OSMANLI İDARESİNDE TUZLA SANCAĞI’NIN SOSYAL, İKTİSADİ VE ASKERİ VAZİYETİ HAKKINDA BAZI BİLGİLER

Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)

Haziran 2014 June 2014

Yıl 7, Sayı XVIII, ss. 269-283. Year 7, Issue XVIII, pp. 269-283.

DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh542

OSMANLI İDARESİNDE TUZLA SANCAĞI’NIN SOSYAL, İKTİSADİ

VE ASKERİ VAZİYETİ HAKKINDA BAZI BİLGİLER

Ahmet YÜKSEL

Zafer KARADEMİR

Özet

Bu çalışma arşiv vesikaları ışığında Osmanlı Balkanlarının askeri ve iktisadi

açıdan önemi büyük kazalarından olan Tuzla’nın yeni ve yakınçağdaki tarihine ilişkin

bazı yeni bilgiler sunmak gayesindedir. İmparatorluğun Avrupa topraklarındaki sağlam

yerine dair Sancak ile ilgili elde edilen veriler, bölgenin bilinen değerine bir kez daha

katkı sağlamıştır. Çalışmanın ana gövdesi Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden elde edilen

orijinal kaynaklar üzerinde yükselmekle birlikte konu ile alakalı ikincil kaynaklardan da

yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Tuzla, Ekonomi, Askeri Yapı

Some Information about the Social, Economic and Military Conditions of

Tuzla Sanjak in the Ottoman Administration

Abstract

This study has the aim to provide some new information in the light of the

archive documentaries about the history of Tuzla which was one of the big and

important districts of the Ottoman Balkans in terms of military and economic in the new

and near age. The data about with the strong place of the sanjak in the European lands

of the Empire has provided some contribution to the well-known value of the region.

Even though the main body of the study arises from the original sources obtained from

the Prime Ministry’s Ottoman Archive, the seconder sources about the subject was used.

Key Words: Ottoman, Tuzla, Economic, Military Structure

Yrd. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

Yrd. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

Ahmet Yüksel / Zafer Karademir

[270]

Fetih, İdarî Taksimat ve Yönetim

Yerel dilde Gorjna ve Doljna şeklinde ifade edilen1 Tuzla, Osmanlı

idaresinde Bosna vilayetine bağlı bir yerleşim birimiydi. Bosna’nın fethi

Belgrad’ın zaptından (1521) ve bilhassa Mohaç Meydan Savaşı’ndan (1526)

sonra tamamlandı. Uzun bir süre sancak beyliği halinde idare edilen Bosna,

1583 tarihinde eyalete çevrildi. Bosna Eyaleti başlangıçta Bosna-Saray, Hersek

Livası, İzvornik, Zacsna (Zacone), Rahoviçe ve Kilis’ten ibaretken 1611 yılında

Kerka da eklenerek sekiz sancağa çıkarıldı. 19.yüzyıl başlarında ise Bosna

Eyaleti; Bosna-Saray, Travnik, İzvornik, Banjaluka/Banaluka, Hersek, Bihke ve

Yenipazar olmak üzere yedi sancaktan ibaretti.2

1 Gorjna, Yukarı Tuzla, Doljna: Aşağı Tuzla olarak ifade edilmektedir. Bkz. Hamid Algar, “The

Hamzeviye: A Deviant Movement In Bosnian Sufism”, Islamic Studies, Vol.36, No. 2/3, Special Issue: Islam In The Balkans (Summer/Autumn 1997), p.247.

2 Ahmet Cevat Eren, Mahmud II Zamanında Bosna-Hersek, İstanbul 1965, s.17-18.

Osmanlı İdaresinde Tuzla Sancağı’nın Sosyal, İktisadi ve Askeri Vaziyeti

[271]

Tuzla 1460 yılında Osmanlı hâkimiyetine girdi. Kanuni devrinden

itibaren de tamamıyla bir Türk şehri haline gelmeye başladı ve nihayet İzvornik

Sancağı’nın merkezi olarak teşkilatlandırıldı.3 İzvornik Sancağı 1522 yılında

Kanuni Sultan Süleyman tarafından yayınlanan kanunnamede “Kazaha-yı

Vilayet-i Rumili” içerisinde Kaza-i Serâbriniçe’ye bağlı bir sancak olarak

teşkilatlandırılmıştı.4 İzvornik Livası 167 numaralı ve 937/1530 tarihli Tahrir

Defteri’ne göre kadılık merkezi olan bir yerdi.5 Liva, Osmanlı idaresinin son

yıllarında on kazadan müteşekkildi.6 Mayıs 1865'te, Topal Osman Paşa'nın

Bosna valiliği sırasında yeni bir idarî düzenlemeye konu oldu. Yeni teşkilât;

vilâyet, kaza, cemaat, yafta ve köyler şeklinde bir idari taksimat getiriyordu.

1866'da vilâyet olarak adlandırılan Bosna o yıllarda Saray-Bosna (7 kaza),

İzvornik (Tuzla, 9 kaza), Banaluka (4 kaza), Bihke (Bihaç, 8 kaza), Travnik (5

kaza), Hersek (Mostar, 11 kaza), Yenipazar (Seniçe, 10 kaza) şeklinde yedi

sancağa ayrılmıştı; bunların ikisi mutasarrıflık, beşi kaymakamlık olarak idare

edilmekteydi.7

Tuzla, coğrafî pozisyonu itibariyle de Sava mıntıkasını içine alan araziye

verilen ad olup İzvornik civarındaki Teoçak da bu mıntıkaya dâhildi.8

Tuzla, kaptanlık biçiminde idare edilmekteydi. Osmanlıların Tuzla da

dâhil olmak üzere “Kıla-i Hakaniye Kaptanlıkları” adını verdikleri kaptanlar

Bosna’ya hâkim bir durumdaydılar. Bunlar adeta Avrupa’daki feodal beyler gibi

soy ve sopa dayanan bir asilzade sınıfını teşkil ediyorlardı. II. Mahmud

zamanında Bosna kaptanlıklarının sayısı 39’u bulmaktaydı. Her kaptanlık

muayyen bir araziye sahipti. Bir kazada iki veya üç kaptan bulunabilirdi.

Kaptanlıkların başlarında bulunanlara reis manasına gelen “Kaptan” deniyordu.

Onlar aynı zamanda bulundukları bölgenin askerî kumandanıydılar.9

3 http://www.visitsarajevo.biz/maps-guides/beyond-sarajevo/tuzla. 4 Enver Çakar, “Kanuni Sultan Süleyman Kanun-Nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı

İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.12, S.1, Elazığ 2002, s.270.

5 91, 164, MAD 540 ve 173 Numaralı Hersek, Bosna ve İzvornik Livaları İcmal Tahrir Defterleri (926-939/1520-1533), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Defter-i Hâkanî Dizisi: X, Dizin, Ankara 2006, s.3.

6 J. Krcsmarık, “Bosna- Hersek”, MEB.İA., İstanbul 1979, s.725. 7 Feridun Emecen, “Bosna Eyaleti”, DİA, VI, İstanbul 1992, s.296. 8 Krcsmarık, “Bosna- Hersek”, s.731. 9 Eren, Mahmud II Zamanında Bosna-Hersek, s.24-25.

http://www.visitsarajevo.biz/maps-guides/beyond-sarajevo/tuzla


[272]

Askerî Önemi

Tuzla klasik dönem Osmanlı askeri harekâtlarının gerek hazırlık

aşamasında gerekse çarpışmalar döneminde önemli bir asker ve levazım tedarik

merkeziydi. Sefer için Bosna’dan talep edilen askerlerin önemli bir kısmı

Tuzla’dan temin ediliyor ve Tuzlalı komutanlarca sevk ve idare ediliyorlardı.10

Özellikle Tuzlalı kaptanlar önemli askerî görevlerde bulunuyorlardı.11

Üstelik

Tuzla kaptanları kimi zaman merkezî hükümetin birer istihbarat elemanı olarak

da faaliyet göstermişlerdi.12

Buna rağmen Tuzla kaptanları da yasadışı

eylemlere karışmışlardı. Etraflarındaki mukataalara müdahaleleri ve bunun

önüne geçme gayreti merkezî idareyi bir hayli uğraştırmıştı.13

Askerî önemine binaen Tuzla Kalesi mühim bir merkez konumundaydı.

Kalenin muhkem bir şekilde ayakta kalmasını sağlama çabaları bunun açık bir

kanıtıdır. Nitekim görevlilerden kalenin tamire muhtaç mahallerinin sürekli

keşfedilmesi14

ve süratle yenilenmesi15

istenmişti. Ayrıca kalenin hendek

duvarları ve diğer mahallerinin tamir ve yenilenmelerinin masraflarına16

ait

birçok yazışma mevcuttur.

Bunun yanında Osmanlı donanması için gerekli olan gemilerin yapımında

üstlendiği rol de Tuzla’nın askerî önemini artırmaktaydı. Şöyle ki bölgeden

gemi üretiminde gerekli malzeme ve işgücünü temin ediyor, dolayısıyla

Osmanlı denizciliğinin gelişimine doğrudan katkı sağlıyordu. 1572 tarihli bir

hükümden açıkça anlaşıldığı üzere Tuzla’da gemi yapılıyordu ve üstelik bu iş

tamamen bölgenin öz kaynaklarıyla gerçekleşiyordu. Ayrıca gemi inşasında ana

malzeme olan kerestenin yanında üretici personel statüsündeki neccar ve

kalafatçılar da bölgeden temin ediliyordu.17

Özi üzerine yapılan seferler için

10 BOA, C.AS, 553/23194; 6 Şevval 1185/12 Ocak 1772. 11 Tuzlalı kaptanların çeşitli askeri görevleri için bkz. BOA, C.AS, 886/38082, 29 Şevval 1187; 13

Ocak 1774; BOA, C.AS, 1188/53054, 23 Cemaziyülevvel 1187/12 Ağustos 1773. 12 BOA, Hatt-ı Hümâyûn, 1134/45182/F; 5 Cemaziyelaher 1243/24 Aralık 1827. 13 BOA, C.AS, 850/36373, 27 Receb 1190/11 Eylül 1776; BOA, C.ML, 551/22675, 18

Cemaziyülevvel 1195/12 Mayıs 1781. 14 BOA, C.AS, 641/27005; 29 Cemeziyelaher 1177/4 Ocak 1764. 15 BOA, C.AS, 1097/48458; 19 Cemaziyelaher 1134/6 Nisan 1722. 16 BOA, C.AS, 1129/50139; 11 Safer 1176; 1 Eylül 1762; C.AS, 1050/46141; 16 Muharrem 1180;

24 Haziran 1776; C.AS, 834/35571; 3 Receb 1181; 25 Kasım 1767. 17

12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, IV, Ankara 1996, s.266.


[273]

hemen her sene Tuzla’da şaykalar (altı düz yayvan gemi) yapılmakta ve

gerekirse bunlar orada mühimmat ile teçhiz edilmekteydi.18

Tuzla’daki farklı etnik unsurlar da zaman zaman seferlere iştirak

ederlerdi. Knezler ve Peremkurlar19

o unsurlardan bazılarıydı ve ümera yanında

savaşlara katılırlardı.20

Tuzla, Bosna merkezinin savunulmasında önemli bir

yere sahipti ve Tuzla beyi ile ona bağlı sipahiler asayişin temininde vazgeçilmez

öğelerdi.21

Bu gruplar sadece askerî görevlerde istihdam edilmezler,

gerektiğinde maden çıkarma ve işlemede de kendilerinin fiziki gücünden

yararlanılırdı.22

Merkezî hükümet ile Tuzla yöneticileri arasında kimi zaman

yaşanan gerginliğin başlıca sebebi ise askerî malzeme veya personel sağlama

taleplerinin yerine getirilememesi olmuştu. Tuzla yöneticilerinin azil veya

cezalandırılması çok defa bu sebepten kaynaklanmıştı.23

Tuzla’nın askerî ve stratejik önemi kasabada ve özellikle Tuzla

palankasında24

çok sayıda askerin konuşlandırılmasını gerekli kılmıştı.25

Tuzla

kasabasındaki müstahfız askerlerin mevacipleri kazada bulunan Tuz mukataası

akçesinden karşılanırdı. Karşılanamadığı veya askerlerin kanundışı eylemlerinin

görüldüğü zamanlarda hükümet merkezi ile sürtüşmeler yaşandığı olurdu.26

Bu

sürtüşmelerden en büyüğü Tuzla mukataasının malikâne şeklinde tevcih

olunmasından kaynaklanmıştı. Nitekim Tuzla kalesi ve Braçko palankasının

ağalarıyla yerli neferleri bu dönüşüme büyük tepki göstermişlerdi. Çünkü

kazanın mukataası Tuzla kalesinin muhafaza edilmesi görevini yerine getiren

kaptanlar, ağalar ve yerli neferlerin mevacipleri olmak üzere ocaklık şeklinde

zapt edilmişti. Kale önünde bulunan Braçga palankasını korumakla görevli olan

Tuzla kaptanı Ahmed Bey söz konusu mukataayı uzunca bir süre tasarrufunda

bulundurduğundan bir hayli güçlenmişti. Ancak mukataa malikâneye çevrilince

18 BOA, MD 84/10, Mayıs 1629’dan aktaran Durmuş Kandıra, 84 Numaralı Mühimme Defteri

(Tahlil- Metin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. s.8.

19Primikürler. 20 Sıtkı Çelik, 21 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil- Metin), İstanbul Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997, s.235. 21 BOA, MD 18, Hüküm no: 69; 21 Ramazan 979/6 Şubat 1572. 22 Mesela Bac Madenlerinde görev alıyorlardı. Bkz. BOA, MD 19, Hüküm No: 34. 23 12 Numaralı Mühimme Defteri, 441, hüküm no: 253, 306 ve 685. 24 BOA, AE.SAMD.III, 112/11007; 19 Rebiyülevvel 1139/14 Kasım 1726; AE.SAMD.III,

122/11979; 19 Rebiyülevvel 1140/4 Kasım 1727. 25 Tuzla Palangası'nda piyade ve süvari olmak üzere iki grup muhafaza askeri olduğu

anlaşılmaktadır. Bkz. BOA, C.AS, 26/1142; 17 Şaban 1134/2 Haziran 1722. 26 BOA, İE.MDN, 2/140; 21 Şevval 1109/2 Mayıs 1698.


[274]

palankanın muhafazasını terk ederek emrindeki ağa ve neferlerle kazada bir

isyan hareketi başlattı. Yeğen Mehmed Paşa tarafından kazaya Emin olarak

atanan Mehmed Efendi adlı kimseyi beraberindekilerle katletti. Bölgede

asayişin yeniden sağlanması ancak Bosna valiliğinin harekete geçirilmesiyle

mümkün olmuştu.27

Tuzla’nın Bosna olaylarının hazırlanma merkezi olduğuna dair bilgiler de

vardır. Bosnalı İbrahim Bey imzasıyla İstanbul’a ulaşan bir rapora göre,

İzvornikli Mahmud Paşa ile Tuzlalı Mahmud Kaptan ve Hüseyin Kaptan gibi

kimseler Tuzla’da bir cemiyet kurarak Bosna İhtilali’ni hazırlamışlardı.28

Bu

olaya karışan Tuzlalılardan bir kısmı Rodos’a sürülmüş,29

içlerinden bazıları

daha sonra affedilmişti.30

Ekonomi

Osmanlı klasik çağında İzvornik sancağının bir parçası olan Tuzla,

isminden de anlaşılacağı üzere tuz sahaları bakımından önemli bir merkez

konumundaydı. Zaten sancak, Yunanlılardan itibaren tuz madenleriyle

ünlenmişti ve bu sayede Osmanlılar bölgeye Türkçe bir isim bulmakta

zorlanmadılar. Bölgede üretilen tuzun ithal edilmesiyle ilgili en eski tarihli

belge ise hâlihazırda 1548 yılına aittir.31

Bölge, Osmanlı İmparatorluğu’nun son

devirlerine kadar da tuz madenleri sayesinde yönetici sınıfın daima ilgisini

çekmiştir. Şöyle ki 1835 senesinde İzvornik ile Tuzla arasında yer alan bir

dağda Eflak tuzu gibi kaya tuzu bulunduğu haberi İstanbul’a aksedince Babıâli,

Bosna valisi Hüsrev Paşa’dan konu hakkında bir araştırma yürütmesini ve

imparatorluk merkezini bilgilendirmesini istemişti.32

Tuzun yanında bölge; gümüş, altın ve bakır madenleri bakımından da

zengindi. Nitekim daha 1754 senesinde söz konusu madenlerin bir kumpanya

tarafından işletilmesi hususunda İstanbul’da birtakım müzakereler

gerçekleşmişti.33

Bölgenin toprak yapısındaki zenginlik Osmanlı yöneticilerine

27 BOA, C.AS., 1103/48749; 16 Safer 1190/6 Nisan 1776. 28 BOA, Hatt-ı Hümâyûn, 1308/51008/E; 11 Ramazan 1246/23 Şubat 1831. 29 Bunlardan birisi olan ve Rodos’ta sürgünde ölen Mehmet Bey için bkz. BOA, A.MKT.NZD,

194/56; 16 Muharrem 1273/16 Eylül 1856. 30 Örneğin Bosna hadisesinde yer alıp Rodos'ta sürgün yaşayan Tuzlalı Mahmud ve oğlu Osman

bunlardan sadece ikisiydi. Bkz. BOA, MVL, 170/83, 21 Cemaziyülevvel 1272/29 Ocak 1856; BOA, MVL, 163/66, 19 Cemaziyelaher 1271/9 Mart 1855.

31 http://www.visitsarajevo.biz/maps-guides/beyond-sarajevo/tuzla. 32 BOA, C.ML, 89/4049; 7 Muharrem 1251/5 Mayıs 1835. 33 BOA, C.DRB, 58/2851; 16 Cemaziyülevvel 1167/11 Mart 1754.



[275]

Tuzla’da her zaman yeni madenlerle karşılaşma fırsatı sunmuştu. Mesela Bosna

valiliği, 1859 senesinde Tuzla’nın Banubey (?) adlı köyünde bulunan ve iki

çeşit madene benzeyen toprak hakkında hükümet merkezine bir bilgilendirme

yazısı sunmuştu.34

Tuzla, madenlerin yanında üzüm yetiştiriciliğinde de önemli bir

merkezdi. Tuzla’nın köylerinde bulunan üzüm bağları İzvornik ekonomisinde

görece bir canlılık ve hareketlilik kaynağıydı.35

Ancak imparatorluğun malî ve

ekonomik vaziyetine paralel olarak, 19.yüzyılda bölgede mali durumun çok iyi

olmadığı, ailelerin ektikleri arazilerin küçük, üretimlerinin ise sınırlı ve yetersiz

olduğu anlaşılmaktadır.36

Sosyal Yapı

Osmanlı hâkimiyetinde Tuzla’da Müslümanlar dışında başka din ve

mezhebe mensup olan zümreler de yaşamaktaydı. İmparatorluğun hemen bütün

bölgelerinde her topluluğa olduğu gibi bu zümrelere de kendi ibadethanelerinde

rahatça ibadet yapma hakkı verilmişti. 5 Temmuz 1853 tarihli bir belgeye

açıkça yansıdığı üzere, bu kapsamda tanınan serbestlik insanları ziyadesiyle

memnun etmekteydi. Sultan Abdülmecid’e yazılan bu mektupta Tuzla ve

İzvornik civarındaki Katolikler, kendilerine tanınan hürriyetin yanında dokuz

adet kilisenin yapımına izin verilmesinden duydukları hoşnutluğu açıkça dile

getirmişlerdi. 37

19. asırda Tuzla’nın sosyal yapısı tipik bir Anadolu kentinin özelliklerini

taşımaktadır. Örneğin İslam hukukunun cevaz vermesine rağmen çok eşliliğe

oldukça az rastlanmaktadır. Ancak çocuk sayısına bakıldığında Anadolu’da aynı

dönemde aileler ortalama 4-5 çocuğa sahip iken Tuzla ve çevresinde bu oran 2

veya 3 ile sınırlı kalmaktadır. Bu durumun ortaya çıkmasında ekonomik

nedenlerin etkili olduğu muhakkaktır.38

34 BOA, MVL, 900/18; 29 Zilhicce 1275/30 Temmuz 1859. 35 Jelena Mirgic, “Climate Impact on Agricultural Production In Pre- Industrial Society sopme

Indıcations From Sixteenth Century Ottoman Bosnia”, Perspectives on Ottoman Studies (CIEPO), Berlin 2010, p.721.

36 Tufan Gündüz, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Tuzla ve Çevresinde Sosyal Hayata Dair Gözlemler (1878- 1883)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 2009-50, s.143.

37 Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Numarası: 101, İstanbul 2009, s.406.

38 Gündüz, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Tuzla ve Çevresinde Sosyal Hayata Dair Gözlemler (1878-

1883)”, s.142.


[276]

Tuzla’daki Müslim-gayrimüslim ilişkilerinin 19.asrın sonlarına kadar çok

büyük problemler arz etmediği görülmektedir. Zira Tuzla, Bijeljina ve

Srebrenica Şer’iyye Sicillerine dayanarak Tuzla şehri ve çevresinin ekonomik

durumunu ortaya koymak amacıyla yapılan bir çalışmada Müslümanlar ile

gayrimüslimler arasında çatışmaya varan bir anlaşmazlığın yaşandığına dair

herhangi bir kayda tesadüf edilmemiştir.39

Son olarak, Tuzla’nın Bosna eyalet tarihinde hatırı sayılır mevkilere sahip

kişileri yetiştiren ve barındıran önemli bir merkez olduğunu da ifade etmek

gerekiyor. Mesela Rüşdiye Muallimi Tevfik Efendi 1895 Nisan’ında “Reisü’l-

ulemâ” unvanıyla Saraybosna “Merkez Naibi” olmuştu.40

Tuzla hanedanından

olan Mehmed Bey ise Ekim 1864’te Bosna’da oluşturulan altı taburluk bir

alayın birinci taburuna Kol Ağası olarak tayin edilmişti.41

Sosyal Problemler

Osmanlı toplumunun 16.asrın ikinci yarısından itibaren büyük sıkıntılara

maruz kaldığı bilinmektedir. Bu sıkıntıların başında da eşkıyalık olayları gelir.

Merkezî otoritenin zayıflamasına paralel olarak Anadolu ve Rumeli

topraklarında yoğunlaşan ve genel olarak Celali isyanları şeklinde nitelendirilen

olumsuz gelişmelerden Tuzla da payına düşeni almıştır. Bölge hem eşkıya

türeten hem de eşkıyaların eylemlerinden olumsuz yönde etkilenen bir merkez

olmuştur. Tuzlalılar arasında türeyen eşkıyalar kendi bölgelerinde, o mümkün

değilse de yakın ya da biraz daha uzak yerlerde yağma ve gasp gibi eylemlerde

bulunmaktan geri durmamışlardır. Mesela İzvornikliler arasından türeyen

eşkıyaların ana hedeflerinden birisi Semendire olmuştu. 1560 yılının kışında

yaptıkları gibi sancağın evlerini basmış, nüfusu katletmiş ve nihayet mallarını

yağmaladıktan sonra geri dönmüşlerdi. Bölgede özellikle Gabaveşte

nahiyesindeki hasların kapsadığı araziler birer eşkıya yatağı haline gelmişti.42

Bölge eşkıyasının kuvvet bulmasında toplu şekilde hareket etmeleri önemli bir

faktördü.43

Onları bölgede etkin kılan daha önemli öğe ise yerel idarecilerden

39 Gündüz, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Tuzla ve Çevresinde Sosyal Hayata Dair Gözlemler (1878-

1883)”, s.143. 40 Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, s.433. 41 Osmanlı Belgelerinde Bosna- Hersek, s.168. 42 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, I, Ankara 1993, s.653. 43 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/ 1558-1560, s.256.


[277]

bazılarının kendilerine yardım ve yataklık etmeleriydi.44

Oysa Tuzla, Osmanlı

yöneticilerinin zihninde daima belirli bir öneme sahipti ve temel gaye orasının

bir “serhat şehri” haline getirilebilmesiydi.45

İmparatorluğun hemen bütün bölgelerinde görüleceği üzere, idarecilerin

kanundışı eylemleri Tuzla’nın da yaşadığı sosyal problemleri körükleyici bir

gelişmeydi. Fazla vergi alınması, rüşvet ve adam kayırma gibi görevi kötüye

kullanma şeklinde beliren suiistimaller reayayı oldukça tedirgin ve rahatsız

etmişti. Bu sürecin sonu ise devrin bilindik tepkisine uygun olarak gelişiyor ve

reaya topraklarını terk etmek zorunda kalıyordu. Örneğin bölgedeki cizye

eminleri olan primükürlerin daima fazla vergi toplama gayretleri reayayı

bunaltacak bir dereceye varmıştı.46

Ya da Ocak 1631 tarihinde olduğu gibi

sancakbeyleri, kanunda hiç yeri olmayan “devr, taamiye veya pişkeş” adlarıyla

talep ettikleri usulsüz vergilerle halkı canından bezdirebiliyorlardı.47

Mirliva

gibi kimi yöneticilerse atlı şekilde çıktıkları devriyeler esnasında halktan zorla

yiyecek ve hayvan talebinde bulunuyorlar, ayrıca “tırpan, doğan akçesi, cerime

ve ayak teri” adlarıyla ve kendilerince türettikleri haksız ve yersiz vergileri

almaya çalışıyorlardı.48

Yılda iki kez tekrarlanan bu kanunsuzluk nedeniyle

reaya perişan olmuş ve artık merkezî idarenin kendilerine yüklediği

sorumluluğu yerine getiremeyecek bir duruma düşmüşlerdi.

Tüm bu olumsuzluklar nedeniyle, toplumda huzursuzluk çıkaranlara karşı

önemli bir tedbir olan kefalet sistemi Tuzla’da da uygulanmakta ve bununla

insanlar birbirlerine kefil kılınarak otokontrol mekanizmasının işletilmesine

çalışılmaktaydı.49

Ancak Tuzla’daki sosyal problemlerin önüne bir türlü

geçilememişti. Bu anlamda Tuzla halkı daha ziyade vergi konusunda baskıya

maruz kalmıştı. Yöneticiler ya da Ağa kisvesinde olan büyük toprak sahipleri

reayadan ya fazladan vergi koparma ya da onların topraklarını gasp etme

eğilimde olmuşlardır. 19.asrın ortalarına gelindiğinde bile bu tabloda çok büyük

44 29 Mayıs 1560 tarihli bir belgede böyle bir duyum alındığı ve hadisenin üzerine gidilmesi

gerektiği ifade edilmişti. Bkz.3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/ 1558-1560, s.529. 45 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, s.686. 46 6 Numaralı Mühimme Defteri, 972 (1564-1565), Özet-Transkripsiyon ve Index II, Başbakanlık

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, III, Ankara 1995, s.251. 47 85 Numaralı Mühimme Defteri, 1040-1041(1042)/1630-1631(1632), Özet-Transkripsiyon-

İndeks, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, VIII, Ankara 2002, s.130.

48 BOA, MD 84/10, Mayıs 1629’dan aktaran Kandıra, 84 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil- Metin), s.8.

49 Örnek bir vaka için bakınız. Çelik, 21 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil- Metin), s.250.


[278]

değişiklikler yaşanmamıştır. Mesela, 1857 tarihli bir vesikada, özellikle büyük

mülk sahibi ağaların kendilerine ait olmayan ve köylülerin ziraat dahi

yapmadıkları topraklardan vergi talep ederek halkı rahatsız ettiklerinden

bahsediliyordu.50

Bu noktada imparatorluk merkezi her zaman olduğu gibi

elinden geleni yapmaya çalışıyor, sürekli gönderdiği emirnameler ile Tuzla

halkını söz konusu tecavüzlerden korumaya çalışıyordu.51

Sonuç Yerine: Kopuş Süreci ve Yaşananlar

Bölgenin Sırplara devredileceği yönündeki söylentiler Tuzla’da

Müslümanlarla gayrimüslimlerin arasının açılmasına neden olmuştu. Örneğin

Tuzla’ya bağlı altı nahiyenin Başknez Miloş tarafından idare olunmak üzere

Sırplara verileceği yönündeki bir söylenti üzerine Tuzla-i Zir kasabasında 2-3

bin askerle bir içtima yapıldığı haber alınmış ve herhangi bir tatsızlık

yaşanmaması için Babıâli gerekli tedbirleri almaya çalışarak teyakkuz haline

geçmişti.52

Görüldüğü üzere küçük bir söylenti dahi bölgede bir iç savaş ortamının

oluşmasına yetecek bir kıvılcım olabiliyordu. Bu durum 20.asrın başlarından

itibaren daha belirgin bir görüntü kazandı. Nitekim Bosna ve Hersek’te yaşayan

Müslüman nüfus artık Sırp ve Avusturya baskısıyla her zaman karşı karşıyaydı.

Bölge Müslümanlarının Katolikleştirilmesi şeklinde tezahür eden söz konusu

baskılar Tuzla’da da toplumsal ahengi ziyadesiyle sarstı. Bosna genelinde küçük

çocukların zorla irtidad ettirildikleri haberleri Müslümanların ayağa kalkmasına

neden oldu. Bunun üzerine meselenin görüşülmesi için 1882 senesinde

Mostar’dan Viyana’ya bir heyet gönderildi. Olayların bu şekilde basına ve

dolayısıyla kamuoyuna yansıması Katoliklerin bir nebze olsun baskılarını

azaltmalarını sağladı. Ancak Katolik misyonerler çok geçmeden ve evvelkinden

daha şiddetli bir şekilde Hersek ve civarındaki yıkıcı faaliyetlerine kaldıkları

yerden devam ettiler. Bu sırada karşı atağa geçen Müslümanlar, Avusturya-

Macaristan Maliye Nazırına müracaat ederek eğitimde muhtariyet ve

eğitmenlerin maaşında artış talep etmişlerdi. Ancak bu talepleri dikkate dahi

alınmadı. Bosna Hükümeti ise zorla ya da başka yollarla kendisine çekmeyi

başardığı bazı Müslümanları kullanarak olayların önüne geçmeye çalıştı. Şöyle

50 BOA, HR. TO, 286/48, 15 Aralık 1857. 51 Örnekler için bkz. BOA, HR. MKT, 196/19, 5 Zilkade 1273/27 Haziran 1857; BOA, MVL,

894/61, 25 Cemaziyülevvel 1275/31 Aralık 1858; BOA, İ.MVL, 1037/30, 3 Cemaziyülevvel 1283/13 Eylül 1866.

52 BOA, Hatt-ı Hümayun, 438/22091-C; 13 Şaban 1246/27 Ocak 1831.


[279]

ki söz konusu isteklerin gerçekte Müslümanların talepleri olmadığı yönünde bir

kamuoyu oluşturmaya çalışıldı. Ancak Müslümanlar kendi aralarında imzalar

toplamak suretiyle taleplerinin meşru sayılması yoluna gittiler. Bu sırada Tuzla

Müslümanlarından da on yedi bin imza toplanmıştı.53

Ancak bölgede Osmanlı hâkimiyeti zayıfladıkça Avusturya askerlerinin

Tuzla Müslümanlarına yaptıkları baskılar artış gösteriyordu. 1878 yılında

bölgeden alınan haberler bu iddiayı destekler mahiyetteydi. Çünkü Osmanlı-Rus

harbinin başladığı o yıl Avusturya askeri de Tuzla ve Banaluka’da yağma,

tecavüz ve katliamdan geri durmamıştı.54

Nihayet, Osmanlıların Balkanlar’daki topraklarını terk etmeye

başlamasıyla birlikte Anadolu’ya doğru büyük bir göç dalgası başladı ve

göçenler, daha doğru bir ifadeyle göç ettirilenler arasında Tuzlalı Müslümanlar

da vardı. Takip edilebildiği kadarıyla Tuzla’dan göç eden Müslümanların bir

kısmı Ankara vilayetine yerleştirilmişlerdi. Yıldız Evrakı içerisinde yer alan 23

Temmuz 1901 tarihine ait bir vesikada kayıtlı olduğu üzere Tuzla’dan gelen 72

hane ve 287 kişiden müteşekkil bir nüfus Haymana kazasına yerleştirilirken, 12

hane ve 58 kişinden oluşan bir başka grup ise Zîr kazasına yerleştirilmişlerdi.55

Yine Tuzla’dan göç edenlerin bir kısmı Sivrihisar kazasında tesis olunan

köylere iskân ettirilmişlerdi.56

53 Bosna- Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Numarası: 7, Ankara 1992, s.165; Buradaki bilgiler Revue d’Orien gazetesinin 20 Ağustos 1900 tarihli ve “Bosna Hersek Müslümanları Şikâyetleri, Maksatları” isimli makalesinden nakledilmiştir.

54 Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, s.259. 55 Bosna- Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri, s.206. 56 BOA, DH.MKT, 2524/12; 4 Cemaziyülevvel 1319/19 Ağustos 1901.


[280]

Ek-1:

BOA, C.DRB, 58/2851

Tuzla ve havalisinde çıkarılan gümüş, altın ve bakır madenlerinin bir

kumpanya tarafından işletilmesi hususunda İstanbul’da gerçekleşen

müzakerelere dair 1754 tarihli bir evrak.


[281]

Ek-2:

BOA, C.AS, 641/27005

Tuzla Kalesi’nin tamire muhtaç mahallerinin keşfedilerek gerekli

tedbirlerin alınmasını isteyen 1764 tarihli bir emir


[282]

KAYNAKÇA

I.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Vesikaları

Mühimme Defterleri (MD): 18, 19

Perakende Evrak (Dosya Numarası/Gömlek Numarası)

Cevdet Askeriye (C.AS); 26/1142; 553/23194; 641/27005; 834/35571;

850/36373; 886/38082

1050/46141; 1097/48458; 1103/48749; 1129/50139; 1188/53054

Cevdet Maliye (C.ML); 89/4049; 551/22675

Cevdet Darphane (C.DRB); 58/2851

Ali Emiri III.Ahmed (AE.SAMD.III); 112/11007; 122/11979

İbnülemin Meadin (İE.MDN); 2/140

Sadaret, Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD); 194/56

Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO); 286/48

Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT); 196/19

Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT); 2524/12

Meclis-i Vala (MVL); 163/66; 170/83; 894/61; 900/18

Meclis-i Vala İradeleri (İ.MVL); 1037/30

Hatt-ı Hümâyûnlar; 438/22091-C; 1134/45182/F; 1308/51008/E

II. Yayınlanmış Arşiv Kayıtları

91, 164, MAD 540 ve 173 Numaralı Hersek, Bosna ve İzvornik Livaları

İcmal Tahrir Defterleri ( 926-939 / 1520-1533), Başbakanlık Devlet Arşivleri

Genel Müdürlüğü, Defter-i Hâkanî Dizisi: X, Dizin, Ankara 2006.

3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, I, Ankara 1993.

6 Numaralı Mühimme Defteri, 972 (1564-1565), Özet-Transkripsiyon ve

Index II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn

Sicilleri Dizisi, III, Ankara 1995.

12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Müdürlüğü, Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, IV, Ankara

1996.

85 Numaralı Mühimme Defteri, 1040-1041(1042)/1630-1631(1632),

Özet-Transkripsiyon-İndeks, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,

Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi, VIII, Ankara 2002.


[283]

Bosna- Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Numarası:

7, Ankara 1992.

Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel

Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Numarası: 101, İstanbul

2009.

III. Araştırma-İncelemeler

ALGAR, Hamid, “The Hamzeviye: A Deviant Movement In Bosnian

Sufism”, Islamic Studies, Vol.36, No. 2/3, Special Issue: Islam In The Balkans

(Summer/Autumn 1997), pp.243-261.

ÇAKAR, Enver, “Kanuni Sultan Süleyman Kanun-Nâmesine Göre 1522

Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, C.12, S.1, Elazığ 2002, ss.261-282.

ÇELİK, Sıtkı, 21 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil- Metin), İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

İstanbul 1997.

EMECEN, Feridun, “Bosna Eyaleti”, DİA, VI, İstanbul 1992, ss.296-297.

EREN, Ahmet Cevat, Mahmud II Zamanında Bosna-Hersek, İstanbul

1965.

GÜNDÜZ, Tufan, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Tuzla ve Çevresinde

Sosyal Hayata Dair Gözlemler (1878-1883)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî

Araştırma Dergisi, 2009-50, ss.137-144.

KANDIRA, Durmuş, 84 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil- Metin),

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi, İstanbul 1995.

KRCSMARIK, J., “Bosna- Hersek”, MEB.İA., İstanbul 1979, ss.725-

735.

MİRGİC, Jelena, “Climate Impact on Agricultural Production In Pre-

Industrial Society sopme Indıcations From Sixteenth Century Ottoman Bosnia”,

Perspectives on Ottoman Studies (CIEPO), Berlin 2010, pp.717-726.

SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları,(Alfabetik Sırayla), Başbakanlık

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Numarası: 21, Ankara 2006.

IV. İnternet



OSMANLI İDARESİNDE TUZLA SANCAĞI’NIN SOSYAL, İKTİSADİ VE ASKERİ VAZİYETİ HAKKINDA BAZI BİLGİLER

Documents