Ostatnia powtrka przed matur z polskiego
Ostatnia powtrka przed matur z polskiego
Musisz to zna, eby zda! Poprawno jzykowa i znajomo oraz umiejtno
posugiwania si pojciami teoretycznymi to jeden z wanych warunkw
powodzenia na egzaminie.
Przyczyna bdw to obok niewiedzy i zych nawykw jzykowych, take
stres, dekoncentracja i brak utrwalonych poj obniajcy jako
wypowiedzi.
Dbaj o form swojego wywodu. Sprawd napisany tekst.
Wypowied ustn, zaplanowan do prezentacji swojego opracowania
przewicz, zadbaj o to, by zmieci si w czasie regulaminowym. Nie
pomijaj mowy ciaa. Mw pewnie, poprawnie, zgodnie z przygotowanym
materiaem. Patrz na Komisj, nie gestykuluj rozpaczliwie. Moesz mie
przed sob plan wypowiedzi, zerkaj do niego, nie mw z opuszczon
gow.
W rozmowie z Komisj odpowiadaj pewnie. Bro swego stanowiska,
zgodnie z ide opracowania. Nie daj si wpdzi w dyskusj o czym, czego
nie znasz. agodnie zaznacz, e w swoim opracowaniu przyje pewne
ograniczenia, nie uwzgldnia tego problemu, tekstu, aspektu i wska
swoje mocne strony.
Nie musisz wiedzie wszystkiego, ale to o czym napisaa musisz zna
dobrze.
Gwne bdy to: 1. Wprowadzenie do wykazu bibliografii, tekstw, z
ktrych nie korzystae.
2. Podejmowanie dyskusji na temat, ktrego nie znasz.
3. Saba obrona wasnej koncepcji opracowania.
4. Jzyk wypowiedzi niepoprawny, schematyczny.
5. Nieznajomo poj teoretycznych, niezbdnych w opracowaniu.
Wybr poj teoretycznych, ktre mog ci si przyda na egzaminie
ustnym i pisemnym: Monolog - wypowied jednej osoby (bohatera
literackiego) bdca samodzieln caoci formaln i znaczeniow. Odnosi si
do przemwienia, wykadu, kwestii bohatera literackiego, nie
skierowanej do drugiej postaci (np. monolog Konrada w III cz.
Dziadw, monologi Hamleta itp.)
Mowa zalena, niezalena i pozornie zalena. Mowa zalena to dosowne
przytaczanie wypowiedzi bohatera. W przytaczanych w ten sposb
wypowiedziach przewaa 1. os. (Tu - rzek mody czowiek - gdyby nie
ty, bybym zgin) [Sienkiewicz Quo vadis]
Mowa niezalena - to niedosowne przytoczenie sw lub myli
bohatera, lecz zreferowanie ich w formie zdania podrzdnego,
najczciej ze spjnikiem e: (Pocz narzeka, e Pomponi widuje tak
rzadko) [jak wyej]
Mowa pozornie zalena - przedstawia monolog wewntrzny bohatera,
jest on wczony w nurt narracyjny tekstu. Rozpoczta wypowied w mowie
zalenej bez adnego sygnau przechodzi do przytoczenia myli bohatera
(Lecz wrodzone mu lenistwo przemogo[...] Po co mu ten trud? Zali
nie lepiej czytywa w rozkosznej bibliotece wiersze, oglda wazy i
posgi lub trzymajc na onie boskie ciao Eunice przebiera palcami w
jej zotych wosach i schyla usta do jej koralowych ust?)
Metafora - figura stylistyczna, ktra suy do obrazowego,
plastycznego lub nastrojowego wzmocnienia wypowiedzi potocznej lub
artystycznej. Polega na przesuniciu znaczenia z pierwotnego na
nowe. Np. powd kwiatw w Stepach akermaskich Mickiewicza to ogrom
kwiatw na stepie; krakao sposzone zamykanie ramp [Przybo Odjazd]
okrelenie krakao jest gosem wydawanym przez sposzone wrony, oddaje
odgos zamykanej rampy, ale i przywouje ze przeczucia (wykraka
nieszczcie, zy los).
O rodzajach metafory wicej w opracowaniu rodki artystycznej
organizacji tekstu.
Stylizacja - zabieg artystyczny polegajcy na wiadomym
wprowadzeniu do jzyka utworu elementw waciwych dla innej epoki
(archaizacja), gwary (dialektyzacja), rodowiska (stylizacja
rodowiskowa np. jzyk zodziejski, uczniowski, myliwski) lub cech
typowych dla innych gatunkw wypowiedzi (np. stylizacja biblijna).
Moe obejmowa cay utwr, wypowiedzi niektrych postaci lub narracj.
Stylizacje su odtworzeniu kolorytu historycznego (np. Sienkiewicza
Krzyacy), lokalnego (np. Reymonta Chopi), rodowiskowego (np. Marka
Haski Pierwszy krok w chmurach...) lub nadaniu cech nawizujcych do
okrelonego wzoru literackiego (styl biblijny w Ksigach narodu i
pielgrzymstwa polskiego lub parodia stylu poematu bohaterskiego w
Krasickiego Monachomachii)
Groteska - jest to termin wieloznaczny. Jako kategoria
estetyczna podwaa przyjte kanony i konwencje artystyczne. wiat
wykreowany poprzez grotesk jest zdeformowany, nie rzdzi si
przyjtymi prawami rozumu. Spenia funkcje demaskatorskie wobec
spoecznej obyczajowoci i konwencji estetycznych. W literaturze XX
w. wyraa poczucie absurdu, chaosu, i brak psychicznej autonomii
wspczesnego czowieka.Tak rozumian grotesk dostrzec mona w utworach
Franza Kafki Proces, Witkacego, Szewcy, Buhakowa Mistrz i
Magorzata, Becketta Czekajc na Godota, Ionesco Krzesa.Pytanie
retoryczne - to pytanie pozorne, na ktre nie oczekuje si
odpowiedzi, gdy peni rol tezy, ktr chce uzasadni nadawca. Moe take
potgowa napicie emocjonalne wypowiedzi. (Kt z nas tych lat nie
pomni, gdy mode pachol, ze strzelb na ramieniu gwidc szed przez
pole. A. Mickiewicz Pan Tadeusz).
Motyw - to najmniejszy element kompozycji utworu. Moe to by
zdarzenie, przedmiot, sytuacja, przeycie bohatera. Moemy mwi o
motywach dynamicznych - zmieniajcych przebieg akcji (np. poar Rzymu
w Quo vadis Sienkiewicza) i motywach statycznych (np. opis miejsca,
krajobrazu - np. opis gmachu sdu w Procesie F. Kafki).
Motywy wystpujce w literaturze, czsto wsplne dzieom rnych autorw
i epok literackich, nosz nazw motyww wdrownych: (np. motyw winy i
kary w balladach romantycznych, gupiego Jasia czy zej siostry w
baniach, nieszczliwej mioci, tuaczki).
Szeregi zdarze, powizanych przyczynowo i skupionych wok
poszczeglnych postaci utworu tworz wtki, a te z kolei tworz
fabu.
Temat utworu oznacza to, co w utworze jest przedstawione i
nierozerwalnie zwizane z ide utworu, zrealizowane przez swoisty
dobr i ukad rodkw jzykowych. W tym rozumieniu nie moemy twierdzi, e
istniej dwa dziea o tym samym temacie, gdy musiayby by
jednakowe.
Temat utworu jest pojciem szerszym ni motyw. Mwimy np. e tematem
Lalki B. Prusa jest obraz niemocy spoeczestwa polskiego wobec
problemw ekonomicznych i spoecznych. Wrd motyww wskaemy utworzenie
spki handlowej przez Wokulskiego, wynalazek Geista, podr
Wokulskiego do Parya, itp).
Sowa temat uywamy take w znaczeniu pozaliterackim. Oznacza wtedy
wtek treciowy, charakterystyczny dla konkretnego pisarza lub wielu
twrcw, poprzez ktry ujmuj wiat. Tak uyte sowo temat pozwala je
rozumie jako co powtarzalnego, wsplnego rnym wypowiedziom
literackim.
Alegoria - to inaczej wielka metafora. Jest to wypowied, ktrej
sens jest inny ni znaczenie wyrazw. Najczciej jest to
upostaciowienie pojcia abstrakcyjnego: np. sowa jest alegori
mdroci, amorek - mioci. Powizanie midzy pojciem abstrakcyjnym i
konkretnym ma w alegorii charakter jednoznaczny. Alegoria jest
obecna w naszej literaturze od czasw redniowiecza po wspczesno, a
jej przykady spotykamy w bajkach iprzypowieciach, np. alegori ukadw
spoecznych jest kamienica pani Kolichowskiej w Granicy Z.
Nakowskiej itp.
Symbol - tworzy wieloznaczny obraz literacki, przeciwnie ni
jednoznaczno alegorii. Symbol w utworze mnoy jego wykadnie, chroni
przed jednoznacznoci, pozwala indywidualizowa odbir utworu. Jest
obecny w literaturze od dawna, ale szczeglne znaczenie odegra w
literaturze Modej Polski (Wesele S. Wyspiaskiego, Krzak dzikiej ry
J. Kasprowicza, Ra S. eromskiego i inne).
Dramat
Jest jednym z trzech rodzajw literackich (oprcz liryki i epiki).
Form wypowiedzi jest tu dialog, brak natomiast narracji. Celem
dramatu jest wystawienie go na scenie, jednake istniej rwnie
dramaty niesceniczne. W dramacie wystpuje tekst gwny (dialogi i
monologi postaci) oraz tekst poboczny (didaskalia, czyli
odautorskie wskazwki dla reysera i aktorw). Za gwne gatunki dramatu
uwaa si komedi i tragedi. Istnieje jednak wiele rnych odmian
gatunkowych dramatu, zalenych czsto od prdw epoki.
Odmiany dramatu:
dramat romantyczny;
dramat fantastyczny (ba sceniczna, fantazja dramatyczna);
dramat niesceniczny (Lesedrama);
dramat powany (waciwy, serious play, sztuka, wysoka drama);
dramat mieszczaski;
dramat psychologiczny;
dramat rodowiskowy;
sztuka z tez;
tragikomedia;
dramat pseudoklasyczny;
dramat mieszczaski (tragedia mieszczaska);
dramat modernistyczny;
dramat awangardowy;
dramat poetycki;
dramat szekspirowski (elbietaski);
dramat wspczesny;
dramat antyczny;
dramat historyczny;
misterium;
moralitet;
komedia;
jaseka;
monodramat;
obrazek sceniczny;
opera.
Staroytno Dramat antyczny Geneza: mae Dionizje (wiejskie),
wielkie Dionizje (miejskie).
Opis: - pocztkowo na scenie wystpowa tylko jeden aktor
(pierwszego aktora wprowadzi Tespis), nastpnie dwch aktorw
(Ajschylos), a potem trzech (Sofokles);- inni znani dramaturdzy
antyczni to Arystofanes i Eurypides;- dramat antyczny zbudowany
jest z 5 czci:1. prologos;2. parodos;3. epeisodia;4. stasimon;5.
exodos;- dramatem greckim rzdzi zasada trzech jednoci (miejsca,
czasu i akcji);- na scenie wystpuje ograniczona liczba aktorw
mczyzn;- wystpuje chr, ktry odgrywa rol komentatora akcji, moe
rwnie mwi o rozgrywajcych si wtkach poza scen;- aktorzy wystpuj w
maskach, posiadaj charakterystyczne dla danej roli rekwizyty;
- akcja ma rodowd mitologiczny;- postacie nie ulegaj
przemianom.
Gatunki dramatu antycznego:
- Komedia(gr. komos wesoy orszak), rdem tego gatunku s
satyryczne pieni piewane ku czci Dionizosa oraz arty, wesoe
piosenki; obecny w tym gatunku jest komizm charakteru, sytuacyjny,
sowny;
- Dramat satyrowy:- jest to odmiana komedii, chr wystpowa w
kostiumach przedstawiajcych satyrw;
- Tragedia:(gr. tragos kozio, ode pie); najwyej ceniony przez
Grekw gatunek wywodzcy si z dytyrambw piewanych przez chrzystw
przebranych w skry kozw;
Cechy:- katharsis;- konflikt tragiczny;- patos;- obecno Fatum;-
decorum;- zasada trjjednoci;- zasada mimesis ;
- hamatria (gr.) wina tragiczna; bdne rozpoznanie i faszywa
ocena wasnej sytuacji przez bohatera;np. Sofokles Krl Edyp,
Antygona. redniowiecze Dramat redniowieczny nazwa ta obejmuje
utwory dramatyczne o treci religijnej (dialogi pobone, misteria),
ale rwnie dramaty obyczajowe (moralitety) i dramaty komediowe
(intermedium, komedia misopustna). Dramat liturgiczny jest cile
zwizany z obrzdami religijnymi, najczciej odgrywany by w kociele. Z
kolei do gatunkw wieckich, lecz zwizanych z tematyk religijn,
moraln, nale: misterium, moralitet, mirakl (tematem byy cuda
speniane przez witych) oraz farsa (beztroski nastrj, rubaszny
humor).
Moralitet, misterium Moralitet jest to gatunek uksztatowany w
pnym redniowieczu. Naleay do niego utwory dydaktyczne oraz
filozoficzne. Podejmowano w nich przede wszystkim rozwaania na
temat kwestii moralnych, ktre byy wygaszane przez alegoryczne
postacie, jak np. dobro, zo, wiara, pycha. Moralitet stanowi rodzaj
przypowieci. Czsto suy take celom satyrycznym. Szczeglnie popularny
by w Anglii oraz w Szkocji.
Misterium (etym. - ac. mysterium 'tajemnica') utwr o treci
biblijnej, zwaszcza pasyjnej. Misterium oparte byo o obrzdy
liturgiczne, biblijne, ale i o teksty hagiograficzne.Misteria
dzieliy si na: - Boonarodzeniowe (jaseka);- mki Paskiej (pasyjne);-
misteria zmartwychwstania (rezurekcyjne).
W misterium i moralitecie aktorzy wystpowali bez masek, a sceny
odbyway si pod goym niebem lub w kocioach.np. Everyman , ok. 1500
r., The Nature of the Four Elements , ok. 1520 r.
Renesans Dramat elbietaski i jego charakterystyka: - odejcie od
wzorcw klasycznych, a zatem np. od zasady trzech
jednoci;-rezygnacja z chru na rzecz wprowadzenia na scen wikszej
liczby aktorw pojawiaj si sceny zbiorowe;- obecne s (obowizkowo)
sceny krwawe, drastyczne (ukazujce emocje);- rezygnacja z tematyki
mitologicznej na rzecz tematyki historycznej;- pojawiaj si
bohaterowie z ludu (jzyk potoczny);- zamanie zasady decorum (czenie
elementw komicznych i tragicznych);- pojawienie si si
nadprzyrodzonych;- przyroda wspbohaterem akcji;- rezygnacja z
klasycznego podziau dramatu (prologos itd.), odtd s akty i
sceny;-konflikt tragiczny (wybr pomidzy dwiema rwnorzdnymi racjami)
zastpiono dramatycznym (przeciwstawione racje nie s rwnowane);- na
scenie zaczynaj pojawia si kobiety;- bohaterem nie kieruje Fatum,
ma on moliwo wiadomego wyboru.np. W. Szekspir, Makbet .
Owiecenie - w Polsce w XVI i XVII wieku rozwija si komedia
rybatowska, a w XVII wieku teatr szkolny, zwaszcza jezuicki, ktry
mia charakter dydaktyczny; w XVII wieku rozwina si rwnie komedia
sowizdrzalska. Bya ona tworzona w rodowisku mieszczasko-plebejskim,
bya anonimowa i podejmowaa tematy zwizane z warstw najuboszych; - w
XVIII wieku we Francji powstaa tzw. drama, ktra zwana bya take
dramatem waciwym - drama skierowana bya do odbiorcy mieszczaskiego
oraz ludowego (nie elitarnego), wprowadzia na scen nowego bohatera,
jakim by prosty czowiek z ludu ukazany na tle swojej rodziny bd
rodowiska;
- XIX wieku w nawizaniu do dramy, rozwin si dramat
obyczajowo-psychologiczny tzw. dramat mieszczaski, ktry ukazywa
bohatera na tle jego rodowiska.
Romantyzm Dramat romantyczny i jego cechy: -poczenie elementw
dramatu antycznego i szekspirowskiego oraz redniowiecznego,
opozycja wzgldem dramatu klasycznego;
- synkretyzm rodzajowy i gatunkowy;- elementy ludowoci;- akcja
jako luny cig epizodw;- sceny zbiorowe;- podzia na akty i sceny,
ale doczony bywa take prolog i epilog;- utwr czsto poprzedza
motto;- tematyka historyczna, zwizana z wydarzeniami narodowymi;-
mieszanie rnych technik, tonacji, stylw, co w efekcie dawao
dysonansow wizj wiata;- fragmentaryczno budowy, poczenie wtkw
realistycznych z fantastycznymi;- zamanie decorum, czyli splot
tragizmu z komizmem, poczenie patosu z grotesk;- zerwanie z zasad
trzech jednoci (czasu, miejsca, akcji);- szekspiryzm - zmienno
jzyka, nastrojowoci i stylu w utworze;- wprowadzenie inwersji
czasowej;- mieszanie scen zbiorowych ze scenami kameralnymi;-
obecno bohatera romantycznego.np. Dziady Adama Mickiewicza, Kordian
Juliusza Sowackiego, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasiskiego.
Moda Polska Dramat modernistyczny 1. Dramat symboliczny -
najbardziej typowy dla modernizmu;-celem byo dotarcie do tematyki
niedostpnej racjonalnemu poznaniu;
- atmosfera tajemniczoci;- odejcie od dosownoci;- odejcie od
konwencji realistycznej;- poetyzacja jzyka;- zwrot do wtkw
baniowych i historycznych;- wykorzystanie motyww zaczerpnitych z
legend i bani;
- obecno symbolu w dramacie;- dwie waniejsze odmiany symbolizmu
w dramaturgii modopolskiej to:a)symbolizm nastrojowy zmierzanie do
wywoania u widzw nastroju niesamowitoci;b)symbolizm neoromantyczny
odwoywa si do romantycznej cudownoci i fantastyki.
2. Dramat naturalistyczny - odtworzenie rzeczywistoci w oparciu
o wasne studia i badania rzeczywistoci;- unikanie komentarzy
odautorskich;- ukazanie penej prawdy yciowej;- ukazywanie
rzeczywistoci w sposb drastyczny;- ukazywanie marginesu
spoecznego;- akcja koncentruje si wok jednego wydarzenia;- analiza
osobowoci bohaterw uksztatowanych przez rodowisko;- bohaterowie mwi
jzykiem potocznym;- wykorzystanie elementw gwarowych i wulgaryzmw;-
miejsce i czas akcji skonkretyzowane;- perfekcyjnie wrcz dbano o
wystrj wntrz, dekoracje, kostiumy;np. G. Zapolska Moralno pani
Dulskiej
3. Dramat ekspresjonistyczny - uywanie kontrastw, np. piknu
przeciwstawiano brzydot;- odejcie od naladowania rzeczywistoci;-
czsto posugiwano si symbolem;- najwaniejsze to wyrazi si uczu
(ekspresja);- czste sceny szokujce, ukazujce brutalno;- skupienie
si na tajemnych gbiach psychiki ludzkiej;-ukazywanie stanw
psychicznych, szczeglnie wtedy, gdy s one niezwykle natone;-
poruszano problemy jednostki, ale i danej zbiorowoci (spoecznoci);-
zerwanie z cigoci akcji.
4. Dramaturgia Wyspiaskiego na przykadzie Wesela - Dramat Wesele
czy cechy dramatu antycznego, szekspirowskiego i romantycznego; w
zaoeniu mia by syntez sztuk;- wystpowanie scen komediowych i
tragicznych;- didaskalia pisane proz poetyck;- w dialogach obecna
gwara;- elementy szopki;- przenikanie si wiata realistycznego i
fantastycznego;- szczeglnie istotna warstwa symboliczna;- umiejtne
posugiwanie si kontrastami;- sceny z pogranicza jawy i snu;-zamanie
zasady decorum (elementy tragiczne przenikaj si z komicznymi,
groteskowymi);- synteza sztuk (muzyka, taniec, malarstwo, teatr,
literatura);- koncepcja teatru wg Wyspiaskiego nazwana jest
koncepcj teatru ogromnego; jego celem byo nawizywanie do antycznej
tradycji i jednoczesne komentowanie aktualnej sytuacji Polakw;
widowisko miao by przeyciem mistycznym, oczyszczajcym.
Dwudziestolecie midzywojenne Dramat awangardowy - S.I. Witkacy -
Witkiewicz jest jednym z twrcw teatru absurdu (prekursorami gatunku
byli twrcy koca XIX wieku: Alfred Jarry i Guillaume Apollinaire). W
XX wieku dramat absurdu uprawiali: Samuel Beckett - Czekajc na
Godota , Eugene Ionesco - ysa piewaczka , Jean Genet - Balkon ,
Murzyni , a w Polsce Stanisaw Ignacy Witkiewicz- Szewcy , Witold
Gombrowicz- Operetka , Sawomir Mroek- Tango , Tadeusz Rewicz -
Kartoteka , Tadeusz Kantor - Niech sczezn artyci, Umara Klasa ;-
tragizm zespolony z czarnym humorem;-poczenie w jednym obrazie
elementw sprzecznych: patosu i wulgarnoci, miesznoci i grozy,
naturalizmu i fantastyki;- hiperbolizacja;- zamierzony brak dbaoci
o realizm;- nieprawdopodobne psychologicznie postacie;- istotn rol
odgrywa scenografia (szczeglnie wiata i muzyki);- szczegowe
didaskalia;- prowokacyjny jzyk bohaterw, wulgaryzmy;- czsta zabawa
sowem, neologizmy;- sprowadzenie akcji do absurdu;- katastrofizm;-
problem nudy i nienasycenia;- obecno parodii, pastiszu,
trawestacji;- spoeczestwo traci cechy indywidualne, staje si
jednolit mas;- nieuchronno procesu mechanizacji, co stanowi
zagroenie dla kultury;- gwne zagadnienia teatru Witkacego: sens
Istnienia czowieka, zagadnienie jednoci w wieloci, stosunek
czowieka do wiata;- niepokj metafizyczny t nazw okrela W. uczucie
przeraenia oraz niepokoju, ktrego doznaje czowiek w zetkniciu si z
Tajemnic Istnienia ;
-W. stworzy teori Czystej Formy: Witkacy uwaa, ze teatr
tradycyjny naley zastpi teatrem opartym na teorii Czystej Formy;-
teoria ta miaa podoe filozoficzne, zwizana bya z niepokojem o los
kultury i sztuki;- uwaa, e twrca powinien dy do czystej formy
dramatu, czyli dba o konstrukcj dramatu, jego kompozycj,
- twrca powinien zwraca uwag na sowo, gest, dwik, barw, a
dopiero w drugiej kolejnoci zwraca uwag na tre i idee, jakie ma
wyraa;-celem sztuki jest wprowadzenie odbiorcy w sfer uczu
metafizycznych;-sztuka nie naladuje rzeczywistoci (tym samym
sprzeciwia si konwencjom naturalistycznym), lecz umoliwia odbir
uczu metafizycznych;-W. uwaa, e tylko sztuka dca do wywoania uczu
metafizycznych, moe zahamowa zanik zdolnoci odczuwania Tajemnicy
Istnienia ;np. S.I Witkiewicz Szewcy, Tumor Mzgowicz .
Literatura po drugiej wojnie wiatowej dramat wspczesny Tadeusz
Rewicz -dramat wspczesny (z elementami absurdu oraz
groteski);-antydramat (niezdefiniowany, bierny bohater, dowolno
miejsca akcji, dekoracji, postaci, rozbicie akcji sztuki na okoo 30
krtkich, niewiele znaczcych, wtkw, brak rnicowania napicia);-
niejednorodno gatunkowa: fragmenty dramatu czone s z proz, poezj;-
realizm szczegw;- opisy poetyckie, senne;-anonimowy bohater (Kady),
ktry jest jednoczenie upostaciowieniem zbiorowoci postaci jedn z
wielu;- negacja symboliki uywanej w teatrze od staroytnoci;-
zaprzeczenie typowo polskiego patosu dramatu romantycznego;- brak
cigoci chronologicznej;-przewaga (udramatyzowanego) monologu
bohatera - koncepcja Rewiczowskiego teatru wewntrznego;-
rozbudowane didaskalia;- ograniczenie do minimum ruchu
scenicznego;- niedookrelenie czasu;- brak akcji, osadzenie bohatera
w jednym miejscu;- symboliczne znaczenie tytuu;-stosowanie techniki
collageu, sztuka jest montaem, ukadank rozsypanych szczegw; Rewicz
nazwa t metod kolaem tekstowym;- sceny groteskowe, absurdalne;-
czenie scen patetycznych (przeszo partyzancka) z komicznymi;- sceny
symboliczne;
- aluzyjno dzie Rewicza-Rewicz wobec swojej twrczoci
dramatycznej uywa okrelenia: teatr niekonsekwencji;np. Tadeusz
Rewicz Kartoteka. Sawomir Mroek -dramat wspczesny, tragikomedia i
dramat rodzinny jednoczenie, take dramat historii;-wiadome
nawizywanie do konwencji dramatu mieszczaskiego raz komedii
obyczajowej;- symboliczne znaczenie tytuu;- sparodiowanie
dwudziestowiecznej awangardy;- nawizywanie do dramaturgii
Szekspira, Witkacego, Gombrowicza, Wyspiaskiego;- jzyk parodii,
groteski, pastiszu;- niejednolito stylu;- uywanie sownictwa
wulgarnego, ale i wyszukanego (czste zestawienie);- wykorzystanie
trawestacji;- gra licznymi konwencjami;- refleksje autotematyczne;-
osadzenie akcji w jednym miejscu ;- cig zdarze wywoany/sprowokowany
jedn przyczyn;- czste wykorzystanie groteski;- podwaenie utartych
schematw, autorytetw;- liczne nawizania do innych utworw aluzje
literackie;
Witold Gombrowicz - uywanie groteski, parodii, pastiszu;-
niejednorodno stylistyczna
- czsto tajemniczo, symboliczno;- posugiwanie si ironi i
humorem;- niezwykle istotna rola podstawowego pojcia Gombrowicza
Formy;- krytyka wspczesnoci;- charakterystyka bohaterw przez jzyk,
jakim si posuguj (dyferencja jzyka);- przekorne nawizania do
tradycji romantycznej, sarmackiej;- jzyk dosadny;
- oniryzm (akcja lubu rozgrywa si np. we nie bohatera);np.
Iwona, ksiniczka Burgunda, Operetka, lub.
Rodzaje rymw przykady
Rym - powtrzenie jednakowych lub podobnych ukadw brzmieniowych w
zakoczeniach wyrazw zajmujcych ustalon pozycj w obrbie wersu (w
wierszu).
Sownik terminw literackich pod red. Janusza Sawiskiego
Rymy rnicujemy ze wzgldu na ich:
Zwizek z akcentemAkcent w jzyku polskim pada zwykle na drug
sylab od koca. Jest to tzw. akcent paroksytoniczny. Na tym akcencie
bazuje rym eski, o ktrym mwimy wtedy,gdy rymuje si ostatnie 1,5
sylaby wyrazw (brzmienie musi si zgadza liczcod samogoski drugiej
sylaby od koca) np. obrcony strony, grzeje aleje.W pierwszym
przypadku samogosk drugiej sylaby od koca jest o i to, co nastpuje
po niej - w obu wyrazach zrymowanych ze sob - jest identyczne. Gdy
rymuj si ostatnie sylaby wyrazw (brzmienie musi si zgadza od
samogoskido koca wyrazu) mamy do czynienia z rymem mskim. Pojawia
si on w wyrazach jednosylabowych np. wiat lat, cud nut.W jzyku
polskim akcent w szczeglnych wypadkach moe pada na trzeci sylab od
koca. Jest to akcent proparoksytoniczny. Rym zbudowany dziki takim
wyrazomto rym daktyliczny np. modli si upodli si. Czstka si jest
enklityk (atonem wyrazem pozbawionym samodzielnego akcentu) i tylko
wraz z wyrazem poprzedzajcym tworzy zestrj akcentowy. W takiej
sytuacji akcent pada w obu wyrazach na trzeci sylab od koca (liczc
si jako ostatni sylab) czyli na mo- i -po- . To od samogoski o
zaczyna si rym, ktry w tym wypadku jest niedokadny (patrz
niej).Jeeli obszar wspdwicznoci siga poza granic samogoski
akcentowanej, mwimyo rymie gbokim. Dotyczy to zarwno rymw eskich
np. w kbie gobie,jak i mskich trzask brzask.
DokadnoRymy dokadne to takie, w ktrych rymujce si goski s
identyczne np. owinie gbinie, biao przeszkadzao. (Dopuszczane s
jedynie niewielkie odchylenia).Rymy niedokadne rni si goskami. Do
rymw niedokadnych zaliczamy asonansei konsonanse. Asonanse
charakteryzuj si identycznoci samogosek i zrnicowaniem spgosek np.
trybuny tumy, potem Szopen, zakrcie - bdzie. W konsonansach
natomiast wystpuj takie same spgoski i rne samogoski np. kad koda,
bruk brak.
Granice wyrazoweJeeli na jeden rym skadaj si dwa wyrazy w jednym
z wersw, mamy do czynieniaz tzw. rymem skadanym. Oto przykad:
A Ty nas nie chciej odstpowa, Panie,I owszem, racz nam dopomaga
na nie."Kolda, Jan Kochanowski
Jeeli natomiast wyraz jest rozbity pomidzy dwa wersy, a jedynie
jego pierwsza cz jest t, ktra rymuje si z innym wersem jest to rym
amany.
Kosmiczna zacza si chryjaz ca straszliw atmos-fer. Vide w.
Jan,Apokalipsa Pathmos:Soca zgasy i gi-ny, tony w oddali.Gwiazdy
spaday jak figi,A ydzi je sprzedawali.Koniec wiata, wizje w.
Ildefonsa czyli satyra na wszechwiat, Konstanty Ildefons
Gaczyski
Ukad w wierszuZ rymami przewanie spotykamy si pod koniec wersw.
S to rymy zewntrzne.Rymy zewntrzne mog pojawia si w rnych ukadach.
Oto przykady:
Monorym rym powtarzajcy si w kadym wersie.
Parzyste rymuj si dwa, nastpujce bezporednio po sobie wersy.
Gdzie jest poeto, o c a l e n i e?ACzy co ocali moe ziemi?AC da
tak zwany wit pokoju? BRuinom troch da powojw. BTraktat moralny,
Czesaw Miosz
Krzyowe pierwszy wers rymuje si z trzecim, a drugi z
czwartym.
Byem wczora w miejscu, gdzie mr z godu ATrumienne izb ogldaem
wntrze; BNoga powina mi si u schodu, ANa nieobrachowanym pitrze!
BNerwy, Cyprian Kamil Norwid
Okalajce w takim ukadzie pierwszy wers rymuje si z czwartym, a
drugi z trzecim - rymy z wersw pierwszego i ostatniego okalaj rymy
wersw znajdujcych si w rodku.
Przyjacielu zacny! Gdzie na wiecieACicha ustro wolnoci, pokoju?
BWiek przemin wrd burzy i w boju, BA mord nowe otwiera stulecie.
APocztek nowego stulecia, F. Schiller
Czasami zdarza si jednak, e rym pojawia si take w innym miejscu.
W takim wypadku mamy do czynienia z rymem wewntrznym. Jego
najczstsz odmian jest rym redniwkowy (jak nazwa wskazuje pojawiajcy
si przy redniwce). Jeeli wystpuje na pocztku wersu jest to rym
inicjalny.
Forma gramatycznaO rymach gramatycznych mona mwi wtedy, gdy
rymujce si ze sob wyrazy maj tak sam form gramatyczn.
Wszystko jest nud, co nie jest marzeniem,Za wiatem bani naiwn
tsknot -Wszystko jest zgrzytem, co nie jest westchnieniemZ serca do
serca wioncym pieszczot...Wszystko jest gupie, Tadeusz Boy
eleski
Tak jest np. w tym przypadku: marzeniem - westchnieniem
(rzeczownik, rodzaj nijaki, liczba pojedyncza, narzdnik) lub tsknot
- pieszczot (rzeczownik, rodzaj eski, liczba pojedyncza, narzdnik)
Taka sama kocwka fleksyjna uatwia rymowanie, dlatego rymy
gramatyczne czsto pojawiaj si w wierszach o niewielkich walorach
artystycznych.Nie znaczy to, e nie moemy si na nie natkn i u
znanych poetw (tak, jak w tym przypadku). Wyrazy, ktre rymuj si
mimo rnej formy gramatycznej to rymy niegramatyczne. Nie opieraj
one swego podobiestwa brzmieniowego na identycznej kocwce
fleksyjnej np. zrbane cian lub chwila przesila.
KunsztownoWyrazy nie maj nieskoczonej liczby innych wyrazw, z
ktrymi mog si rymowa.W pewnych kontekstach (do opisw pr roku,
przyrody, uczu) uywa si zatem podobnych rymw. Te, ktre pojawiaj si
zbyt czsto, banalizuj si. W ten sposb tworz si rymy banalne zwane
take czstochowskimi (rymy czstochowskie mona uznawa za rodzaj rymw
banalnych, zalicza si bowiem do nich te najatwiejsze). Przykadem
rymu banalnego mog by wszystkim znane (choby z wierszykw
wpisywanych do pamitnikw) re burze, fioki anioki, a take znajdujce
siw niej zamieszczonym wierszyku radosna wiosna, lat wiat.
"Bd szczliw i radosnPoznaj urok modych latNiech Ci ycie bdzie
wiosnA radoci cay wiat.Anonim
Poeci zatem, aby unikn rymw banalnych staraj si czy wyrazy nigdy
wczeniejze sob nie czone. Starannie dobierajc sownictwo, tworz
zaskakujce i niespotykane poczenia wyrazw. Rym, ktry w ten sposb
powstaje to rym wyszukany. Jego najbardziej wyrazist odmian jest
rym egzotyczny. Powstaje on, gdy do stworzenia rymu uywa si np.
nazw geograficznych, poj naukowych, niepopularnych imion obcego
pochodzenia albo fraz z jzyka obcego. Rym taki jest waciwie nie do
powtrzenia,bo niesychanie trudno byoby stworzy inn sytuacj liryczn,
w ktrej te dwa sowa jeszcze raz by si spotkay.
W Lingen, w hotelu Naavepod blaskiem miesznych meluzyn,pilimy
czarn kaw:ja, pan Starzyski i MuzyNa donie Krystyny ksiniczki
Mediolanu malowanej przez malarza Holbeina, Konstanty Ildefons
Gaczyski
wielka za z oka pywa mi,wypibym z tob cup of teaJohnny Burton,
Konstanty Ildefons Gaczyski
Wyrazy, ktre brzmi lub wygldaj tak samo, to homonimy. Jeeli s
one uytew wierszu do celw rymotwrczych mamy do czynienia z rymem
homonimicznym. Uywanie tych rymw stanowi rodzaj gry sownej, warto
wic, spotykajc je w wierszu, zastanowi si nad bogactwem naszego
jzyka.
"Przy oknie, wycigajc sw ylasta szyjCay dzie dug nitk zmity
towar szyje."Krawiec, Mieczysaw Braun
Natomiast jeeli w celu rymowania jest uyty ten sam wyraz lub
zostaje powtrzona caa fraza mwimy o rymie tautologicznym. Nie jest
to jednak rym penoprawny.W celu zwrcenia uwagi na jaki wany
fragment wiersza, poeta moe posuy si tzw. rymem semantycznym. Nie
uywa do tego celu wyrazw o podobnej warstwie brzmieniowej, ale o
zblionym znaczeniu.
rodki artystycznej organizacji tekstu
1. rodki fonetyczne 2. fleksyjne 3. skadniowe 4. tropy
stylistyczneAby speni oczekiwania komunikacyjne tekstu nadawca
dokonuje wyboru elementw jzykowych. S to:
temat wypowiedzi,
gatunkowe ujcie wypowiedzi,
cel wypowiedzi,
sytuacja, w jakiej dokonuje si porozumienie jzykowe.
Wpywa na to oczywicie jzykowa sprawno nadawcy, jego poczucie
estetyki jzykowej oraz inne jego predyspozycje. Nie bez znaczenia
jest take wybr stylu jzykowego, tj. odmiany stylistycznej
polszczyzny bdcej subkodem jzyka oglnonarodowego. Wymienia si tu
nastpujce style, czyli subkody:
kolokwialny,
potoczny,
wystpie publicznych (przemwieniowy),
administracyjno-prawny,
naukowy,
dziennikarski z odmian publicystyczn,
literacki, czyli artystyczny.
Omawiajc jzyk utworu literackiego musimy pamita, e wszystkie
subkody stanowi materia dyspozycyjny literatury (na przykad styl
kolokwialny w przytoczeniu wypowiedzi bohatera utworu literackiego,
czy cytowanie przemwienia bohatera w obrbie utworu itp.).
Analiza stylistyczna tekstu wymaga rzetelnego opisania tworzywa
jzykowego, wskazania elementw, ktre dominuj w tekcie oraz okrelenia
ich funkcji w utworze.
Nie jest naszym celem dogbne omwienie wszystkich rodkw
artystycznej organizacji tekstu. Wskaemy jedynie na ich podzia,
oraz przywoamy przykady najpowszechniejsze.
rodki fonetyczne rodki fonetyczne organizujce warstw brzmieniow
tekstu to:
Eufonia czyli wykorzystanie fonicznej jakoci tekstu.
Onomatopeja czyli dwikonaladownictwo.
Efekt dzwikonaladownictwa oddaje fragment burzy w Panu Tadeuszu,
gdzie nagromadzenie zda pojedynczych, nierozwinitych i gosek
szumicych oddaje dynamizm i groz burzy.
Nagle wichry zwary si, porway si w poy,/ Borykaj si, krc,
wiszczcymi koy/ Kr po stawach, mc do dna wody w stawach;/ Wpadli na
ki, wiszcz po ozach i trawach./
Aliteracja to rozpoczynanie dwu lub wicej wyrazw od tych samych
gosek.
Harmonia goskowa powtarzanie samogosek w identycznej lub
podobnej kombinacji.
Segmentacja tekstu uwzgldniajca wspzaleno akcentu i pauzy oraz
uporzdkowanie stosunku sylab akcentowanych i nieakcentowanych,
wystpujcych w sylabotoniku. (patrz systemy wersyfikacyjne)
Intonacja czyli wydobycie ekspresji z nagromadzenia intonemw
(jednostek intonacyjnych) celowo wprowadzonych do utworu. Przykad
doskonay to Tren X, Jana Kochanowskiego, gdzie operowanie zdaniami
pytajcymi rnej dugoci (o ktrych wiemy, e maj intonacj rosnc) i
rozkazujcymi (z intonacj opadajc), oddaje efekt szlochu i
zagubienia podmiotu lirycznego.
rodki fleksyjne
Fleksja naley do tych kategorii jzykowych, ktre wymagaj
rygorystycznego przestrzegania regu, poniewa kada forma fleksyjna
posiada cile okrelon funkcj skadniow (zmiana np. dopenienia na
mianownik powoduje zmian skadniow: dopeniacz stanie si podmiotem i
zmieni sens zdania). Moliwoci stylistyczne w zakresie fleksji s
minimalne, ale zawsze przynosz efekt zaskoczenia. S to nieobiegowe
kocwki np. Z dala na to patrzyli trjktowie smutni
M.Pawlikowska-Jasnorzewska Dywan perski.
rodki skadniowe
Moliwoci stylistyczne w obrbie skadni s ogromne. Indywidualne
cechy stylistyczne najwyraniej s widoczne w zakresie uksztatowania
skadniowego. W poniszym opracowaniu wymienimy, nie omawiajc ich
szczegowo najwaniejsze. Dugo i krtko zda, czyli odmiana stosunkw
ilociowych. Epika posuguje si zdaniami obszernymi, liryka
wykorzystuje zdania krtkie, elipsy i rwnowaniki. Posuenie si w
opisie zdaniami nierozwinitymi znaczy i peni okrelon funkcj
stylistyczn (patrz przytoczony wczeniej cytat z Pana Tadeusza).
Odejcie od typowego szyku w zdaniu czyliodmiany w zakresie
kompozycji skadniowej. Stosowanie inwersji np. usytuowanie
przymiotnika po rzeczowniku czy orzeczenia na kocu zdania.
(przykady wpisz samodzielnie)
Elipsa to pominicie jakiego czonu skadniowego. Najbardziej
ekspresywny jest brak orzeczenia (przykady wpisz samodzielnie).
Powtrzenie czyli powielanie w zdaniu czy w zdaniach sw lub caych
zespow sw w celach ekspresywnych. Gdy wystpuj one na pocztku
jednostki syntaktycznej nosz nazw anafora, gdy na kocu jednostki
syntaktycznej to jest to epifora.
Antyteza polega na czeniu skontrastowanych sensw i znacze w jedn
skadniowo-logiczn cao.
Apostrofa to utrzymany w podniosym tonie zwrot do osoby lub
zjawiska, ktre apostrofa w ten sposb personifikuje. (patrz Oda do
modoci Mickiewicza)
Pytanie retoryczne jego istot stanowi fakt, e odpowied na nie
wpisana jest w tekst wypowiedzi, a posiada ono jedynie charakter
emocjonalny. (Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary?/ Czego
za dobrodziejstwa, ktrym nie masz miary? J. Kochanowski Pie
XXV)
Anakolut to wypowied pod wzgldem skadniowym le skonstruowana, w
utworze peni ona funkcj znaku emocyjnoci wypowiedzi, wahania
podmiotu mwicego (Lecz teraz, kiedy teraz nie wiem, wiem (...)., T.
Rewicz Prawa i obowizki).
Mona mwi take o stylistycznych konsekwencjach sposobu czenia
zda:wsprzdnie, podrzdnie czone spjnikowo i bezspjnikowo, uywanie
zda pojedynczych nierozwinitych i ich wpyw na struktur stylistyczn
tekstu. Nie bdziemy si nimi zajmowa w tym miejscu, ale przypisane
im funkcje powinny by brane pod uwag przy analizie tekstu.
Tropy stylistyczneTropy stylistyczne to sposoby czenia wyrazw w
wiksze caostki syntaktyczne na poziomie czonu skadniowego lub
zdania. Inaczej mwic s to przeksztacenia znaczeniowe wyrazw osigane
przez szczeglne ich zestawienia. S one waciwoci wszelkich tekstw,
ale w tekstach literackich wystpuj w wikszym zagszczeniu i s
wynikiem poszukiwa nowych znacze. Wyraz w kontekcie nabiera nowej
treci i oddala si od swojego znaczenia sownikowego. (np. szlachetne
zdrowie, koskie zdrowie, stracone zdrowie, odzyskane zdrowie wyraz
zdrowie w kadym z przytoczonych przykadw znaczy co innego).
Do tropw zaliczamy: epitety, porwnania i metafory, zostan one
tutaj pokrtce omwione.
Epitet to przymiotnik, imiesw, rzadziej rzeczownik dodany do
rzeczownika w funkcji okrelenia ktrej z jego cech istotnych dla
mwicego, bd modyfikujcych jego znaczenie. Wezwano pokojow i suc
dziewk/ W naczynie srebrne wody wylano konewk (...)/ Telimena
otwiera petersburskie skady, (...)/ Zosia kadnie poczoszki biae,
aurowe./ I trzewiki warszawskie biae atasowe;/ A. Mickiewicz Pan
Tadeusz.
Szereg epitetw w poczeniu z rzeczownikami naczynie srebrne,
poczoszki biae, aurowe, trzewiki biae atasowe peni funkcj
obrazotwrcz, poniewa wskazuj na wygld przywoanych przedmiotw,
natomiast epitety suca (dziewka) i (trzewiki) warszawskie peni
funkcj indywidualizujc.
W ten sposb ograniczony zostaje zakres znaczeniowy wyrazu a
rozszerzona informacja o nim. Wrd epitetw rozrniamy epitet stay
zwany te homeryckim: Achilles prdkonogi, Eos ranopalca, czarny br,
sina rzeka.
Oksymoron kojarzcy w cao znaczeniow wykluczajce si znaczenia:
suchy ocean, gorzki mid, jasno ciemna, gadajca cisza. Jego warto
znaczeniowa zblia go do metafory.
Epitet metaforyczny nadaje przedmiotowi nowe cechy: zmarniae
cuda, zimny gaz, jawne sny, B. Lemian Dziewczyna.
Porwnanie to zestawienie dwch przedmiotw, dwch zjawisk na
podstawie jakiej wsplnej cechy. Cechy te mog by bezporednio
wskazane lub atwo domylne albo wynikaj z kontekstu. Formalnym
wskanikiem porwnania s spjniki: jak, jakoby, jakby, jako, niby,
niczym, wyraenia: podobnie jak, na ksztat. Dwa stawy pochyliy ku
sobie oblicza/ Jako para kochankw; prawy staw mia wody/ Gadkie i
czyste jako dziewicze jagody/ Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz
modziana (...), A. Mickiewicz Pan Tadeusz.
Wyrni moemy te porwnanie zaprzeczone. To nie sroki zaskrzeczay
Czarn zgraj. Gzak z Konczakiem za Igorem Tropem gnaj. Sowo o
wyprawie Igora, przekad J.Tuwim.
Porwnanie homeryckie: Jako oliwka maa pod wysokim sadem/ Idzie z
ziemie ku grze macierzyskim ladem,/ Jeszcze ani gazek, ani listkw
rodzc,/ Sama tylko dopiro szczupym prdkiem wschodzc:/ T jeli ostre
ciernie lub rodne pokrzywy/ Uprztajc, sadownik podci ukwapliwy./
Mdleje zaraz, a zbywszy siy przyrodzonej,/ Upada przed nogami matki
ulubionej/ Takci si mej najmilszej Orszuli dostao. J. Kochanowski
Tren V.
Porwnanie tautologiczne, polegajce na tym, e przedmiot lub
zjawisko porwnuje si do niego samego: Stwierdziwszy tedy
niewtpliwie,/ e z opisami wielka bieda,/ Naley uzna, e waciwie/
Rezeda pachnie jak rezeda. J. Tuwim, Kwiaty polskie.
Metafora to najkunsztowniejszy trop stylistyczny. Jej istota
polega na przeksztaceniach znaczeniowych i ich funkcjonowaniu w
kontekcie utworu. Metafora jest ruchem znacze, polega na
wspdziaaniu poj, ktre si wzajemnie modyfikuj, tworzc nowe
znaczenia. Tak wic metafor rozumiemy jako zabieg przesunicia
znaczenia w wyniku kontekstowego uycia. Metafora grom unie:
znaczenie potoczne wyrazu i odpowiednik metafory unie pogry si we
nie, zamilknie, grom straci aktywno, skoczy si burza
Mechanizm przesuni znacze w danym kontekcie jest podstaw
klasyfikacji metafory: synekdocha to inaczej ogarnienie. Nowe
znaczenie wynika z nazwania rzeczy czy zjawiska nazwaniem ich czci:
Czerwone maki na Monte Cassino/ Zamiast rosy piy polsk krew,/ A po
tych makach szed onierz i gin,/ Lecz od ich mierci silniejszy by
gniew./ Feliks Konarski Czerwone maki na Monte Cassino. Zarwno sowo
onierz jak i polska krew ma tutaj znaczenie szersze oznacza kolejno
batalion wojska i ofiar ycia.
Metonimia czyli zamiennia polega na uyciu wyrazu zamiennego,
pozostajcego w cisym zwizku logicznym lub czasowo-przestrzennym z
pojciem o ktre chodzi: Czytanie Homera M. Jastrun, J. Przybo
Widzenie katedry w Chartres, zamiast w pierwszym przykadzie czytajc
Iliad czy Odysej, w drugim zwiedzajc katedr w Chartres. O metonimii
mwimy rwnie, gdy wskazujemy na materia, z ktrego zrobiono przedmiot
zamiast na niego samego np. elazo zamiast bro, lub wskazujemy na
symbol zamiast na to, co on oznacza np. wawrzyn zamiast sukces.
Personifikacja czyli uosobienie to nadanie przedmiotom lub
pojciom cech ludzkich, a animizacja czyli oywienie to nadanie
przedmiotom lub pojciom cech istot ywych. To byo tak: w ciemnoci
nocy/ Z gazki wylaz ywy pczek./ Rozkleja si, ptakami kwilc;/ O
wicie westchn. To pocztek, J. Tuwim To byo tak.
Peryfraza czyli omwienie to figura stylistyczna troch
niejednolita. Podrcznikowy przykad stambulskie gorycze i z chiskich
zi cignione treci na oznaczenie kolejno tytoniu i herbaty pochodz z
Mickiewiczowskiej Zimy miejskiej i pozostaj jeszcze w zwizku z
wzorem poezji klasycystycznej, z upodobaniem sigajcej po
rozbudowane peryfrazy. Wspczesna poezja te siga po ni chtnie: Koniu
pomienny, koniu mj gniewny/ Z Apollinowej stajni! Kto zawoaniem
zbudzi nas piewnym/ I wie i drog oznajmi? J.Tuwim Ko.
Eufemizm jako figura stylistyczna polega na agodzeniu waciwego
znaczenia i sensu i jest bliska peryfrazie. Eufemizmw uywamy czsto
w jzyku codziennym, gdy nie chcemy powiedzie kamiesz mwimy mijasz
si z prawd, odszed na zawsze zamiast umar.
Przeciwiestwem eufemizmu jest hiperbola czyli przesadnia,
polegajca na przesadnym przedstawieniu zjawiska lub wyolbrzymieniu
znaczenia i wartoci zjawisk. Posuguj si ni czsto autorzy baroku (
J. A. Morsztyn Niestatek, W. Potocki Wojna Chocimska) ale i poeci
blisi wspczesnoci, np. J. Tuwim Miliard miliardw naliczyli,/ Przez
sto milionw pomnoyli,/ A jeszcze strasz, jeszcze gro,/ e przez
trzynacie mnie pomno/ (...) Urosn nad m biedn gow/ Abrakadabr,
piramid,/ Kolumn run stuwiekow... J. Tuwim Rachunek.
Alegoriaoznacza metafor, ale w odniesieniu do caego utworu. Jest
to wic wypowied, ktrej sens jest odmienny ni znaczenie wyrazowe.
Potocznie przez alegori rozumie si upostaciowione pojcia
abstrakcyjne: sowa jest alegori mdroci, amorek mioci, lis chytroci
itp. Alegoria w pojciu szerszym obejmuje cay utwr wraz z
wydarzeniami i egzystencjalnymi sytuacjami czowieka (np. A. Camus
Duma, W. Szymborska Kot w pustym mieszkaniu).
Symbol wyprowadzi mona ze zwizkw z metonimi, ale jego rola w
utworze polega na spitrzeniu znacze; poza znaczeniem wyrazowym
sugeruje tre naddan, nie w peni okrelon, ewokowan przez kontekst
utworu
Wyrniki literatury
Wyrniki literatury zespoem najwaniejszych wyrnikw literatury,
czyli elementw rnicych literatur od innych typw wypowiedzi jzykowej
s:
Fikcyjno czyli obraz wiata, ktry jest wymylony przez autora, a
wic istniejcy dziki inwencji i wyobrani twrcy i utrwalony jzykowo.
Fikcyjno to inaczej mwic pewien sposb istnienia rzeczywistoci
literackiej, bez wzgldu na to, czy jest ona ujta realistycznie czy
fantastycznie. Dzieo literackie operuje prawd i zmyleniem, ale
zdania orzekajce w utworze funkcjonuj tylko w jego obrbie i nie s
ani prawdziwe ani faszywe, poniewa odnosz si do przedmiotw, postaci
czy wydarze nie istniejcych w rzeczywistoci. Pojmowanie literatury
w kategorii fikcyjnoci uniwersalizuje wypowied, przenosi przesanie
utworu na odbiorc.
Obrazowo to zdolno wywoywania w czytelniku wyrazistych wyobrae
przedstawionej rzeczywistoci pozaliterackiej, take uycie wyrae
przenonych, figuralnych, przeksztacajcych znaczenia sw.
Dodatkowe uporzdkowanie to staranniejsza ni inne rodzaje
pimiennictwa organizacja jzyka, nadmiar adu, ktrego nie wymaga
komunikatywno przekazu. Mamy wic w tekcie zastosowane rne rodki
wyrazu artystycznego i artystycznej organizacji wypowiedzi
(wersyfikacyjne, stylistyczne, skadniowe, leksykalne, fonetyczne,
fleksyjne). Wszystkie te wyrniki wzajemnie si warunkuj, a zarazem
wystpuj w rnym stopniu wyrazistoci w utworze literackim.
Kategoria odbiorcy: autor tworzy wypowied literack adresowan do
zaprojektowanego odbiorcy (odbiorcy wirtualnego). Bez wzgldu na to,
w jakim stopniu w odbiorca odpowiada rzeczywistemu czytelnikowi,
uksztatowanie wypowiedzi jest od owego odbiorcy wirtualnego
uzalenione (porwnaj jzyk artystyczny Lokomotywy Juliana Tuwima
adresowany do dzieci a np. wiersz To byo tak... czy Apokalipsa
Juliana Tuwima zaprojektowane dla dorosego, wyrobionego
czytelnika).
Konwencja literacka to zasady wyboru rodkw jzykowych i
komponowania wypowiedzi literackiej zgodnie z zespoami regu i form
utrwalonych w praktyce literackiej i wiadomoci kulturowej rnych
epok. Reguy te s historycznie zmienne. Twrca ma je do dyspozycji,
moe z nich wybiera pewne elementy i je przeksztaca, s one jednak
czynnikiem sprawiajcym spoeczne funkcjonowanie literatury. Dziki
nim czytelnik moe si orientowa, z jakim typem utworu obcuje, jak je
oceni, a autor pozna oczekiwania czytelnikw oraz zamanifestowa sw
oryginalno.
rda literatury: antyk, Biblia i folklor
rda literaturyokrelajce europejsk wsplnot kulturow, europejskie
kanony pikna oraz zwizki z regionaln, niepisan kultur ludow to
antyk, Biblia i folklor.
Antyk to rdo europejskich kanonw pikna. Cytujc Jana Jzefa
Szczepaskiego: Grecja Homera i Fidiasza, Grecja Sofoklesa,
Sokratesa i Platona spenia zadanie uwertury jest prologiem
doskonaej wzorcowej formy realizowanej na tysice sposobw,
zawierajcym wszystkie tematyczne motywy. Dorobek polskiej i
europejskiej klasyki, tzn. dzie uznanych w tradycji, wyprowadzi
moemy od antyku.
Pocztki literatury wiemy z Iliad i Odysej Homera. Stanowiy one
wzr poetycki, ale take norm etyczn, rdo historyczne i zbir mitw dla
pniejszej literatury greckiego antyku.
Rzymianie rozmiowani w kulturze helleskiej przejli wiele mitw,
wtkw i form literatury greckiej, ale wnieli take swj oryginalny
wkad dziki twrczoci Owidiusza, Horacego oraz etyki zawartej w
pismach filozoficznych.
Sokrates, Platon i Arystoteles byli najwaniejszymi inspiratorami
myli filozoficznej pniejszych wiekw. Due znaczenie przypisa mona
take filozofii przyrody, Heraklitowi z Efezu i Demokrytowi oraz
stoicyzmowi, epikureizmowi i mistycyzmowi.
Centrum nauki, z ktrej czerpaa Europa nowoytna bya Aleksandria,
w okresie helleskim (IV w. p.n.e. do IV w. n.e), miasto posiadajce
ogromn bibliotek, orodek matematyki, astronomii, biologii i
medycyny.
W antyku sformuowano te podstawowe kanony estetyczne literatury,
a rozwaania powicone sztuce poetyckiej, zawarte w Licie do Puzonw
Horacego, poety i teoretyka literatury z czasw rzymskich,
traktowano przez wiele wiekw jako rdo zbioru zasad twrczych.
Wpyw antyku dominujcy w renesansie i ideologii humanizmu
obejmuje swym zasigiem take inne formy oddziaywania. Mwi tu moemy o
siganiu w literaturze wszystkich epok do wtkw i mitw antycznych,
czsto przetwarzanych i otrzymujcych sens metaforyczny (np. mit
arkadyjski, dzieje rodu Labdakidw), postaci mitologicznych
(np.Ikara, Apolla, Syzyfa, Odysa, Penelopy, Edypa), autorw
antycznych (np. Homera, Safony, Sofoklesa, Horacego, Owidiusza),
gatunkw (np. oda, epos, pie, bajka), filozofii (np. Platona,
Sokratesa, Arystotelesa) oraz dzie sztuki (np. Nike, Niobe, Wenus,
dziea Fidiasza).
Biblia od czasw redniowiecza jest niepodwaalnym autorytetem i
rdem kultury europejskiej zarwno w sferze religijno-moralnej jak i
w sferze twrczoci. Dla literatury stanowi niewyczerpany zbir wzorw
osobowych, postaw, fabu, wtkw i motyww.
Biblia nie jest jednolit, pojedyncz ksig, lecz zbiorem pism.
Przekazuje myli filozoficzne i moralne wypowiedziane w rnym czasie,
przez rnych ludzi i rne uksztatowanie jzykowe. Przyjty jest podzia
gatunkowy na ksigi historyczne, w obrbie ktrych wyodrbniono poemat
epicki, sag rodow, opowiadanie historyczne, kronik, nowel
dydaktyczn, zbir praw; ksigi mdrociowe:dialog filozoficzny, monolog
filozoficzny, pie miosn, przypowie, przysowie, aforyzm, psalm,
hymn, pie, modlitwa; ksigi prorockie: mowy religijne, kazania,
wyrocznie, przeklestwa, lamentacje, listy, apokalipsa.
Biblia jest arcydzieem literatury powszechnej. O gbi i urodzie
tekstu biblijnego decyduje bogactwo treci i sposb przekazu: styl i
jzyk zrytmizowany, wieloznaczno i symbolika. Czerpie z niej
niezalenie od wiatopogldu wielu pisarzy wszystkich czasw. Biblia
nieprzerwanie oddziauje na pimiennictwo europejskie czasw
nowoytnych. Dla wyznawcw judaizmu i wyzna chrzecijaskich jest
zbiorem pism sakralnych, std zamienna nazwa Pismo wite.
W naszych rozwaaniach rozpatrywa bdziemy oddziaywanie
kulturotwrcze Biblii, jako niewyczerpanego rda wzorw osobowych,
fabu, postaw, wtkw, motyww, symboliki, frazeologii i
stylistyki.
Biblia dzieo wielu autorw napisana jest w trzech jzykach. Stary
Testament w jzyku hebrajskim, aramejskim i greckim, Nowy Testament
w jzyku greckim i aramejskim.
Najdawniejszym przekadem Starego Testamentu jest przeoona na
jzyk grecki Septuaginta (III-II w. p.n.e.) . Powstaa ona w
Aleksandrii, dla ydw posugujcych si wycznie tym jzykiem. Septuagint
posugiwao si te pierwotne chrzecijastwo. Przekadu caej Biblii na
jzyk aciski dokona w IV wieku w. Hieronim. Przekad ten by gwnym
rdem, z ktrego korzystali pniejsi tumacze Biblii.
Wpyw na oywienie zainteresowania tekstem biblijnym oraz jego
liczne przekady na jzyki narodowe wywara reformacja. Wynalezienie
druku wpyno w sposb znaczcy na powszechno studiw biblijnych oraz
fascynacj jej bogactwem i urod literack.
Nawizania do tekstw biblijnych s powszechne w literaturze od
pocztkw pimiennictwa nowoytnego po czasy wspczesne. S one rdem:
myli moralno-religijnej i filozoficznej kontynuowanej i rozwijanej
w ujciu polemicznym, wzorw osobowych (np. Adam i Ewa, Hiob,
Samarytanin, czy kontrowersyjna posta Marii Magdaleny), wtkw i
motyww fabularnych (np. O Kainie i Ablu, O synu marnotrawnym),
symboliki (chleb i wino, metaforyczne ujmowanie przypowieci
biblijnych np. pokon trzech krli), frazeologii np. Sodoma i Gomora,
trby jerychoskie, owoc zakazany, wdowi grosz).
Styl modlitewny i hymniczny psalmw, ich kunszt poetycki oraz
proza rytmiczna Biblii wywary wpyw i znalazy kontynuacj w
literaturze a po czasy wspczesne.
Folklor to ludowa twrczo literacka, muzyczna, taneczna, obrzdy,
wiedza ludowa i zwyczaje. Stanowi one najstarsze skadniki kultury
narodu, a twrczo literacka (banie, podania, ballady, przysowia i
pieni) siga swoim rodowodem czasw przedpimiennych, a przekazywana
bya gwnie w tradycji ustnej.
Szczegln rol odegray motywy ludowe w literaturze romantyzmu, ale
ich oddziaywanie wskaza mona we wszystkich okresach literackich.
Folklor najpeniejszy wyraz znalaz w literaturze romantyzmu, gdy sta
si podstaw ideow kierunku, wynikajc z pojmowania roli twrcy jako
duchowego przywdcy wieszcza, czerpicego z przeszoci wskazania i
nakazy potwierdzajce tosamo narodow. Fundamentalnym skadnikiem
romantycznego mylenia o wiecie i czowieku byo zaufanie do
pozarozumowych rde poznania takich jak wiara, uczucie, intuicja,
dary i moce wewntrzne, wyobrania oraz mistyczne wtajemniczenie.
Dziki nim nawizywano kontakt z siami natury, pozarealnym wymiarem
rzeczywistoci. Wyobrania romantyczna posikowaa si motywami
ludowymi, nasyconymi elementami fantastyki i grozy, realizowaa
romantyczny kult pierwotnoci oraz zainteresowanie odrbnoci regionw
wasnego kraju, wszystkim co pierwotne, nie zdeprawowane przez
cywilizacj.
Nie oznacza to rzecz jasna, e dopiero romantyzm znalaz rdo
inspiracji literackiej w kulturze ludowej. Mamy je ju w
polskojzycznej literaturze redniowiecza (pieni kocielne), w
literaturze renesansu (Kochanowski, Szymonowic), ale dopiero
romantyzm przej z ludowoci tak wiele. Bdzie o tym mowa w omwieniu
powiconym romantyzmowi jako kierunkowi artystycznemu i ideowemu,
ktry ogarnia wiele sfer ycia i sztuki.
Wpyw wymienionych powyej rde literatury obejmuje caoksztat
twrczoci pimienniczej Europy, poczynajc od redniowiecza po czasy
wspczesne.
wiczenie sprawdzajce 1. Wymie rda literatury.
2. Okrel znaczenie antyku dla literatury europejskiej: w
zakresie motyww, filozofii, form wypowiedzi literackiej, wska
przykady.
3. Omw znaczenie Biblii jako rda postaw etycznych kultury
europejskiej, uniwersalizm przypowieci Starego i Nowego Testamentu,
kunszt literacki Biblii.
4. Wska cztery dowolnie wybrane motywy biblijne.
5. Przedstaw folklor jako rdo wpyww rodzimych w literaturze.
Nawizania biblijne w literaturze rnych epok
raj
Adam i Ewa zostali wygnani z raju za nieposuszestwo wzgldem
Stwrcy. Ukarani zostali nie tylko banicj - musieli pozna, co to
cierpienie, praca, a take mier. Aby przey, nauczyli si, jak uprawia
ziemi i zbiera plony, musieli wychowa swoje dzieci - przed nimi
nikt tego nie robi. Byli sami, nie mogli liczy na niczyj pomoc. W
podobnych warunkach yli bohaterowie powieci Nad Niemnem Elizy
Orzeszkowej - Jan i Cecylia Bohatyrowiczowie. Opucili rodziny, ktre
nie chciay zaakceptowa ich mioci i osiedlili si w lesie. Byli
pozbawieni kontaktu z innymi ludmi, ale pracujc wrd natury,
stworzyli atmosfer wzajemnej mioci. Miejsce, w ktrym mieszkali,
przypomina Eden, a oni sami biblijnych prarodzicw. Nawizanie do
historii Adama i Ewy jest bardzo wyrane. Innym utworem, w ktrym si
ono pojawia s Pamitniki Adama i Ewy Marka Twaina.
bratobjstwo
Kiedy Kain zabi z zawici swojego brata Abla, otrzyma od Boga
znami na czole. Bya to oznaka mordercy. Do tego motywu nawiza
Juliusz Sowacki w Balladynie. Tam take doszo do zbrodni wrd osb
sobie najbliszych - zazdrosna Balladyna pozbawia ycia swoj siostr
Alin. Kain otrzyma znami, a na czole Balladyny pojawia si krwawa
plama, ktr usiowaa ukry pod przepask.
ona Lota
W jednym ze swoich utworw Wisawa Szymborska snuje rozwaania o
tym, dlaczego ona Lota odwrcia si, uciekajc z miasta. Stosujc liryk
roli, szuka innych powodw, dla ktrych kobieta nie opucia potpionego
miejsca wraz z mem i crkami. Nie zadowala si wytumaczeniem, e
chodzio tylko o pust ciekawo i nieposuszestwo. Przyczyny, ktre
poetka odnajduje, s zwyczajne, prozaiczne, ale dziki temu bardzo
ludzkie. By moe by to al za ulubionymi przedmiotami, poczucie
zniechcenia, znuenie, tsknota za miejscem, w ktrym ona Lota spdzia
ycie, a take gniew na tych, przez ktrych miasto musiao zgin. ona
Lota zmusza do gbszego zastanowienia nad motywami postpowania
tytuowej postaci, a take nad jej dalszym losem i tym, czy
wymierzona kara bya adekwatna do winy.
Abraham
Abrahamowi po dugim okresie modlitw i oczekiwa ona Sara w
podeszym wieku urodzia syna - Izaaka. Po latach Abraham zostaje
zobligowany do powicenia jedynaka w ofierze Bogu. Jest gotowy
wypeni rozkaz Pana. Dopiero w ostatniej chwili okazuje si, e bya to
prba jego wiernoci. W wierszu Wisawy Szymborskiej pt. Noc ta
postawa Abrahama nazwana zostaje czarn gorliwoci i bynajmniej nie
jest aprobowana. Podmiot liryczny wiersza wspomina posta Izaaka.
Czuje jego strach i bezbronno. Pyta o warto zaufania i mioci, skoro
nie mona obdarzy nimi najbliszych. Bg w tym utworze staje si jakby
nieczuym przeoonym wydajcym polecenia, aby sprawdzi zakres swojej
wadzy. W takiej sytuacji podmiot liryczny nie yczy sobie ocalenia -
na przekr Bogu. Posta Abrahama pojawia si take w powieci Zofii
Kossak pt. Przymierze.
narodzenie Chrystusa
Autorem jednej z najpopularniejszych polskich kold jest
Franciszek Karpiski. Pie O narodzeniu Paskim znana jako Bg si rodzi
jest jednym z utworw pochodzcych z tomu Pieni Nabone. Poeta, aby
opisa Boga, stosuje liczne antytezy (wzgardzony - okryty chwa) i
oksymorony (blask ciemnieje). Z wiersza wyania si posta malekiego
dziecicia bdcego jednoczenie stwrc i wadc wszechwiata. W utworze
pojawiaj si postaci znane z biblijnej opowieci o Boym Narodzeniu -
do maego Jezusa przychodz z darami trzej krlowie, a take
pastuszkowie. Boskie Dzieci ley pooone w obie w biednej szopie.
Do narodzenia Jezusa nawizuje take Bolesaw Lemian w utworze
Betlejem. Podmiotem lirycznym jest pielgrzym, ktry jednak przybywa
do miejsca urodzin Chrystusa zbyt pno. Nie tylko nie osiga celu,
ale take nie ma do kogo powrci.
ukrzyowanie
Historia Chrystusa pojawia si jako powie w powieci w Mistrzu i
Magorzacie Michaia Buhakowa. Tytuowy Mistrz jest autorem opowieci o
Jeszui Ha-Nocri. W utworze Mistrza Jeszua jest ukazany jako
zwyczajny dobry, uczciwy, wierzcy w prawd czowiek. Nie ma adnych
cech boskich i nie uwaa si za Boga. Przedstawiona posta rni si od
tej, ktr znamy z Nowego Testamentu, cho historia pojmania i wydania
wyroku skazujcego jest bardzo podobna. Postaci wystpujce w tej
opowieci s bowiem takie same - Piat przekonany o niewinnoci
oskaronego pod naciskiem wydaje wyrok, a lud kae uwolni zoczyc
Barabasza.
Mesjasz
Sowo Mesjasz przywyko si tumaczy przenonie jako wybawiciel.
Takie znaczenie ma te w Dziadach Czci III Adama Mickiewicza. W
Widzeniu ksidza Piotra czytamy o sdzie nad Polsk - przypominajcym
sd nad Jezusem. Gal tak jak Piat umywa rce, rozlegaj si krzyki
ukrzyuj go, wypu Barabasza, umierajcy Nard pojony jest octem i ci.
Matka Wolno niczym zrozpaczona Maryja stoi pod krzyem. Obraz ten
jest alegori sytuacji politycznej Polski. Motyw mesjanizmu wywodzi
si z przekonania o szczeglnych zasugach Polski dla wiary
chrzecijaskiej i jest zwizany z wczeniejszym motywem antemurale -
Polski jako przedmurza chrzecijastwa. Nard polski, aby
zmartwychwsta czyli odzyska wolno, musi najpierw ponie - niczym
Chrystus - mier mczesk. Ta ofiara jest potrzebna, aby zbawi inne
narody.
Stabat mater dolorosa (staa matka boleciwa)
Matka Chrystusa jako jedna z nielicznych osb staa pod krzyem
towarzyszc Synowi do koca w jego drodze mczeskiej. Lament
witokrzyski (nazwa pochodzi od miejsca odnalezienia biblioteki
klasztoru w. Krzya) tekst odczytany z rkopisu z XV wieku dotyczy
tego wydarzenia. Jest to wyznanie zrozpaczonej matki patrzcej na
okrutn mier swego jedynego dziecka. Podmiot liryczny prosi o
wspczucie. Opowiada o wydarzeniach Wielkiego Pitku. Maryja chce
dzieli rany razem ze swym cierpicym synem, pragnie podeprze mu gow,
uly w mce, ale jest bezradna. Przypomina sobie moment zwiastowania,
myli gorzko o obiecanej radoci. Zwraca si do innych matek yczc, aby
nie przytrafio im si takie nieszczcie jak jej. Motywowi stabat
mater dolorosa w sztukach malarskich bliska jest pieta - wyobraenie
Marii ze zdjtym z krzya Jezusem na kolanach.
motyw vanitas
Motyw vanitas pochodzi ze starotestamentowej Ksigi Koheleta
(Eklezjasta) przypisywanej Salomonowi. Refleksja nad marnoci tego
wiata, jego dobrami, a take nieuchronnym upywem czasu pojawia si
czsto u barokowych twrcw. Mamy z ni do czynienia midzy innymi w
nastpujcych utworach: Marno, Daniel Naborowski, Krtkos ywota,
Daniel Naborowski, O krtkoci i niepewnoci na wiecie ywota
czowieczego, Mikoaj Sp-Szarzyski, ywot - sen i cie, Zbigniew
Morsztyn.
wiea Babel
Bya to budowla, ktr wznosili ludzie, aby sta si rwnymi Bogu. Ich
zuchwao i pycha zostaa ukarana - nie mogli dokoczy swojego dziea,
gdy Bg pomiesza ich jzyki. Nie potrafili si porozumie. Do historii
o wiey Babel nawizuje Wisawa Szymborska w utworze pt. Wiea Babel.
Utwr jest zbudowany na wzr dialogu. Z kontekstu wynika, ze s to
zakochani. Jest to jednak dziwna rozmowa - pytania i odpowiedzi
zupenie do siebie nie pasuj. Dwoje ludzi nie potrafi si ze sob
porozumie. Zwyczajne sowa dotyczce burzy i sukienki szybko
zamieniaj si pytania o poprzedni mio, pojawiaj si sowa wiadczce o
chci odejcia od siebie. Poetka ukazuje, jak mwic takim samym
pozornie jzykiem, mona si cakowicie nie rozumie.
crka Jaira
Crka Jaira bya ma dziewczynk, jedn z osb, ktre Jezus Chrystus
cudownie wskrzesi z martwych. Do jej osoby nawizuje Maria
Pawlikowska-Jasnorzewska w jednym ze swoich utworw. W wierszu Crka
Jaira poetka porwnuje dawn mio do martwego ciaa, a milczenie midzy
kochankami do gazu przykrywajcego grb. Zwraca si do Boga z prob, by
wskrzesi dawne uczucie tak jak crk Jaira.
koniec wiata
Ostatni z ksig Nowego Testamentu stanowi Apokalipsa w. Jana.
Stanowi ona opis wydarze poprzedzajcych koniec wiata. Do tego
motywu czsto nawizuj poeci, ale jest on take wykorzystywany przez
twrcw filmowych, ktrzy luno do niego nawizuj (Armagedon, Sidma
piecz). Koniec wiata czsto postrzegany jest zgodnie z
apokaliptycznym wyobraeniem jako wydarzenie grone i straszliwe.
Odgosy trb, otwarty grb, morze krwi, spadajce gwiazdy i Gowa w
cierniowej koronie to tylko niektre z elementw budujcych nastrj
utworu Jana Kasprowicza Dies Irae. Cakiem inny obraz wyania si z
wiersza Czesawa Miosza pt. Piosenka o kocu wiata. Nastrj utworu
jest wrcz idylliczny - buduj go pszczoa, kwiat, delfiny w morzu,
spacerujce kobiety, dka z tym aglem. ycie toczy si swoim torem. Nie
bdzie zapowiedzianych trb i gromw, nie s potrzebne - kady dzie jest
przecie dla kogo kocem wiata, codziennie kto musi si z nim rozsta.
Puent wiersza jest dwukrotnie powtrzona fraza "Innego koca wiata
nie bdzie".
Do motywu apokalipsy nawizywa take Leopold Staff w utworze
Apokalipsa yje.potop
Poetyck wizj starotestamentowego potopu, ktrym Bg ukara ludzko
odnajdujemy w jednej z pieni renesansowego polskiego poety Jana
Kochanowskiego. W Pieni o Potopie. Motyw wiata w literaturze
W twrczoci pisarzy i poetw rnych epok czsto powtarzaj si motywy
zwizane z postrzeganiem wiata, wizj czowieka i patrzeniem na ycie.
Zazbiaj si one, przenikaj i pojawiaj w dzieach literackich od
staroytnoci a do czasw wspczesnych. Toposy i metafory wiata s stale
aktualne.
theatrum mundi (teatr wiata)Porwnanie wiata do sceny, do
widowiska, a czowieka do aktora odgrywajcego sw rol pojawia si ju u
Platona. Wizja ta nieobca jest pierwszym chrzecijanom. wity Pawe w
Pierwszym Licie do Koryntian pisze: Stalimy si bowiem widowiskiem
wiatu, anioom i ludziom. wiat jako teatr pojawia si take u w.
Augustyna, a potem w XVI wieku w twrczoci artysty francuskiej grupy
Plejada Ronsarda.
Theatrum mundi jest motywem, ktrym bardzo czsto posuguje si
William Szekspir. W Makbecie pojawia si nastpujce zdanie o yciu
ludzkim, ktre jest: tylko przechodnim pcieniem, ndznym aktorem,
ktry swoj rol przez par godzin wygrawszy na scenie w nico przepada
W Jak wam si podoba twrca porwnuje ycie do gry aktorskiej, wiat do
wielkiego teatru, a siedem epok ludzkiej egzystencji do siedmiu
aktw sztuki. Porwnanie to odnajdujemy take u Cervantesa w Don
Kichocie.
W literaturze polskiej theatrum mundi take jest popularnym
motywem. Pojawia si ju u Jana Kochanowskiego. ycie czowieka to
przedstawienie kukieek, ktre po odegraniu swoich rl zostaj zrzucone
ze sceny. We fraszce O ywocie ludzkim czytamy: Fraszki to wszystko,
cokolwiek mylemy Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy (...)
Namiawszy si nam i naszym porzdkom Wemkn nas w mieszek, jako czyni
tkom.
Motyw czowieka kukieki mona odnale u Horacego. Pojawia si take w
powieci Bolesawa Prusa Lalka. Jeden z bohaterw utworu - Rzecki,
obserwujc ruch nakrconych marionetek, dochodzi do wniosku, e
przypominaj one rzeczywistych ludzi i ich ycie. Obserwacja ta
prowadzi do pyta o sens ludzkiej egzystencji, o jej warto, o wolno
jednostki.
Motyw theatrum mundi pojawia si take w wierszu wspczesnego poety
Edwarda Stachury. Podmiot liryczny utworu ycie to nie teatr stara
si polemizowa ze stwierdzeniem, e nasze ycie to wycznie gra. To
musi by co wicej. Jest prawdziwsze, straszliwsze i pikniejsze od
odgrywania rl. Blednie przy nim nawet mier. Jaki bowiem sens miaby
wiat, w ktrym: maski coraz inne, coraz mylne si zakadawszystko to
zabawa, wszystko to jest jedna graprzy zamknitych i otwartych
drzwiach.
W powieci Ferdydurke Witolda Gombrowicza wiat przedstawiony jest
jako gra form. Czowiek zmuszony jest do przyjcia jakiej roli, a
potem nie sposb si od niej uwolni. Rezygnujc z jednej,
automatycznie popadamy w inn. Kiedy kto przyklei nam gb - etykietk,
opini, nie mona si od niej uwolni inaczej, jak tylko przyklejajc
sobie inn. wiat postrzegany jest jako bardzo specyficzny teatr nie
tylko nie gramy siebie, nie wiadomo nawet, czy w wizieniu rl
kiedykolwiek jest si tak naprawd sob. Nie ma ucieczki od gry, od
formy.
wiatowa rozkosz
Przekonanie, e naley korzysta z przyjemnoci, jakie daje ycie
ziemskie pojawia si u Hieronima Morsztyna w utworze o znamiennym
tytule wiatowa rozkosz. Poeta zachwyca si niezwykym piknem wiata
stworzonego przez Boga. Twierdzi, e czowiek nie jest w stanie
wychwali jego ozdb i urody. Skoro Pan stworzy tak cudowny wiat,
dlaczego miaby pragn, bymy z niego nie korzystali? Poeta nazywa
ascetw niewdzicznikami. Wedug niego korzystania ze wiatowych
rozkoszy danych nam przez Boga nie jest grzechem. Niewdzicznoci
jest natomiast marnowanie jego darw.
motyw vanitas
Postrzegania wiata i wartoci doczesnych jako marnoci jest
przeciwnym biegunem patrzenia na rzeczywisto. Motyw vanitas pojawia
si w starotestamentowej Ksidze Koheleta. Do tego motywu czsto
nawizywali barokowi twrcy. Rozwaania nad sensem wartoci i daremnoci
ludzkich stara pojawia si take wczeniej, u Jana Kochanowskiego w
Trenach.
Rozpacz ojca po utracie ukochanej crki kae wtpi w dotychczas
uwaane za fundamentalne wartoci. Ju w Trenie I podmiot liryczny,
zastanawiajc si nad twierdzeniem Prno paka, pyta sam siebie "C,
prze Bg ywy, nie jest prno na wiecie? i odpowiada niepocieszony
Wszytko prno!. W Trenie XI poddaje w wtpliwo sens bycia dobrym i
pobonym czowiekiem. Nie ratuje to przecie od nieszczcia. Przypomina
sobie fraz Fraszka cnota! i zastanawia si, czy nie jest to
prawda.
Mikoaj Sp Szarzyski w swoim Sonecie I noszcym tytu O krtkoci i
niepewnoci na wiecie ywota czowieczego nazywa dobra doczesne
cieniami odwodzcymi od Boga. O, stokro szczliwy, Ktry tych cieniw
wczas zna ksztat prawdziwy! pisze poeta zaznaczajc, e to Bg jest
prawdziwym szczciem.
W utworze Marno Daniel Naborowski zaznacza, e doczesne radoci i
uciechy ycia s tytuow marnoci. Nie zachca do rezygnowania z nich,
ale kae pamita, e najwaniejsza dla czowieka powinna by boja
boa.
W innym utworze Daniela Naborowskiego pt. Krtko ywota poeta
udowadnia, jak krtkie jest ludzkie ycie. Mija niepowstrzymanie, a
czowiek nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Warto zapamita, e
Dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt - ywot ludzki synie./ Soce
wicej nie wschodzi to, ktre raz minie. Poeta w kocowej czci utworu
pisze, e dla wielu dopiero grb by kolebk, a mogia matk.
Zaprezentowana w utworze wizja ludzkiej egzystencji nie jest zbyt
optymistyczna, ale chyba czasami warto spojrze na ycie i od tej
strony.
Zanik wiary w sens czegokolwiek, zarwno wartoci materialnych jak
i bogactw duchowych, pojawia si w wierszu modopolskiego poety
Kazimierza Przerwy Tetmajera pt. Nie wierz w nic. Podmiot liryczny
wyznaje, e wszystkie jego denia i marzenia legy w gruzach.
Pozostaje mu ju tylko nirwana rezygnacja ze wszystkiego, ze wiata,
z siebie niebyt.
wiat mechanizm i dzieo artystyczne W pieniach Jana
Kochanowskiego kilkakrotnie pojawia si motyw Boga Stwrcy,
doskonaego Artysty, ktrego dzieem jest wiat. Jemu zawdzicza sw
harmoni i mdro. Bg czuwa nad prawami natury i poszczeglne elementy
wszechwiata doskonale ze sob wspgraj. Przekonanie o doskonaoci
stworzonej rzeczywistoci odnajdujemy w pieni Czego chcesz od nas
Panie. Podmiot liryczny sawi Boga za jego dzieo. Stwrca jest wadc
morza, twrc rolin, Panem pr roku, nocy i dnia, zwierzt. Jest take
doskonaym artyst dba o kady szczeg, przykadem s uhaftowane gwiazdy.
Posta Boga Twrcy pojawia si take w pieni Oko miertelne Boga nie
widziao (Pie I, Fragmenta). To On jest tym, kto wiat postawi krom
adnej pomocy. W tej pieni take jest przedstawiony jako Pan czasu
(zmiany pr roku) i przestrzeni. Jego wadza nie ogranicza si do
samej ziemi, posuszne s mu take ciaa niebieskie.
Barokowi twrcy stosuj wiele metafor do opisania wiata. Zbigniew
Morsztyn przyrwnuje kosmos, planety, sonce do ogromnego zegara
nakrcanego przez mio wit.
Wacaw Potocki natomiast w utworze Czowiek igrzysko Boe nazywa
wiat szachownic. ycie czowieka skada si z cigych wyborw pomidzy
dobrem, a zem. Biay anio musi walczy z czarnymi pokusami, nierzadko
balansujemy pomidzy yciem, a mierci. ycie czowieka to gra w szachy.
Ludzie to jedynie pionki na szachownicy wiata. Czowiek staje si
podlegy fatum, nie ma wpywu na swe losy.
wiat miejsce wdrwkiZ toposami wiata blisko zwizany jest take
inny motyw, mianowicie postrzeganie ycia ludzkiego jako wdrwki.
Czowiek wdrujcy po wiecie w podaniu za rnymi celami to motyw stale
pojawiajcy si w literaturze. Motyw homo viator moemy odnale:
U Homera w Odysei, w ktrej gwny bohater przez wiele lat poda
przed siebie prbujc powrci do domu, do swojej ony i dziecka. Nie
zatrzymuj go ani powaby piknej nimfy Kalipso, ani zakusy wrogiego
mu Boga Posejdona. Sprzeciwia si wyrokom, wydawaoby si potniejszych
od niego si, w kocu jego wdrwka koczy si sukcesem i odnajduje to,
czego szuka.
Wdrowcem jest te May Ksi z utworu de Saint Exupryego. Chopiec
wyruszaw podr, podczas ktrej dojrzewa. Ziemia jest tylko jednym z
miejsc, do ktrych trafia. Poznaje wiele osb, widzi zabieganych
dorosych, dociera do wielu miejsc po to, aby zrozumie, e jego
prawdziwe szczcie i jedyna mio znajduje si w miejscu, z ktrego
odszed.
Motyw pielgrzyma tuajcego si po wiecie pojawia si take u Adama
Mickiewicza w Ksiegach narodu i pielgrzymstwa polskiego. Polak
pozbawiony ojczyzny musi wiele wycierpie, ale nie bka si, wie jaki
ma cel i poda ku swojej przyszej wolnej ojczynie.
wiat wizienieZarwno z motywem teatru, jak i szachownicy, z
ktrych nie sposb uciec, zwizany jest motyw wiata - wizienia. wiat
jako wizienie postrzega Wespazjan Kochowski, ktry w jednym ze
swoich utworw pisze: I to te niepolednia, lub powszednia gadka:/ co
jest wiat? nic inszego, jeno baznw klatka, a take Wacaw Potocki w
wierszu pt. wiat turma stwierdzajcy z gorycz, e nasz wiat to
jedynie wizienie. Jak zoczycy czekajcy na wyrok i my bezustannie
oczekujemy nadchodzcej mierci. Nie wiemy, kiedy si po nas zjawi,
ale zamknici w celi naszego wiata, nie mamy adnej moliwoci, aby si
jej przeciwstawi.
ycie jest snemMotyw ten jest zwizany z postrzeganiem wiata jako
marnoci. ycie doczesne, ycie na tym wiecie jest ulotne i niepewne.
Motyw la vida es sueno pochodzi ze sztuki pt. ycie jest snem
hiszpaskiego dramatopisarza Pedra Calderona. ycie sen pojawia si
take w wierszu polskiego barokowego twrcy Zbigniewa Morsztyna, ktry
w utworze ywot - sen i cie pisze, e ycia na tym wiecie nie moemy
traktowa jako tego prawdziwego. Jest ono porwnywane jedynie ze
snem, ktry szybko mija.
Motyw snu w literaturze
Hypnos - w mitologii greckiej personifikacja snu. Czsto
przedstawiany jako picy modzieniec. Hypnos przynosi uspokojenie. Wg
Mitologii Jana Parandowskiego na kracach zachodu jest jaskinia,
przed ktra rosn maki. W rodku na hebanowym ou pi Hypnos, a obok
niego przybierajce rne ksztaty senne marzenia. Bg ten przynosi
ludziom sny dotykajc ich kwiatem maku. By sprawc roje sennych.
(Maki jako kwiaty powodujce sen pojawiaj si take w literaturze
dziecicej - w Czarnoksiniku z Krainy Oz Franka Bauma pojawia si ka
pena usypiajcych makw).
Morfeusz - jeden z synw Hypnosa. Morfeusz zsya marzenia senne o
ludzkich ksztatach. Jego bracia Ikelos i Phantasos zsyali sny o
zwierztach i przedmiotach.
Zwizek mierci i snu
Bratem Hypnosa jest Tanatos, bstwo mierci. O zwizkach snu i
mierci byli przekonani nie tylko staroytni. Te dwa ssiadujce ze sob
motywy odnajdujemy w wielu utworach literackich. Midzy innymi u
Jana Kochanowskiego.
Przykadem moe by fraszka Jana Kochanowskiego noszca tytu Do snu.
Sen tam ukazany jest nauczycielem czowieka. Przyzwyczaja go do
mierci. Podczas snu dusza ludzka moe buja swobodnie tam, gdzie nie
moe dosta si na jawie. Dopiero po mierci bdzie jej dane pozosta tam
na zawsze.
W Trenie VII podmiot liryczny, mwic o mierci, posuguje si
peryfraz. mier jest nazwana "snem elaznym twardym nieprzespanym" a
trumna, w ktrej dziecko zostao zoone do grobu "onic".
La vida es sueo (ycie jest snem)
Motywowi snu trudno przypisa jednorodn symbolik. Jest bram
mierci, ale take moe posuy do opisywania stanu przeciwnego ycia.
Sen jest czym ulotnym, wymykajcym si ludzkiemu pragnieniu
racjonalnych wyjanie. Nie mona nad nim zapanowa i dokadnie go
pozna. A czy mona to uczyni z ludzkim yciem? Poznanie zmysowe take
moe by zawodne.
Nazwa motywu pochodzi ze sztuki hiszpaskiego dramatopisarza
Pedra Calderona noszcej tytu ycie jest snem. Akcja utworu rozgrywa
si z fikcyjnej Polsce. Za spraw krla Basilia i ksicia Segismunda
pojawiaj si pytania czy wiat to tylko sen i czy ycie nienie moe by
aktem wiadomym? Ksie mwi: ni przebudzony, e upiony nie ni, wszystko
to jedno i wszystko we nie.
Motyw ten pojawia si take w literaturze polskiej. Barokowy twrca
Zbigniew Morsztyn w utworze zatytuowanym ywot sen i cie pisze, e
ycie ludzkie nie moe by nazywane dniem, ale noc. Zastanawia si,
gdzie s ci, ktrzy ju dawno umarli. Zosta po nich tylko cie. Nawet
jeli ludziom wydaje si, e yj, to ywot ten ksztatem ywota/ ledwie
moe by zwany,/ ywot ten mierci istota/ ywot ze snem zrwnany.
Sny biblijne - proroctwo
W Biblii sny bardzo czsto peni rol proroctwa.
Tak jest na przykad w starotestamentowej historii Jzefa
Egipskiego. Porzucony przez zazdrosnych braci chopiec dostaje si do
Egiptu. Tam dorasta. W wizieniu daje si pozna jako tumacz snw. Wie
o tym dostaje si do paacu. Jzef wyjania Faraonowi sen o tustych i
chudych krowach, a take o kosach penych i pustych. Symbolizuj ona
lata dobrobytu i nieurodzaju. Dziki tej interpretacji mona uchroni
cay nard od klski godowej.
Wane sny towarzysz take Jzefowi, opiekunowi Jezusa. Targanemu
niepewnoci i wtpliwociami mczynie Anio Paski tumaczy pochodzenie
cudownego dziecicia, ktre nosi pod sercem Maryja. Ju po narodzeniu
Chrystusa, Jzef (take podczas snu) otrzymuje od Anioa ostrzeenie
przed gniewem Heroda pragncego zabi maego Jezusa. Dziki temu wita
Rodzina moe uciec do Egiptu.
Warto pamita o nie patriarchy Jakuba o drabinie.
Sen jako wizja znak z zawiatwW Trenie XIX pt. Sen (tren ten jako
jedyny jest zatytuowany) stanowicym zakoczenie cyklu,
Kochanowskiemu ukazuje si zmara matka z ukochan creczk na rkach.
Kobieta przybywa, aby pocieszy syna. Zapewnia, e dziecku jest
dobrze - mier uchronia dziewczynk przed trudami dorosego ycia;
cierpieniem, blem rodzenia dzieci, cik prac fizyczn, chorobami i
staroci. Pragnie przekona go o szczciu czekajcym dusze ludzkie po
zakoczeniu ziemskiej wdrwki i radzi zaakceptowa wol Bo.
widzenie Ewy
Sen pojawia si take w czci III Dziadw Adama Mickiewicza. Jest to
stan szczeglny. Ewa, ktra zasypia w czasie modlitwy, widzi obraz
Matki Boskiej z dzieciciem. Wizja jest radosna, Ewa zbiera kwiaty,
plecie wianki z lilii dla boskich istot, rozmawia z r, ktra pragnie
spocz na sercu dziewczyny.
sen SenatoraZupenie inne widzenie ma podczas swojego snu
Senator. Widzi ordery i pisma od cara. Zdaje sobie spraw z
powszechnej nienawici i strachu, jaki budzi u zwyczajnych ludzi.
Wie, e ma specjalne aski u Cara. Jest dumny, bo zdaje sobie spraw,
e wszyscy mu tego zazdroszcz. Nagle gwatownie zmienia si jego
sytuacja. Wadca marszczy brwi, patrzy na niego z niechci
Rozpoczynaj si arty i drwiny z Senatora tych, ktrzy dotychczas si
go miertelnie bali. Sen jest koszmarny. Tak jak niewinnej Ewie
towarzyszyy anioy, tak obok Senatora, wyrzdzajcego zo, roi si od
diabw.
Konwencja oniryczna Sposb przedstawiania wiata moe przypomina
sen. Twrcy stosuj wwczas konwencj oniryczn konwencj marzenia
sennego. W skonstruowanym wiecie zanika zwizek
przyczynowo-skutkowy, postaci i rzeczy s nieokrelone, mog si
nieoczekiwanie zmienia. Nie ma logiki wydarze. W ten sposb jest
zbudowany wiat Sklepw cynamonowych Brunona Schulza.
Technik t stosowa take austriacki poeta dwudziestolecia
midzywojennego Franz Kafka. wiat Procesu przypomina koszmarny sen.
Jzef K. nagle i niespodziewane zostaje oskarony. O co? Bohater do
koca nie wie, czym zawini. Stara si wyjani t spraw, ale nie udaje
mu si to. Bdzi po korytarzach urzdw, rozmawia z rnymi ludzmi tylko
po to, by w kocu wykonano na nim wyrok mierci.
Podobnie sytuacja wyglda w Zamku tego samego autora. Bohater
stara si dotrze do tytuowego miejsca przeznaczenia. Jest to jednak
niemoliwe. Postaci, z ktrymi spotyka si gwny bohater, zachowuj si
nieracjonalnie, s zamknit spoecznoci pen sobie tylko znanych
tajemnic. Zachowania postaci s absurdalne.
Inne poetyckie sny:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
W wierszu bez tytuu zaczynajcym si od sw Ale jest sen, widzenie,
wiara, e tam, w grze poeta snuje rozwaania si nad tym, co bdzie po
drugiej stronie mierci. Ma nadziej, e czowiek odnajdzie tam to
wszystko, czego pragn na ziemi mio, ch zbawiania, wiato. Zastanawia
si, czy, kiedy ludzie bd ju duchami, nie bdzie si wydawao, e
ziemska egzystencja bya tylko zudzeniem. ycie doczesne tak
przedstawione przypomina motyw ycia - snu.
Bolesaw LemianW utworze pt. Dziewczyna sny pojawiaj si jako
synonim marze, planw i de. Bracia wierzc w sny postanawiaj pomc
paczcej dziewczynie uwizionej po drugiej stronie muru. Cho strac
ycie, nie zrezygnuj ze swojego zamierzenia. Po ich mierci ich
cienie wezm w donie moty majce skruszy mur. Lecz cienie take
poegnaj si z yciem bo nigdy do si nie umiera, jak pisze poeta. Moty
pozostan same, ale nie zakocz swej pracy. Bd j kontynuowa do utraty
tchu i noc, i dniem. Osign sukces skrusz mur ale dziewczyny tam nie
bdzie. Okae si, e by tam tylko gos. Sny kamay. Czy wobec tego byo
warto podporzdkowa wszystko marzeniom? Na to pytanie trudno
odpowiedzie. Denie okazao si zudzeniem, ale marzenia braci byy
przecie a tak pikne, e nie umieli z niego zrezygnowa i wypenili nim
cae swoje ycie.
Wisawa Szymborska
Poetka snuje wizj poprawionego, lepszego wiata. W takiej
rzeczywistoci mier prawie cakowicie zwizana jest ze snem.
Przychodzi bowiem wtedy tylko, gdy kto pi. To w czasie snu czowiek
uwiadamia sobie, e wcale nie trzeba oddycha. Bl takiej mierci nie
towarzyszy jest ona tylko spokojnym przejciem w krain snu. Wiksze
przeraenie zapewnia podmiot liryczny wiersza pt. Obmylam wiat miae
trzymajc r w rce.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
W erotyku Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zatytuowanym Sen
ten stanowi sposb na przebycie drogi do ukochanego. Podmiot
liryczny idzie przez dziwne pola z kwiatami w doniczkach, a take
mija jezioro z balii oraz br z rami. W zakoczeniu utworu nie ma
jednak oczekiwanego spotkania kochankw ale potknicie si i pogrenie
w niebycie. Czyby nastao gwatowne przebudzenie?
Wisawa Szymborska
Podobn funkcj peni sen w utworze Wisawy Szymborskiej pt. Sen.
Stan nienia i tutaj jest miejscem spotkania zakochanych. Co wicej -
jedynym moliwym miejscem. Ukochany bowiem nie yje, zgin na wojnie,
od dawna nie ma go ju na tym wiecie. Jego obraz moe pojawi si
jednak po wewntrznej stronie powiek, tylko tam moe bi dawno
przestrzelone serce. Senne miejsce spotkania jest niezwyke
wszystkie cztery pory roku pojawiaj si naraz, jakby chcc wynagrodzi
zakochanym to, czego nie mogli wsplnie przey na jawie. Patki niegu
padaj na ziemi, a wrd nich fruwaj motyle. Jedynie krok dzieli
kochankw, by posuchali razem szumu muszli jedynego weselnego
marszu, jaki dane im bdzie kiedykolwiek usysze.
Krtki sowniczek femmes fatales pojawiajcych si w literaturze
Artemida bogini znana z mitologii greckiej, crka Zeusa i Latony,
bliniacza siostra Apollina, opiekunka Amazonek, urodzona na wyspie
Delos, gdzie pniej odbieraa cze. Artemida przyrzeka sobie cae ycie
spdzi w dziewictwie, stroni od mczyzn. Bezgranicznie powica si owom
i yciu w lasach, na onie natury. Pewnego razu myliwy Akteon
przypadkowo oglda j nag w kpieli. Rozwcieczona bogini zamienia go w
jelenia, a potem rozszarpuj go na mier wasne psy myliwskie.
Artemida postrzegana jest jako bezlitosna dziewica.
Artemida w literaturze: Bolesaw Lemian: Akteon.
Balladyna tytuowa bohaterka dramatu Juliusza Sowackiego. Aby
zosta on Kirkora, zabija siostr, Alin podczas wyprawy do lasu na
maliny. Ta, ktra mia nazbiera ich wicej, miaa polubi mczyzn. Po
pierwszej zbrodni nastpi kolejne. Balladyna,aby zagarn wadz
pozbdzie si take ma, wyprze si starej matki, ktra bdzie prbowaa
popeni samobjstwo. Balladyna nosi na czole znami siostrobjczyni,
krwaw niezmywaln plam (por. ze znamieniem Kaina, ktre otrzyma od
Boga po zamordowaniu brata). Jednak w kocu Balladyn zbrodniark
dosignie kara zginie od uderzenia pioruna, chwil po tym, jak sama
na siebie wyda wyrok mierci.
Dalila posta znana z Ksigi Sdziw Starego Testamentu, ukochana
Samsona, pogromcy Filistynw posiadajcego nadludzk si. Zostaje
przekupiona przez filistyskich wadcw, ktrzy pragn, aby wydaa
tajemnic siy niepokonanego dotd Izraelity. Samson nie chce jej
jednak tego powiedzie. Kilkakrotnie okamuje Dalil np. twierdzc, e
nadludzka moc opuciaby go, gdyby zosta zwizany siedmioma surowymi
linami. Kobieta, gdy Samson pi, przy pomocy Filistynw sprawdza to.
Samson nie traci jednak mocy. Dalila zarzucajc ukochanemu brak
mioci, nalega nadal, by zdradzi jej sw tajemnic. Znudzony cigym
ponawianiem pytania, mczyzna mwi Dalili, e sekret jego siy tkwi we
wosach, ktre nigdy nie byy obcinane. Dalila wzywa wic Filistynw,
ktrzy gol picemu Samsonowi 7 splotw, a potem wi go, olepiaj, a w
wizieniu przykuwaj acuchami z brzu, by me ziarna.
Dalila w literaturze: Jan Dobraczyski: Samson i Dalila;
Ferdynand Goetel: Samson i Dalila. Dejanira posta znana z mitologii
greckiej, ukochana, cho niezwykle zazdrosna ona Heraklesa. Pewnego
razu, gdy przechodz z mem przez rzek, centaur Nessos ofiarowuje si,
e j przeniesie. Gdy zaczyna ucieka z kobiet na grzbiecie, Herakles
zabija go, strzelajc z uku. Przed mierci Nessos mwi jeszcze
Dejanirze, e niezawodnym sposobemna wierno ma jest krew centaura.
Dejanira bierze jej troch i pierze w niej koszul ma. Gdy Herakles
ubiera j, materia przywiera do ciaa i pali je ywym ogniem, Herakles
niezwykle cierpi, poniewa cigajc z siebie strzpy tkaniny, obdziera
si waciwie ywcem ze skry. Kiedy Dejanira zdaje sobie spraw z tego,
co przez sw zazdro wyrzdzia mowi, z rozpaczy wiesza si.
zwizek frazeologiczny koszula Dejaniry co, co sprawia bl, od
ktrego nie mona uciec.
Do postaci Dejaniry nawizuje Juliusz Sowacki w tytule dramatu:
Fantazy, Nowa Dejanira.
Ewa posta znana z Ksigi Rodzaju Starego Testamentu, matka
ludzkoci, przez ktrej ciekawo i nieposuszestwo czowiek zosta
wygnany z raju. Skuszona przez Szatana ukrytego pod postaci wa,
sprzeciwia si Bogu i zerwaa owoc z drzewa wiadomoci dobrego i zego.
Skosztowaa go i podaa mowi, sprowadzajc na cay rodzaj ludzki
cierpienie i mier, a na kobiety bl zwizany z narodzinami potomstwa.
Ewa jest symbolem grzechu prowadzcego do zguby.
Ewa w literaturze: Mark Twain: Pamitniki Adama i Ewy; John
Milton: Raj utracony.
Fedra posta znana z mitologii greckiej, modsza crka Minosa, ona
Tezeusza. Podczas nieobecnoci ma Fedra zakochuje si w Hipolicie,
swoim pasierbie i postanawia go uwie. Nie udaje jej si to, wic po
powrocie ma oskara modzieca o nastawanie na swoj cze. Tezeusz
decyduje, e syn musi umrze. Chopiec wyjeda z domu i zabija go smok
zesany przez Posejdona. Na wie o mierci Hipolita Fedra popenia
samobjstwo. Posta Fedry jest tragiczna; miota si ona midzy mioci
niemoliw do spenienia, a prawem moralnym.
Fedra w literaturze: Eurypides: Fedra; Jean Baptiste Racine:
Fedra; Sarah Kane: Mio Fedry.
Hela Bertz bohaterka Poegnania jesieni, powieci Stanisawa
Ignacego Witkiewicza, jest rozpieszczon bogat ydwk, jedynaczk. Hela
jest znudzona codziennoci, czsto rnymi sposoby prbuje popeni
samobjstwo po to, aby zazna intensywnych emocji. Jest niezwykle
inteligentna, zmysowa i bardzo pikna. Bez skrupuw zdradza ma z
Atanazym, maonkiem swej przyjaciki, doprowadzajc j tym samym do
samobjczej mierci. Traktuje mczyzn z wyszoci, korzysta ze swych
kobiecych wdzikw, by sprawowa nad nimi wadz. Jest w stanie przetrwa
w kadych okolicznociach, nawet podczas rewolucji, zmieniajc
kochankw, dostosowuje si do nowych okolicznoci. Hela jest
stereotypow, rudowos, emanujc seksualnoci femme fatale.
Helena Trojaska siostra Klitajmestry i Dioskurw, najpikniejsza
kobieta. Jest on krla Sparty, Menealosa. Afrodyta obiecuje j jednak
Parysowi, synowi krla Priama w nagrodza zwycistwo w sporze o urod
midzy boginiami. Parys podczas wizyty na dworze Menelaosa wykrada
Helen i ucieka z ni do Troi. Rozpoczyna si dziesicioletnia wojna
trojaska, w ktr zaangaowani s zarwno bohaterowie, jak i bogowie. W
rezultacie Troja zostaje zniszczona, rd krla Priama zamordowany.
Menelaos przebacza jednak swojej niewiernej, lecz przepiknej onie,
ktra bya powodem tak wielu nieszcz i wraca z ni do Sparty. Helena
staje si symbolem zwyciskiej urody i potgi kobiecej.
Helena w literaturze: Eurypides: Helena; Homer: Iliada,
Odyseja.
Helena w filmie: Troja, re. Wolfgang Petersen.
Lady Makbet ona Makbeta, tytuowego bohatera sztuki Williama
Szekspira. Namawia swego ma do zamordowania krla Dunkana i
przywaszczenia sobie jego korony. Tumi w Makbecie wszelkie ludzkie
uczucia, jego skrupuy uwaa za przejaw saboci. Po dokonaniu zbrodni
nie wytrzymuje jednak ciaru odpowiedzialnoci i zaamuje si
psychicznie. Nie potrafi si ju porozumie z mem. Nkaj j majaki, a
take cigle pragnie zmy z rk niewidzialn krew zabitego krla. W kocu
nie mogc znie duej ciaru winy, popenia samobjstwo.
Medea posta znana z mitologii greckiej, czarodziejka, crka krla
Kolchidy, ktra pomaga Jazonowi zdoby zote runo. Uciekajc z
ukochanym morduje swojego brata Absyrtosa, ktrego szcztki rozrzuca
po drodze, aby opni pocig. Pniej uzdrawia swego tecia, a take
przyczynia si do morderstwa stryja Jazona, Peliasa, ktry ginie
pokrajany przez wasne crki. Kiedy m chce porzuci Mede dla Kreuzy,
crki Kreona, Medea szyje dla swej rywalki sukni, prezent lubny. Gdy
krlewna ubiera szat, materia nasczony trucizn przywiera i zaczyna
pon. Kreuza ginie w strasznych cierpieniach, a Medea morduje wasne
dzieci i na wozie zaprzonym w skrzydlate smoki ucieka do Aten.
Medea w literaturze: Eurypides: Medea;Pierre Corneille:
Medea.Medea w filmie: Medea, re. Lars von Trier.
Salome posta znana z Nowego Testamentu, zafascynowany jej
zmysowym tacem ojczym Herod Antypas, przyrzeka speni kade yczenie
pasierbicy. Za namow matki, Herodiady, Salome da gowy Jana
Chrzciciela, wizionego przez Heroda. Jan Chrzciciel gono potpia
zwizek Heroda i Herodiady, gdy bya ona wczeniej bratow obecnego ma.
Zgodnie z obietnic Salome otrzymuje od ojczyma gow proroka na
misie, cho wadca niechtnie spenia t prob. Posta Salome jest
symbolem mrocznej zmysowoci.
Salome w literaturze: Oskar Wilde: Salome (dramat); Jan
Kasprowicz: Salome (poemat).
Elipsa, zdania eliptyczne
Elipsa (fr. ellipse, z ac. ellipsis, `opuszczenie, niezupeno`) -
opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazw, domylnych w szerszym
kontekcie; inaczej: wyrzutnia np. Ty pjdziesz gr, a ja (pjd) dolin.
Jest to wic konstrukcja, w ktrej do penej gramatycznej budowy
zdania brak jakiej czci np. orzeczenia, podmiotu. Jednake znaczenia
opuszczonych wyrazw mona domyli si z kontekstu. W dialogach utworw
narracyjnych i dramatycznych elipsa suy do naladowania mowy
potocznej. Ponadto elipsa jest czsto obecna we wspczesnej poezji,
sprzyja bowiem zwizoci, skrtowoci wypowiedzenia, skondensowaniu
treci, niekiedy rytmizacji.
Np.
Gry cyprysy, a w dole Gaje oliwne.Szczyty, z chmur na czole, W
blasku przedziwne.
(W.Broniewski, Persja)
Okadzali brzozowym dymem konie, spod tych ich kocw Wiatr w
brzezince strzpi grzywy i kapay rude wiece.
(J.B.Og, Wyjazd wnuka)
Zdanie eliptyczne - zdanie, w ktrym opuszczony jest jaki
czon.
Np.
Jaki kram, taki pan (Jaki jest kram, taki jest pan).
Synonimy, homonimy, antonimy, polisemia
Synonim - gr. synnymos -rwnoimienny, wyrazy bliskoznaczne. S
najliczniejsz grup wyrazw o podobnym, bliskim znaczeniu. Synonim
jest to wic wyraz, a nawet niekiedy dusze okrelenie, ktre pozostaje
rwnowane znaczeniu innemu. Czsto owo zastpienie zalene jest od
kontekstu, jednake wyrazy te musz posiada identyczny zakres i tre.
Ponadto synonimia moe dotyczy form morfologicznych, jak np.
profesorowie - profesorzy, czy te konstrukcji skadniowych np. mwi
wiersz - mwi wierszem. Naley zaznaczy, e synonimem nie jest
rwnowany wyraz pochodzcy z obcego jzyka, chyba e utrwali si on w
naszym jzyku (wtedy mamy do czynienia z zapoyczeniem). Mimo
bliskoci znaczenia, czsto synonimy rni natenie cechy, czy te po
prostu subiektywna postawa osoby, ktra mwi, np. lekarz - konowa.
Spotka rwnie mona synonimy regionalne, jak np. kartofle na lsku,
ziemniaki lub kartofle na Mazowszu, pyry w Wielkopolskie, grule na
Podhalu.
Przeciwiestwem synonimu jest antonim - termin o znaczeniu
przeciwstawnym. Chcc poprawnie wyraa si, nie powtarza si i wzbogaca
swoje sownictwo, naley sign po Sowniki wyrazw bliskoznacznych, np.
S. Skorupki, czy W. Cienkowskiego.
Homonim - gr. homnymos -rwnoimienny. W wskim znaczeniu s to
wyrazy o jednakowym brzmieniu oraz pisowni, lecz o odmiennych
znaczeniach. Nie s te wyrazy spokrewnione etymologicznie. W
szerszym znaczeniu, homonimy to take wyrazy o takim samym
brzmieniu, pisowni i wsplnym pochodzeniu, ktre w trakcie rozwoju
jzyka zrnicoway si tak bardzo, i uytkownik nie moe zdawa sobie
sprawy z ich pokrewiestwa, np. ra - kwiat i choroba. W najszerszym
znaczeniu, homonimy to wszelkie wyrazy polisemiczne. Naley jednak
zaznaczy, e waciwie o homonimii powinno si mwi tylko wtedy, gdy
wyrazy tak samo brzmice maj odmienne pochodzenie. Jeli natomiast
identycznie wygldajce formy o rnym znaczeniu maj wsplne
pochodzenie, mamy do czynienia z polisemantyzmem. Homonimia jest w
jzyku polskim pospolitym zjawiskiem. Przykady: bal - dua zabawa,
ale i obrobiony pie drzewa; bez - dziko rosncy krzew, bd przyimek,
lub ciastko z ubitego na pian biaka.
Antonim - gr. antnyma, para wyrazw o znaczeniach
przeciwstawnych, inaczej przeciwstawno znacze. S to wyrazy, ktre
odnosz si do tego samego procesu, lecz skrajnie nazywaj jego cechy
np. dobry - zy. S to wic sowa kontrastowe. Istniej rwnie antonimy
komplementarne, ktre s parami wyrazw, w ktrych zaprzeczenie jednego
powoduje stwierdzenie drugiego, np. On jest onaty On nie jest
kawalerem. Do antonimw zalicza si te tzw. konwersje, czyli pary
wyrazowe typu oeni si - wyj za m. Antonimy mona tworzy metodami
sowotwrczymi, dodajc odpowiednie formanty, jak np. bezpieczny -
niebezpieczny, przybywa - ubywa. Niektre sowa mog posiada wicej ni
jeden antonim np. lekki - ciki baga, ale powana - lekkamuzyka.
Istniej te pary, np. lepa ulica - otwarta ulica, lepy nabj - ostry
nabj. Antonimami nie s natomiast wyrazy, ktre nie mog wystpi w
podobnym znaczeniu, w takim samym kontekcie np. mwimy ciche
porozumienie, lecz nigdy gone porozumienie. Antonim czsto jest
wykorzystywany jako rodek artystyczny.
Polisemia - gr. polsmos - wieloznaczny. Jest to wieloznaczno
wyrazu, zwizku wyrazowego, przyrostka, sw, wyrae, zda lub innych
skadnikw wypowiedzi. Dziki polisemii jzyk moe przekaza niezwykle du
ilo informacji, ponadto dziki niej mona wydoby nowe znaczenia sw,
co szczeglnie wykorzystuje jzyk poetycki. Przykady: powd - 1)
przyczyna, 2) termin prawny oznaczajcy osob pozywajc do sdu; lub
jzyk - 1) organ, 2) mowa ludzka
Tre i zakres wyrazu
Abyzdefiniowa jakikolwiek wyraz, pozna jego znaczenie,
charakterystyczne cechy, naley posuy si takimi pojciami jak tre
oraz