1
Ból…
„Ból” wywodzi się z łacioskiego słowa „poena”, oznaczającego karę.
Dawniej sądzono, że ból powodowany jest przez złe moce lub też jest efektemniezadowolenia bogów.
Starożytni Egipcjanie wierzyli, że ból wywoływały duchy umarłych, które pozmroku wchodziły do ciała poprzez nozdrza lub uszy.
3
1979r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Badania Bólu (IASP)
„Ból to nieprzyjemne, zmysłowe i emocjonalne odczucie
towarzyszące istniejącemu lub zagrażającemu uszkodzeniu
tkanki bądź odnoszone do tego uszkodzenia…”
4
Próg bólu
Tolerancja bólu
Parametry oceny bólu
Pierwsze wrażenie odczuwania bólu będące efektem działania bodźca.
Mierzony jest siłą wywołującego bodźca.
Zdolnośd wytrzymywania bólu,do chwili przekroczenia progu
wytrzymałości na ból.6
Czynniki podwyższające próg bólu
• Sen
• Wypoczynek
• Towarzystwo
• Współczucie
• Poprawa nastroju
Czynniki obniżające próg bólu
• Zmęczenie
• Bezsennośd
• Smutek
• Depresja
• Rezygnacja
• Lęk
• Zamknięcie w sobie
Próg bólu
7
Do czego potrzebny jest nam ból ?
Ból spełnia w życiu człowieka rolę ostrzegawczo-obronną, jest sygnałem
potencjalnego zagrożenia, wyzwala odpowiedź organizmu w celu
ograniczenia do minimum skutków uszkodzenia…
9
Do czego potrzebny jest nam ból ?
Ból jest traktowany jako piątym parametr życiowy wraz z ciepłotą ciała,
częstością oddechów, ciśnieniem tętniczym i tętnem, a zarazem jest
„najczęstszym objawem w medycynie”…
…Ból będąc oznaką choroby lub urazu, sygnalizuje konieczność
poszukiwania pomocy. Mimo swego nieprzyjemnego charakteru stanowi
o przeżyciu jednostki…
10
Analgezja indukowana stresem…
W sytuacjach stresowych (np. wypadki komunikacyjne, sporty walki, pole
walki) około 30% (!) populacji może nie odczuwać bólu związanego
z urazem przez kilka minut lub godzin.
Zjawisko to jest spowodowane uwolnieniem różnych substancji, w tym
adrenaliny (tzw. hormonu stresu).
11
Analgezja…
Analgezja to zniesienie czucia bólu z zachowaniem innych rodzajów
czucia (np. dotyku) uzyskiwana na przykład za pomocą środków
farmakologicznych…
12
Analgezja wrodzona, czyli życie bez bólu...?
Znane są przypadki osób, które zupełnie nie odczuwają bólu !
Przyczyną jest rzadka choroba, będąca wynikiem mutacji
genetycznej. Ludzie ci narażeni są na ciężkie uszkodzenia, gdyż nie
mają właściwych mechanizmów obronnych!
Osoby z tym schorzeniem są zdolne do odbioru bodźców niebólowch:
dotyku, ciepła, zimna, głaskania. Nie odczuwają bodźców bólowych, jak
uderzenie, oparzenie, odmrożenie, skaleczenie, przebicie, złamanie
kości kończyn…
13
Jak powstaje odczucie bólu…
Proces powstawania odczuwania bólu nazywany jest nocycepcją.
Ból powstaje jako efekt szeregu impulsów elektrycznych i chemicznych biegnących między nerwami obwodowymi, rdzeniem kręgowym i mózgiem
Bodziec bólowy uaktywnia receptory bólowe (nocyceptory), które rozmieszczone są w wolnych zakooczeniach nerwowych, znajdujących się w skórze (najwięcej!), tkance podskórnej, kostnej, mięśniach, stawach, organach wewnętrznych (najmniej). 14
Jak powstaje odczucie bólu…
Znane są okolice skóry, w których znajduje się małozakooczeo nerwowych (policzek, grzbiet dłoni, skórasklepienia czaszki) a ich nakłuwanie prawie niewyzwala bólu.
Do odbioru bodźców na 1 cm2 skóry służy 200punktów wrażliwych na ból, 20 na dotyk, 13 nazimno, 1 na ciepło.
15
http://www.farmacjaija.pl/galeria/25806/2.html
Czy narządy wewnętrzne bolą…
Ból organów wewnętrznych (zapalenie, niedokrwienie, uraz) może promieniowad np. dopleców, łopatki. Bóle te mogą rzutowad się na skórze w regionach odległych od bolącychnarządów. Np. serce może boled w lewym ramieniu. Klasyczne cechy bólu trzewnego to rozlanalokalizacja w obrębie tułowia, nasilona reakcja emocjonalna oraz wegetatywna (poty,niedociśnienie, blada i chłodna skóra). 16
Czy wszystko boli…
płuca
wątroba
mózg
wątroba, płuca, mózg
Są narządy, które nie mają unerwienia czuciowego, nie są same w sobie zdolne do wywoływania bólu.
17
1Źródło bólubodziec (mechaniczny, termiczny, chemiczny, stan zapalny) powoduje pobudzenie receptorów
2Informacja bóloweprzewodzone są przez nerwy obwodowe do rdzenia kręgowego i następnie do mózgu
3Interpretacja w mózgumózg interpretuje sygnał, rozpoznaje ból, lokalizuje, określa jego charakter, natężenie 4
Odpowiedź mózguwysyłana jest odpowiedź zwrotna do miejsca bólu, nasila się reakcja zapalna, zwiększa się napięcie mięśni i inne
Jak powstaje odczucie bólu…
wyzwalane są wtedy przekaźniki (prostaglandyny, substancja P, kininy, jony potasu i inne), które również pobudzają nocyceptory 18
Reakcje organizmu
na ból(minimalizacja
skutków uszkodzenia
tkanek)
Reakcjepsychiczne
Reakcje wegetatywne
Reakcje ze strony
układu ruchu
negatywne emocjelęk, strach, panika
odruch obronnyskurcz mięśni
grymas twarzyukład krążenia, układ oddechowy, układ pokarmowy, układ hormonalny19
Rodzaje bólu
Ból ostry, przewlekłyBól zlokalizowany, stały
uciskowy, kostnyBól zlokalizowany,
rzutowany
Ból nowotworowy, ból towarzyszący
chorobie nowotworowej, ból
spowodowany leczeniem
onkologicznym
Ból trzewny (narządów
wewnętrznych)rozlany, głęboki, ucisk, przeszywający, czasem promieniujący do skóry
lub kooczyn Ból totalnywszechogarniający,
może mied charakter bólu ostrego i przewlekłego
pojawią się negatywne emocje: lęk, depresja
Jaki może być ból…
20
ostry
Czas trwania
bólu
ból krótkotrwały, trwa kilka dni, tygodni; pełni rolę ostrzegawczo-obronną (ból pooperacyjny, pourazowy)
trwa dłużej niż 3 m-ce; sam w sobie jest chorobą;
nie spełnia roli ostrzegawczej
często jest efektem niewłaściwego leczenia bólu ostrego; utrzymuje się mimo wygojenia tkanek 21
Historia leczenia i poznawania bólu…
25
00
la
t p
.n.e
.
Papirusy egipskie (ból jako objaw choroby, jednak wiedza na temat jego mechanizmów była znikoma)
30
0
p.n
.e.
Herofilosz Aleksandrii
badał mózg, nerwy
25
0
p.n
.e.
Erasistratoswykonywał wiwisekcje na skazaocach, prowadząc pierwsze badania bólu
II w
.
Galenmedyk gladiatorów,uważał że ból wynika z naruszenia ciągłości tkanek
X w
.
Albucasislekarz arabski,zwalczał ból za pomocą wyciągówz roślin
XI w
.
Awicennawyróżnia 15 rodzajów bólu w zależności od wywołującej go przyczyny
XV
II w
.
Kartezjuszstworzył pierwszy schemat drogi bólowej od miejsca zranienia a kooczącej się w mózgu
XIX
w.
synteza i odkrycie właściwości ASA, a po 70 latach mechanizmu działania
XX
w.
23
Wyciągi z roślin
Historia leczenia bólu…
mak(opium)
mandragora cykuta(użyta do otrucia
Sokratesa)
lulek czarny wierzba
Opium stosowano w Egipcie około 1550r. p.n.e.Galen (129-199r. n.e.) uznał opium za najsilniejszy środek znieczulający, zwalczający bóle przewlekłe, gorączkę, obrzęki…
Hipokrates około 400r. p.n.e. zastosował wyciągi z liści wierzby W Chinach stosowano wyciąg z kory wierzby
24
Wyciągi z roślin
mak(opium)
mandragora cykuta(użyta do otrucia
Sokratesa)
lulek czarny wierzba
W X wieku Albucasis – lekarz arabki stosował gąbki nasączone wyciągami z opium, mandragory oraz cykuty
Historia leczenia bólu…
25
Wyciągi z roślin
Historia leczenia bólu…
mak(opium)
mandragora cykuta(użyta do otrucia
Sokratesa)
lulek czarny wierzba
Opium jest mieszaniną około 25 składników (alkaloidów). Głównym składnikiem o właści-wościach przeciwbólowych, lepszym niż surowe opium , jest morfina (wyizolowana w 1803r.)Ostateczne potwierdzenie struktury morfiny nastąpiło dopiero w 1968r.
26
Wyciągi z roślin
Historia leczenia bólu…
mak(opium)
mandragora cykuta(użyta do otrucia
Sokratesa)
lulek czarny wierzba
Koktajle wyciągów roślinnych z Winem
Wino jako środek medyczny używane było już około 6 tys. lat temu w Sumerze.
Alkohol w dawce około 300 mg na 100 ml krwi powoduje głęboką śpiączkę i zwalnia przewodnictwo w układzie nerwowym.
27
drętwa
Alternatywą dla wyciągówz roślin było leczenie bólu zapomocą źródeł naturalnejelektryczności.W Egipcie wykorzystywanoelektrycznośd ryb, np.: drętwyczy węgorza.Grecy i Rzymianie równieżznali te ryby i używalielektroterapii, aby uśmierzadpodagrę i ból głowy.
2600 lat p.n.e. Chioczycy zaczęli leczyd ból przy użyciu akupunktury.
Naturalna elektroterapia
Akupunktura
Historia leczenia bólu…
28
Leczenie bólu dzisiaj…
leczenie farmakologiczne
leczenie chirurgiczne
zabiegi neuromodulacyjne (TENS)
akupunktura
zabiegi manualne (masaż klasyczny)
bezpośrednia stymulacja nerwów obwodowych, leczenie fizykalne (termoterapia, krioterapia, laseroterapia, magnetoterapia…)psychoterapia, hipnoterapia, techniki relaksacyjne…
29
W leczeniu farmakologicznym, aby skutecznie leczyd ból należy:
zastosowad odpowiedni lek
użyd odpowiednią dawkę
podawad lek z odpowiednią częstotliwością
podawad odpowiednią drogą (najlepiej jeżeli jest to sposób nieinwazyjny)
Leczenie bólu dzisiaj…
30
Leczenie bólu dzisiaj…
Leki opioidowe
paracetamol (przeciwbólowe, przeciwgorączkowe)
niesteroidowe leki przeciwzapalne – NLPZ(przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe, przeciwagregacyjne)(kwas acetylosalicylowy, ibuprofen).
słabe leki opioidowe (tramadol, kodeina),
silne leki opioidowe(morfina, metadon)
Rodzaje leków przeciwbólowych
Leki nieopioidowe
31
Leczenie bólu dzisiaj…
Nazwa niesteroidowe leki przeciwzapalne – NLPZpochodzi od tego, iż wykazują one odmienną budowę od związków o działaniu przeciwzapalnym – kortykosteroidów
32
Leczenie bólu dzisiaj…
W 1986 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała i wprowadziła wytyczne leczenia bólu znane
jako trójstopniowa drabina analgetyczna.
Już nie boli !!
Silny lek opioidowy+ NLP + Lek wspomagający
Słaby lek opioidowy + NLP + Lek wspomagający
Lek nieopioidowy (NLP) + Leki wspomagające
Ból nie ustąpił lub się nasilił
Ból nie ustąpił lub się nasilił
I
II
III
33
Analgetyki nieopioidowe
pochodne para-aminofenolu
fenacetyna paracetamol
NH
OH
O
CH3NH
O
O
CH3
CH3
1878r. (1887r.)
pochodne pirazolonu
aminofenazon metamizol(pyralgina)
1920r. (1922r.)
N
N
CH3 CH3
O
N
CH3
SO
-
O
ONa
+
N
N
CH3 CH3
O
N
CH3
CH3
1893r. (1896r.)
pochodne kwasu arylopropionowego pochodne kwasu arylooctowego
ibuprofen naproksen
COOH
CH3
CH3
CH3 COOHCH3
OCH3
NH
COOHCl
Cl
diklofenak indometacyna
N
OCH3
COOH
CH3
O Cl
34
Analgetyki nieopioidowe
pochodne kwasu salicylowego
ASA salicylamid diflunisal
pochodne kwasu fenamowego
kwas mefenamowy – Mefacit
inne
nimesulid nabumeton
COOH
O CH3
O
OH
NH2OCOOH
OH
F F
COOH
NH
CH3
CH3
NH
NO2
O
S
O
CH3O
OCH3
CH3
O
35
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe (NLPZ) zastosowanie
infekcje dróg oddechowych migrena gorączka bóle głowy, pooperacyjne, miesiączkowe, zębabóle pochodzenia nowotworowego bóle mięśniowe, kostno-stawowe, urazy sportowe choroby narządu ruchu profilaktyka i leczenie zakrzepów i zatorów profilaktyka choroby niedokrwiennej serca dna moczanowa
36
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe (NLPZ) działanie uboczne
ze strony przewodu pokarmowego hepatotoksycznenefrotoksycznekrwotoki skurcze oskrzeli reakcje nadwrażliwości i odczyny alergiczne uszkodzenie szpikuzaburzenia układu krwiotwórczego
37
oddziaływują (hamują) na trzy cyklooksygenazy:
COX-1 (jej zablokowanie odpowiada za pojawienie się działao niepożądanych;
COX-2 (zahamowanie jej aktywności warunkujeprzeciwzapalne i przeciwbólowe działanie leku)
COX-3 (działanie ośrodkowe).
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe (NLPZ) mechanizm przeciwbólowy
hamują aktywnośd cyklooksygenazy prostaglandynowej, niezbędnej do syntezyprostaglandyn z kwasu arachidonowego
39
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe
NH
OH
O
CH3
COOH
O CH3
O
COOH
CH3
CH3
CH3 COOHCH3
OCH3
aspiryna paracetamol naproksenibuprofen
42
400r. p.n.e.
Hipokrates stosuje wyciągi z liści wierzby w uśmierzaniu bólu
1828r.
Johann Buchner, profesor farmacji z Monachium, wyizolował z kory wierzby salicynę
1838r. 1859r.
Rafaele Piria, włoski chemik wykazał, że salicyna jest glikozydem
Hermann Kolbe, profesor chemii z Uniwersytetu w Marburgu opracował metodę syntezy kwasu salicylowego
1897r.
Felix Hoffmann,chemik pracujący dla firmy Bayerotrzymuje kwas acetylosalicylowy
1899r.
Rejestracja AspirynyHeinrich Dreseropisuje właściwości przeciwgorączkowe i przeciwbólowe
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
43
1828r. 1838r.
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
Przepis na produkcję aspirynyz kwasu salicylowego z 1897r.
dr Felix Hoffmann
44
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
1897r.
Felix Hoffmann,chemik pracujący dla firmy Bayerotrzymuje kwas acetylosalicylowy
1899r.
Rejestracja AspirynyHeinrich Dreseropisuje właściwości przeciwgorączkowe i przeciwbólowe
1950r.
Aspiryna w Księdze Rekordów Guinnessa jako najlepiej sprzedający lek przeciwbólowy
1969r.
Aspiryna „leci na Księżycz Apollo 11”
1971r.
John Vaneprofesor farmakologii z Londynuwykazał ,że Aspiryna ma działanie przeciw- bólowe, gorączkoweI zapalne, hamując wytwarzanie prostaglandyn
1990r.
Aspiryna obniża ryzyko zawału serca
1982r.
Nagroda Nobla dla Johna Vane
45
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
W USA dzienne spożycie Aspiryny wynosi około 35000 kg !!!
W Anglii dzienne spożycie Aspiryny wynosi 6000 kg !!!
W latach 90 XXw. Aspiryna biła rekordy sprzedaży
W 1998r. wyprodukowano 50000 ton ASA, co dałoby 100 miliardów
tabletek 500mg.
Aspiryna traktowana jest jako uniwersalny lek na wszystko…
46
COOH
O CH3
O
COOH
OH O
CH3 O CH3
O
+O
CH3 OH+
H2SO
4 st.
kwas acetylosalicylowy
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
47
COO-Na
+
OHOH O-Na
+
COOH
OHH+
NaOH CO2
125 oC, 4-7 atm.
O
OH
OHOH
OHOH
O
OH
OHhydroliza
[O]
alkohol salicylowy(saligenina)
salicynaz kory wierzby
Reakcja Kolbego-Schmitta
kwas salicylowy
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
48
Aspiryna – supergwiazda wśród leków…
Długotrwałe przyjmowanie ASA może prowadzid do uszkodzenia błony śluzowej żołądka i jelita cienkiego. Konsekwencją są krwawienia z przewodu pokarmowego oraz wrzody żołądka
Aspiryny nie mogą przyjmowad kobiety w ciąży. Lek ten może byd przyczyną rozszczepu podniebienia, wad serca i niskiej masy urodzeniowej dziecka.
Nie należy stosowad kwasu acetylosalicylowego u dzieci do 12 lat.
Kwasu acetylosalicylowego nie mogą stosowad również osoby uczulone na ten związek, chorujące na astmę oskrzelową, cukrzycę, cierpiące na choroby układu pokarmowego i ze skazami krwotocznymi.
49
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe
NH
OH
O
CH3
COOH
O CH3
O
COOH
CH3
CH3
CH3 COOHCH3
OCH3
aspiryna paracetamol naproksenibuprofen
50
Paracetamol ma działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, ale nie wykazuje działania przeciwzapalnego. Hamuje on syntezę prostaglandyn w ośrodkowym układzie nerwowym, ale niew tkankach obwodowych.
NH
O
CH3
O
CH3
NH2 NH
O
CH3 NH
O
CH3
OH
acylowanie
anilinaprzeciwbólowelata 80-te XIXw.
(toksyczny)
acetanilid (antyfebryna, 1886r.)
przeciwbólowe(toksyczny)
p-etoksyacetanilid(fenacetyna, 1887r.)
przeciwbólowe(uszkadza nerki)
N-acetylo-p-aminofenolparacetamol
Paracetamol – historia leku…
51
Paracetamol – historia leku…
NH
O
CH3
OH
Paracetamol znany był od kooca XIXw., ale dopiero w 1949r. potwierdzono jego działanie przeciwbólowe!
Na rynek leków trafił po raz pierwszy w latach 50-tych XXw. w USA. W Polsce paracetamol stał się popularny w latach 90-tych XXw.
52
NH
O
CH3
OH
N
O
CH3
O
Maksymalna jednorazowa doustna dawka to ok. 1 g, maksymalna dawka dobowa – 4 g.
W dawkach powyżej 4 g na dobę może powodowad uszkodzenie wątroby.
Dla zdrowego człowieka zażycie jednorazowo 10 g, bez zastosowania natychmiastowego leczenia (Nacetylocysteina), może doprowadzid do zgonu w przeciągu 48 godzin.
Alkohol nasila działanie toksyczne paracetamolu!
NAPQI usuwanie z organizmu
przedawkowanietoksyczne
działanie na wątrobę
Paracetamol – historia leku…
metabolit paracetamolu
N-acetylo-para-benzochinoimina53
Paracetamol - synteza
NH
O
CH3
OH
OH
NO2
OH
OH
NO2
NH2
OH
+
HNO3 [H]
O
CH3 O CH3
O
55
p-aminofenol N-acetylo-p-aminofenol
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe
NH
OH
O
CH3
COOH
O CH3
O
COOH
CH3
CH3
CH3 COOHCH3
OCH3
aspiryna paracetamol naproksenibuprofen
56
Leczenie bólu dzisiaj…
Analgetyki nieopioidowe
CCOOHCH3
H
OCH3
CHOOC CH3
H
OCH3
Z powodu obecności w strukturze asymetrycznego atomu węgla, występują one w postaci dwóch optycznie czynnych enancjomerów .
R S
Dwa stereoizomery naproksenu.
Działanie przeciwzapalne
Efekt toksyczny na wątrobę
57
Leczenie bólu dzisiaj…
Leki opioidowe
Leki opioidowe należą do leków stosowanych w bólach ostrych, jak i przewlekłych.Mają innym mechanizm działania niż NLPZ.
Działają na receptory opioidowe typu m (mi), d (delta)oraz k (kappa), odkryte w 1973r.
m(mi) analgezja, depresja oddychania, zaburzenia regulacji temperatury, euforia, zobojętnienie, uzależnienie, zwężenie źrenic
k(kappa) analgezja, uspokojenie, zwężenie źrenic, depresja oddychania, uzależnienie
d(delta) analgezja, depresja oddychania
Receptory opioidowe znajdują się w mózgu, rdzeniu kręgowym oraz w tkankachobwodowych. (Z tego względu rozróżnia się mózgowe, rdzeniowe i obwodowe działanietych leków.)
58
Leczenie bólu dzisiaj…
Leki opioidowe – efekty działania
efekt analgetyczny (przeciwbólowy)
wywołują także działanie niepożądane:wywołują sennośd
zmiana nastrojudepresja oddychania
nudności, wymiotyograniczają sprawnośd psychofizyczną
osłabienie motoryki przewodu pokarmowego
uzależnienie
59
Leczenie bólu dzisiaj…
Słabe leki opioidowe
Tramadol Kodeina
Tramadol sam lub w połączeniu z paracetamolem jest skuteczny
w leczeniu bólu o znacznym natężeniu.
Kodeina (metylowa pochodna Morfiny) jest metabolizowana w wątrobie.
Około 10% kodeiny ulega przemianie do morfiny. Możliwe że tylko ta częśd leku odpowiada za działanie analgetyczne.
60
Leczenie bólu dzisiaj…
Silne leki opioidowe
Morfina Fentanyl
Stosowana w bólu o dużym natężenia.Przy podawaniu drogą doustną wchłania się w 30-69%. Zapewnia dobrą kontrolę
bólów nowotworowych. Czas jego działania wynosi 12 godzin.
Stosowany w bólu o dużym natężeniu.75-100 Razy silniejszy od morfiny. Może byd stosowany przez skórnie
w postaci plastrów.
61
Leczenie bólu dzisiaj…
Enkefaliny
Morfina nie tworzy się w organizmie. Znosząc ból wykorzystuje receptory analgetyczne, które są w OUN. Organizm tworzy swoje własne związki które działają na te receptory!!! I działają jako naturalne środki przeciwbólowe.
W 1975r. Amerykanie Hughes i Kosterlitz wyizolowali z tkanek układu nerwowego peptydy składające się z 5 aminokwasów. Łącza się one z receptorami opioidowymi , wykazując działanie przeciwbólowe. Nazwano je enkefalinami (greckiego kephale – głowa)
Peptydy opioidowe wykazują własności przeciwbólowe, ale również mogą wywoład euforię.
62
Leczenie bólu dzisiaj…
Enkefaliny
Pierwsze peptydy endogenne to Met-enkefalina i Leu-enkefalina
H-Tyr-Gly-Gly-Phe-Met-OH H-Tyr-Gly-Gly-Phe-Leu-OH
Odkryto co najmniej 15 endogennych peptydów zawierających od 5 do 33 aminokwasów
Przypuszcza się, że enkefaliny są odpowiedzialne za analgezję wynikającą z akupunktury
63
Leczenie bólu dzisiaj…
Enkefaliny
Biorą one udział w zaspakajaniu dobrego samopoczucia. Peptydy opioidowe tworzą się pod wpływem wysiłku fizycznego zakooczonego
sukcesem, dotyku, przytulenia przez bliską osobę.
Uścisk zamiast Narkotyku
64
Bibliografia…
1. J. Niżnikiewicz, „Wszystko o bólu”, Tower Press, Gdaosk 2004;2. R.B. Silverman, „Chemia organiczna w projektowaniu leków”, WNT 2004;3. G.L. Patrick, „Chemia medyczna”, WNT Warszawa 2003;4. H. Hart, L.E. Craine, D.J. Hart, „Chemia organiczna” PZWL Warszawa 1999;
WWW5. http://www.zdrowie.med.pl/bol/bol.html#1;6. http://nauka.gadzetomania.pl/2013/10/04/zycie-bez-bolu-jest-bardzo-trudne-poznaj- ludzi-ktorych-nigdy-nic-nie-boli;7. http://www.farmacjaija.pl/zdrowie/raport/istota-bolu-i-jego-leczenie.html;8. http://chorobyrzadkie.blogspot.com/2013/04/analgezja-wrodzona-cakowite.html;9. http://www.nursing.com.pl/plk/bol.pdf;10. http://www.ulgawbolu.pl/?show=info&info=oBolu;11. http://www.czytelniamedyczna.pl/1628,historia-i-leczenie-bolu-przewleklego.html;12. http://www.leki-informacje.pl/188,leki_przeciwbolowe_8211_cz_1.html;13. http://www.biotechnolog.pl/aspiryna-od-poznania-do-lotu-na-ksiezyc;14. http://rozanski.li/?p=99;15a. http://www.pum.edu.pl/__data/assets/file/0017/70442/OTRZYMYWANIE-Aspiryny-cwiczenie-7-Kalisz.pdf;15b. http://www.scholaris.pl/
65
Bibliografia…
Rysunki:16. http://www.ndr.de/ratgeber/gesundheit/schmerz/mythosaspirin101.html;17. http://archives.deccanchronicle.com/130122/lifestyle-health-workplace/article/taking-aspirin-
significantly-increases-risk-blindness;18. http://catalog.flatworldknowledge.com/bookhub/reader/3728?e=zimmerman_1.0-ch01_s04;19. file:///C:/Users/ZbigMal/Desktop/WYK%C5%81AD%20ACCh/
MATERIA%C5%81Y%20WYK%C5%81AD/Sokolowska05%20-%20BioInfoArticles.htm;20. http://www.82nd.pl/index.php/imprezym/140-dday2012r.html;21. http://tarot.net.pl/refleksologia-rady-na-bol-glowy-i-migrene/;22. http://www.abcmigrena.pl/co-to-jest-klasterowy-bol-glowy-1;23. http://mezczyzna-i-zdrowie.wieszjak.polki.pl/dolegliwosci/295892,Bol-reki-co-to-moze-byc.html;24. http://www.swiat-zdrowia.pl/artykul/znalezc-zrodlo-bolu-rozmowa-z-neurologiem-zdzislawem-
wacheckim;25. http://bolace-nogi.blogspot.com/;26. http://www.groupon.pl/oferty/katowice/AMED/6328490;27. http://ek.pl/artykul/490/sposob-na-drobne-oparzenia/;28. http://pierwsza-pomoc.wieszjak.polki.pl/urazy-i-zlamania/287985,Zespol-ciesni-nadgarstka-jak-
pomoc.html;29. http://zdrowie.gazeta.pl/Zdrowie/1,105912,11924779,Bol_nie_musi_ograniczac.html;30. http://zdrowie.gazeta.pl/Zdrowie/1,101580,11652473,Lumbago.html#TRrelSST;31. http://dooktor.pl/wp-content/uploads/2013/08/b%C3%B3l-g%C5%82owy-dziecko1.jpg;32. http://www.sweetdeal.pl/deal/Koszalin/odkryj-ruch-bez-bolu-39-zl-zamiast-80-zl-za-zabieg-fala;33. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna 66