
219
Tabel salajengipun
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
menawi dipunaturi dhahar dhong tela sampun krasa sepa.
indera paningal. - Mujudaken kesan saha kawontenan mirunggan: tulisan nyacing menika nedahaken seratan ingkang boten saged dipunwaos dening sedaya tiyang amargi seratanipun kados cacing.
178. Yen njaluk kon nepasi, merga awake dadi panas dadakan – pesen marang bojone. (D178/188/UE)
√ √ √
- Tembung: Panas. - Diksi indria pangusap: dipuntampi dening kulit minngka indera pangusap.
- Nggambaraken kawontenan (kahanan): badanipun Sarip benter amargi nembe mawon operasi wajanipun,