Page 1
OVERZICHTDEEL1:STRESS
1. watisstress1.1. watiseenstressor1.2. persoon-omgevingfit
2. Theoretischebijdragenaandestudieoverstress2.1. vechtofvlucht2.2. Selye’sgeneraladaptationsyndrome
2.2.1. Kritiek2.3. Tend-and-befriend2.4. Psychlogischeappraisalenervaringvanstress
2.4.1. Primaireappraisalprocessen2.4.2. Secundaireappraisalprocessen
2.5. Fysiologievanstress2.5.1. Sympathischeactivatie2.5.2. HPAactivatie2.5.3. Effectenvanlangetermijnstress2.5.4. Individueleverschilleninstressreactiviteit2.5.5. Fysiekerecoveryprocessen2.5.6. Allostatischelading
3. watmaaktevenementenstressvol3.1. assessingstress3.2. dimensiesvaneenstressvolevent
3.2.1. negatieveevents3.2.2. oncontrolleerbareevents3.2.3. ambiguousevents3.2.4. overload3.2.5. welkestressoren?
3.3. moetstresszopercievedwordenalsstessvol?3.4. kunnenpersonenaanpassenaanstress?
3.4.1. Psychischeadaptatie3.4.2. Fysiekeadaptatie
3.5. Moeteenstressorbljvendurenomstressvoltezijn?3.5.1. Anticerendopstress3.5.2. Aftereffectenvanstress
4. hoeisstressbestudeerd4.1. labo4.2. inducingziekte4.3. stressvollelevensevent4.4. dagelijksestress
5. bronnenvanchronischestress5.1. PTSD5.2. Langetermijneffectenvaneenvroegstressvolle
ervaringinleven5.3. Chronischestressvollecondities5.4. Chronischestressengezondheid5.5. Stressophetwerk
5.5.1. Werkensedentairelevensstijl5.5.2. Overlading5.5.3. Ambiguityenrolconflict5.5.4. Socialerelaties5.5.5. Controle5.5.6. Werkloosheid5.5.7. Andereoccupationaluitkomsten
5.6. Enkeleoplossingvoorwerkplaatsstressoren5.7. Combinatiewerkenfamilierollen
5.7.1. Vrouwenenmultiplerollen5.7.2. Protectieveeffectenvanmultiplerollen5.7.3. Mannenenmultiplerollen5.7.4. Kinderen
Figuur6.1Figuur6.2Figuur6.3Figuur6.4Figuur6.5BOX
- kanstressinvloedhebbenopzwangerschap- PTSD- Dormitorycrowding- Metingvanperceivedstress- Metingvandailystrain- Racisme
Page 2
DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARING
1. copingmetstress1.1. persoonlijkheidencoping
1.1.1. negativiteit,stressenziekte1.2. copingresources
1.2.1. optimisme1.2.2. psychologischecontrole1.2.3. stressvollemedischeproceduresencontrole
verbeterendeinterventies1.3. aanvullendecopingresources1.4. copingstijl
1.4.1. approachvsavoidance1.5. probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping1.6. specifiekecopingstrategieën
2. copingenexterneresources2.1. bronnenvanresilience
3. copinguitkomsten4. socialesteun(socialsupport)
4.1. wat4.2. effectenoppsychologischdistress4.3. effectenopfysiekenneuro-endocriene4.4. responsestostress4.5. effectenopziekteengezondegewoontes4.6. biopsychosocialewegen
4.6.1. genetischebasissen4.7. moderatievanstressdoorsocialesteun
4.7.1. extractingsteun4.8. watvansteunishetmeesteffectief
4.8.1. matchingsteunmetstressor4.8.2. steunvanwie?4.8.3. Dreigingenopsocialesteun
4.9. effectenvanstressopsteunproviders4.10. enhancingsocialesteun
5. copinginterventies5.1. mindfulnesstraining5.2. disclosureencoping5.3. copingeffectiviteittraining5.4. stressmanagement5.5. basistechniekenvanstressmanagement5.6. eenstressmanagementprogramma
5.6.1. identificerenvanstressoren5.6.2. monitorenvanstress5.6.3. identificerenvanstressantecedents5.6.4. vermijdenvannegatieveself-talk5.6.5. huistaken5.6.6. acquiringvaardigheden5.6.7. nieuwedoelenzetten5.6.8. volhoudeninpositieveself-talkenself-instructie5.6.9. anderecognitieve-gedragsmatigetechnieken
gebruiken&5.7. relaxatietrainingenstressmanagement5.8. supplementairestressmanagementvaardigheden
Figuur7.1Figuur7.2BOX
- religie,copingenwell-being- thebriefCOPE- aids- issociaalgezelschapeenbelangrijkdeelvanjeleven?
Page 3
I. WATISSTRESSdefinitie:negatieveemotioneleervaringdiesamengaatmetvoorspelbarebiochemische,psychologische,cognitieveengedragsmatigeveranderingendiegerichtzijntoteenstressvoleventofhettegenwerkingvandeeffectenervan.
EENSTRESSORstressor=stressvoleventhoeeenstressorwaargenomenwordtbepaaltofhetalsstressvolwordtervaren
PERSOON-OMGEVINGFITstressishetgevolgvaniemandsappraisal(waarnemingeninterpretering)processen: =hetassessmentofiemandspersoonlijkeresourcesvoldoendezijnomtegemoettekomen aandeeisenvandeomgeving.(fit) Alsresourcesvaneenpersoonvoldoendezijnomtegemoettekomenaaneenmoeilijkesituatie,alsdepersoonwaarneemtvanzichzelfdathijvoldoenderesourcesheeft
àeenbeetjestressengevoelvanuitdaging
II. THEORETISCHEBIJDRAGENAANDESTUDIEOVERSTRESS
VECHTOFVLUCHTWalterCannonWanneereenorganismeeendreigingwaarneemt
àsnelarouselenmotivatieinhetlichaam,viasympathischzenuwstelsel(activerend)enendocriensysteem
àfysiekereactievanaanvallenofvluchten (evolutionair)
Nu:fight:agressievereactie;flight:socialewithdrawal,withdrawaldoormiddelmisbruik(drugs,alcohol)Vroegersnellereactiebelangrijkinoverleving,nueerderschadelijk(vaakonnodigeperceptievandreiging)
SELYE’SGENERALADAPTATIONSYNDROMEHansSelyeGeneraladaptationsyndromOnderzoekmetratten:stressorenzoalsvermoeidheidenextremekoude.Allestressoren,onafhankelijkvanwelktype,wordengeproduceerddoorzelfdepatroonvanpsychologischeveranderingen:vergrootadrenalecortex,gekrompenthymusenlymfeglands,zwereninmaakendarmBijdreigingmobiliseertsysteemzelfvooractie.Doorherhaaldelijkeofverlengdeblootstellingtotstress:wearentearophetsysteemGeneraladaptationsyndroom:3fases
- Alarm- Resistance,weerstand(efforttotcoping)- Exhaustion,uitgeput(bijfalen)
Fig.6.1.
Page 4
Evaluatievantheorie: + algemenetheorieoverreactiesopbredevariatiesvanstressoren fysiekemechanismenvoorstress-ziekterelatie(derdefaseverantwoordelijkvolgensSelye) - kleinerolvanpsychologischefactoren,psychologischeappraisalbelangrijkinstress(Lazarus) nietallestressorenveroorzakenzelfdeendocrinologischereacties(Kemeny) ervarenverschillendeeffectenvanstresswnreenstressoraanwezigiseninanticipatieervan
TEND-AND-BEFRIENDS.E.Tayloreta.TheorievanreactiesopstressSamengaandmetfightenflight.Mensenreagerenopstressmetsocialeaffiliationenbepaaldgedragtovnageslacht(vooralvrouw).Reactienietenkelopzichzelfgerichtmaarookopomgevingdiezewillenbeschermen.
Onderliggendebiologisch:hormoonoxytocine(stresshormoon)extrabeïnvloeddooroestrogeenHogerelevelsvanoxytocine:kalmerenrelaxterreagerenAndereinvloedvanopioidsTheorieintegreertsociaalgedraginstressprocessen.
PSYCHOLOGISCHEAPPRAISALENERVARINGVANSTRESSBelangrijkinhetfeitofeeneventalsstressvolwordtervaren.
Primaireappraisalprocessen Lazarus
Nieuweofveranderendeomgeving:primaireappraisalombetekenisvangebeurtenistebepalen Schadedieaanaangerichtis(harm) Mogelijketoekomstigeschade(threat) Potentieelomeventteoverkomeneneruitteprofiteren(challenge) Speismanetal.Onderzoekmetfilms. Stresswasintrinsiekmetgruesomefilmenwasafhankelijkvandeappraisal.
Secundaireappraisalprocessen Ophetzelfdemomentalprimaire. Assessmentofjecopingabilitiesenresourceshebtomstressortegemoettekomen Subjectievestresservaringisbalansvanprimaireensecundaire Mogelijkereactiesopstress: (vrijwilligofonvrijwillig/automatisch) Fysiek Cognitief overtuigingenoverschadeofdreiging,oorzakenencontroleerbaarheid Afgeleidzijn,moeitemetconcentratie,verstoringvancognitievetaken(Cohen) Intrusieve,repetitieveofmorbidegedachten Emotioneel angst,opwinding,schaamte,woede,depressie,stoïcisme,ontkenning Gedragsmatig confronterendeactietegenstressor(fight),withdrawal(flight)
Page 5
Fig.6.2
FYSIOLOGIEVANSTRESSTweebelangrijkeinterrelaterendesystemen: xsympathisch-adrenomedullair SAM xhypothalamic-pituitaryadrenocortical HPAFig.6.3
Page 6
Sympathischeactivatie Cerebralecortexstartkettingreactiedoorappraisalvanstessor Naarhypothalamus(invloedsympathischzenuwsysteem,fightorflight,Cannon) Stimuleertmedullavanadrenaleglands Medullaadrenaleglandsneurotransmittersvrij:catecholamine-epinephrine(EP)Norepineprhrine(NE) (invloedopcrankedupfeeling)
reactiesympathischearousal: bloeddrukstijgt,hartritmestijgt,zweten,constrictievanperifere bloedvezels +invloedopimmuunsysteemenweefsels parasympathischsysteemisbelangrijkvoorrust. HPAactivatie Startalsreactieopstress. Vanuithypothalamuscorticotrophin-releasingfactor(CRF)datpituitaryglandstimulereert Pituitaryglandproduceertadrenocorticotropichormoon(ACTH)datadrenalecortexstimuleert Adrenalecortexlaatglucosecorticoïdenvrij(waarvancortisol,belangrijkbijontstekingenparasymp)
HPAactiveertookgroeihormoonenprolactine. Dagelijksecortisolpatronenkunnenverhoogdzijn.(Powell)ofalgemeneverplattingvandiurnalritme.EffectenvanlangetermijnstressHoestressziektekanbeïnvloeden:
weervarenvaakdesnellereactiesvanstressmaarookveellangetermijngevolgen.
-EPenNEkanleidentotonderdrukkingvancellulaireimmuunfunctie-bloedddruk,verhoogdhartritme-neurochemischeschommelingen,kanbijdragenaanpsychiatrischeziekte-catecholamineseffectoplipidlevelsenfreefattyacids,kanbijdragenaanartherosclerose-destructievanneuroneninhippocampus:verbalefunties,geheugen,concentratie-depressie-chronischeHPAactivatie:hogewaist-to-hipratio-invloedvanHPAissignificanterdaninvloedvansympathischeactivatie-ziekteookmogelijkdoorinfectiesdooronderdrukkingimmuunsysteem-slechteslaapkwaliteitisindicatorvanchronischestressengevolgenervan
Page 7
IndividueleverschilleninstressreactiviteitReactiviteit:matewaarinerveranderingontstaatinautonomische,neuroendocriene,immuunsysteemdoorstress.Genetischedepositie,ofprenataal/vroegekindertijdontwikkeling(Jacobs)Heeftinvloedopkwetsbaarheidvanziekte.StudieCohen(stress-verkoudheid)Psychobiologischereactiviteittotstressiseenbelangrijkefactordieinvloedheeftopeffectendiestressophetlichaamheeftenkanbijdragentotwaarschijnlijkheidvandistressofziekte.Vooralbijdrageaanontwikkelingvanhypertensieencardiovasculaireziekte.FysiekerecoveryprocessenRutledgeetal.
Inabiliteitom(snel)teherstellenvaneenstressvolevent:cumulatieveschadevanstress.Personenondermeerstress:langeretijdnodigvoorcortisollevelsweernormaalworden(Perna,McDowell)Belangrijkebijdrageaanlangetermijn-effectenvanstress
Box:kanstressinvloedhebbenopzwangerschap? Stress:invloedopimmuunenendocriensysteemdatinvloedheeftopfoetus Verhoogdecortisollevelsgevensignaaldathettijdisomgeborenteworden Bescherming:socialesteun(vooralpartner),controle,zelfwaardering,optimisme Angstmaaktheterger:interventiesopverminderenvanangstkunnenhelpen
AllostatischeladingNormaleresponsopstressisarousalmaarovertijdkandezereactiewegebbendooruitputtingenzocumulatieveschadeveroorzaken McEwenenStellar:conceptvanallostatischeladingFysiekesystemeninhetlichaamdefluctuerenomtegemoettekomenaaneisenvanstress(allostasis)Naeentijdstapeltallostatischeladingzichop(fysiekekostenvanchronischeexposure:defluctuatiesenverhoogdeneuraleenneuroendocrienereacties) indicatorenvanopstapelingallostatischelading: verminderedecel-immuniteit cortisolinresponstotstressnietkunnenafzetten verlaagdeHRvariabiliteit verhoogdeepinephrine hogewaist-to-hipratio vollumevanhippocampus problemenmetgeheugen hoogplasmafibrinogeen hypertensieuitkomst:versneldeverouderingvaneenorganismestress-ziekte;zowellangealskortestressheeftinvloedopacute(infectie)ofchronischeziekte(cardiovasc)stressaltijdinetiologie,verloopvanziekteofinbeide.
Page 8
III. WATMAAKTEVENEMENTENSTRESSVOLassessingstressveelindicatorenvanstresszelfbeoordelingen,levensveranderingen,emotioneledistress,gedragsmatigemetingen,fysiekemetingenvanarousal,biochemischemarkers,..àallemaalbruikbareindicatorenelktypeindicatorheeftproblemendoorbiases,meerdereinterpretaties,…Baum:aanradenvoorhetgebruikvanmeerderemetingenenindicatoren
dimensiesvaneenstressvolevent(5)negatieveevents
meerstressdanpositieveevents sterkerelatiemetpsychologischedistressenfysiekesymptomen(Sarason) effectenvanstressopzelf-concept,zelfwaardering,controle,identiteit 1uitzondering:negatiefzelfbeeldhebben,positievelifeeventsmglnegatiefeffectopgezondheid
oncontroleerbareevents oncontroleerbaarofonvoorspelbaar gevoelcontroleinvloedopsubjectievebelevingenbiochemischereacties(catcholamine) ookinvloedopimmunosuppressieveeffecten
ambiguouseventsoverloadtypestressoren
Gevoeligervoorstressincentralelevensdomeinen wantbelangrijkeaspectenvanzichzelfmeergeïnvesteerd(Swindle)
waarnemenvanstressStressiseensubjectieveenobjectieveervaring.Repetti:studieinairtraffic:zowelsubjectievealsobjectievemetingenonafhankelijkgemetenhaddeneenvoorspellingoppsychologischedistressengezondheidsklachtenCohen:verkoudheid,objectievestressvolleeventsenwaarnemenvanstressvoorspellingvanverkoudheid
AanpassenaanstressAlsstresspermanentwordt,ontwikkelenmensendanchronicstrain?Afhankelijkvantypestressor,subjectieveervaringenindicatorvanstress.
Psychischeadaptatie Meestemensenkunnenaanpassen. Kwetsbaregroepen(kinderen,ouderen,armoede)negatievereeffectenbijchronischestressoren Hulpeloosheid,wantervarenmeestalalweinigcontroleoverlevenendannogeensextrastress. Ondankspychischeaanpassingishetwelnogmogelijkdaterfysiekeveranderingenblijven.
Fysiekeadaptatie Lagelevelsvanstress:gewenningmogelijk.Maarbijmeerintenseschade.(cumulatief) AanpassingmeerbijHPAdansympathischeresponsenvanstress.
Page 9
DuurvanstressorMoeteenstressorblijvendurenomstressvoltezijn?Mensenvloekenzegen:mogelijkheidomteconceptualiserenvoorereffectiefietsmaterialiseert.àonzecapaciteittoworry,piekeren,zorgenmaken
Anticiperendopstress Kanevenstessvolzijnalsstressdieontstaatzelf(Wirtz) Onderzoekcardiovasculaireactiviteitpreexamen;zorgenerovermakenmeerstresservoor(Sausen)
Aftereffectsvanstress Vbverminderdeprestatieenaandacht Kunnenlangblijvenvoortduren,ookalsstessorallangwegis. Box:PTSD;post-traumaticstressdisorder Slachtoffervaneenhogestressvolleervaring.Aftereffectendieblijvenvoortbestaan. OnderzoekGlassenSinger:geluidtijdenslerenenproeferna;presteerdenlager.(geluidtijdens studerenwasmaarafentoeenvooralstresserend.àinvloedopcognitieveprestaties onderzoekCohenenSpacapan:shoppenonderstress,mensenminderhelpendieinnoodwaren reden:exposurevoorlangereperiodeheeftcumulatieveeffecten:reservesopgebrandenresistentie breektafwanneereenpersoonmoetcopenmeteenstressvolevent.
IV. ONDERZOEKNAARSTRESSverschillendemethodesvoorhetmetenvanstressenmetenvaneffectenoppsychol.enfysiekegezondh.
INEENLABOexposetotkortetermijnstressvolleeventsenimpactobserverenacutestressparadigmameten:reacties(fysenpsych),welkeeventsstressvol,hoereactiesbeïnvloeddoorpersoonlijkheid,steun,aanwezigheidvanchronischestress,…(vb.Invloedvanvijandigepersoonlijkheid,aanwezigheidpartner,..)
INDUCERENZIEKTEvb.Cohen(exposuretotziekte,virusendandereacties/invloedvanstressmeten)
STRESSVOLLELEVENSEVENTRahe:aanpassenaaneenomgeving–waarschijnlijkheidopstressishoogàvragenlijststressvollelifeeventsProblemenvanvragenlijst: Sommigeitemszijnvaag,individueleverschilleninervaringen,positieveennegatieveeventsenevents dieeenpersoonbewustkieststaanerookin,geenevaluatieofeventsuccesvolisopgelost,tijdtussen stressenziektevarieert(kanongeziengroeienvoorjaren)
DAGELIJKSESTRESSdailyhasslesvooralcummulatieveimpactveroorzakenpsychologischestress,fysiekesymptomen,meergebruikvangezondheidszorg(Bolger)meetinstrumentvoorkleinestressvolleevents(hasslesscale)(Lazarus)
Page 10
V. BRONNENVANCHRONISCHESTRESSmatevanaanpassenmogelijkmaarmeestalwelschadedieblijft.Vaaksnelnieuweproblemen.(Brown)
PTSDCf.BoxOokalseenstressorgeenPTSDwordtkanhetschadebrengen.
LANGETERMIJNEFFECTENVANEENVROEGSTRESSVOLLEERVARINGINLEVENRepettivanvroegestressoren,stressorenuitvroegerekindertijdàallostaticloadviewvb.Chronischemishandeling,misbruik,..matigefamilialestresskanrisicoopziekteookverhogen“riskyfamilies”ofstresserendesystemenontwikkelingvansystemendiebelangrijkzijninregulerenvanstresskunnenverstoordwordenwarmteensteunvanomgevingbelangrijkoplatereuitkomsten.
CHRONISCHESTRESSVOLLECONDITIESDurenlangerdantweejaarInvloedopontwikkelenvandepressie(Brown)VooraloncontrolleerbarestressorenChronischestraininvloedoprelatietussenspecifiekestressorenennegatieveeffecten(Pike)
CHRONISCHESTRESSENGEZONDHEIDMoeilijkomtebepalenoverwelkechronischestrainshetgaatVaakneuroticismeenpsychologischedistressaangeduiddanobjectievestressvolleconditiesVerschilinsocialeklasse(Grzywacz):armoede,misdaad,ea.variërenmetSESengelinktmetgezondheidOokkinderenuitlagereSESmeerrisicoBox.Racisme Effectenvanvooroordeelenracismeopgezondheid Afr.am.groteregezondheidsrisico’s VerschilleninSES Stressorengerelateerdmetdiscriminatie,racisme,seksismehebbennegatieveinvloed(Landrine)
Page 11
STRESSOPHETWERKStressophetwerk/occupationele/handelingsgerichtestressbelangrijkvoor:-identificerenvanbelangrijkestressorenvanhetdagelijkseleven-aanvullendbewijsvoorrelatiestressenziekte-belangrijkinpreventie-invloedopbeperkingenterugbetalingenvangezondheidszorg
Werkensedentairelevensstijl Officejobs,weinigactievelevensstijlinvergelijkingmetvroeger
Overlading Overladingvandeverschillenderollen Tedruk:meerstress,meerslechtegewoontes,meergezondheidsrisico’s
Invloedopchronischeactivatievanneuroendocrienesystemenencardiovasculairedoorovercommitment(Steptoe)verhoogdecortisollevels(Schlotz)velegebruikenweekendnietomteherstellenkaroshi(Japan)dooddooroverwerkperceptievanwerkoverladingheeftsterkererelatiemetdeuitkomsten
Page 12
Ambiguityenrolconflict Tegenstrijdigeinformatiekrijgenovertakenenstandaardenvanverschillendemensen. Duidelijkefeedback–lagerelevelsvanstress
Socialerelaties Belangvansocialesteun,aanwezigheidvansocialerelatiesophetwerk Vooralbelangrijkwanneerlastigebaas
ControleWerkloosheid
Groteimpact,veelstress Negatievegezondheidsuitkomstendooroameerongezondegedragingen,meerstress Terugwerkvindenheeftpositiefeffect Onzekerheidmoeilijk.Stabiliteitisprotectievefactorvangezondheid(Rushing)
AndereoccupationeleuitkomstenMinderparticipatie,absenteïsme,ontslag,luiheid,jobontevredenheid,sabotage,slechteprestaties,…
EnkeleoplossingvoorstressorenophetwerkRahe:tabel(interventievoorstressopwerk)àassessmentvanstress-gerelateerdeproblemen,persoonlijkefeedbackkleinegroepenincounselingsessiesvszelfhulpgroepmetfeedbackviamailzelfskortetermijnsessiesmetstressmanagementensocialesteunposinvloedopstressophetwerk
Page 13
COMBINATIEWERKENFAMILIEROLLENVrouwenenmultiplerollenEmmonsetal.WanneerinbeidehogeverwachtingenenverantwoordelijkhedenWerkenenkinderen:hogerelevelsvancortisol,hogerecardiovasculairereactiviteit,meerhomestraindanzonderkinderen.
ProtectieveeffectenvanmultiplerollenKanookpositiefzijnvoorwelzijn,zelfwaardering,self-efficacyenlifesatisfaction(Verbrugge)Afhankelijkvanresourcesdieaanwezigzijn,controleenflexibiliteitinomgeving,inkomen,hulpinhuishouden,goedekinderzorg,eenpartnerhebben(vooralsteunendenhelpendook)
MannenenmultiplerollenOokmannenstressbijcombinerenvanverschillenderollenMeerstressoverfinanciëleenwerk(verschilmetvrouwen)TevredenheidinrolalsouderisbelangrijkOokhieriscombinereneenbeschermendefactoreOverladingophetwerk:minderinteractiemetdekinderen,meerconflict
KinderenFalenopschoolofinsocialeleven(gepestworden),moeilijkhedenopschool,moeilijkkarakter,..invloedInvloedvanbuitenafhebbenookinvloedopkinderen(stressorenvanfamilie,ouders)Belangrijkomookkinderentezieninvisievanstress.
Page 14
DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARINGStressmoderators(=‘bemiddelaars’)=effectophoestresservarenwordtenwelkeeffectenhetheeft
VI. COPINGMETSTRESSgrotevariatietussenmensenhoeerwordtgereageerdopstresssappraisalbelangrijkefactorcoping=gedachtenengedragingendiegebruiktwordenomomtegaanmetdeinterneenexterneverwachtingenvansituatiesdiealsstressvolwordenervarenverschillendekenmerkenvancoping: dynamischproces debreedtevancoping:veelactiesenreactiesopstressvolleomstandighedenfig.7.1.diagramvanhetcopingproces
Page 15
persoonlijkheidencopingpersoonlijkheidbeïnvloedthoeiemandcopedmeteeneventzowelvanuitdegenen(Kozak)alsvanuitomgevingsfactoren(Repetti)
negativiteit,stressenziektenegatieveaffectiviteit(Watson)eenpassievenegatievestemmingdiebestaatuit: angst,depressieenvijandigheidhogenegatieveaffectiviteitàdistress,discomfort,ontevredenheidinveelsituaties meergebruikvanalcohol,depressievestemming,suïcidalegedachten≈neuroticismerelatietussennegatieveemotiesenastma,artritis,zweren,hoofdpijn,coronairehartziekte(Friedman)psychologischedistress(depressie,angst,vijandigheid,woede)kunneneenkernvormenvooreen‘disease-pronepersonality’.Invloedopgevoeligheidvanbepaaldemensenopstoornissenrelatietussennegatieveaffectiviteitenverhoogdecortisoldatadrenocorticaleactiviteitverhoogtbelangrijkebiopsychosocialelinktussennegatieveaffectiviteitennegatievegezondheid(Polk)zowelinsubjectieveklachtenalsinobjectievemetingenwerdnegatieveaffectiviteitaangeduidalsaspectdiekwetsbaarheidopziekteverhoogd
copingresourcespositieveemotionelelevensstijl:linkmetlagerecortisol,beterereactieopvaccinatiesenbetereweerstandtegenziekte
optimisme Scheier: linkoptimismeeneffectieverecopingenminderrisicoopziekte Assessment:theLifeOrientationTest(LOT-r) Brissette: linkoptimismeenervarenvanminderstressendepressie,meersocialesteunervaren Enpositiefherinterpreterenvanstressvolleevents Cohen: positievestemmingleidttotfysiekeveerkracht Segerstrom: optimismepromootmeeractieveenvolhardendecopingmetlangetermijnvoordelen Scheier: optimismebelangrijkepredictorvancopingtijdensrecoverynaeenoperatie Snellererecovery,snellerterugnaarnormaalleven,meerqualityoflife Algemeen: gezondheidsvoordelen,fysiekfunctioneren,verminderdebloeddruk,minderangstig Enbeschermingtegenneveneffectenvankankerbehandeling,depressie,kanker prevalentie,verliesvanpulmonairefunctie,disruptievansocialelevenenparticipatie maarnietaltijdpositief! Optimistischemensenzijnvaakvolhardenerinhetbereikenvandoelen alsverwachtingenniettegemoetkomen,wanneererveelmoeite gedaanwordtmethetcopentegeneenstressorenmaaronsuccesvol kanermeerstressontstaanenvermindertimmuunfunctioneren
Page 16
psychologischecontrole Tayloretal. Psychologischecontrole=overtuigingomeigengedrag,invloedopomgevingtebepalenengewilde uitkomstenkanbepalen.(sterkerelatiemetself-efficacy) Thompson:relatiemetemotioneelwelzijn,beterecoping,gezondheidengezonderegedragingen enbetereprestatieopcognitievetaken effectenvanpsychologischecontrolewordenvaakgebruiktininterventiesvoorhetpromotenvan goedegezondheidsgewoontesencopingmetstressvolleevents(vboperatie,medicatieprocedure) alsomgevingalscontroleerbaarervarenwordteneffortsvancopingslagendaniserminderstress
stressvollemedischeproceduresencontroleverbeterendeinterventies control-enhancinginterventies:vaakgebruiktinverschillendeprocedures makengebruikvaninformatie,relaxatie,CBT(vbandersdenkenoverdesituatieensensaties) succesinverminderenvanangst,verbeterenvancoping,enmensenmeerensnellerinvloedopeffecten vooralmensendiehoogverlangenhebbenomcontroletekrijgen maarnietaltijdpositief! Kanmeerverantwoordelijkhedengevendaniemandwil teveelcontroleookstressvolzijn
aanvullendecopingresourceselementenmeteenpositiefeffectopcopingenverminderenvanstressendeeffecten:-hogezelfwaardering(self-esteem)-persoonlijkheidskwaliteitendieonderegosterktevallen:afhankelijkheid,vertrouwen,teweinigimpulsief-zelfvertrouwen(vakeractieverecoping)-eengevoelvancoherenceoverhetleven-eengevoelvandoelenbetekenisinhetleven-humor-vertrouweninanderen-religie-conscientiousness
Page 17
copingstijl=eenmeerspecifiekindividueelverschilinhoemensenreagerenopstress.
approachvsavoidance(benaderenvsvermijden) vermijden–minimaliseren benaderen–confronteren nietéénvandetweeisbeterdandeander.Elkzijnvoor–ennadeel benaderen +wanneeriemandkanfocussenopdeinformatieaanwezigindesituatie +vooraloplangetermijn vermijderen +bijkortetermijnbedreigingen maarveelstudiestonenookonsuccesvolleresultatenvandezestrategie
probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping probleem-gefocust: actievepogingenomietstedoenopeenconstructievemanieromstressê ontwikkelentijdensdekindertijd emotie-gefocust: pogingenomemotiesteregulerendieervarenwordenbijdestress ontwikkelenlaterdanprobleem-gefocust 2manieren:emotioneledistress(rumineren),emotionelebenadering(focus) vooralgebruiktdoorvrouwen besteombeidetegebruiken.Allebeibruikbaarmaarinsommigesituatiesenebeterdanandere werkgerelateerdeproblemen:probleemgefocust gezondheidsproblemen:emotiegefocust
specifiekecopingstrategieënCarver:metingomcopingstrategieëntemeten:TheBriefCOPE14elementen:actievecoping,acceptatie,afleiding emotionelesteungebruiken,instrumentelesteungebruiken humor,positievereframing,plannen ontkennen,ventileren,schuldopzichzelf(self-blame) religie,anderegedragingen,middelengebruikpersonendiekunnen‘shiften’tussendeelementenafhankelijkvansituatiehebbeneenbeterecoping.Flexibelecopershebbenbeteregezondheidsuitkomsten.
Page 18
VII. COPINGENEXTERNERESOURCEScopingisnaastinterneresources(cf.VIcopingresources)ookbeïnvloeddoorexterneresourceszoalstijd,geld,educatie,eengoedejob,vrienden,familie,levensomstandigheden,aanwezigheidvanpositievelifeevents,afwezigheidvananderelifestresssorengrotereresourcesàbeterecopingeenbelangrijkeisSEShogereSES –minderemedischeenpsychiatrischstoornissen –minderemortaliteitfig7.2
VEERKRACHT(RESILIENCE)-positievelifeevents,positieveemoties,kansenomterusten,relaxatie-invloedvaneducatie,vrijwilligerswerk,deelnameinhetleven-activiteitenomteherstellenvanstresszoalsvakantie(Gump)-psychologischeveerkrachtisgekarakteriseerddoordemogelijkheidomterugbetertewordennanegatieveemotioneleervaringenenflexibelaantepassenaandeeisenvanstressvolleervaringen(Fredrickson)ofinstaatzijnompositieveemotiestehebbenzelfinstressvolleervaringenBox:copenmetaids -socialesteuneninformatiezoeken(netwerkvanmensen,familie,therapeut) -directeactie(levensstijlveranderen,papierwerkinordebrengen) -strategieënvanafleiding,ontsnappenenvermijden(-drugs,+andereelementenomoptefocussen) -emotioneleregulatieenventilatie(emotiesanalyseren,jezelftoestaanslechttevoelen) -persoonlijkegroei(vanweinigzelfwaarderingenzelfvertrouwenteruggroeien,sterkerworden) -positiefdenkenenherstructureren
Page 19
VIII. COPINGUITKOMSTENcopinghoofdtaken: -verminderenvanschadelijkeomgevingenverbeterenvanvooruitzichtenvanrecovery/herstel -tolerantieenaanpassingaannegatieveelementen -eenpositiefzelfbeeldbehouden -emotioneelequilibriumbehouden -voldoening-gevenderelatiesmetanderenonderhoudencopinguitkomsten:meten vanfysiekeenbiochemischefuncties(arousalendeindicatorenervanlager) ofenwanneer/hoesneliemandterugkeertnaarprestressactiviteiten verminderdepsychologischedistress(angst,depressie) ofdestressvolleeventsstoppen,verminderenofverkorten
IX. SOCIALESTEUN(SOCIALSUPPORT)eenbelangrijkebeschermendefactorsocialebandenenrelatiesmetanderen:emotioneletevredenheid,verdovenvaneffectenvanstress,hulpbijcopingenverminderendatstresskanleidentotslechtegezondheid.
WATdefinitie:informatievananderendatjegeliefdbent,datzeomjegeven,gewaardeerdworden,deelzijnvaneennetwerkvancommunicatieengedeeldeverplichtingen.Vanouders,echtgenoot/partner,anderefamilieleden,vrienden,socialeencommunitycontracten,eenhuisdierVormenvansocialesteun: tangibleassistence:materiëlesteun(services,financiëlesteun,middelen) Informationelesteun:overdestressvolleeventsombetertebegrijpen Emotionelesteun:bevestigingdatjegewaardeerdwordt,warmteenzorgVooralperceptievansocialesteunisbelangrijk.Negatieveelementen: iemandstijdenaandachtopeisen–schuldgevoel Iemandnodighebben–afhankelijkzijn–zelfwaarderingê
àhulpkrijgenenernietbewustvanzijnisdebestesocialesteun:ONZICHTBARESUPPORTbox:sociaalgezelschapCohenenPressman:autobiografieënenaantalrelaties+hoelangiemandleefdeonderzocht
EFFECTENOPPSYCHOLOGISCHDISTRESSeenzaamheidàgezondheidsrisico’s,meerslaapproblemen,meercardiovasculaireactivatiemoeitemetsocialerelatiesàrisicoopsocialeisolatieàmeerpsychologischedistressenrisicoopgezondheid
FYSIEKEENNEUROENDOCRIENEEFFECTENfysiekeenneuroendocrienereactiesopstresskunnenminderenacuutstressparadigmaonderzoekvanaanwezigheidvanpartnerbijvoorbeeldookeensteunendevideodatopdeachtergrondspeeltkanalhelpen(Thorsteinsson)kalmerendeeffectenwelgroteralsheteenvriendisdaneenvreemde(Christenfield)aanwezigheidvaneenhuisdier:HRnaarbeneden,lagerebloeddruk,snellerfysiekherstel(Allen,Beck)
Page 20
EFFECTENOPZIEKTEENGEZONDEGEWOONTESsocialesteun:risicoopziektelager,snelheidvanherstelsneller,verlagenvansterftedoorziektehogekwantiteitenkwaliteitvansocialerelatiespositiefeffectopsterftesocialeisolatieisgrootrisicofactorvoordoodbijdierenenmensen(House)mensenmetgroteresocialenetwerkenminderwaarschijnlijkvoorverkoudheid(Cohen)andereonderzoeken: mindercomplicatiesbijzwangerschap,minderherpesaanvallen(koortsblazen) minderwaarschijnlijkommyocardialeinfarctentekrijgen,mindercvabijsclerosis, minderleeftijdsgerelateerdecognitieveachteruitgang,betereaanpassingbijcoronaire hartziekte,diabetes,longkanker,cardialeziekte,arthritis,kankervoordeelvansocialesteunkancumulatiefzijn(Seeman)invloedopgezonderegedragingensocialeinvloedopslechtegewoontesafhankelijkevandeomgeving,wantpeersdieroken,drinkenendrugsofveelmensenmethogelevelsvanstressindesocialeomgevinghebbennegatiefeffect.
BIOPSYCHOSOCIALEEFFECTENeffectenopcardiovasculair,endocrienenimmuunsysteembloeddruk,cortisol,waarschijnlijkheidvanziektebijstressgenetischebasisbijhetgebruikenvansocialesteun
MODERATIEVANSTRESSDOORSOCIALESTEUNtweemogelijkheden:-directeeffectenhypothese:socialesteuninnonstressvolleenstressvolletijden-bufferinghypothese:vooraltijdenssituatiesvanhogestress.Bijweinigstressweinigeffecten.Socialesteun alseenreserveenbrondieeffectenvanstressmindertenzorgtvoorbeterecopinghetgebruikvansocialesteunisbelangrijk:hoedesteunuitdesocialeomgevinghalendiejenodighebtinvloedvanpersoonlijkheid,socialevaardighedenencompetentie
WATVANSTEUNISHETMEESTEFFECTIEFeenvertrouwenspersoonhetmeesteffectief(Umberson)vertrouwenspersoondiepartner,echtgenootis,isbelangrijkvoormannenteveelofteintensievesocialecontactenkannegatieveinvloedhebbenopstress
matchtussenstressorendesteunverschillendestressvolleeventshebbenanderebehoeftesTHEMATCHINGHYPOTHESE(Cohen)Vbbehoefteaaneengesprekmetiemand,danistangiblesteunnietvantoepassingmaarwelinformationeleVbeensgoedwillenuithuilenbijiemand,danisemotionelesteunbeterdaninformationele
Steunvanwiepartner,familie,vrienden,…
dreigingenopsocialesteunconstantonderextremestress:continudistressuitenkananderenwegjagenàslechtesituatiewordtnogergerofalsiemandwaarvanjesteunverwachteenniet-steunendereactiegeeft
Page 21
ZELFPROVIDERZIJNVANSOCIALESTEUNheeftookeenbeschermendefactoropstressaltruïsmevoordeligeeffectenopwelzijnhetgevoelvannodigtezijnvooriemand
VERBETERENVANSOCIALESTEUNprimaireinterventieverhogenvaneffectiviteitvanaanwezigesteunvanfamilie,vrienden,internetbuddiesininterventies
X. COPINGINTERVENTIES
MINDFULNESSTRAININGMBSR:mindfulness-basedstressreductionSystematischetraininginmediatieomreactiesvanstresstekunnenregulerenNognietechtbewijsvanlangetermijneffecten,maarwsseffectiefbijverminderenvanstress,angstendistress
DISCLOSUREENCOPINGafsluitenvanbepaaldeeventsisbelangrijkinverdergaanobsessievegedachtendieblijvendurenhebbennegatiefeffectpratenovertraumatischeeventsàpositievefysiekeeffectenaangetoondzoalsHRêschrijfoefeningenkunnenhelpenredenenwaaromschrijven,pratenkanhelpen:informatiekrijgenoverhetevent positievebekrachtiginginhetcopen emotionelesteunvananderen organiserenvangedachtenenbetekenisindeervaringvinden eenkansvanemotionele-approachcoping
COPINGEFFECTIVITEITTRAININGinterventiesgerichtopcopingcognitievegedragsmatigestressmanagementpsycho-educatie,reactieopstressorengewaarworden,oefenenvancoping-strategieën
STRESSMANAGEMENTtechniekenaanlerenvanstressmanagementprivéofinworkshops,inhetwerkveldbasistechniekenvanstressmanagementhelpeninhetverminderenvanrisicoopziektebelangrijkeinvloedophoofdpijnenhartziekte
basistechniekenvanstressmanagementdriefases: lerenwatstressisenstressorenlerenidentificereninhetleven vaardighedenvoorcopingaanlerenentrainen oefenenoptechniekentoetepasseninstressvollesituaties
Page 22
voorbeeld:eenstressmanagementprogramma:CombatStressNow(CSN)fase1:identificerenvanstressorenfase2:monitorenvanstress(observerenvanzichzelfbijstress:cognitief,emotioneelenfysiek)fase3:identificerenvanstressantecedents(welkestressorenhebbeninvloedopdestress)fase4:vermijdenvannegatieveself-talk(identificerenvannegatievezelfpraatdieiemanddoetbijstress)fase5:huistakenenopdrachtenomermeeaandeslagtegaanindagelijkselevenfase6:acquiringvaardigheden(trainenopvaardighedenentechniekeninverschillendecontextenoefenen)fase7:nieuwedoelenzetten(vblerenpratenvooreenklas,alleenopreisgaan,..zakendiestressvolzijn)fase8:positieve‘self-talk’enzelfinstructie(wanneerdoelengezetlerenjezelfaanmoedigeneninstrgeven)fase9:anderecognitieve-gedragsmatigetechniekengebruiken,aanleren(insommigegevallen)
RELAXATIETRAININGENSTRESSMANAGEMENTfysiekeervaringvanstress,inspelenoprousalprogressievespiertraining,begeleidevisualisaties,mediatie,yoga,hypnoseinvloedophartritme,spierspanning,bloeddruk,ontstekingsreacties,energieenanderespanningenookinCSNprogrammarelaxatietraining:ademhaling,spierontspannen,herkennenvanfysiekespanning
SUPPLEMENTAIRESTRESSMANAGEMENTVAARDIGHEDENtime-managementenplannenassertiviteittrainingstresscarriers(identificerenvanstressdragersinjeomgeving,personen.Hoejehiermeemoetomgaan)