Osmanli Sehirlerinde Devlet ve Sivil Toplumyunus.hacettepe.edu.tr/~facun/Osmanli_sehirlerinde_sivil_toplum.pdf · ortadan kalktigi za-man, sehirler de gelis-melerini sürdüreme-

Osmanli Sehirlerinde

Devlet ve Sivil Toplum

FATMA ACUN-"""""''''''"''''::::m.:..w., =wii;,,,

Bir Orta çag impara-torlugu olan OsmanliImparatorlugu'nda,sehirlerin kurulusu vemevcut sehirlerin ge-lismesi, bütünüyledevletin ihtiyaçlaridogrultusunda takipettigi politikalar tara-findan belirlenmis, busuretle kurulan ve ge-listirilen sehirlere,devlet tarafindan idari,kültürel, ekonomik veaskeri fonksiyonlaryüklenmistir. Osmanlisehirlerinin ne tür birhayat sürecegini, bufonksiyonlar büyükölçüde belirlemistir.Diger bir i(ideyle se-hirler, yüklendiklerifonksiyonlari ön plan-da tutacak biçimde ge-lismis, bu fonksiyonlarortadan kalktigi za-man, sehirler de gelis-melerini sürdüreme-

mislerdir. Devlet kon-tralünün en üst düzeyde gerçekkscigi 0,-manli sehirlerinde sosyal hayatm yasanma-si, egitim, saglik, beledi hizmetlerin sag-lanmasi gibi konularda, on dokuzuncuyüzyil öncesinde, sivil girisimi temsil edenvakiflar etkili olmustur. Ayrica, nuhalIl es-

.~ Bu calismada, tarihi arka'pi'~riii~W riyla>bi;likte Osmanli sehirleri~inN kuruluslari ve gelismelerinde d~v-

:0 let ve sivil unsurlarin etkisi ince-

:~, lenmekte, sehirlerin fiziki yapI,la-rinda ve sosyal hayatlarinda devlet vesivil tesirler ele alinmaktadir. Arastirmasonucunda 'görUlmüstür ki klasik diyeadlandirilan dönemde (on besinci ve onaltinci yüzyillar),' Balkanlar ve Anado-lu'daki Osmanli sehirlerinin kurulusu veg~lismesi üzerinde devlet tesiribüyükrol oynarken, bu tesir Orta Dogu veKuzey Afrika sehirlerinde daha azdir.Bahsedilen dönemde, sehirlerdeki hiz-metlerin yürütülmesi, her iki bölgede,tamamiyla sivil kurumlara birakilmistir.On dokuzuncu yüzyildaimparatorlukgenelinde modernlesme sürecine giril-mesi ve sosyal devlet anlayisininbenim-senmesiyle birlikte Anadolu ve Balkan--lar'da, önceden sivil kurtimlarin yürüt-tügü hizmetleri devlet üstlenmis, sehir-lerin fiziki yapilariyla birlikte sosyal ha-yatlarinda ve idarelerinde giderekdahaetkin roloynamaya 'baslamistir; OrtaDogu ve KuzeyAfrika'daki se.hirlerd~,ise, devletin tesiridaha da azalirken,

.,mahalli halk ve}urumlar, sehirl~rin.'Yö-,netiminde daha etkin hale gelmistir.

nafin bir araya geldigiloncalar da mahalll si-

vil girisimi temsil edenkurumlar arasinda ka-bul edilmektedir.

Vakiflar ve loncalar ta-

mainiyla mahalll halkidolayisiyla da sivil giri-simi temsil etmelerinekarsin, devletin vakif-lara zaman zaman dog-rudan veya dolayli ola-rak gelirlerini kontroletme yoluyla müdahaleettigi vakidir. Aym bi-çimde, loncalarda ya-pilan üretimin kalitesive fiyati1lin devlet tara-findan kontrol edilme-si, üretim miktari ve is-tihdanun yine devlettarafindan sinirlandiril-

masi, bu sivil örgütünhareket sahasi111daralt-

mistir. Sivil toplumutemsil eden vakif velonca teskilati ile devletarasinda yasandigi imi-hakkak olan çekisme-nin, hangi sahalarda ve

ne ölçÜde cereyan ettigine dair çalismalarmevcut degildir. Genellikle, imparatorlukçapinda sehirler aginin isleyisine veya tekbir sehre yönelik monografiler iiievciittllr.Ilki çok genel ikincisi de veri dÜzeyInde ~i-iurli olan bu çalisiiialarda, devlet ~ivil rop-

ATiF: Acun, F, (2.005), Osmanli Jehirlennde devlet toplum. 5/'111roplurri, ] ( i O), ';o, S 160

FoJl"'" A CUN

lum iliskisini tespit etmek hayli güçtür. Se- ) kurulan denizci, otonam sehirler. Ilk ikihirlerin her birinin, etrafindaki kirsal kesi- i sehir türünde devlet yönetimi agirbkli 01-mi ile birlikte bir ünite olarak çalisilmasi, ;makla birlikte Adriyatik, Ege ve Karadenizsehirler agi ve devletle baglantili olarak ele i kiyilarinda kurulan üçüncÜ tÜr sehirler,alinmasi en idealolanidir. Sehirleri ve sehir i beledi özerklige sahipti (Stoianovich,hayatini anlamak, ancak bu suretle müm- ! 1992: 79-82 vd.). Diger bir ifadeyle sivilkün olabilmektedir. Burada, mevcut çalis- i inisiyatifgelismisti,malar ölçüsünde, tarihi arka planlariyla bir- i I

,

1, d ..k

"1 t

, " ,,' i s am unyasinin n1er ezini o us uranlikte sehirlerin kurulusu, gelismesi, sehir i O D K Afi

'

k 'd'

h,

h d d 1' '

i 1 ' " rta ogu ve uzey ri a a ise se ir-ayatin a evet ve sivi unsur arin tesin i , ' ,'"" '

' 1 k,

B k,

tl.

leri n gelismesi, Islamiyet in yayilmasi ileince enece tir. unu yapar en impara or- ~ ",., ' " ,

1 k 'L: k,

A d 1 B lk 1 O t ; Paralel bir çizgi takip etti. Islamiyet bir se-u iK.! esim - na o u ve a an ar; ra; , " 'D K Afi

'

k'

k'

d" ; hir dini olmasi dolayisiyla sehir hayatiniogti ve uzey ri a- ve i i onem -on i, ' , "

d k..

1.' ' d k i düzenledi ve onun temel niteliklerini be-o "uzunct! yuzyi oncesi ve on o uzuncu j, ,', ' ,', "

vi.izvIJ- lifi1iiide ele alinacaktir. ; lirledi. Islam sehri, eski Islam dunyasin-~ , i daki sehirleri tanimlamak üzere kullani-

llan bir kavram haline geldi (Brown, 1986:Sehirlerin Kökenlerinde Devlet ve i 73-86; Kisaichi, 1994: 33-45; Masashi,

Sivil Unsurlar f-' 11994: 1-9; Topcugil, 1993),Imparatorlugun kapladigi alanlarda Os- i Anadolu'da ise Türklerin on birinci yüz-manlilar, gelismelerinin degisik asamalari- iyilda buraya gelisinden önce Bizans nüfu-ni yasamakta olan toplumlarla karsilastilar. izu zayiflamis durumdaydi. Nüfusun azal-Bu toplumlar tarihi arka planlari, cografYa- i masiyla beraber sehirler, neredeyse kalelari ve kültürleri dolayisiyla, farkli hayat ve !duvarlariyla sinirli köylere dönüsmüstü,

idare tarzlari benimseinislerdi. Bu farkli- i Buna raginen, Bizans sehir kültürü, Ana-liklari bünyesinde toplayarak uyumlu bir i dolu'da ilk Türk yerlesmesini ve erkentoplum yaratmak amaciyla Osmanlilar, i dönem Türk sehirlerinin fiziki yapilarinibirkaç tür idare tarzi benimsediler ve uy- ! büyük ölçüde etkiledi. Fakat Osmanli ön-

guladilar. Dolayisiyla, Osmanli öncesi ge- i cesi dönem, bu tesiri azaltmaya yeteceklenek ve yasam. tarzlari, Osmanli idare fel- i kadar uzundu. Mogol istilasi neticesindesefesi ile birlikte, Osmanli sehrini biçim- ion üçüncü yüzyilda Anadolu'ya yeni birlendiren önemli faktör olarak ön plana! göç dalgasi halinde, Orta Asya' dan göçebeçikti (Acun, 1999: 217). AsagidaOsmanli i ve yari göçebe unsurlar geldi. Bu yeni ge-sehirlerinin kökenlerini olusturan bu gele- i lenler, Anadolu'ya kendi sehir kültürlerinineklere özetle yer verilecektir. i getirerek Anadolu'nun TürklesmesiniB Ik nl d O nL .. . d ,...

I

sagladilar. Bu iki sekilde gerçeklesti: Ilki,a a ar asma i oncesm e uç tur se- " " , ,

h,

b 1 d (1)Y II fi d i eski Bizans sehirlermm yeniden nüfusu-ir u unuyor u. unan i ar tara n an , " "

k 1 I'

(2) R II fi d k i nun artmasi (Baykara, 2000: 530), ikincisiuru an po is, oma i ar tara n an u-;.. ., ,I b ~ il

' d A

h,

1 (3) Ki il d"

goçebelerm yerlesik hayata geçerek yeniru an a~in i, i ari se ir er, y ar a h

,

1se ir er kurmasi. Bu

suretle ilk Türk yer-Fatma Acun, Doç. Dr. 1,

I nl k 1 Iesirn a a ari, a e erHacettepe Üniversitesi, Atatürk Ilkelerive inkilapTarihi Enstitüsü ve civarlaridir. [email protected] letin yaptigi ilk is, ye-

, ni fethedilen kaleyeYayinlarindanseçmeler:Sistem yaklasimiylaOsmanlitasraidaresi:Karahisar-i .. 1

'1

" ..d'.. ' .. ' gorev i erini gon er-

Sark.i omelli (1485-1569). Ankara: Turl<Tanh Kurumu Yay. (Baskida) .A k Id K 1 b'

LS , " ine o u: a e eyi,portrait of the Ottoman cities.(2002). Muslim World,92 (3-4). pp. 255-286. kadi, katip, imam ve. Osmanli döneminde Anadolu sehirlerinin gelismesinde devletin rolü: Kara- muhafizlar. Yeni ge-hisar ömegi. (200 I). Belleten,65 (242), i61-192,

sivil toplum dergisi 3 (I O). nisan.haziran 2005

lenler, sehrin terkedilmis mahallelerinde idaresi altinda bu sehirler, yeni bir gelis-yerlestiler. Bir de cami insa edildi veya meye maruz kalmis, mimari üshlbu, ku-mevcut kilise camiye çevrildi. Bazi binalar

I

rumlari ve sosyoekonomik yapisi ile ken-kullanilmaya devam edildi. Bursa'daki i dine has, "Osmanli

! .

Roma hamamlari gibi. i sehri" veya "Türk

Bazi sehirler de devletin ihtiyaci ve girisi-I <?smanli sehri" ,tab~-mi neticesinde olustu. Bizans Imparatorlu-

I

riyl~ anilan yeni bir

gu'na karsi savas bu ihtiyacin basinda geli- sehir türü or~ya çik-yordu. Yeni bir yer fethedilince burada bir! illistir (Hayashi, 1994:

I I d B k b h i 185' Kuban 1968:kasaba o usturu uyor u. u asa anin a- 'i

58 6'6) S h 1

,I b

,

, - . a is ar a ir-yati, çogti zaman orayi kuran beyin hayati L

'

k k ml da b'A i i te uru ar uile sinirli kaliyor, fakat bazilari idari mer-

I

',. h'

1yem tur se rin o usu-kezlere dönüsüyordu. d 1 k, mun a ro oynayaraSehirlerin etrafina göçebelerin y~rlest~ril- I

i

' ona, diger sehirlerdenmesi de sehirlesme konusunda takip edilen farkli bir yapi kazan-

politikalardan biriydi. Burada belirtilmesi idinIDstir.gereken nokta, bu türden yerlesmelerde se- i S h

,

1 , " 1..d\ e ir erin ne o cu e

hir ve kir ayriminin yapilmamasidir. Bu ne- i devlet eliyle veya' sivildenl:, ~ehir~er kirsal,uns~rla~ da bünyeleri- '

i

girisimler yoluyla kurulduklarini belirle-

ne dahil ettiler: Sehirlerin civarindaki bag- , rnek, kurulusu ve gelismelerindeki faktör-

lar, ~ahçeler, ziraat al~nlari ve hayvanc,ilik, i lerin incelenmesi ile tespit edilebilecek birbu turden yerlesmelerin sonucunda sehirle- i konudur. Bu faktörlere asagida deginile-re katila~ kirsal unsurlardir. Anadolu~ Tü~k i cek ve bir neticeye varilmaya çalisilacaktir.sehirlerinin en belirgin vasfini da sehirlerin i ..' , , ,ki d ald kl b I I i Kulliyeler insa etme, yol agini Ve ticaretir an i ari u unsur ar o ustunir. i" .. "

.. i gelistirme, guvenligi saglama, madenler ve

Yukarida belirtildigi üzere, Osmanli once- i idare merkezleri kurma, imparatorluktasinde sehirlerin devlet girisimi ile kurul,du- i sehir hayatini gelistirmek üzere basvurulangu; gelismesinde ise devlet müdahale si ile i politikalar arasindaydi. Bunlarin yani sirabirlikte sivilkurumlarin yer aldigi söylene- ! Osmanli devletinin merkeziyetçi yapisi,bilir, Bu tür girisimler sonucunda sehirler- ! Osmanli topraklarindaki sehirlerin gelis-de, fazlaca planlanmaulIs yapilar ortaya! mesinde önemli bir faktör idi,çikti: Avlulu evler çikmaz sokaklar ve do-! .." ' I' .. '.. i Kulliyeler; imaret, medrese, eirm, 1astane,lambaçli yollar, Osmanli oncesi Turk seh- I

. k .. .. h'

b'

b , , ,i~ ' b.. '

d t' , , , , , , i utup ane gi i irin~ri unyesin e op-rinin temel fiziksel karakteristigini olus- , I I h

,I b I.. ..

d"

B' , " 1 ayan, sosya izmet er utun ugu ur. e-turdu. Sehir merkezinde nadiren bir mey- i .. A ' , , A

d b I d c ,

d 'A i desten dukkan ve kervansaray gibi ticarian u unur u. aiui, nie rese ve ticari I, ' ,,' A ' .. "

b,

1 d h'

k,

d Id I i binalar da kulliyeye dahil olmustur, Butunina ar a se rin mer ezin e yer a i ar. i . , ' 'A k b b

,I I I b

"d b

'..

' bu birimler vakifbr tarafindan insa edilmis,nca, u ina arin p an i içim e ir ara- j , ,

"I

'b

" ,I k

"II

'I " : hizmet vermeleri de vakiflar tarafindan

ya getiri mis içimi o an u iye erin insasi, i " " ..'

O li d.. ,

k d kl d , i g erceklestirilmistir. Kulliyeler, yalnizca se-sman onemme a ar gerçe esme i. j ,', A" " ,

, hir mimansini biçimlendirmekle kaIma-i

I, mis, sosyal ve ekonomik hayatin, pgdasi

Sehirlerin Kurulusu ve Gelismelerinde! Avrupa sehirlerindekilerden farkli biçimdeDevlet ve Sivil Unsurlar ! yapilanmasina yol açmistir. Külliyelenii

, i ' O I d i t' in mevcut sehirle-Osmanli D evle ti . Anadolu Balkanlar Or- i insasi, sman i ev e in .., , '" " " k . I' ,tinnesi amacina yone-

ta Dogu ve Kuzey Afrika gibi, eski çaglar- : n orumasi ve ge is , , ' i! I'

k I k k, t')-. PolitibLinn b,lsinc adan beri sehirlesme bakimindan dünyanin i 1 o ara ta ip et i~"i , ' ..

I k d.

I' " b i Edirne Buisa veen yogun bölgelerini kapiaiiuStir. Osmanli ge me te ir. sun u, ,

OS/IIatl/' Sehirleriilde Devici ve Sivil Toplum

rj;

sivil toplum dergisi J (I O), ni»n.hOli"n 2005

Osmanli öncesin-

de sehirlerin dev-

let girisimi ile ku-

ruldugu, gelisme-sinde ise devlet

müdahalesi ile bir-

likte sivil kurumla-

rin yer aldigi söy-lenebilir.

Konya gibi sehirlerin ticari ve ekoiiomikvönden gelismeleri, kliliiveler etr~lfll1d:iplanlanm~stir. Istanbul'un [ethinin ardm-dan kurulan Fatih Külliyesi, sehri gelistir-mc politikasimn en güzel örnegidir (Inal-cik, 1998: 258-260). Ayl11sekilde, sehirle-rin gelismesi de sistemli bir biçimde, Os-manh sultanlan ve devlet adamlan tarafin-

dan insa ettirilen külliyeler sayesmde ger-çeklestirilmistir. Örnegin, Ergene (gÜnü-müzdeki UzunköprÜ, Edirne) sehri II.Murad (1421-1451) tarafindan, köprü, ca-mi, medrese, misafirhane ve çesitli dük-kanlar etrafmda gelismistir. Benzeri biçim-de, Saraybosna sehri, Isa Bey tarafmdan in-sa ettirilen külliye etrafmda olusmus ve gc-

lismistir. Minnet Beytarafindan kurulan

külliye de Tatarpazar-cik sehrinin nüvesiniteskil etmistir. Daha

sonra, bu sehir Bulga-ristan'in önemli bir ti-caret merkezi haline

gelmistir (Sahin, 1985:184; Sahin, 1987: 23-24). Balkanlann fethi-ni müteakip her birsehirde, külliyeninunsurlarini olusturancami, medrese ve dük-kanlar insa edilmis vebu sehirlere Osmanlikarakteri kazandinl-

mistir. Örnegin, Girit'te insa programininbir parçasi olarak cami ile birlikte kütüp-hane ve tekke insa edilmis, sehre Osmanlikarakteri kazandinlmistir (Biennan, 1991:53-75).

Anadolu'da mev-..'

cut sehirlerin

yeniden nüfus-'Iandinlmasi ve

düzenlenmesinde,

her biri birer sivil

hizmet teskilatiolan tekke ve

zaviyeler büyük

roloynadi.

Anadolu'da mevcut sehirlerin yeniden nü-fuslandinlmasi ve düzenleninesinde, herbiri birer sivil hizmet teskilati olan tekke

ve zaviyeler büyük roloynadi. Tekke ve

zaviyeler genellikle, geçis mahallerinde veyerlesilmeyen bölgelerde kuruluyordu. Butekke ve zaviyeler önce köylerin nüvesiniolusturdular. Bu köylerden sartlari müsaitolanlar da zamaniçerisinde sehirlere dö-nüstü. Tekke ve zaviyelerin baslarinda

sivil toplum dergisi

1,,,11/1,,:1cC':\'

bulunan ekrvisJer, özeJlikle Balkanlann

fethinde ve buralara halkin yerlesmesindeönemli roller ovnadilar. Sehirlerdeki sivilve sosval hizm~tleri dest~klevcn vakiflar,. " ,

tekke ve zaviyeleri de destekliyorlardi(Barkan, 1974: 297-386).

Büyük sehirler, imparatorluk çapinda ula-sim ve haberlesmeyi saglayan kervan yol-lan üzerinde kuruldu ve gelisti. Uzun me-safe ticareti ile birlikte sehirler arasi ticaret

de bu kervan yollari üzerinden yapiliyor-du. Örnegin, Mekk~'ye giden kervan yo-lunun, Orta Dogu ve Kuzey Afrika'dakisehirlerin gelismesinde oynadigi rol inkaredilemez. Her yil, Kahire ve Sam'da top-lanarak Mekke'ye ulasan kervanlar, geçti-gi yol üzerindeki sehirlerin ekonomisinekatkida bulunarak, ticaret yoluyla gelis-melerini sagladilar.

Bazi Osmanli sehirlerinin güvenlik ama-ciyla devlet tarafindan kuruldugunu gör-mekteyiz. Güvenlik amaciyla, bazi yenifethedilen kalelerin, özellikle de sinira ya-kin olanlari ni II etrafinda askeri merkezler

kurulmus, bu merkezler yeni fetihlerleiçeride kalinca yerlesim birinileri halinedönüsmüstür. Bunlardan bazilari da askeri:

karakterini devam ettirmistir. Sinir bölge-lerindeki sehirler, örnegin on sekizinciyüzyila kadar Iran baskisi altinda yasavanIrak'taki sehirler, bunun örnegini teskileder. Bu tür sehirlerde, tabii olarak savun-

ma daima ön planda gelmistir. Imparator-lugun Avrupa kesiminde yer alan Belgrad,Osmanlilar tarafindan 1521'de alinmisti veOsmanlilarin batiya yaptigi seferlerde üsolarak önemli bir yere sahipti (Hertz,1979: 149-150).

Osmanlilar, devlet için önem arz eden ve

zenginlik kaynagi olan madenIerin sahip-lenilmesi ve kontrolüne önem verdiler,hatta fetihlerin yönünü degerli madenIerinbulundugu yerlere göre ayarladilar. Sirbis-tan, Makedonya ve Güm~shane'deki gü-müs, Küre'deki bakir, Samakov'daki de-

mir ve Sebinkarahisar' daki sap madenIeri,devletin dikkatini bu bölgelere çekti. Dev-let bu madenIerin isletilmesi için gerekli

3 (I O). nisan-haziran 2005

Osmanli Seliirlerinde Dev/cr veSivil Toplimi

yatirimlari ve düzenlemeleri yapti, netice-de madenIerin etrafindaki yerlesim birim-leri gelisti. Örnegin, Sebinkarahisar fethe-dildiginde bir kale etrafindaki az bir nüfu-sa sahip küçük bir yerlesim birimi idi.Devlet civardaki sap madeni ile ilgilendi vegelismesini tesvik etti. Bu yerlesim birimi,on altinci yüzyilin ortalarinda küçük öl-çekli bir sehir haline geldi ve Karahisar-iSarki Sancagi'nin idare merkezi oldu(Acun, 2001: 161-192).

Son olarak, yukarida da belirtildigi üzere,Osmanli idaresinin merkeziyetçi yapisi,sehirlerin kurulmasi ve gelismesinde bü-yük ölçüde tesirli oldu. Pek çok sehir, ci-varindaki kirsal alani idare etmek üzere

idare merkezi olarak teskilatlandinldi. Busehirler, özellikle de Balkanlardakiler, bas-langiçta sinirlardaki askeri üslerdi. Bunlar,sinirlarin genislemesi ile geri planda kalin-ca idare merkezleri haline dönüstüler. Bu-

ralara, tipik Osmanli sehri kurunilarindanolan earniler, bedestenler, kervansaraylarvs. insa edilerek kisa sürede, Osmanli sehirkarakteri kazandirildi.

Yukaridaki incelemeden, sehirlerin kurul-

masi ve gelismesindeki faktörlerin hepsin-de devletin etkin rol oynadigi, hatta bir ye-rin sehir olarak gelisip gelismemesindedevletin ihtiyaçlari ve takip ettigi politika-larin çok büyük tesiri oldugu görÜlmekte-dir. Diger bir ifadeyle, TÜrklerin Anado-lu'ya yerlesmesi sÜrecinde baslayan bu mÜ-dahale, Osmanli döneminde de devam et-mistir. Karsilastirma yapilacak olursa, bu-gÜn dÜnyamn en bÜyÜk sehirleri arasindabulunan Avrupa' daki sehirler, on besincive on altinci yüzyillarda kÜçÜk birer yerle-sim birimi iken ticaretin etkisiyle bÜyÜ-

müs, büyümelerindeki en etkin [ektör isedevlet degil, ticaret olmustur. Osm:inli se-hirlerinde ise tam:imiyla devlet eliyle ger-çeklestirilen bir gelisme söz konusudur.Yukarida, kÜlliyelerin kurulmasinch bah-sedilen sahislarin Üst chizey devlet gÖrevIi-si olmalari da, devletin do1:iyli liiiid:ih:ilt"Slolank kabul edilebilir.

CI'''I coplum cjcrz",

Sehirlerin Yönetiminde, Fiziki Yapila-rinda Devlet ve Sivil Unsurlarin Tesiri

Yukarida bahsedilen üç farkli arka plana sa-hip sehirlerin Osmanli dÜzeni etrafindatoplanmasi, Osmanli idaresi için büyük birmeydan okuma teskil ediyordu. Bu sebep-le mimari özellikten toplumsal uzlasmayakadar sehirleri ilgilendiren pek çok konu-da, devletin tesiri bÜyÜk oldu. Bunu, enbelirgin haliyle devletin sehirleri yönetme-sinde görüyoruz. Devlet, sehirleri iki sekil-de bÜnyesine dahil etti:Timar sistemi yoluyladogrudan eyalet idare-sine dahil etmek, Sal-yane veya hÜkumetsistemi yoluyla Os-manli öncesi mahamelitlerin elinde birak-mak. Ilki, Balkanlar veDogu bölgesi hariçAnadolu ve Suriye'de,ikincisi ise Orta Doguve Kuzey Afrika'da uy-gulandi. Timar siste-minde devletin ekono-

mik kaynaklari ve maham idareyi kontroletme iktidari en Üst dÜzeyde idi. Salyane vehÜkumet sisteminde ise bu iktidar maham

elitlerle paylasiliyordL:! Devlet bölgedekisehirlere bir vali, bir kaçh, bir defterdar ati-

yor ve gÜvenligi saglamak amaciyla da biraskeri garnizon gönderiyordil. çogu za-man, Osmanli öncesi sahislar ve gruplJr.kÜçük ve orta bÜyÜklükteki sehirlerin yö-netilmesinde etkili oldular, [ikat bunlar

büyük sehirlerin yönetiminde etkili degil-lerdi. Bu da küçük ve orta bÜyÜklüktekisehirlerin gelismesine ve uzun dönemdeotonom hale gelmesine yol açti. Osmanlidevletinin ve politikalarinin temel prensip-lerine muhalif olmadigi sÜrece, devlet oto-nomiye müsaade etti. Sivil unsurlarin gelis-mesine mÜsait bir ortamda, sehir idaresi ve

hayati da gelisme firsati buldu.

OSi11:1nlisehirleri incrkez ve verleslln bi-rIiiderIniii yer :ildlgl iki kISll11d:1l1olusur.f'vkrkezde ekonoiiiik, diiii ve biltÜre! fi

Bir yerin sehir

olarak gelisipge-

lismemesindedev-

letin ihtiyaçlarive

takip ettigi politi-

kalarin çok büyük

tesiri oldugu gö-rülmektedir.

J (I O). n".,n-h""," 2005

1',11/1,<1 A (;lI."

al'

tl . , pildig i binalar ver alir. Devlet L.

kif, en sade açiklamasiyla, bir mülkÜniye erin p , ,.. d D 1

b.

1 . "\.TU"

ksek bi'r konumda bulunan! halk hizmetine bagislanmasi ir. evetina ari ise) . 1 . . .. "

kalede veya irinak kenarinda bulunur. .os- isek:örü~~n ~aninda. sivil sektoru ve ma-manli mimarisinde devlet binalari, hiçbir i halli inisiyatifi teskil eden vakiflar, .os-zaman sehrin cografi merkezinde yer al- Imanli Imparatorlugu'nda gelisme firsatimazdi. Sehrin merkezi bedesten, kervan- i bulmustur. Sosyal devlet anlayisinin he-saray ve her tür ticaretin yapildigi dükkan- i nüz gelismedigi modemite öncesi d~-lardan olusuyordu. Diger bir ifadeyle, seh- !nemde, halka götürülmesi gereken, egi-rin merkezi ticari binalar etrafinda düzen- i tim ve saglik hizmetleri ile beledi ve sos-ilenmisti. Dini bina, yani cami, ticari bina'- i yal hizmetlerin tamami vakiflar yoluyla

larin yaninda yer alirdi, fakat sehrin mer- iyürütülmüstür. .o kadar ki sosyal hizmet-kezi, cami esas alinarak düzenlenmemisti. ller bütünü olarak tanimladigimiz külliye-Merkezdeki binalar vakiflar yoluyla kurul- ! lerin kurulusundan, göçmen kuslarin suinustu. Dolayisiyla, vakiflar sehrin ekono- ; içmelerine kadar pek çok ihtiyaç, sahislarmik faaliyetleri ile dogrudan ilgiliydi. Fizi- ! tarafindan kurulan vakiflar yoluyla teminki yapi, büyÜk sehirlerde bedesteni, küçük i edilmistir. Sahislar, hiçük ve orta büyük-sehirlerde pazarlari merkeze alacak sekilde Ilükteki vakiflarda tamamiyla maham hal-düzenlenmisti. Her biri ayri bir sanat dali- i ka mensup kisilerdir. Büyük vakiflarda isena ayrilmisNan dükkanlar ayri ayri sokak- i maham halk arasindan ileri gelenler, var-larda yer aliyor, bu sokaklar da, en basinda Ilikli kisiler yer almakla birlikte, üst düzeybedesten veya pazarin bulundugu Uzun i devlet temsilcileri de mevcuttur. Devleti

çarsi denilen caddeye açiliyordu. Dükkan- i temsilcileri ve halkin girisimiyle kurulanlarin arka planinda ise sehirdeki zanaatlari ivakiflar sayesinde, .osmanli sehirleri ade-besleyen endüstriler yer aliyordu (Ergenç, ! ta bir vakif cenneti haline gelmistir.

1980: 106-107). i Egitim ve saglik hizmetleri, genellikle kül-Saglik ve egitim hizmetleri ile kültürel, ! liyeler dahilinde bazen de bagimsiz olarak,

sosyal ve dini hizmetler, daha önce de be- i fakat yine vakiflar yoluyla kurulan kurum-lirtildigi üzere, sehrin merkezinde yer alan! lar araciligiylahalka sunulmustur. Sehre sukülliyeler ."~sitasiylayürütülü~.ordu. :u-

I

" getirilmesi, kanalizasyon, fakirler ve ihtiya-karida deginilen ve .osmanli Turk sehirle- cl olanlarin bakimi, binalarin onarimi gibi

rinin mimarisinin ve sosyal hayatinin bi- ! hizmetler de yine sahislar tarafindan kuru-çimlenmesinde önemli yeri oldugu vurgu- lan vakiflar vasitasiyla gerçeklestirilmistir.lanan külliyeler, bir sosyal hizmetler bü- Denilebilir ki sosya:ldevlet anlayisinin ge-tünlügü teskil etmekte ve vakiflar yoluyla lismesiyle birlikte bugün devletin vazifesibu hi~metleri yerine getirmekt~dir. Fakir-

L

i ~a~ul ed~len ve d~vle~. tai:ifindan yerin~. ge-lere yiyecek dagitan mutfaklar (imaret), ca- tirilen hizmetlerin tumu .osmanli done-

miler, egitim birinileri (medrese), ha~tane-i

minde, on dokuzuncu yüzyila kadar vakif-ler, yolcul~.ri~ ge~e k~naklayacagi misafir- lar yoluyla yürütülmekteydi. Bu yüzyilda,haneler ~ulliyenin ~inala.ri arasi~d~. ~er batili düsünce ve kurumlarin tesiriyle sos-alir. B.~binalar~a verilen hizmetleri YU~t- yal devlet anlayisi gelismeye basladi ve yüz-rnek uzere gelir ~~gla:nak amaciyla, yine yilin ortalarina dogru ilk olarak Istanbul'davakiflar yoluyla dukkanlar, kapali çarsilar kurulan ve sonralari yaygin hale gelen bele-(~edesten), kervans~ra'y' h~n, h~i:i~~' ~e- . diye teskilati vasitasiyla halka hizmetler su-gimien, boyahane gibi ?e~ir ge~rici unit~-

!

nulmaya baslandi. Vakiflar da varliklariniler de kurulmustur. Belirtilen binalarin tu- devam ettirdiler, fakat verdikleri hizmetle-mü külliyeyi olusturur. i

L

rin çogu, özellikle egitim ve saglik hizmet-

Külliyelerin planli biçimde insasi, vakif i leri devlet eliyle, bati modelinde açilan ku-sitemi içerisinde gerçeklestirilmistir. Va- ! rumIarda yürütülmeye baslandi.

,;v;1 toplum derih; 3 (I O). ninn-haz;ran 2005

~-~<. .~-

Osiiian/i SehirlerindeDevlet veSivil Toplulii

Osmanli se?irle~~in i~inci kis~ni olus- imetre iken, en dar yolun genisligi 7.6 ffiet-turan yerlesim birimleri, merkezin etrafin-

!

re olai:ak be~rlenmistir: 1848'de çikaril~nda yer almakta ve mahallelerden olusmak- 1.Ebniye Nizamnamesi ve 1856 tarihli ls-tadir. Burasi sehir halkinin oturdugii ki- i timlak Nizamnarnesi, Istanbul ve müte-simdir. Sehir merkezine yakin mahalleler- ! akiben diger Osmanli sehirlerinin fizikide ise zengin kisiler yerlesmistir. iyapilarinin, Avrupa'daki örnekleri etrafin-

Islam sehirlerinin, dolayisiyla da Osmanli"

da yeniden yapilandirilmasini temsil eder:

sehirlerinin özelligi olan dar yollar, çikmaz Sokaklarin izgara seklinde düzenlenmesi,

s?~akla~, sehirlilerin özel yasamlariyla ilgi-I

yollarin genislet~l~esi, e:l~rin ara,sokakla-

lidir. Birden, faz~a etnik grubun yasadigi! ra açilmasi: sehir ,idaresini~ ~eniden dü-Osmanli sehirlerinde, farkli etnik gruplar

I

zenlenmesiv~ sehirlere yeni hizmetler su-ayri mahallelerde yasamayi tercih etmistir. nulmasi, yeniden ya-Karisik mahalleler az rastlanan durumdur. pilandirma girisimle- '

Sosyal hayat ve yerlesim olarak mahalleler, rinin birer ?arçasidir. Modernlesmesehirde temel birimi olustunnaktadir. Ge- Modern sehir kavrami ,

nelde her bir mahalle, ayni aile baglarina, ve ,i::inzir:iat'n: ideal- programinin birortak etnik, dilli özelliklere sallip olan sa-I leri, oncelikle Istanbul parçasi olarak bü-hi la da dan Im k di S hi d ! ve Bursa' da Uygu la-

s r n mey a ge e te r. ,e r e " k kU " k ' ,

devlet mU

dahal'

d k-'

I h ! maya konulmu s sonra yu, uçu istisna-u esin en uza , sivi ayatin! ' -'

gerçeklestigi kesim, yerlesim birimlerinin

I

' d~ d~g~rsehirlere ge- SiZ her sehre saatoldugii bu kesimdir. Halk burayi, müm- çilmistir. k I I

'

k I Ik OO

Id k d, '

h'

kU

l '. .'i KI

'

k u e eri, is a arun o ~giinca - ~n i i :iyaç ve u turu! asi Osmanli döne- .. A

çerçevesinde biçimlendirerek yasamini i minde birbirinden ay- ve hukumet ko-sürdürmüstür. ; ri Parçalardan olu san ki

' d' ld'

i ' na ari insa e i i.! sehir modelini, birbi-,

Modernlesme Döneminde Devlet ve i rine bagli bütüncül yapiya kavusturma, an-Sivil Unsurlar ! cak uzun vadede gerçeklesebildi. Anadolui .

O d k"

Id O I D Iii' ve Balkanlar' daki sehirler valileri tarafin-

n o uzuncu yuzyi a sman i ev e- ! d h i ".:' ,ti'nin bati tesirinde modernlesme sürecine i an azir anan çesitli motlernlestirme

girmesiyle birlikte, Osmanli sehirlerinin i programlari ile dönüsüme ugradilar. Sehirkurumlari, fiziki yapilari ve hayat tarzlari i alaninin yeniden düzenlenmesi, caddele-büyük bir degisme dönemine girmistir. Bu i rin genisletilmesi, yeni sokaklarin açilmasi,süreçte, önceki dönemlerde, vakiflar yo- i sehir merkezini yerlesim bölgesine bagla-

luyla yürütülen faaliyet ve hizmetler bü- iyan yollarin yapilmasi, sehirler arasindayük ölçüde devlet tarafindan üstlenilmistir. i yollarin insasi ve tranivay yollari, sehirleriGelenekselOsmanli sehirlerinin modern i modernlestirme planinda devletin hedefle-sehir planlari cizgisinde yeniden düzenlen- i ri

'

iii

'

teski'l etti

'E k

,h

, ,,'

, , ' , ' ; . S i se ir yapisi uzerine ye-mesi, Tanzimat (1839) ile baslar. Tanzi-; 'd" 1 1

"d

'l

' ..I'1 b

,L

'k d 1 h

,1

'ri

'k

A" i ni uzen erne erin insa e i mesi guç 0-mat a ir i te evet, se ir erin izi i go- i ' . "00 00 00

" "__1 " ' 1'"

k 1 k i makla birlikte, buyuk olçude basarili darunUIllierini ve is eyisini anun ar çi ara- ; ,

k d 1'Ti t' ' , , " B 1 i olundu. Modernlesme Pro granunin bir

ra eo' S irme isine girisir. u amaç a, i1839 yilinda hazirlanan belge (Gülhane i parçasi olarak büyük, küçük istisnasiz herHatti Hümayunu) önemlidir, Istanbul'un i sehre saat kuleleri, kislalar ve hükumet ko-çikmaz sokaklarini, dar yollarini düzenle- i naklari insa edildi.me k, yollari ve limanlari genisletrnek bel- i Sehirlerin fiziki yapilarina ve idarelerine

genin gereklerindendiL Ancak, bu belge o i yönelik olarak yapilan dÜzenlemeler, Orta

kadar ütopik kalmistir ki Istanbul'da en : Dogu ve Kuzey Afrika'daki sehi~ierdegenis cadde olan Divanyolu'nun genisligi 6 i önemli degismeler meydana gerirdI. Bu

sivil (oplum dergisi 3 (I O), nisan-h3Ii"n 2005

F"IIiIe ACUN

degismelerin basinda, mahalli halkin yö- i mallarinin tesirine girdi ve Anadolu sehir-netime katilimi ve mahalli sahislarin idare- !leri Avrupa pazarlarina ham madde sagla-ci (vali) olmalan veya merkezden gönderi- i yan merkezler haline geldi. Bu degisiminlen valilerin mahalli halk ile güçlü baglar i en önemli sonucu, sehirlerde mamul esyakurmasi gelmektedir. Misir valisi Mehmed !üretiminin azalmasi, ham madde üretimi-Ali Pasa bunun en iyi bilinen örnegidir. i nin artmasiydi. Imparatorlugun kaynakla-Bu türden sahislarin çogalmasi ve devlete! rinin Avrupa pazarlarina açilmasinin neti-degisen derecelerdeki sadakatleri, anilan! cesinde, Anadolu sehirleri uzmanlastiklaribölgelerde, idare ve sadakat bakimindan! üretim faaliyetlerini kaybettiler. Hamimparatorluga farkli ölçülerde bagli bir di- imaddelerin toplandigi ve Avrupa'ya dagi-zi sehrin yaratilmasina, on dokuzuncu i tildigi merkezler haline geldiler. Bu yeniyüzyilin sonuna dogru da bu sehirlerin imodel, Iç Anadolu'daki sehirlerin çökme-otonomilerini kazanmalarina vesile oldu. i sine yol açarken, kiyi bölgelerdeki Izmir,

A d I h.

I.

d I d.

1 . iMersin Trabzon gibi sehirlerin Yükselme-na o u se ir erin e yapisa egisme er ise . '

Avrupa kapitalizminin nüfuzuna paralel i sine.sebep oldu. Ki~i sehirl.eri, iç bölgeler-bir seyir takip etti. Bundan önce, on altin- i deki ham maddelerin ?emir yollari vasi;a-ci yüzyilda Avrupa'da meydana gelen de- i ~iylatop!a~digi ve deniz !?luyla Avrupa y'a

gis~1eler, Anadolu s~hirlerinin gelisme le- iihraç edildigi noktalar. haline geldi. Bu turrini simrlamisti.. Yemlesme planlari netice- i ulasim l~t~nbul, Selam.k, ~e~rut ve Isken-

sinde, Osmanli Imparatorlugu Avrupa te- iderun. gibi liman. sehirlerii~in olusmasimsirine daha da açik hale geldi. On doku- i gerekli kildi. ~emz ve dei:myolu ulasimi~zuncu yüzyilda Avrupa endüstrilesmisti ve i iç ~esimle:deki ~nkara: Sivas, Tokat gibi

kendine yeni pazarlar ariyordu. Özellikle isehirlerin adeta çokmesine yol açti.1839'da yapilan Osmanli-Ingiliz Ticaret i Avrupa ve dünya ticare.t modelindeki de-Anlasmasi'ndan sonra Osmanli Imparator- i gismeler, Osmanli bünyesindeki sehirlerilugu Avrupa mallari için açik pazar haline ibüyük ölçüde etkiledi. On dokuzuncu ve

gel~i ('!'e.keli, 1973:.. 25?-258). AnadoluI

I yirminci yüzyilin baslari, Osmanli devleti-sehirlenmn çogunda metim yapisi, Avrupa nin çöküsüne ve bir dizi bagimsiz devletin

~ ~ ~ KITAP

i990'1iyillardansonra dünyayeni bir kriz dönemine girdi.Ancak bu dönem eskisin-

den çok farkli. Dünya üzerinde dini ve etnik çatismalann olmadigi cografyalann sayisi

çok az. Dui\vayi kaosa, anlamsizliga ve belirsizlige sürükleyen bu kriz, modem hayatin

insanligavaat ettiklerininne kadargerçekçioldugunugösterdi. AliBulaçModernU/us

Devlet adli kitabinda sorunun temelinde kendini tüketen modemligin ve bunun tar-

ihsel bir kategorisi olan ulus devletin yattigini vurguluyor. Modem U/us Devlet

fenomeninin iki ana sorunla yüz yüze geldigini belirten yazar, bu iki soruna

modemligin verdigi cevapiann tatminkar olmaktan uzak göründügünü söylüyor.

Yazar Islam'in muhtemel bütün seçenekler içinde en güçlü seçenek oldugunu belir-tiyor ve soruyor. "Islam'i modem zamanlann diEn't.tercüme eden Islami akimlar ve

islamcilar açisindan da bir sorun var. Acaba bu sözünü ettigimiz akimlar ve sözcüler,

hangi ölçülerde modemitenin içine sindigi verili dünyadan 'farkli bir dünya' tasarliyo.rlar?" Modem ulus devleti

merkezine alan kitap diger yandan, Islam-siyaset-iktidar iliskisi,ümmet, ulusçuluk, siviltoplum, Medine Vesikasi,

hilafet, millet, demokrasi, laiklik,kültür, ulus, kamusal hayat gibi konulan da ele aliyor.

Modern Ulus Devlet

AliBu/aç

Iz Yay.(1998).272 s.

ISBN:975-355-117-7

sivil toplum dergisi 3 (I O), nisan-haziran 2005

Osl/inl/li Sehir/eril/de Devici ve Sivil Toplu",

kurulmasina sahit oldu. Göç, hareketlilik

ve nüfus kaybi sehirlerin yapilarini büyükölçüde degistirdi. Sehirlerdeki sivil unsur-

lar, yani halk, yeni ve tek etnisiteye men-sup ulus yaratacak sekilde yeniden biçim-

lendi ve kurulan ulus devletlerinin bünye-lerinde yerlerini aldi.

Sonuç

Osmanli Devleti'nin fetih politikasina yö-nelmesi, fetihler neticesinde imparatorlugakatilan topraklardaki düzenlernelerin dedevlet tarafindan belirlenmesi ile netice-

lendi. Bu baglamda sehirlerin kurulusu veidaresi, devlet eliyle gerçeklestirildi. Ana-dolu ve Balkanlardaki sehirler devlet eliylekurulup gelistirilirken, sehir halkina sosyalhizmetlerin sunulmasi vakiflara, yani sivilinisiyatife birakildi. Orta Dogu ve KuzeyAfrika' daki sehirlerde ise sivil inisiyatif,devletin müdahalesinden uzakta, hem ida-ri açidan hem sosyal hizmet yönünden nis-peten daha gelismis durumdaydi. Bu du-rum on dokuzuncu yüzyila kadar böyledevam etti. Bu yüzyilda gerçeklesen re-form hareketleri ile birlikte devlet, eskiden

vakiflarin alanina giren hizmet sahalarina elatinca, sivil inisiyatifin alani giderek daral-di. Devletin degisen fonksiyonundan enfazla Balkanlar ve Anadolu sehirleri etki-

lendiler. Denilebilir ki sehirlerin fiziki ya-pisi, yönetimleri, sosyal hayati söz konusuoldugunda, klasik dönemde sivil inisiyatifdaha güçlü iken, on dokuzuncu yüzyildanitibaren devlet güçlü hale gelmeye basladi.

Batili kurumlarinin yani sira, bati kapita-lizminin Osmanli ülkesine nüfuzunun

bunda payi büyüktür. Diger yandan, ani-lan dönemde, devlet müdahalesinden ol-

dukça uzak konumda olan Orta Dogu veKuzey Afrika' daki sehirler, modernles-meyle birlikte bu müdahaleden daha da

uzaklasarak Osmanli'dan ayrilmadan önce,adeta otonom hale geldiler.

Osmanli sehirlerinde devlet ve sivil inisi-

yatif çekismesinin ne ölçüde ve hangi sa-halarda yasandigi arastirilmaya muhtaç birkonudur. Osmanli sehirlerinin sayica çokolmalarinin yani sira, her birinin tarihi ar-ka planlarinin farkliligi, gelismelerinde ta-kip ettikleri çizgilerin benzersizligi, onlarakendilerine has nitelikler kazandirirken,

ortak taraflarinin kesfedilmesi isini de güç-lestirmistir. Sehirler üzerine yapilacak mo-nografiler ve daha sonra bunlarin toplu de-gerlendirilmesi ile devlet-sivil çekismesi-nin yani sira, günümüzde seJ-.irlerde yasa-nilan pek çok sorunlara çözümler bulunu-lacagi bir gerçektir.

Kaynakça:

Anin, F. (1999). Ottonun administrative priorities: Two ease studies of Karahisar-i ~arki (Sebinkarahisar) ,ind Gi-resun. Archiiviim Oiiomaiiiciiin,17, pp. 217.

Anin, F. (2001). Anadolu sehirlerinin gelismesinde devletin rolÜ: Karahisar örnegi. Bel/cim, 65 (242), 1lil-192.

Baykara, T. (2000). "-Osmanli Devleti Sehirli bir Devlet midir? ,Osmailli, cilt 5, s. 530.

Barkan, Ö. (1974). Osmanli Imparatorlugu'nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak vakiflar ve temlikier: i. is-tila devrinin kolonizatör TÜrk dervisleri ve zaviyeler. Vakijlar De(~isi, 2, 279-381i.

Bierman,i. A. (1991).The OttomanIsationof crete. In TheOltomallciiy aiid iis parts, iirban -'IYllCllireaiid socialo/'l/er(Ed. [rene A. Bicnnan, Rifat A. Abou El-Hac, & Doiiald Preziosi). New York.

Brown, K. (1986). The uses ofa eoneept: 'The Muslim eity'. [n lvIidd/eEasleni Ciiies iii Comparaiive ['erspeaii'e,Fran-co-British Symposium (1984, 10-14 May, Ed. Kenneth Brown, Michi:lc Jale, Peter Suluglen, & Sami Zub"id",London).

..f ., .

k'

k.i

. '1".,. ,. c' / 'ElelllGiiiikTI!

Ergenç, O. (1980). Osmanh sehirlerinde eSl1" örgtitlerinin hzi .1 y"piya et. i en. iir"iy" 11111,,(Isy" 1'( i -riM (107/, Jno) (Ed. Osinai} Oky"r. VL'HCliii [""kik) içil1dc. AI1k:ir,!

HWOlslii, K. (i ()9c\). Turkcv. 111ls/iiiiii( 111'1'1111(iii(.', /li.'liiri,.,i/rCl'II'II',Illi/ /,ci'.'/,,,(iii'''.'(Ed. ,'vLis;isli i H,lll1cib, Turu Miu-

rj, 'Kcgal1 I',"il). LuIHI"" 'l11d New York.

~,

si'"i (oplum dergi" ) (I O), nisan.hozi"n 2005