oz · 2014-12-15 · 172' . Dr. GÜLBÜN BAYDUR Indeks, C. D. Needham'a göre sistematik herhangi bir dizime (fite) bır indeks üretmek olarak tanımlanmıştır. Fakat artık sistemin

TlillB. :34. .:1 \l9$ô)

KONU iNDEKSLEMESi

Dr. GülbÜD DAVDU);:;"

ozBibliyografik denetimde standartlaşınanm h'2nü zgerc;ek!ı;·ştirilmedifti tf.'k

alan "konu indekslemesİ»ndekn son gelişmeler tartışılmaktadır. lndekslemf'~l­

ll' ilgili tanımlamalar verilmiştir.

ABSTHACT

Su,bject in.dex:rıg is the only area within the field of bibliographic contre!t~,at standardization has not been impl("mented. This study aims to discuss notenly th~. re-eent ckveloprnents in this are~ but also tries to give the defi.nitionsci r€'lated terminology.

Günkik hayatta inde'kslerle (.ç tee ya,?ıyoruz: Telefon rehberle--: bo-n·~clardaki kayıtlar, sergi katal.ogları, tğrenci albümleri ve bizim için önem­l.i olan kütüphane katalogları.

Bir kütüphane kata!o-ğunun hazırlanmaSıının amacı. gtinümüzde deCuUer'in <cRules for O Cictionary Catalog (1876)>> do beHrled~i prens.ip­Icre dayandınlır :

1) o) Yazar adı, b) eser adı, c) konusu bilinen bir kitabı bulmak,

2') d) Verilen bir yazar adı. e) konu ve tL edebI' türde kütüpnanede ne·lerin c-lduğunu göstermek.»

Burada da görüldüğü gibi kullanıcının bilgiyeerişiminde ko-nu yok­

loşımı, yazarın ve es.erin ndı kadar önem taşımaktadı.r. Gerçekte de oku­yucu, konuyu veya bunun bir parçasını bHere-k kütüphaneleri kullanma­ra çalışmaktadır. Cc·ğunlukla da tamamlnI' hatırlayamadı.~ı eser adını ko­nu ad,ıyla özleştirmektedir.

:~ H. ü. KütüphaIiecilik Bölümü Öğretim elemanı.

T

""',

172' . Dr. GÜLBÜN BAYDUR

Indeks, C. D. Needham'a göre sistematik herhangi bir dizime (fite)bır indeks üretmek olarak tanımlanmıştır. Fakat artık sistemin girdisi ileIlgili olan tüm işlemleri -dôkümahıh:'kapsam· analizi, gınıtlama ve kata­log girişlerinin üretllmesl- kapsayan çok geniş anlam taşımaktadır (1).

Dokümanlarm kavramsal kapsam analizi olarak tanımlanabilen ko­nu ana.llzi, çağdaş bilgi Işlem sistemlerinin kalbi olarak önemini koru­maktadır (2). Yenı bilim dallarının ortaya çıkmasıyla birlikte bunların ken­di termlnololllerinl üretmelerı, üretilen veya aktarılan bu terimierin birkısmının yerleşebildiği halde bazı Io'r'ı nın zamanla kullanılmaması vb. hız­

lı gelişmeler konu denetimine ağırlık:la önem kazandırmış bulunmakta-dır (3). ".

Bilgisayar kullanımına rağmen, henüz otomatık indekslerne gerçekuygulamaya geçememiştir. Bunun için de indeksçi (kütüphaneci), dokü,'manın termlnoloiisi ile araştırıcının arayabiieceği başlıklar arasında zihin­sel. çalış~ayı yürütmek zorunda olan bir kişi olarak çalışmaktadır. Sözlüveya yazılı d~ olsa bilgi Içeren. doküman' sözcüklerden' 0luşur. Konu ile.bll.gi .arayan kişiier de .kendi sözcükleriyle. araştırırlar: Indeksclnin bura­da yaptığı iş, sözcüklerin temeli olan kavramları seçmektir. Daha başka

bir deyışle, dokümandaki konuyu analizleyip araştırıcının arayabileceğı'

farklı dılı' de (sözcükler) anlatan kavramları indeks girişi olarak kuııan.

ması gerekir. Çünkü, belli konuda ne bilgi vardır? ın cevabı ancak aynı

ba,şlıklar (kavramlar) 'altında' toplanarak elde" edilebilmektedir.. Bu ortadile' «Indeks dili» denilmeKtedir (4). Sınıflama şemaları buna örnek ve-'rllebillr.

C-ağımızda yayın, tür' ve" sayı Olarak fazladır: Bunun :gereğl indeks­ler hızla artarken, konu indekserne yöntemleri de çok' çeşitIHikgöster­mektedır: Şüphesiz, indekslemede bilgisayar uygulamaları da ·bu gelrş-'

meyi hızlandırmıştır. Bu konudaki araştırmalar Vf3 gelişmeler özellikle 70'Jjyııı~rdan Itibaren yoğunlaşmıştır (5).

Ülkemizde de son yıllarda kütüphane 'kataloglarında ·alfabetlk konubaşlıkları listeleri (ABD Kongre Kütüphanesi Konu Başlıkları Listesi-LCSH, 'Tıp Konu Başlıklan-::-MeSH, v.b.) özgün veya Türkçeleştirilerek

kullanılmaktadır. Fakat henüz Türk dilinde oluşturulmuş. veya dil!m.ize. üYe..gun yap,ıda liste veya siste,r:nl~r geliştirllememiştir. Önce:leri y~ygın olan.sistematik katalogıano indekslerini ise yetersiz kabul etm~k gerekir.

,".' .

Ceşitli indekslerne yöntemlerinden önce, sistematik ·ve alfabetik ko;,nu kataloglannı hatırlamak yerinde olacaktır: Sistematik kcnu kataloğu,

genellikle bir kütüphanenin raf düzenlemesinde kullanılan sınıflam9 sis.­teml alınarak sistematik düzenlenmiş bir katalogdur. {G). Böyle bır kata-

,/

/

./

KONU tNDEKSLEMESt 173

'!ogdö kIJllanıml ve göncelliği sağlayan alfabetik bir indeks bulunmalıdır.

8:stematik .konu ,kata~oğunun düzeni, bi:ı kütüphanectlere herhangi birsınıflama sisten-;inln şemaları ile alfabetik indeksini hatırlatır,

Alfabetik konu kataloğu ise, konu girişleri ile yöneitmelerin (gön·dermeler) tek bir alfabetik düzendeolduğu katalogdur (7). Alfabetik ko­nu 'katdlogu, .sistemötil< konu 'kataloğunun .j'ndeksine benzetilebilir. An­cak' keriıiların yanında semboBer (notation) kullanmak zorunlu değndir.Basitolarak t.rnekleyellm :' .

Sistematik konu' katal6ğu : . Sistematik konu 'kataleğunun indeksi:

~7.127 Y~LKENCILlK. i YELKENCtLlK 797.127

J ~ SPOR SPOR 796

f790.'BOŞ ZAMAN.·· iBOŞ ZAMAN 790

Alfabetik konu katalogu: Yöneltmeler.;

.-t: ,

SPOR

YELKENCILlH IEGLENOE' .Bakınız: '

BOŞ ZAM!AN : '

f BOŞZAMAN:ı .. ~.'

SporAyrıca bakınız

YELKENe'lUK

'.Indeksler, Pre-coordinate (önceden düzenlenmiş) ve Post-coordinate

(kullanırırken dÜzenlenebilen) inde·ksler olmak üzere iki grupta toplana ..

bilmektedir~ F~re-ccordinate indekslerne .. Önceden düzenlenmiş kavram.lar kullaniıarak indeks hazırlama veya konu erişimidir (8).

Post-coordinote indeksleme : Birleşik bir konunun temel kavram­

larının jndek~çi tarafında-n analizleı:ıerek yapıldığı bir indekslerne siste-

«O Yerı Ey!'em ve etMenekonu '0101'1

midir. Fokat bu kavramlar, araştırma aşamasına kadar birleştirilemez­

ler. Bu indekslemeye "co-ordinate» indekslerne de denilmektedir {S).

PRE-COORDINAlE iNDEKSLER

Catchwcrd indeks (Anahtar sözcü'k) indeksi: Konu girişierinin eser

adındaki sözcüklere dayanılarak seçildiği indekslerne sistemine başlan··

gıçta verilen ad «catOhword» indeks dmuştur. ilk deta 19. yüzyıldo An­

drea erestadero ta-rafl'f1dail kurallara bcğlanmıştır (1856). Bu indeksle­

menin kullanıldığı yaYHllardon biri de, «British Books in Print'tir. 1S50'ler·

de H. P. Luhn «keyword» (anahtar sözcük) indeksleme adıyla bilgisayar

kullanımına geçirmiştir (10).

Dr. GüLBüN BAYDUR174

Bu sisteme göre yürütülen indekslerne işleminde. kullanılan bir te­

rim indekss aktarıiırken iki farklı şekilde ele alınır: Sözdizimi (syntox)

ve anlc:r.·s::ıl (semantie) yönlerine ayrılır. Burada indeksçinin (ncelikle

kullanıcı için yeterince tnemli clabiiecek terimleri seçmeSi gerekmekte­

dir. Bu terimler indekste döne döne hei' biri temel giriş olabilmekte::i!".

SeCilen terimler dizisindeki her bir terimin konumu önceden belir­

ıenip sembollerle (rakam ve harf) kodlanan şemalara (role operators)

g.öre dağıtılır. Terimlerin bağlantılarını sağlamaya yarayan bu sema şöy­

Le örneklenebilir:

PRECIS (PREserved Centext Index) : B~ sisten: :s-n3uza kedar gide­

bl1en sözcük kavrarnkırına dayonan bir indekslerne y~ııtemidir (ceneept

of open ended vocaoolary). literotürde bir kere kull'Crıllan terimler, isten·

dlği zaman indekse katılabilMektedir. Oluşturulan indekslerde aynı ko­

nu. her zaman aynı formda kullanılabiimektedir. Anc:ıl< FR'ECIS. cnc8der\

tanımlanmış terim ve sczcüklerden oluşan bildiğimiz alfabetik konu baş­

lıkları listelerinden "farklıdır. Bunun yerine PREClS temelde bir dizi cahş~

mo işlemine dayanır (ıı). .PRECIS. chain indeks de değildir. Çünkü, indeksteki gifi~ c-gesi in­

deksçi tarafından önemli olduğu için seçilen terimdir.

M. J. Ramsden'in de belirttiği gibi bu indekS, bir bilgisayar ürüJı'U

değildir. PREClS'in başlangıçta seçilip düzenlenmesi insanların indeks­

çinin) zihinsel çabalarıyla clmaktadtr. Burada bilgisayarın. rolü. seçilen

terimleri monipule ederken insanların yürüttüğü rutin işlemleri ve yapı·

labilecek hataların risklerini ortadan kaldırmak, hiç değilse en aza indir­

mektir (12). Bunun iCin PRECIS bilgisayar destekli bir sistemdir, dene··

bilir.

.. ::~ -. '.

KONU tNDEKSLEMEst 175

2 Eylem ,iş)

3 Etmen» gibi.

Anlatılmok Isteneni PRECIS Workbook'dan aktarılan örnekle te1<­rarlarsak konu biraz daha açıklık kazanacaktır:

InLONDONaPOLlCEMANwasKICKEDby oHORSE

Yer

Eylem ve stmene konu olan

Eylem

Etmen

Indeksçlnin bu çozume ulaşabilmesi için önce «eylem» bildiren bır

terim araması gerekmektedir (şemada 2). Sonra eyleme konu olan şeyistenmektedir (şemada 1). Böylece terimler arasında içerlğe göre bağ­

lılık (context dependency) kurulabiimektedir. Çünkü her bir terlm bir son­ra.kine içeriğiyle dayanmaktadır.

Bu sistem kullanılarak terimler bir düzen içinde toplanmış olmakta­dır. Ancak bu sıralanışta herhangi bir cümle yapısına benzerlik olmaya­biImektedir. Bir dizi örneği verirsek: Türkiye'de kütüphanecilerin eğiti­

mi, gibi. O Türkiye, 1 kütüphaneeller, 2 Eğitim şeklinde düzenlenebIle­cektir.

Sistemin anlambilim. yönü ise doğal. olarak eşanl'Jmlı veya Ilgili te­rimler için yöneitmelerin üretilmesine olanak vermektedir. Hunter ve 80­kewell'ln de doğruladıkları gibi böyle bir sistemde çok sayıda yöneltmegerekmektedir (13).

Indeksçinin vardığı bu sonuçlar daha sonra bHgisayara, bilgisayarkamut kodları ile verileb.itmektedir. $z 1 100 O $0 policeman, gibi herbir alan ayrı ayrı verilmektedir. Bilgisayar her bir terimi indeks başlığına

üç temel konumda seçebilmektedir :

TEMEL BAŞlıK. Alt başlık

Temel başlıkla Içerik bağlılığı olan terim

PRECIS'nin basılı indeksinde kayıtlar, iki sıralı gırış yapısı oluştur­

maktadır. Her terim Indeksçinin seçimine ve' bilgisayara verilen komutagöre temel başlık olabilmektedir:

TÜRKiYE

Kütüp~anecller, ,Eğitim

T

Dr; GüLBüN HAYDUR

KUTUPHANECILER. TürkiyeEğitim

EGiTIM. Kütüphaneciler. Türkiye , gibi.

Bundan da enlaşılocağı gibi PRECIS'de konu erışımı sön derecebüyük sayılarda tutulabilrnektedir. Ayrınttlı biçimde uzmanlık konurannainilebilmektedir.

PRECIS, H>c9- H?lO yıllarında geliştirillı1iş, 1971'de ingiliz Ulusal Bib­Iiyografyasında (British National Bibliography - BNB) kullanılmaya baş­

lanmıştır (14). PRECtS2 olarak tilinen 1874 yılında gözdengeçirilen b:ı·

sımı ise, o yıldan beri British Library'de, 1875 yılından beri de AvustralyaUlusal Bibliyng'rafyasında (ANS) kullanılmaktadır. PREC1S'nin kuiloi"ıımı

Iııglltere'de yoygınlaşmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'ndeise çeşitli

tartışmalara rağmen henüz LCSH kullanılmaktadır (15).

PRECIS'nin ingiliz dili dışındaki dillere de kolayhklauyarlcmabllirliğ;

araştırmaları yoğun biçimde sürdürülmektedir (16).Günümüzde cnahtar sözcük (keyword) indekslenıesi büyük ölçüde,

bir dokümanın eseradındaki yeterince' önemli tet'imterin bilgisoyarın oto~

matik seçimine dayanmaktadır. Bilgisayar, indeks girişi olarak kuııanıl·

mayacak sözcükler (articie, preposition, vb.) atılacak ~ekilde programla­nıl'. Böylece indeks girişlerinde eseradları seçilen tertmlere göre alfabe­tik düzende basılmaktadır.

,i

,i

Anahtar sözcük indekslemesine dayanan çeşitli indeksler hazırlan·

maktadır. KWIC (Key-Word in Context -Iç dizin) indeks : Bu inooksteeseradındaki her bir önemli sözcük tek tek baş"lık ögesi olmaktadır : B~ ~

Stlı indekste bu öge, sayfanın sol başına değil de, eseradının diğer kı-

Eımları bu başlığın iki yanına dağılmış biçimde ortal·anarak yerleştiriol·

rnektedir (17). Orneğin.

Primmy EDUGATIONGYMNASTICS for sehoolsF'Rltv.'ARY EDUCATION

Gymnastics for E:CHOOLS, gibi.,i

KWAC (Key-Word And Context) indeks: Bu· KWIC indextendüzeniyleoyrrlobilen tir inc;extir. Baş.lıklar temel harflerle sayfanın sol başına yozılır,

sonra eser adı tekrarlanmaktadır.

F:OUCATIONGYMNASTICS

Primary educationGymnastics for schocls, gibi.

KWOC (Key-Word-Out of Context-Oış Dizin) indeks: Bu da KWAC'oaüzeniyle de çok benzeyen bir tür eseradı indeksiçHr.8ura(Jo KWAC'don

KONU İNDEKSLEMESİ 177

farklı biçimde, temel. başlık yanındaki· eseradında başlık,olan terim tek·rartanmaı, Onun yerine yıldız işareti (*) kullanılmaktadır (ıg).

EDUCftTIONGYMNASTtCS

Primary',' for schocts, gibi.

Bilgisayarlardaki gelişmelerin yaratt!ğı clanaklara ba,ğlı olarak anah·tar sözcükindekslerde yazar adı giri~,leri C~ kullanılabilmektedir. Örne­ğin, WACEX (Wcrd and Author ınDEX) ve AKWIC (Author and Key-word inContext) indeksler gi,bi.

Anahtar scıcükte yapılan indekslelTıedeki ge!işmeler kavramlar ara·~1t1da hızla bağlantı olanağı da yaratmıştır. Ornegin, 1960'larda Douhle­KWIC'in oluşturulması. gibi.

Anahtar sözcükte yapıian ındeksiemedeki, gelişmeler kavramlar ara·sında hızla bağkıntı olanağı da yaratmiştır. Örneğin, 1960'larda COlJCle­KW~C'in oluşturulması, gibi.

Son çalışmalar Fre-cocrdinate sistemlerıe hazırlanan indekslerde ko­nu giriş~erinin sayısının daha da arttırtıması yönündeolmaktadır. Ancakbunun doğurduğu scnuç verimlilik SOi"USIJnu dabirHkte getirmektedir (181.8u tür indeksleri birlikte, şematık darok gcstermek yeterli· olacaktır

Chain: A B C FREClS: A B C Cycling: A B CB C B C B C AC A C A B

SUC (Selective Usting in C.omcinatian) :

Rotation: A 8 C A B C

A B C A CA B C B C

C

Yukarıda üç egeden cluşan herhangi bir konudaki egeler A. B. C i~e

gö::;.~erilmiştir.

Eseradından seçilen s,czcüklerrin b1lgisayarlarla kolayca üretilel:il­mesine rağmen anlam taşımayan eseradının indeks başlığı elması henüzsorun olarak karşımızdadır (20).

Alfabetik konu listeleri: Bunlar alfabetik konu katalcglarıııı, hazırla­

mak üzere oluşturulmuş konu listeleridir. Amac, araştırıcının kullandığı

ona dılı ile konu erışimini gercekleştirmektir. Anahtar sözcük indeksi Ilekonu listesi arasındaki en önemlifark, ikincisinin aynı konudaki tüm do­kümatlların kayıtlarını bir başlık altında toplayabilmesidir. Ortaya çıkan

farklı terminolciı ise Gncak cok sayıdaki yöneltme ile çözülebllmektedir.Bunun iCin alfetetik konu katoloğunda indeks dili denetimli ve yapay-elır (21), '

'i'

178 Dr.. GÜLBÜN BAYDUR

1914'de ilk basımını yapan tCSH (Subject Headings usedin the O::c­tlcnary Cotalogs of- Librory ofCongress-Amerlkon. Kongre Kütljpha­nesi Kcnu Başlıkları Listesi), ilk kcnu başlıkiarı otorite listesi darek b:li­nir. LCSH son clarak 9. basımını 1980 yılında yapmıştır. Üc aylık ek say­talarla gGnce)l€ştirilmektedir. Bu kcnu başlıkları bilinen tüm kcnuları

kapsayan genel· kapsamlı bir listedir (22).

LCSH'de kullanılan temel konu başlıkları koyu· harflerle, kullanıima­

yıp da «bakınız» (see» yöneltmesi yapılan başlıklar açık renkte hepsi tekbir alfabetik sırada yerleştirilmiştir. Temel konu başlıkları şu ögelerdeno~uşmaktadır :

i. Konuların' yanında coğunluk!'::] Kcngre Kütüphanesi Sınıflama Sis­temi'ndeki (LC) sınıf numarası verilmektedir. Bunun icin LCSH, bir 'an­lamda cidı geçen sınıflamasisteminin toplu indeksi' gibi de kullanılabiI­

mektedir.

iL. Terimin nasıl veya hangi icerikli dokümanlar 'için kuııanılabi1et:~­

ğini gösterenkapsam nctian ve/veya LC sınıf numaraSi

. . ıii. YÖn~lt~eler .. Bunlar, 1) P,ynca bakıniz (see' alsc- sa) altında lis~telenmiş başlıklar: Bu .yöneltmeler. temel başlıktan· daha dar, uzman­laşmış konulardır. 2) (x) Işaretiyle taşlayıp Iisteleiı~n terimler: LCSH iis­tesinde (x)'in yanındaki konular ye~ine ilgili. temel taşlık kullanıldı anla­mında yer almaktadır. 3) (xx) ilecaşlayıp listelenenler ise temel konliliunilişkili olduğu başlıklardır. Bunlar.. temel konu başlığından daha geneldirveya aralarında aynı düzeyde bir ilişki vardır. (xx)in anlamı. bunun ya­nındaki konulardan temel başlığa' «Ayrıca bakınız» yöneltmesi yapılaca­

ğını göstermektir.

LV. Tirenin (-) yanında yer alan terimler. konunun alt başlıklarını gös­terir. (-) bunların temel başlıkla beraber kuHanılabilece·~inigösterir. GREVVE LOKAVT-KAUÇUK ENDÜSTRiSi . gibI. Alt konu başlıkları için deayrıca yöneltmeler h.azırlanmış olabilmektedir.

. . Anlaşılacağı gibi Kcngre Kütüphanesi Konu Ba~Jıkları Listesi tek ba-şına konu adlarını belirleylp listelemekle kalmamış, aynı zamanda alfa­

.b~Ü~'kcnu katolöğu gereği' konulararası ilişkileri de düzenl~miştlL

Böyle birctcrite listeden indekslenecek her bir doküman için uygunindeks (konu) başlığı seçildiğinde. iJgili y6neltmel~r de kolayca hazırıana­

bilme.kt~dir. Tob~r .ki indekscintn. 'yöneltme .yaparken daha önce koieksi­yona. ,~atılmamış kQnulara gönderme düzenlemek gibi bir. yanılgıy~ dOŞ­

memeşi; .i1gjJi konular eklendikCie işlemlere devam etmesigerekir. .

Konu başlıkları listesindeki yöneltmelerde x, xx gibi işaretlerin kı:ıl­

.Ianılm.osı yazı ile gereksiz zaman kcybetmemek içindir. Bu. semboller in­deksei tarafından çözümleneceği için. kütüphanenin genel kataloğundasözcükıere dönüşerek anlam koıonacaktır

KONU İNDEKSLEMESl 179

LCSH'deki kayıt: Kütüphane genel katalcğundaki kayıt:

KAUÇUK ENDÜSTRi VE TIcARETi -KAUÇUK ENDÜSTRiSi

x Kauçuk endüstrisi Bakınız:

KAUÇUK ENDÜSTRI VE

TIcARETi. gibi ..

LCSH'de özel isimler giriş olarak olmmomıştır. G.erekirse katalog.ou

fkleyebilmektedir.

LCSH'den bir konu grrişini örnekleyeiim :

Kllirv.

(ii i) 1

2

3

(iv)

(Sanat, NK 2275-289ô; imalat, TS 1777-8) (i-ii)

Halı

Kiiim temizliği

Kilim ve halı endüstrisı

x killm imalatı

Kilim tezgôhlan

xx Ev döşemeciliği

Halı

Zemin kaplama

- Kataloglar

sa Halı VE kiHm fiyatları

- Özel koleksiyonlar (NK 2790), gibi.

Bu listede alt konu baş~ıklarında her kcnuya eklenebilecek genei te­

rimler toplu bir liste olarak verilmiştir. Temelkonu 'başlıklarının yanında

rastlanan «Indirect (Oolaylı) kaydı coğrafik yer adlarının alt başl.ık ola­

rak eklenmesiyle ilgilidir. Bir yerel yer adı kullanılırken tanınmayan bir

coğrafik ad clduğunda bnce daha büyük ycnetim alınmalıdır. Örneğin.

KILlM-TÜRKIYE-MilAS gibi.

LCSH'in bağlı bir diger, yayını ise "Classified LCSH" dir (22). Bun­

Cıa alfabetik' listedeki sınıf numa'raları bağlantılı konularla birlikte: verlI­

miştir. Ilk kısımda (PortA) sistematik düzende konu başlıkları listesi,

ikinci kısımda (Part B) ise ilk kısımdaki başlıkların alfabetik listesi yer

olmaktadır.

LCSH, MAF\C bantlarında yer aldığıicin ezeilikle .Amerika Birleşik

I":evtetleri elmek üzere dünya üzerinde yaygındır (24}.

Bifindiği gibi alfabetik Kcnu başlıklarının genel kapsali.lılarınddl1 bi­

ri de Sears'dır (25). Tıp Konu Başlıkları av::eSH) iSE tıp konusunda hazır­

l~nmış özel kcnu!u listelere bir örnektir (26).

Chein (zincirleme) indeks: Bu indeks. herhangi bir sınıflama siste­

minin düzenIne doynnılrırak hOllflanmoktar.llL S. R Rongonathan tam·

,

180 Dr.. GüLBüN BAYDUR

FOST-CCORCINATE iNDEKSLER

Chain indekslngiliz Ulusal Bibliycgrofyası (SNBYnda .1950·1970 ara­sında kullanılmıştır. Ancak· adı gecenbibllyografya. icin bilgisayar' ota­nakları araştırılırken bu yöntemin cak da pratik (kolay) olmadığı sonu­cuna varılmıştır.' Bunun yerine PRECIS geliştirilmiştir (28).

BJ tür indekslerne yöntemi Ilk d9fQ. 1SS0 başlarında Mortimer Taubetarafından geliştirilmiştir (29). «Unilerm» indeks clarak tanınan bu indeks­te taşlık olarak tek terim 'alınmaktadır: indekslemeyi yapabilmek icin h.erGokümana bir aksesyon numarası verilmektedir. Dokümanın konu ..analiziyapılarak hangi konulara girdiği belirlenir. Konu girişleri 0-9 arasında onsütuna ayrılmış kartlara Işlenmektedir. ilgili konu ,kartlarında e'de~i do­kümanln aksesY9n numarası. son rakamına göre ilgili sütuna yazılır. Böy­lece araştırıcı, konu adına göre alfabetik dizilen kartlarda her ~avramda

(konu) ortak aksesyon numaralarına gere kaynak seçebilmektedir,

Yukarıdaki sistemdeki aksesyon numaraları yerine konu kartlarında

ilgili sütunlor·Qelinerek hazırla.non, birazdaha farklı sistemler. ise «peek-

J371 : 3J371J37J3J gibi.

Sınıf numarası: J371 : 7

Tarım .Basin'

MeyvaElma

Hasat

Hasat : Elma : Tarım

Elma ','Tarım'

Meyva: TarımBesln : Tarım

. Tarım

fmdan sistematik katalog Için indeks hazırlamak üzere geliştirilmiştir (27). /Chain' indeks/eme tamamen mekanik. bir· Iş/em değildir : lndeks. hazırla-nırken sınıflama sist~mindekl bir konunun en özel (u'zmanlık) terimindenDeneline dOğru gidilir. Mümkün çlduğu kadar sınıflama sistemindeki söz-cük/er kul/anılmakla beraber indeksci gerektiğinde farklı terminoloji dekullcnabilmektedir. Bu aşamada yöneitmelerin hazırlanması gerekmek­tedir. D~ğer yandan indekslenen konunun ilgili diğer yönlerLde Indeksteyer olmaktadır. Böylece chain indekslerne ila indeksleme sistematlkleş­

tirtlmekte, bağıntı.t! indeks. hazırlan~bilmektedir. indeksleme işlemlerini

Cclon Sınıflama Sistemiyle örnekleyelim: '

Oluşturulacak chain indeks grri'Şlerl

Konu: Elma hasadı

Sınıflama hiyerorşisi: JJ3J37J371J371 : 7

KONU INDEKSLE1VIESİ 181

o-beo», «ccincidence» veya «feature»" kartlaralarak tanınmaktad.r. Bun-lar ışıktan faydalanılarak kullanılmaktadırlar. .

Pre-coordinote ve post-coordinote sistemler karşılaştırıldığında ikin­ci tür indekslerde en cne;l1li sorun bunların ckuyucu tarafından dağıtıl­

ması olarak gcstarilmektedir. Cözüm olarak basılı (Gual index) veya COMP(Computer-üutput Micreform FJek-a-Soo) olarak adlandırılan mikroform­lar c.nerilmektedır (3C).

Harold Borko ve Charles L. Bernier, «Thesaurus (coğulu : Thesauri)sözcükler arasında eşanlamlllık veya bir başka ilişkiyi seçebilen özel!eş­

miş terimlerden c:u~an bir tarim listesidir» demektedirler (31). Bu tanıma

gö'reThssauri de denetimli veya yapay bir indeks özelliği gestermektedir.B. O Vick'erv Thesavri'nrn eskiden beri kullanılan alfabetik konu baş­

lıkları listelerinden farkını beş grupta tcpla;1ılştır :

o) Thescuri, çoğunlukla konu başlıkları listelerine göre daha ayrın­

tılı terimlerden oluşmaktadır.

b) Terimler ters çevirme yerine doğrudan kullanılmıştır. Örneğin.

yopay kauçuk. gibi.c) Alt konu bölümlemesine uğratılmış veya deyim halinde girişler

ycktur. Her bir sözcük bağımsız giriş olarak kullanılmıştır.

d) ytneltmeler (eross-references) çok fazladır.

e) ((Ayrıca bakınız» (so) yöneltmeleri «dar terim» (narrcwer term-NT)ve «geniş terim»' (breader term-BT) arasındoki bağlantıya dönüştürülmüş­

tür. Bunlar «ilgili terimlideki (related terın -ET) ilişkiden ayrılmışlardır (32).

Yukarıdaki maddelerden 'son ikisini 'açıklamak gerekir: ThesaurL tektaşına indeks girişlerini listelemek yerine öteki konu . listelerinden fClrkltclarak diğer terimlerle birleştirir. Listelerde kuilanılmayacak terimler içinde çok sayıda yöneltme hazırlanmıştır.. """

"Thesauri'deki yöneltmeler. 1<l,!lIanllon başlıktan genış, eaho dar veyailgUiterimlerle" ol.uşturulmaktadır.. Yöneltrnelerle birlikte kullanılan terim­ler ve kıs~ltmalan pek çok Thesaurus'cia standarttır'

SN Scope' notes (Kapsam notları)

UF Use for (Kullanılmayan terim)BT Brçader lerm (Geniş terim)NT Narrower term (Dar terim)RT Related term (ilgili terim)use Use (Kullanınız) .

eunlar Ingilizdiline dayandırıimış stanQartlar olmakla beraber. heı

ülkenin kendi diline göre hazırlayabileceği ISO Standartlarında •. 1$0,2788) "'belirtiıin;ştir,

182 Dı', GüLBÜN 'llAYDUR

Thestıuri'oekiyör.eltmeleri örneklersek:

Arşivıer, Z85/99UF . Arşiv, bilim

'.

Gizli arşivler Z98.5DUF .A,kodemik

carşivler

Endüstri arşivleri

Kilise arşivleri. gibi.

Yukarıdaki örnekteindeks terimi olarak kullanılmoyan terimlerin ne­ler olduğu listelenmiş. onların yerine seCilen başlık terimine gönderilmiş­

tir. Bu da konu başlığı listelerindeki (x) sembolünü karşıkmıoktadır. «Use:>ise konu başlıklarındaki «bakınız» (see) yerine kullanılmaktadır (33).

Celik MetotBT Metal NT Çel~k

Bu kayıtlar. bir terim diğer terimin tümünü temsil ettiği zaman. ara~

larındaki bağlantıyı göstermek için kullanılmaktadır, Bir ölçüde alfabetikkonu boşlıkları listelerindeki so - NT. xx - BT ilişkisi vardır.

iki terim arasında ~ınıfsal bir bağ yoksa. fakat indekseiyi ve kullanı­

cıyı birinden diğerine yöneltmek faydalı görülmüşse «ilgili terim» (RT)bağlantısı kurulmuştur. Örneğin,

BesinRT Hanoratlar, Beslenme. Karbonhidratlar, Proteinler.

Vitaminler

Bu standartlara rağmen "Thesauı i'de yöneltm~ kullanımında bir ge­nellemeye gitmek de mümkün değildir (34) ..

Thesauri. cok sayıde kullanılan bu ycneltrrelerle konu ile cok dahafazla dokümana erişmeyi sağlayabilmekte; ulaşılcn gereksiz cekümansayısı eok azalmaktadır (35·), Konu başlıkları listeleri ile Thesauri karşı­

laştırıldığında erişimin ikincisinde ilkinegöre cek büyük boyutlara ulaş­

tığı gözlenmektedir (36).

Thesauri'de yeneltme yapılan terimler. bağımsız indeks terimi ola­rak kullanılmaktadır, Bunler araştırma sırasında yapılan yöneltmeler doğ­

ruıtusunda birleştirilerek (coordinate) kullanılırtor. e.u kullanımından do­ıoyı Thesauri'ye pcst-coordlnate sistem denebilir.

Sonuçta. Thesourf ile dc.ğal indeks dili yerine (anahtar sözcük in­deksıeri gibi) kontrollü dil kullanılarak terminoloji zorluklorı yenilmIş, in­dekslemeye büyük ölçüde sağlamlik kazandırılmıştır (37) .

.J

,/

,/

,/

._1' "

SONUÇ

KONU İNDEKSLEMES!183

Bu yazıda konu indekslemesi ile. ilgili olarak dikkatimizi çeken ge­

!i~,meler genel hatlarıyla verilmeye calışılmıştır. 20. yüzyılın son yarısın­

da Indekslerne konusundaki çalışmalar yoğun biçimde artmıştır. Yayın

fazlalığı ve tabii yeni disiplinlerin ortaya çıkması, bir de bilgisayarların bu

olanda kullanımı hızlanmayı zorlomaktr:ıdtır. Kütüphane katalogları, in­

(:eksier, tibliycgrofyalar veya CZ Y·Jyınlar indekslerin uygulandığı belli

başlı gereçler olarak b:linmektedir. indeksleme yentemlerine bağ!ı ola­

rak hazırlanan bu indekslerde çok farklı uygulamalarla karşılaşıyoruz.

Kcnu indekslemesi, tibliycgrafik denetimin en önemli alanıdır. An­

cak günümüzde bibliyegrafik kayıtlarda gercekleştirilebilen standartIaŞ­

ına uluslararası boyutlara eriştiği halde (Evrensel Bibliyogrotik Denetim

-UBC gibi) henüz konu indekslernesinde standartlaşmadan söz edile­

tn0mektedir. Bu çeşitlilik, birer indeksçi clon kütüphanecilerin kullanabi­

lEcekleri indekslerne yentemi kcnusund-J kendi kararlarını vermeye zor·

lemoktadır. .

UİPNOTLAR

1. Needham, C. D. Organizing Knowledge ın Libraries 2nd

revised edition (London: Andre Deutseh, 1964) 95-96 s.

2. Listor, David M. ve Howder, Murray L. «Subject Analysis». Anıı\ıal Review

of Information Science and Technology 12 (1977): al.

3. Peritz, Bluma C. «On the Careers of Terminologies; the ease of Bibliomet­

ries», Libri 34 <September 1984) : 237.

4, Fosket, A. C. The Subject Approach to Information (London: Clive Bing­

ley, 1969) 29 s.

5. Listor, y. a. g. e. 101. s.

6. Hunter, Eric J. ve Bakewell, K. G. B. Cata!oguing 2nd revisad-eciition (Lon­

don: Clive Bingley, 1983) XIV, s.

7. Fosket, y. a. g. e, 120 s.

8. Vickery, B. C. Techniq1.1CS of Information Ketrieva! (London: Butterwor­

ths, 1970) 120 s.

9. Bakewell, K. G. B. Cla~ification uıd Indexing Practice (London: Clive

Bingley, 1978) 195 s.

T

184 Dr, GüLBüN BAYDUR

10. Fosket, Y. a. g. e. 33-34 s.lL. Hunter, y. a. g. e. 58 s.12. Ramsden, MichaelJ. PRECIS : a Workbook for Students of Libranan.ship(London: Clive Bingley, 1981) 18 s.13. Hunter, y. a. g. e. 59-60 s.14. Ramsden, y. a. g. e. 13 s.15. Hunter, y. a. g. e. 61-63 s.16. Ramsden, Y. a. g. e. 112.118 s.17. Fosket,y. a. g. e. '34 s.18. Anahtar sözcük (keyword) indekslerin kullanıldığı kaynakJ.ar için bkz

BakewElI, y. a. g. e. 163-167 s.19. Hunter, y. a. g. e. 78 s.20. Hnter, y. a. g. e. 66 s.21. Hunter, y. a. g; e. 66-67 s.22. Library of Congress. Subject Cataloging Section. Subject Head.ings Used inthe Dietionary Catalogs of I.Jbrary of Congress 9th edition (Washington.1980) 2c.23. Classified LCSR. Editors : James G. Williams ve diğerleri (New York: Mar­eel Dekkel', 1972) 2c.,24. Bakewell, y. a. g. e. 148-150 s.25. Sears List of Subject Readings, llth edition edited by Barbara M. Westby(New York: Wilson, 1977)26. Mulical Subject Headings (Bethesda, Maryland: National Library of Me-dicine) yıllık 2c.27. Fosket, y. a. g. e. 50-53 s.28. Bakewell, Y. a. g. e. 144-148 s.29. Fosket, y. a, g. e. 229-244 s.30. Hunter, Y. a. g. e. 88 s.31. BOTko, Harold ve Bernier, Charles L. Indexing Concepts f.:Dd Methods (NewYork: Academic Press, 1978 90-94 s.32. Vickery. y. a. g. e. 92 s.33. Fosket, Y. a. g. e. 239 s.34. Huntel'. y. a. g. e. 92 s.35. Buchanan, Brian, Theory of Library Classifücation ;London: CJive Bigley,1979) 13 s.36. Vickery, Y. a. g. e. 92 s.37. Hunter, y.. a. g. e. 94 s..