-
Tarih Dergisi, Say 57 (2013 / 1), stanbul 2013, s. 45-68
OSMANLI ASKER TEKLATI HAKKINDA BLNMEYEN BR ESER
YENER OCAINA LKN BR RSALE (DEERLENDRME VE METN)
Fatma KAYTAZ*
zet
Yenieri Ocann kaldrlmas esnasnda ocaa ait belgelerin de yok
edilmesi konuyla ilgili ok az belgenin gnmze ulamasna neden
olmutur. Bu sebeple yenieri tekilat ve kanunlar hakknda bilgi veren
her belge bu alann aratrmaclar iin byk nem tamaktadr. Sleymaniye
Ktphanesi, Esad Efendi nr. 3622-03de yer alan ve katalogda Yenieri
Ocann Ahvaline Dair Bir Risale adyla kaytl olan kk bir risale
Kanuni dneminde yenieriler hakknda yaplan kanunlatrma ve yenieri
odalarnda gerekletirilen imar faaliyetlerinden bahsetmektedir.
Herhangi bir aratrmac tarafndan kullanldn tespit edemediimiz risale
yenieri odalar ve kanunlar hakknda farkl malumatlar iermesi asndan
dikkat ekmektedir.
Anahtar kelimeler: yenieri, yenieri kanunlar, risale,
Kanuni.
Abstract
AN UNKNOWN TEXT ABOUT OTTOMAN MILITARY ORGANIZATION A PAMPHLET
ABOUT HEARTH OF JANISSARIES
CIRCUMSTANCES (SCRUTINY AND TRANSLATION)
The documents which belong to janissarries were attempted to be
destroyed while the Hearth of Janissaries was abolished. Thus, very
few documents could be accomplished to reach today. For this reason
every certificate which gives information about janissary
organization and laws is very important for researchers studying
this subject. A small pamphlet in Suleymaniye Library, Esad Efendi
nr. 3622-03 and recorded in the librarys catalogue with the name A
pamphlet about Hearth of Janissaries circumstances gives details
about janissarry laws and construction incident made in the Heart
of Janissaries which were made in the reign of Kanuni. The text not
used by any researcher up to now calls attention in terms of
including different knowlodge about both the Hearth of Janissaries
and janissaries laws.
Key words: janissarry, janissarry laws, pamphlet, Kanuni.
* Aratrmac Dr; [email protected].
-
FATMA KAYTAZ
Giri
Osmanl Devletinde belirli idar meselelere ya da ihtiyalara cevap
vermek iin fermanlar ve beratlar eklinde hazrlanm padiah hkmleri
eklindeki kanunnmeler; padiahn turasyla onaylanm ve her blgenin
mufassal tahrir defterlerinin banda bulunan sancak kanunnmeleri;
belirli bir yerde devlete hizmet eden reaya iin karlm belirli
gruplarla ilgili kanunn-meler; devletin btn blgelerinde yrrlkte
olmak zere dzenlenen genel kanunnmeler ve devlet tekilatyla ilgili
kanunnmeler gibi eitli kanunnme-ler dzenlenmitir1. Bunlar haricinde
asker, iktisad ve sosyal gruplar iin tanzim olunan hususi
kanunnmeler de bulunmaktadr2. Kapukulu Ocaklarnn en by ve en
nfuzlusu olup I. Murad zamannda Edirnenin fethini mteakip andarl
Kara Halilin himmetiyle kurulan3 Yenieri Ocann da bir takm kanun ve
nizamlarnn olduu bilinen bir gerektir. Mustafa Nuri Paaya gre
devirilen Hristiyan ailelerin ocuklaryla oluturulan bu ocan yasa ve
kanunlaryla nizam Kanuni zamannda tamamlanmtr4. Bu padiahn lmne
kadar geen zaman diliminde ocak kanunlar daimi surette kontrol
altnda tutularak kanunlarn bozulmasna izin verilmemitir5; ancak
Kanuni devrinden ksa bir sre sonra yenieri kanunlarna uyulmad iin
ocak nizamnn bozulmaya balad grlmektedir6. Nitekim I. Ahmed
zamannda yazlan Kavnn-i Yenieriynda7, II. Osman devrinde yazld
dnlen Kitb- Mstetbda8 ve IV. Murad ve Sultan brahim dnemlerinde
kaleme alnan Koi
1 Halil nalck, Kanunnme, DA, XXIV, 333-336. 2 Ahmet Akgndz,
Osmanl Kanunnmeleri (Douu, eitleri ve Tarih Seyri), Trkler,
X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 33. 3 Abdlkadir zcan,
Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, X, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 2002, 108. 4 Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukat I,
stanbul 1327, s. 140. 5 smail Hakk Uzunarl, Kapukulu Ocaklar I, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
19883, s. 478. 6 Kaynaklarda (Kitb- Mstetb, Osmanl Devlet
Dzenine Ait Metinler I, haz. Yaar Ycel,
Ankara 1974, s. 7; Koi Bey Risalesi, haz. Zuhuri Danman, Milli
Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 19973, s. 30-31) yenieri nizam ve
kanunlarnn III. Murad (1574-1595) dneminin sonlarndan itibaren
bozulmaya balad ifade edilir.
7 Kavanin-i Yenieriyan, haz. Tayfun Toreser, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul 20111, s. XII.
8 Kitb- Mstetb, s. XX-XXI.
46
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
Bey Risalesinde9 Yenieri Ocann kadim kanunlarndan ve bu
kanunlarn ihlal edilmesiyle grlmeye balanan bozukluklardan
bahsedilmektedir.
Sleymaniye Ktphanesinde yaptmz almalar srasnda bir mecmuann
ierisinde bulunan; Kanuni dneminde yenieri odalarnda
gerek-letirilen imar ve yenieriler hakknda yaplan kanunlatrma
faaliyetlerinden bahseden kk bir risale dikkatimizi ekti. Sz konusu
risale Kavnn-i Yenieriynda bulunmayan bir takm farkl bilgiler
iermektedir. Yenieriler konusunda olduka geni aratrmalarda bulunan
. H. Uzunarl bu risaleden bahsetmemektedir. Grebildiimiz kadaryla
herhangi bir aratrmac tarafndan da kullanlmamtr. Bu sebeple yenieri
odalar ve kanunlar hakknda farkl malumatlar ieren bu risalenin
aratrmaclarn istifadesine sunulmasnn faydal olaca dnlmtr. almada
ncelikle risalenin yazl tarihi, yazar ve muhtevas zerinde durulmu,
sonrasnda da metnin transkripsiyonuna yer verilmitir.
Sz konusu risale Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi nr. 3622de
yer alan bir mecmua ierisindedir. 200 varaktan oluan bu mecmuada
farkl alanlara dair u eserler bulunmaktadr.
1. Blbliye, Muhammed Dede b. Abdullah el-Manisav el-Berri, v.
1b-44a.
2. Osmanl Sadrazamlarna Dair Cetvel (Alaaddin Paadan Baltac
Mehmed Paaya Kadar), v. 44b-47a.
3. Yenieri Ocana likin Bir Risale, v. 48b-54a.
4. Yenieri Aalar Listesi (Alem Yakub Aadan Doramac Mehmed Aaya
Kadar), v. 54a-56b10.
5. Ravzatl-menzir f lmil-evil vel-evhir Tercmesi, v.
58b-110a.
9 Koi Bey Risalesi, s. XIII. 10 Bu eser her ne kadar mecmua
iinde zerinde altmz risalenin devam gibi gzkse de
gerek ierik gerekse kaleme alnd zaman bakmndan farkllk arz
etmektedir. Ayrca yaplan inceleme neticesinde bu eserin orum l Halk
Ktphanesinde daha erken dnemde istinsah edildii tahmin edilen bir
nshas daha tespit edilmitir. Dolaysyla metne dhil edilmeyip ayrca
allmas daha makul gzkmektedir.
47
-
FATMA KAYTAZ
6. Vkanme, veys b. Muhammed el-Alaehr el-skb Veys, v.
110b-136a.
7. Muhleme-i Mkeyyift, v. 137a-145a.
8. Hayvanlarn Hayat ve Hussiyetlerine Dair Bir Risale, v.
149a-163a.
9. Tarihten Derlemeler, v. 165a-170a.
10. eyhlislam Ebssuud ve Kutbddin Kirmannin Merkadleri,
Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v. 170b-172a.
11. Hediyyetl-asdika, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v.
172a-176a.
12. Tuhfetl-ihvn, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v.
176a-183a.
13. Tuhfetl-ahbb, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub,v.
183a-186a.
14. erhus-sudr f Marifetil-kubr, Abdrrezzak b. Abdlgani
el-Eyyub, v. 186b-194a.
15. Tuhtetz-zvvr, Abdrrezzak b. Abdlgani el-Eyyub, v.
194a-199b.
Bu mecmuann 3. eseri olan risale Sleymaniye Ktphanesi, Esad
Efendi nr. 3622-03de yer almaktadr ve katalogda Yenieri Ocana likin
Bir Risale adyla kaytldr. Metin mecmuann 48b-54a yapraklar
arasndadr. almada bu numaralar esas alnmtr.
Risalenin elimizde mevcut nshasnda balk ya da klasik Osmanl
eserlerindeki gibi bir giri blm bulunmamaktadr. Eserin slubu son
derece ak ve sadedir. Ufak tefek imla ve yazm hatalar bulunmaktadr.
Baz cmlelerin dk baz kelimelerin ise farkl yerlerde iki defa yazld
grlmektedir ki bu durum bize eserin bir mstensih tarafndan kopya
edildiini, elimizdeki nshann mellif hatt olmadn dndrmektedir. Bu
farkllklar metnin transkripsiyonunda dipnotlarda belirtilmitir.
Metnin daha anlalr olmas iin metne tarafmzdan eklenen kelimeler ise
keli parantez ierisinde gsterilmitir. ok az olmakla birlikte
okunamayan kelimeler iareti ile okunup da anlamlandrlamayan
kelimeler sonlarna konulan ? iareti ile belirtilmitir.
48
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
Risalenin ne zaman yazld hakknda kesin bir hkme varmak olduka
zor olmakla birlikte, Kanuni Sultan Sleymandan merhm11 diye
bahsedildi-i iin onun lmnden sonra istinsah edildiinde herhangi bir
tereddt yoktur. Fakat istinsah tarihi konusunda kesin bir kanaate
varmak mmkn gzkme-mektedir. Eserde, Kavnn-i Yenieriyn, Kitb- Mstetb
ve Koi Bey Risalesinde zikredilen ocak kanunlarnn uygulanmasnda
grlen yolsuzluk ve usulszlklerden bahsedilmemesi sz konusu
risalenin bu menf durumlardan nce yazlm olabileceini dndrmektedir.
Ayrca metnin yazarnn ocakta alt kademede bulunan grevlilerin ve baz
yenierilerin odalaryla birlikte isimlerini zikretmesi12 eserin
Kanuni dnemine yakn bir zamanda yazlm olabileceini akla
getirmektedir.
Risalenin yazar hakkndaki bildiklerimiz eserde verilen
bilgilerden yola karak yaptmz yorumlardan ileri gidememektedir.
Yazar kendisi hakknda en ufak bir malumat vermemektedir; ancak
Yenieri Ocanda alt kademede bulunan grevliler, bir ksm blkler ve bu
blklerde bulunan yenieriler hakknda bilgi vermesi13 onun Kanuni
dneminde ocak iinde bizzat bulunduu izlenimini uyandrmaktadr.
Eserin zellikle Kanuni zamannda ocakta yaplan deiiklikler ve
kanunlarla ilgili bilgileri derledii grlmektedir; ancak herhangi
bir padiaha ya da devlet adamna sunulduuna ya da sunulmak amacyla
yazldna dair bir emare bulunmamaktadr. Knn budur ki al tarkl-icml
beyn olnd14 gibi ifadelerden, belki de devlet ricalinden
birilerine, yenieri kanunlar hakknda bilgi verme amac gdld
sezilmektedir. Eserde geen, knn buyurdlar kim15, lanetnme
yazdrup16, mbrek eline kalem alup bir hatt- hmyn
11 Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn Sleymn Han
hazretleri, Metin, 48b.
12 Kul Kethuds Selm Aa, Baavu Murtaz Aa ve Yayaba Deli Hamza Aa
Metin, 48b; yigirmi bir cematn yolda Deli Mandrac ve otuz iki blgn
yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn [yolda] Deli Ali Alasonyal ve otuz
blkde Deli vaz ve otuznc blkde Veli Baba ve on be blgnde Deli Hamza
Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli Kurd Metin, 49b.
13 Bkz. yukarda dipnot 10. 14 Metin, 52b. 15 Metin, 50b. 16
Metin, 51b.
49
-
FATMA KAYTAZ
yazmdur17 gibi ifadeler, risalenin yazarnn anlatt olaylara
bizzat ahit olduunu ya da ahit olan birisinden dinlediini
dndrmektedir.
Metinde Kanuninin alt defa Be (Avusturya) kral zerine sefer
dzenlediinden ve baarsz olduundan bahsedilmektedir18; ancak burada
yazarn hangi seferleri kastettii net olarak anlalamamaktadr.
Bilindii gibi Sultan Sleymann baarsz ya da sonusuz olarak
nitelenebilecek tek seferi I. Viyana seferidir. Burada yazarn
baarszlk kelimesiyle, yaplan seferler baarl olmasna ramen
Macaristann durumunun bir netlie kavumamasn, Almanya ve Avusturya
ile ilikilerin sonusuz kalmasn kastettii dnlebi-lir. Byle olsa bile
yine de bu konuda tam olarak bir aklk bulunmamaktadr. Bu konuda
yazarn tarihten ziyade yenieri tekilat hakknda bilgi verme amac
gtmesi dolaysyla tarih olaylarn tahlilini ok fazla dikkate almad da
dnlebilir.
lk alt seferde olduu gibi risalede kastedilen yedinci seferin de
hangisi olduu tam olarak anlalamamaktadr. Burada bize verilen en
somut bilgi ise, bu sefer srasnda Yenieri Aasnn Rstem Aa
olduudur19. Sicill-i Osmanye gre Kanuni dneminde Gzelce Rstem Aa20
ismindeki kii 937/1531 ylnda azl olunan mr-i alem smail Aa yerine
Yenieri Aas nasb olunmu ve 940/1533-34 ylnda beylerbeyi olana kadar
bu grevde kalmtr21. Risalede kastedilen sefer Rstem Aann yenieri
aal zamanna tekabl ettiine gre bu seferin 937-940/1531-1533-34
yllar arasnda olmas gerekir. Kanuninin bu tarihler arasna tekabl
eden seferi beinci sefer-i hmayun olarak kabul edilen ve Osmanl
kaynaklarnda Alaman Seferi olarak isimlendiri-
17 Metin, 53a-b. 18 Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn
Sleymn Han hazretlerinin Be
kral zerine alt defa sefer idp, hikmet-i Hud alt defa bozlup
yedinci defa mkemmel tekrr Be kral zerine sadetile gitdkde Metin,
48b.
19 silahdr aalundan gelme Rstem Aa yenieri aas Metin, 49a. 20
Gzelce Rstem Paa olarak bilinen bu zat Endernda yetimi, nce yenieri
aalna
sonrasnda Budin beylerbeyliine atanm ve 15 Receb 946/26 Kasm
1539da vefat etmitir. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, II, stanbul
1311, 377.
21 Mehmed Sreyya, a.g.e., IV, 772.
50
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
len seferdir22. Bu durum risalede bahsedilen kanun ve
dzenlemelerin bu seferden sonra yapldn dndrmektedir.
Risalenin muhtevasna gelince, eserde ncelikle yukarda zerinde
durduumuz Be zerine yaplan sefere temas edilmektedir. Daha sonra da
sefer dnnde yenierilere yaplan tahsisatlardan ve yenieri odalarnda
yaplan dzenlemelerden bahsedilmitir. almada, metnin sralamas takip
edilerek nce yenierilere verilen tahsisat ve iaeler zerinde
durulmu, daha sonra da yenieri odalarnda yaplan imar ve kanunlatrma
faaliyetleri alt balkla deerlendirilmitir.
A. Yenierilerin Tahsisat ve aeleri
Osmanl paral asker snfn tekil eden yenieriler ulfe ad verilen
maalarn ayda bir veziriazamn huzurunda dvn- hmyunda alrlard23;
ancak kaynaklardan yenierilerin tek gelirlerinin ulfeler olmad,
yaka akesi, keman akesi24 gibi adlar altnda farkl denekler de
aldklar anlalmaktadr. ncelediimiz risalenin verdii bilgilerden
Kanuni zamannda, dnemin ihtia-myla mtenasip olarak, bu deneklerin
daha da artt grlmektedir. Risalede Kanuninin ocak halk iin senede
yz elli kese koyun akesi tayin ettii ve bunun her sene verilmesi
hususunda hatt- hmyn yazd zikredilmektedir25. Fatih Sultan Mehmed
tarafndan yenierilerin et ihtiyacn karlamak zere yirmi drt bin altn
vakfedildiinden Kavnn-i Yenieriynda bahsedilmekte-dir26; ancak bu
eserde risalede anlatlan Kanuni zamanndaki koyun akesi tayininden
sz edilmez. Dier taraftan Uzunarl, hususi ktphanesinde bulunan
tekilat mecmuasna dayanarak XVI. yy.n son yarsnda Yenieri
22 Bu sefer 19 Ramazan 938/25 Nisan 1532den 22 Rebilahir 939/21
Kasm 1532ye kadar devam etmi ve 6 ay 22 gn srmtr. Bu sefer
sonucunda asker ve iktisad bakmdan zayf den Avusturya, Osmanl
hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmtr. smail Hmi Danimend, zahl
Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye Yaynevi, stanbul 1971,
155.
23 Uzunarl, Kapukulu, I, 411. 24 Eyyub Efendi Kannnmesi (Eyyub
Efendi Kannnmesi, haz. Abdlkadir zcan, stanbul
1994, s. 46) ve Telhsl-Beyn (Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn
F Kavnn-i l-i Osmn, haz. Sevim lgrel, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara 1998, s. 144)a gre de yenierilerden her bir nefere senede
bir defa kemanbah adyla yay paras verilmesi kanundur.
25 Metin, 50a-b. 26 Kavanin-i Yenieriyan, s. 93; Uzunarl,
Kapukulu, I, 254.
51
-
FATMA KAYTAZ
Ocann et fark olarak zarar- lahm ad altnda senede yz elli kese
ake verildiinden bahsetmektedir. Her ne kadar Uzunarlnn zikrettii
zarar- lahm ile risalede zikredilen koyun akesi ayn miktarda olsa
da bunlarn her ikisinin de ayn denee gnderme yaptn kesin olarak
ifade edemeyiz. Metinden bu padiah dneminde yenieriler iin her sene
verilmek zere koyun akesi ad altnda yz elli kese ake tayin edildii
anlalmaktadr. Yine risalede ayda bir her nefere yaka ve barut akesi
ad altnda krkar ake tayin edildiinden bahsedilmektedir27. II. Murad
zamannda yenierilere elbise28 ya da diki bedeli29 olarak on bir ake
yaka akesi verildii30 bilinmektedir. Ayn zamanda Fatih Sultan
Mehmed dneminde de yenierilere ylda bir defa otuz iki ake yaka
akesi verilmesine dair bir kanun bulunmaktadr31. Buradan Kanuni
zamanndan nce de var olduu anlalan bu denein Sultan zamannda ylda
bir yerine drt ve krkar ake olmak zere ykseltildii grlmektedir.
Yaka akesi adl denein nceden beri bilinen bir denek olduu
anlalmasna ramen risalede barut akesi eklinde adlandrlan ve yine
ayda bir verilmesi kanun olan denein varlna dier kaynaklarda
rastlayamadk. Bu durum Kanuni zamannda yenierilere barut akesi
adyla bir denek verildiini ortaya karmaktadr.
Ayrca risalede her yenieriye ayda bir otuz ake keman akesi tayin
edildii zikredilmektedir32. Eyyub Efendi Kannnmesi ve
Telhisl-Beynda da her yenieriye kemanbah adyla otuz ake yay paras
verilmesinin kanun olduu belirtilmektedir33; ancak bu eserlerde
ylda bir defa verildii ifade ediliyorken incelediimiz risalede ylda
drt kez datld sylenmektedir34.
Risaleden Kanuni zamannda yenierilerin sabit ulfelerinin dnda
ayda bir yaka, barut ve keman akesi ad altnda yz on ake daha denek
aldklar anlalmaktadr. Bunlar haricinde risalede serhadlerde neferta
ve
27 Metin, 50b. 28 Pakaln, III, 601. 29 Uzunarl, Kapukulu, I,
269. 30 Kavanin-i Yenieriyan, s. 69. 31 Atam Dedem Kanunu -
Kanunnme-i l-i Osman, haz. Abdlkadir zcan, stanbul 2012, s.
14. 32 Metin, 50b. 33 Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 46.
Telhsl-Beyn, s. 150. 34 Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 46; Metin,
50b.
52
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
yamak yoldalara gnde ikier ake nafakalarn bir kle kalburlanm
buday ve iki deme bir vakyye lahm tayn buyurulduu35 ifade
edilmektedir.
B. Yenieri Odalarnda Yaplan mar ve Kanunlatrma Faaliyetleri
Risalenin yenieri odalarnn tamiri, odalarn yedi kapsna beki
atanma-s, Talimhanenin ve Etmeydannn tesisi hakknda kymetli
bilgiler ierdiini belirtebiliriz.
1. Yenieri Odalarnn Tamiri ve Yedi Kapsna Beki Atanmas
stanbulun fethini mteakip ehzade Camii yeri ile onun karsnda
sonradan Eski Odalar adn alacak olan ilk kla ina edilmitir. Daha
sonra da Aksaray tarafndaki Yeni Odalar yaplmtr36. Risalede sefer
dnnde yeniceri odalarnn iyi bir tamirden getii ve masrafnn devlet
hazinesinden verildiinden sz edilir37. Uzunarl, Kanuni zamannda
Sadrazam brahim Paann yenierilerin eski ve yeni odalarn tamir
ettirdiini zikreder38. Risalede sz edilen tamirin Alman seferinden
sonra yapld ve bu tarihlerde brahim Paann hl sa olduu dikkate
alndnda, risalede Uzunarlnn brahim Paaya isnad ettii bu tamirattan
bahsedildii dnlebilir. Nitekim bundan sonra eserde yenieri odalarna
ait yedi kapya zincir vurulduundan ve her kapnn bana birer beki
atanp kulolu dnda yenieri olmayan bir kimsenin odalara girmesinin
yasaklandndan bahsedilmektedir39. Bu husus, Kavnn-i Yenieriynda da
zikredilir ve odalarn kaplarna beki konulmas fikrinin brahim Paaya
ait olduu belirtilir40. Buradan bu dzenlemenin de brahim Paa
hayattayken yapld anlalmaktadr. Ek olarak, risalede odalar iinde
bir kpek gren padiahn hiddetlenerek atad kapcy idam ettirmek
istedii ve kul kethdasnn efaati ile bundan halas olup, timarl
edilerek ocaktan ihra edildiinden bahsedilir. Padiahn bu yasan
uygulanmasna verdii nemi gstermesi asndan dikkat ekici olan bu
hadise grebildiimiz
35 Metin, 50b. 36 Uzunarl, Kapukulu, I, 238; Kavanin-i
Yenieriyan, s. 151. 37 Metin, 50b. 38 Uzunarl, Kapukulu, I, 169. 39
Metin, 50b-51a. 40 Kavanin-i Yenieriyan, s. 152-153.
53
-
FATMA KAYTAZ
kaynaklarda mevcut deildir. Genel olarak kaynaklarda41 yenieri
odalarnn brahim Paa tarafndan tamir ve tanzim edildii
belirtilmesine ramen risalede brahim Paadan hi sz
edilmemektedir.
2. Yenieri Odalarna Su Getirilmesi
Risale yenieri odalarna su getirilmesi gibi, bugne kadar belki
de zerinde hi durulmayan bir konu hakknda da malumat vermektedir42.
Metne gre yigirmi bir cematn yolda Deli Mandrac ve otuz iki blgn
yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn yolda Deli Ali Alasonyal ve otuz
blkde Deli vaz ve otuznc blkde Veli Baba ve on be blgnde Deli Hamza
Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli Kurd adl yenierilere sefer
esnasnda gsterdikleri byk yiitlikler sebebiyle padiah tarafndan
hilat ve birer kese altn verilmitir; ancak onlar bu hediyeleri
kabul etmeyerek, odalarna su temin etmek iin ok sknt ektiklerini
sylerler ve bu ihsanlar yerine odalarna su getirilmesini isterler.
Bunun zerine padiah stanbula ulanca btn kullarn suya doyuracana
dair yemin eder43. Seferden dnte odalarda suyollar ve bir havuz
yaptrd anlalan padiah yukarda zikredilen yenierilere bundan memnun
olup olmadklarn sorar. Onlar istediklerinin bu olmadn getirilen
suyun ina edilen havuza ancak kifayet ettiini belirtip asl
arzularnn odalarnn nne su getirilmesi olduunu sylerler. Bunun
zerine padiah iki masura daha su ilhak ederek her odann nne eme
yaptrr. Yirminci blkten birini havuza beki tayin edip gnde bir
vakyye et verilmesini emrederek seferden muaf tutar. Ayrca risalede
padiahn sz konusu havuzla ilgili Eger bin eyledgm havzlar ibtl ve
suyn eksk iderler ise Allhu azm-nun ve yz yigirmi drt bin
peygmberlern ve cem-i melikenn ve ins cinnn laneti anlarun zerine
olsun. eklinde bir lanetnme yazdrp yukarda ad geen yedi yenieriye
verdiinden bahsedilir44. Burada zet olarak
41 Uzunarl, Kapukulu, I, 169; Kavanan-i Yenieriyan, s. 152-153;
Abdlkadir zcan, Etmeydan, DA, XI, 497.
42 stanbulda suyollarnn ina ve tamir edilmesi hakknda malumat
veren Eyyb eserinde (Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman - Risle-i
Padih-nme, haz. Mehmet Akku, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s.
157-280) yenierilerin bu inaatta gsterdikleri yararllklardan
bahsetmesine ramen yenieri odalarna su getirilmesi olayndan sz
etmez.
43 Metin, 50a. 44 Metin, 51b.
54
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
anlattmz bu konu risalede padiah ile yukarda ismi zikredilen
yenieriler arasnda geen diyaloglar vererek renkli bir ekilde hikye
edilmektedir.
3. Talimhanenin Tesisi ve Burada Yaplan Talimler
Talimhane yenierilerin sefere gitmedikleri zamanlarda at ve spor
hareketleri yaptklar meydandr. Uzunarl, Talimhanenin ocak ananesine
gre II. Bayezid zamannda yaptrldndan ve Kanuni zamannda da
geniletil-diinden bahseder45. Risalede geen Bundan sonra Gz Hnkr
yenieri meydnna gelp, talmhneyi yapdu[rv]irp zerlerine talmhneci
ban nzr tayn buyurup, tfeng atan yoldalara ve ok atan kemnkelere
talm itmek in46 ifadeleri en azndan yenieri meydannda bulunan
talimhanenin Kanuni tarafndan yaptrldn ya da onun zamannda olduka
geni bir dzenlemeye tbi tutulduunu dndrmektedir. Ayrca risalede
padiahn tfek atlacak mahalle yontma tatan krgir duvar ve ortasnda
som mermerden niangh yaptrp, metris iin somaki miller diktirdiinden
ve millerin arkasnda talimleri seyretmek amacyla kendisi iin yontma
tatan byk bir sofa ve yanna eme yaptrdndan bahsedilir47.
Risaleden talimhane meydannn ina ettirildikten sonra ylda bir
defa padiahn temaa etmesi iin belli bir sistem dhilinde asker
gsterilere sahne olduu anlalmaktadr. Padiahn kendisi iin yaptrd
sofadan seyrettii bu gsteriler risaleye gre u ekilde
gereklemektedir. Gz Hnkr meydna gelp, tfeng atmak lzm geldkde evvel
samsoncba ayuy samsonlara prelendir[r]di badeh pehlivnlar gelp gre
tutarlard badeh grz salarlard ve her odada birer ikier pehlivn
bulnmak knndur ve badeh solaklar ve sir kemnkeler gelp hnerler
gsterrlerdi badeh ocak aalar, kul kethuds ve baavu ve cmle zbitn
tertb zre balarnda destrlaryla tururlard. Evvel yenieri aas yir pp
tfengileri dizili tfenge hzr idp atard andan sekbnba andan kul
kethuds andan zaarcba andan saksoncba andan turnacba andan drt
hseki aalar andan
45 Uzunarl, Kapukulu, I, 332. 46 Metin, 51b. 47 Metin, 51b;
Uzunarl da (Kapukulu, I, 229) bu konuda hususi ktphanesinde
bulunan
yenieri tekilat mecmuasn mehaz gstererek benzer bilgileri
aktarr; ancak zaman belirtmez.
55
-
FATMA KAYTAZ
baavu atard ve badeh baavu birinci devecilerden balayup blk blk
arup, orbaclarun balarnda Ysuf nefertyla Gz Hnkrun ninde nina karu
koum atarlard. Nin uran yoldalara Gz Hnkr ihsn itdkden sonra
cematler ve blkler tamm oldukda segirdm olan odalarun aclar gelp
segirdp et kaparlard. Ziyde segirden acya solakluk mahll oldukda
ana ihsn olnurd48. Bundan sonra solaklarn atanmalar, solaklarda
bulunmas gereken zellikler ve bunlarla birlikte yenierilerin meydan
savan-da padiah ne ekilde koruyacaklar hakknda malumat
verilmektedir49. Ayrca risalede yenierilerin sefer esnasnda
padiahla birlikte veziriazam koruma grevinden de
bahsedilmektedir50.
4. Etmeydannn Tesisi
Yenieriler etlerini Fatih zamanna kadar hariteki kasaplardan
temin etmilerdir. Fatih yenierilere etin akeden verilecei bir
mezbaha atrmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise yeni odalarda
Etmeydan tesis edilerek yenierilerin et sorununa zm bulunmaya
allmtr51. Kavnn-i Yenieriynda Etmeydannn yaplmas Sultan Sleyman Han
zamannda tomruk tayin edip, Meydan yaptlar52 eklinde bir cmleyle
ifade edilmektedir. Uzunarl asker vesikalara dayanarak Etmeydannda
bulunan sekiz tomruk, mescit, tomruklarda grevlendirilen kasaplar
ve bunlarn vergilerden muaf tutulmalar hakknda daha ayrntl bilgiler
kaydeder53; ancak yine de onun bu konuda verdii bilgiler risaleye
gre mcmel kalmaktadr. Metinde Etmeydannn yaplmas ve buraya sekiz
tomruun atanmas u ekilde anlatlmaktadr: Bir gn Gz Hnkr gelp
kullarna tfeng atdurmak
48 Metin, 52a; Bu konuda benzer malumatlar Uzunarl da (Kapukulu,
I, 332-333) hususi ktphanesinde bulunan tekilat mecmuasna dayanarak
zikreder.
49 Metin, 52a-b. 50 Solaklarun ardnda i halk top olup ceng
letleri ellerinde tururlar hzr u mde ve ceng
mahallinde sadetl pdih ve vezr-i azam yenieriler ortasna alup
tururlar, bir ayr kula vezr-i azam ve sadetl hnkr inanmazlar.
Yenierilern orta yirinde karr iderler. Mdm ki ceng ber-taraf olmaya
pdih ve vezr-i azam yenieriler adrlarna salvirmezler. Yenieriler
drt etrfn kuadup dururlar, muhfaza iderler ... (Metin, 52b).
51 Uzunarl, Kapukulu, I, 254; Kavanin-i Yenieriyan, s. 93. 52
Kavanin-i Yenieriyan, s. 93. 53 Uzunarl, Kapukulu, I, 248, 255.
56
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
sadedinde iken yigirmi birinci aa blginn acs Gedk Ahmed54
dimekle marf kimesne ziyde bahdr dem olup nie defa Gz Hnkrun
huzrnda dil ve ba getrp, yararlu sbit olm idi. Ol ac Gz Hnkra arz-
hl virp, mefhmnda: Hnkrum yenieri kullarn er ake mr virmek zre Kran
koyunndan biz-zt matbah- mire[ye] giden bu kadar etler ihsn
buyurdunuz. Hak tel Hnkrmun eksklyin gstermesn velkin ihsn
buyurduun etleri ac kullarun varup kassb dkknlarun beklerz, azm
zahmetler ekilr. Gz Hnkrum cmle ac kullarna merhamet buyurup, ocaa
tayn buyurlan etlerimzi bu ihy buyurlan meydnun bir kesine kassb
dkknlar idp, zbitlerimz marifetiyle tevz taksm olnmak bbnda hatt-
hmyn ihsn olna diy. Bu arz- hl Gz Hnkr krat buyurduklarnda kahkaha
ile glp, Ac ac, ceddm rhn bu gice bu ahvl benm htrma geldi.
El-hamdlillhi tel kullarmun tedbri gnl birlgine del[l]dr diy ol sat
sekiz tomru stanbul iinde olan dkknlar-dan ayrup, meydna vaz idp ve
badeh alara namz klmak in bir
54 Kavanin-i Yenieriyanda (s. 92-93) bu Gedik Ahmedden Fatih ve
II. Bayezid zamannda yaayan ve veziriazam olan Gedik Ahmed Paa
olarak bahsedilir. altmz risalede ise Gedik Ahmedin Kanuni dneminde
yaad ifade edilmektedir. Sultan Sleyman zamannda veziriazamla kadar
ykselen Ahmed isminde Kara Ahmed Paa vardr. Risalede bu kiinin
kendinden nceki veziriazam ldkten sonra bu makama getirildii
belirtilmektedir. Ancak Kara Ahmed Paa, Rstem Paann ilk
veziriazamlndan azli zerine bu greve getirilmitir (Osmanzde Ahmed
Tib, Hadikatl-Vzer, stanbul 1271, s. 31; smail Hakk Uzunarl, Osmanl
Tarihi, II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 19883, 551). stelik bu
ahs Gedik lakabyla tannan birisi deildir. Bu konuda risalenin yanl
bilgi veriyor olmas ihtimali olmakla birlikte sz konusu Ahmed Paann
gedik sahibi olduu da ifade ediliyor olabilir. Gedik tabiri asker
alanda sava snfndan saylmad halde terfi ederek zabit olabilen topu
ve kale muhafzlar gibi snflarn kadrolar iin kullanlan bir tabir
olmasna karn (Ahmet Akgndz, Gedik, DA, XIII, 541) gedikli kelimesi
yenieriler arasnda eskilikleri dolaysyla imtiyazl olanlar iin
kullanlan bir tabirdir (Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri
ve Terimleri Szl, I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 19813, 659). Dier
taraftan yazar, Kanuni zamannda Etmeydannn yapmn bir olaya
dayandrmak iin farkl zamanlarda gerekleen iki olay birletirerek
kaleme alm da olabilir; ancak yazarn arada geen diyaloglar aktarmas
ve padiahn eline kalem alarak bu konuda hatt- hmayun yazdn
belirtmesi onun verdii bilgiden emin olduu izlenimini
uyandrmaktadr. Risalede bahsedilen Gedik Ahmedin ahsiyetinin mevcut
belgelerle doruluunun ya da yanllnn ispatlanmas imdilik mmkn
gzkmemektedir; ancak metnin Gedik Ahmed dolaysyla zikrettii yenieri
tomruklar ve Etmeydan hakknda verdii bilgilerin doru olduu
grlmektedir. Karlatrma iin bkz. Uzunarl, Kapukulu, I, 248, 255;
zcan, Etmeydan, s. 197-198.
57
-
FATMA KAYTAZ
mescid bin idp ve bir masura su ve bir musluk bin idp ve ayak
yol ve kullarmun tamt bir yirde gerekdr diy meydnda bir mahzen bin
itdrp, bal ve ya ve pirinc ve mum virilmek in ve buyurdlar kim, Bu
kassblar imdengir yenieri kullarmun hidmetkr old" diy her tomrua
ikier zimm usta ve drder hidmetkr tayn idp, bu zimmlern cmlesin
harcdan ve sir teklf-i kkadan muf u msellem buyurmlardur ve mbrek
eline kalem alup bir hatt- hmyn yazmdur ki; Benm kullarmun
tomruklarnda eger Karaman koyun ve eger kei ve eger ark ve mry(?)
ve eger bayat etler getrp bu sekiz tomrukda virilr ise Allahun
laneti ve ins cinnn ve cem yaradlmun laneti anun zerine olsun diy
ve baavu zerlerine nzr tayn buyurup ve badeveciyi zimm kassblarun
zerine hkim nasb ve tenbh buyurd kim, Meydn kassblar eger kullarma
ayrk eger Karaman ve kei ve dii etlerin getrrler ise saksonlara
preleyp, tekrr ziyde eysinden getreler diy hatt- hmyn ihsn idp,
baavuun eline virmidr55. Yukarda alntlanan metinde de grld gibi,
risalede Etmeydannn tesisi ve yenierilere ne tr etlerin getirilecei
gibi konularda ayrntl ve farkl malumatlar verilmektedir.
Sonu olarak, metinde bulunan bilgiler yenieri oca ve odalar
hakknda bildiklerimizi destekledii gibi, bunlara yenilerini de
ilave etmektedir. Yukarda bir ksmna deindiimiz konular haricinde
risalede yenieri tekilat hakknda farkl bilgiler de bulunmaktadr.
Metinde Gedik Ahmedin ahsiyeti ile ilgili mulaklk, Avusturya
seferlerinin baarsz gsterilmesi gibi bilgi problemleri bulunmasna
ramen, bu durum risalenin yenieri tekilat hakknda farkl ve renkli
bilgiler ihtiva ettii gereini deitirmemektedir. Osmanl asker
tekilatnda ok nemli bir yeri olan yenieri tekilatnn koullar ve be
asrlk serveni konusundaki bilgilerin, kaynak yetersizlii sebebiyle
tam olarak tespit edilemedii dnldnde bu risalenin kymeti
kendiliinden ortaya kar. Ancak unu da belirtelim ki, her tarih
vesikaya olduu gibi bu risaleye de eletirel yaklalmal ve risalede
verilen bilgiler artsz doru kabul edilmeyerek dier vesikalarla
karlatrmal kullanlmaldr. almamzda yukarda nemli grdmz bir ksm
konular hakknda yaptmz deerlendirmeler dnda
55 Metin, 52b-53b; Tomruklarla ilgili benzer ancak daha icmali
bilgi iin bkz. Uzunarl, Kapukulu, I, 247-8, 255.
58
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
gerekli grlen yerlerde metinde de dipnotlar vesilesiyle
aklamalar yaplmaya allmtr.
Risale Metni
[48b] Cennet-mekn, Firdevs-iyn merhm ve mafr Sultn Sleymn Han
hazretlerinin Be56 kral zerine alt defa sefer idp, hikmet-i Hud alt
defa bozlup yedinci defa mkemmel tekrr Be kral zerine sadetile
gitdkde yedi krallar dah bir olup anlar dah ahd yemn iderler ki
Osmanly ara yirden kaldurmak in tedbr iderler. Merhm Sultn Sleymn
sadetile mahalline varduklarnda yedi krallar ile mukbil olup cmle
beglerbegiler bozlmak sadedinde iken merhm Sultn Sleymn grr ki
kffrn tedbri ayr gne ve hcm ziyde bunlar da Sanca- erfi ve mm- azam
hazretlerinn sanca- erfin getrp, Kul Kethuds Selm Aaya ve Baavu
Murtaz Aa[ya] ve Yayaba Deli Hamza Aaya teslm idp, buyurd kim:
Kullarum bugn bizm Kerbelmuzdur, bugnden sonra bize ve sizlere
dirlik harmdur, slm ayretin elden komak sizlere lyk degldr,
Peyamber aleyhis-saltu ves-selmun sanca- erfi ve mm- azam
hazretlerinn sanca- erfinden hicb eylen, yarn bunlarun shiblerinden
efat istersiz diy buyurduklarnda, cmle yenieri ve ocaun halk bu
sz57 iitdklerinde cmlesi haytlarn terk idp, bin be yz yenieri
serdengedi gzler ile Yayaba Deli Hamza Aaya sanca- erfi emnet vaz
idp, bir uurdan gzler kendlerin kffr- hksr zerine hcm [49a]
itdklerinde yedi gn yedi gice ceng-i azm olup, sekizinci gn sabh
namzndan sonra emr-i Hakla kffr bozlup her tarafdan cmle begler
begiler tze cn bulup ve her tarafdan slm askeri yryp, kffr askerin
blk blk itdklerinde, azmetl pdih karr kalmayup, solakbalarun
ellerinden bir vechile hals olup, drt tebdl ile silhdr ve ukadr ve
rikbdr ve dlbend aas ile ceng-i azm iine girp, vfir kfir katl idp,
drt solakbalar ve drt kethud ve drt odaba cenge girp, Gz Hnkr
bulup, cengden tara kardlar. Tara kdukda biz-zt kendleri kullarna
istimletler virp: Kullarum bugn ulu bayrammuzdur, bu bayram bir dah
ele girmez, feth nusret bizmdr, sizlere
56 Metinde Be mtemadiyen Pe eklinde yazlmtr. 57 Metinde sz
kelimesinden sonra sehven istim kelimesi yazlmtr.
59
-
FATMA KAYTAZ
mjde olsun diy buyurduklarnda silahdr aalundan gelme Rstem Aa
yenieri aas ve Kul Kethuds Selm Aa ve Baavu Murtaz Aa ve Bayayaba
Deli Hamza Aa sanca- erfi ve mm- azam sancan Gz Hnkrn nine koyup,
cevb iderler ki: Sadetl Hnkrum! Dn-i mbn yolna, Hnkrmun uurna cnmuz
feddur, hayr dudan kullarn unutma didklerinde, Gz Hnkr alayup, vfir
hayr dular idp, sanca- erfi ve mm- azam sancan bekleyen bin be yz
serdengedi gzlern karr kalmayup cenge girmilerdi. Bir kola yenieri
aas ve bir kola kul kethuds gidp, hikmet-i Hud yenieri aas gitdgi
kolda Dubravenedik58 kral bulnup, yenieri aas rst gelp, kral oldun
bilmeyp, ban kesp huzra getrp ve kul kethuds ve baavu ceng iderken
Zirin olna ve Peykan oullarna rst gelp, azm cengden sonra ikisin
tutup, esr idp, huzr- hmyna [49b] getrmilerdr ve cmle yenieri
gzleri yedi gn ve yedi gice a ve susuz ceng idp, onar onar lp
haytlarn terk idp, kendlerin ol b-pyn askere urup, evvel ve evvel
giceye bir azm ceng eylemilerdr ki59 dny dural ne olm ne olacakdur.
rtesi sabh namzndan sonra kffr askeri bil-klliye bozlup, karr firra
tebdl eylemidr. Ve alt blk siphlern aa blk drt blkleri Gz Hnkra
beki alkoyup, siph u silhdr aalaryla ve cmle siph yryp cenge
girdklerinde anlar dah kffrun byk dip alaylarna rst gelp cmle
kfirlern toplar ve cebehneleri ve haznelerin zabt idp, Siphler Aas
Handn Aa gelp, hnkra mjde eyleyp ve badeh bunlar ber-murd
olduklarnda aa blk aalar hnkrun huzrna gelp: Hnkrum bu azda bu
kullarun mahrm olduk didklerinde Rum-ili begler begisi slm Paa ile
drt blk aas ve siphleri firr iden kffrun ardna tayn60 buyurup,
anlar dah acele zre kffra irip firr iden kffrun cmlesin krup, on
bin iki yz kelle ve bin dil alup huzr- hmyna
58 1365ten itibaren Osmanl Devletinin himayesinde bulunan ve
1806ya kadar ayn ad tayan kk bir Slav cumhuriyetinin merkezi
durumunda olan ehir, VIII. yzylda Avariardan kaan Moradaki
Epidauroslular tarafndan kayalk bir ada zerinde Raguza adyla
kurulmutur. Daha sonralar blgeye yerleen Slav etkisiyle evresindeki
ormanlar sebebiyle Srpada aal mnsna gelen Dobravadan kaynaklanan
Dobravnik veya Dubrovnik ismiyle anlmaya balanmtr. Bu ikinci ad baz
Osmanl kaynaklarnda Venedik ile ilikili sanlarak Dobrovenedik
biiminde kaydedilmitir. erafettin Turan, Dubrovnik, DA, IX,
542.
59 ki den sonra sehven askere urup ifadesi yazlmtr. 60 tayn
kelimesi metin boyunca taayyn okunacak ekilde yazlmtr.
60
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
getrdiler. Ve bu ceng-i kbrda yigirmi bir cematn yolda Deli
Mandrac ve otuz iki blgn yolda Rdvn Bee ve otuz be blgn [yolda]
Deli Ali Alasonyal ve otuz blkde Deli vaz ve otuznc61 blkde Veli
Baba ve on be blgnde Deli Hamza Pirlebeyeli ve on drt blkde Deli
Kurd, bu zikr olnan yedi nefer yoldalar hem-civr yoldalar olmala
birbirlerine kafadar ve hevdr olup, ziyde yz aklu [ile] her biri er
drder dil ve ba alup, Gz Hnkra gelrken hikmet-i Hud meger kim orta
Macar kralna ve kk Macar kralna rst gelp, gzler [50a] bunlar
grdklerinde haytlar gidp, kendlerden n-md olup ve kendlerin kffr
askerine urup, kffr dah bunlara hcm idp, bu gzler bir uurdan tekbr
getrp, yrdklerinde Allhu azm-n fursat gzlere virp, kffr bozup ve
iki krallar esr idp, Gz Hnkra bu kadar dil ve ba ile huzr-
erflerine getrdklerinde Gz Hnkr aya zre kalkup, mbrek yzin topraa
srp, mbrek gzlerinden ya yerine kan akdup: Kullarum aznuz mbrek
olsun diyp, vfir hayr dudan sonra bu gzlere birer fhir hilat ve
birer kse altun ihsn itdkde, mezbr[lar] kabl itmeyp, boyun burup
huzrlarnda durdlar. Hnkr dah: Kullarum ihsnum nin kabl itmedinz
didkde, bunlar dah cevb virp, didiler kim: Hnkrum! hsnuna her br
muhtclaruz, velkin sadetl hnkrmuzdan bir murdmuz vardur, Nedr
kullarum? didklerinde, stanbulda odalarmuzda su yokdur, azm
zahmetler ekerz bir iki masura su in, hatt- hmyn ihsn idesiz
didiler. Kullarum! nallh sitneye vardumuzda cmle kullarum suya
doyurayum62 diy ahd [] yemn eyledi. Bundan sonra sadetile sitneye
bu kadar yz aklu ile ve anmet ve ml- firvn ile herkes karr-dde
olduklarnda, Gz Hnkr, Eski Saryda alt blk aalarna ve kethudlarna ve
yenieri oca halkna ve yenieri kullarna azm ziyfetler idp, ziyfetden
sonra altun ile il akeyi harman misl ydurdup ve birbirine kardrup,
altun tepsi ile kullarun balarna nisr idp, yenieri aasna ve kul
kethudasna ve baavua ve sir ocak halkna fhir hilatler ihsn idp
badeh senede yz elli kse ake koyun akesi tayn idp, be-her sene
[50b] virilmesi in hatt- hmyn ihsn buyurup ve yine ayda bir her
nefere krkar ake yaka akesi ve barut akesi ve otuzar ake kemn akesi
tayn idp ve serhadlerde neferta ve yamak yoldalara gnde ikier
61 otuzuncu kelimesinden sonra sehven blgnde kelimesi yazlmtr.
62 doyurayum kelimesinden sonra ideym kelimesi yazlmtr.
61
-
FATMA KAYTAZ
ake nafakalarn bir kle kalburlanm buday ve iki deme bir vakyye
lahm tayn buyurup, koyundan sonra bin be yz umr-dde ihtiyrlara
yigirmi tokuz ake ile korucluk ihsn buyurup63 ve bin be yz deme
tekd ihsn buyurup ve knn buyurdlar kim pdihlar sefere gitdkde
nevbete be yz dem umr-dde ihtiyr koruc ve be yz umr-dde oturak
sefere maan gidp64 koruc [ve] oturaklar cenge girmeyp adrda beki
olup bir kala muhsara olup alnmak mmkin olmadu mahalde cengden
zdeli kullarum ile mvere itmek ve anlarun rey ile ve kalanun fethi
ne vechile olur diy bu zikr olnan umr-dde ihtiyrlar bir yire gelp
mvere eyledklerinde, bunlarun ry tedbrleri zre kalanun fethi
myesser olurd65. Ve bu yukaruda zikr olnan ziyfetlerden sonra
sadetl hnkr odalara66 gelp, odalar tamr itdrp ve cmle odalarun
krizlerin muhkem krgr yapdurup ve meremmt lzm geldkde ehr emni
zerine buyurup, meremmtna harc olnan akeyi mrden virilmek zre hatt-
hmyn ihsn buyurup, odalarun yedi kapusnda birer beki tayn ve birer
vakyye lahm ihsn buyurup ve buyurd ki: Kapuc, odalarun iine
kullarumdan ayr ecneb kimesneyi komayasn ve avratdan ve tze olandan
bir kimesnenn [51a] girdgine rz-y hmynum yokdur, meger kim kul ol
ola ve ayr ehirlinn girdgine asl rzm yokdur diy muhkem tenbhden
sonra kapularna atal zencrler yapdurup, lzm geldkde
63 1623 tarihli ulufe defterinde korucularn en fazla
yevmiyesinin 28 ile 26 ake olduu grlmektedir. Uzunarl, Kapukulu, I,
378.
64 Eyyub Efendi (Eyyub Efendi Kannnmesi, s. 41), Hezarfen Hseyin
Efendi (Telhsl-Beyn, s. 144) ve Topular Ktibi (Topular Katibi
Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), haz. Ziya
Ylmazer, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2003, I, 436) Sultan Sleymann
Sigetvar Seferinde orduda 1.000 nefer korucu ve mtekid olduunu
belirtmektedirler ki bu durum risalenin rivayetini destekler
mahiyettedir. Ayrca Marsigli de (Graf Marsilli, Osmanl
mparatorluunun Zuhur ve Terakksinden nhitat Zamanna Kadar Asker
Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934, s. 75) Kanuni dneminde
padiahlarn stanbul, Edirne ve Bursada bulunan ikametgh ve saraylarn
korumak zere 930 korucu neferin bulunduunu belirtmektedir.
65 Sava esnasnda ihtiyar yenierilerin fikirlerine bavurulmasyla
ilgili olarak Kavanin-i Yenieriyanda (s. 142a-145a) Knnnme-i l-i
Osman bal altnda Kanuninin Nahcivan seferine giderken yenieri
ocanda bulunan ihtiyarlara danmasyla ilgili bir blm bulunmaktadr;
Uzunarl da (Kapukulu, I, 378-379) hususi ktphanesinde bulunan
Yenieri Tekilat Mecmuasna dayanarak, Kanuni devrinde bir ksm
korucularn sefere itirak ettiklerini; fakat bunlarn muharebeye
girmeyip adrlar beklediklerini ve gerektiinde bunlarn tecrbelerine
bavurulduunu ifade eder.
66 Metinde odalara kelimesi odulara okunacak ekilde yazlmtr.
62
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
aup yine kapayalar. Bir gn sadetile meydna tfeng atdurmaa
gelrken odalar iinden geerken bir kpege rst gelp, at ban eker kul
kethudsn huzrna getrr buyurur kim: Seni odalarun zerine nzr tayn
eyledm, harem-i hssumda nin kpek korsz diy azr idp, kapucy katl
itmek murd ider. Kul kethuds efat idp, cnn hals ider. Mezbr kapucy
timarlu idp, eline bir bert virp, ocakdan ihrc ider. Ve blda mastr
olan yoldalar huzrna davet buyurup: Kullarum benmle bir byk azda
bulundnuz, el-hamdlillhi tel yuvamuza geldk, berhudr olun, yzinz ak
olsun, odalarnuz tamr ve suynuz vfir htrnuz ho old m? diy
buyurduklarnda, mezbr gzler cevb virdiler kim: Hnkrum! Hak tel
mrinz efzn eyleye, htrmuz ho, feemm kim bu sudan bu kullarun
fidelenmediler, bu bin buyurdunuz havza ancak kifyet ider, bu
kullarun murdlar odamzun ninde olmak zre hatt- hmyn ihsn
buyurmdnuz, pdihlar vadeye hilf67 eylemezler, pdihlarun vadesi vade
gerekdr. didklerinde Gz Hnkr glp: Kan sizlere virdigm hatt- hmyn
getrn diy buyurduklarnda yigirmi cematn yolda Deli Mandrac hatt-
hmyn Gz Hnkrun nine koyup, Gz tekrr glp, iki masura su dah ilhk idp
[51b] ve birer eme dah ol gzlern htrlar in odalarun ninde yapdrup
ve tenbh buyurdlar kim musluklarnuz doldukdan sonra gine havza
aksun diy ve gine yigirmincinn bir yoldan mezbr havza beki tayn
buyurup, gnde birer vakyye lahm ve seferden muf idp, bu minvl zre
ahdnme yazlmd ki: Eger bin eyledgm havzlar ibtl ve suyn eksk
iderler ise Allhu azm-nun ve yz yigirmi drt bin peygmberlern ve
cem-i melikenn ve ins cinnn laneti anlarun zerine olsun diy
lanetnme yazdurup, mezbr yigirminci cematn yolda Deli Mandrac ol
yedi nefer gzlern ellerine virilmidr. Ve odalar tamr olup ve su
yollar ve kzrler ve havzlar tamm oldukda odalarun zerlerine kul
kethudsn tayn buyurmlardur. Bundan sonra Gz Hnkr yenieri meydnna
gelp, talmhneyi yapdu[rv]irp zerlerine talmhneci ban nzr tayn
buyurup, tfeng atan yoldalara ve ok atan kemnkelere talm itmek in
ve sefere gitmekden ve serhadde[n] muf buyurup, btn gn meydnda
tfeng ve ok atan yoldalara nezret itmek in meger kim pdih sefere
gitdkde talmhneci pdihlar ile gitmege memrdur. Ve tfeng atlacak
mahalle
67 Hilf kelimesi metinde halef okunacak ekilde yazlmtr.
63
-
FATMA KAYTAZ
yonma tadan krgr dvr ve ortasnda soma mermerden ningh yapdrup ve
metris in somk mller dikdirp68 ve mllern ardnda yonma tadan bir byk
sofa yapdrup ve yannda bir eme yapdrup kendleri oturup kullar tfeng
atduklarn seyr itmegin, [52a] be-her sene meydna gelp, tfeng
atduklarn seyr iderdi. Nin uranlarun kimisine dlbend ve kimine kemn
ve kimine birer n ake ihsn iderdi. Gz Hnkr meydna gelp, tfeng atmak
lzm geldkde evvel samsoncba ayuy samsonlara prelendir[r]di badeh
pehlivnlar gelp gre tutarlard badeh grz salarlard. Ve her odada
birer ikier pehlivn bulnmak knndur. Ve badeh solaklar ve sir
kemnkeler gelp hnerler gsterrlerdi badeh ocak aalar kul, kethuds ve
baavu ve cmle zbitn tertb zre balarnda destrlaryla tururlard. Evvel
yenieri aas yir pp tfengileri dizili tfenge hzr idp atard andan
sekbnba andan kul kethuds andan zaarcba andan saksoncba andan
turnacba andan drt hseki aalar andan baavu atard ve badeh baavu
birinci devecilerden balayup blk blk arup orbaclarun balarnda Ysuf
nefertyla Gz Hnkrun ninde nina karu koum atarlard. Nin uran
yoldalara Gz Hnkr ihsn itdkden sonra cematler ve blkler tamm
oldukda segirdm olan odalarun aclar gelp segirdp et kaparlard.
Ziyde segirden acya solakluk mahll oldukda ana ihsn olnurd. Olur
olmaz deme solakluk virilmezdi. Ekser umr-dde odabalara virilrdi.
Uzun boylu ve kyfetl demlere virilrdi. Bodur deme solakluk
virilmezdi ve gen dah olursa virilmezdi. Odabalarun yol solaklukdur
meger kim gyetle amelmnde ihtiyr ola da etmek vireler idi. Bir
odanun orbacs mahll oldukda solak olan odabalarun [52b] virilrdi.
Yenieri aas hnkra telhs itmedke solakluk virilmezdi. Ve bir orbac
aa seferde ehd oldukda solaklara virilrdi, ecnebye virilmezdi ve
nefere orbacluk virilmemek knndur ve Gz Hnkr lanetnme yazmdur ve
herkes solakba olmazd. Solakbaluk bir umr-dde deme virilr ve bir
ulu mertebedr gyetle i ve sz bilr ve umr-dde ve her ahvle vukf ve
pdihlarun szin anlar demler solakba olurd. Ve cenglerde ve
seferlerde pdihlar ceng ahvline vkf idenler solakbalardur ve ceng
mahallinde pdihlarun bindgi ata bir bend uran solakbalardur. Ceng
mahallinde drt solak ba ve drt kethud ve drt odaba hnkrun
eteklerine
68 Nianghlarn yaplmasyla ilgili bilgi Uzunarlnn (Kapukulu, II,
229) hususi ktphanemde mevcuttur dedii Yenieri Terft Mecmuasnda da
bulunmaktadr.
64
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
muhkem yapup ve drt yz solaklar hnkrun drt etrfn kuadup
tururlar. Silahdr ve ukadr ve rikbdr ve dlbend aasn pdihun yannda
komazlar. Solaklarun ardnda i halk top olup ceng letleri ellerinde
tururlar, hzr u mde ve ceng mahallinde sadetl pdih ve vezr-i azam
yenieriler ortasna alup tururlar, bir ayr kula vezr-i azam ve
sadetl hnkr inanmazlar. Yenierilern orta yirinde karr iderler. Mdm
ki ceng ber-taraf olmaya pdih ve vezr-i azam yenieriler adrlarna
salvirmezler. Yenieriler drt etrfn kuadup dururlar, muhfaza
iderler. Knn budur ki al tarkl-icml beyn olund.
Geldk yine yenieri meydnna. Bir gn Gz Hnkr gelp kullarna tfeng
atdurmak sadedinde iken yigirmi birinci aa blginn acs Gedk Ahmed
dimekle marf kimesne ziyde [53a] bahdr dem olup nie defa Gz Hnkrun
huzrnda dil ba getrp, yararlu sbit olm idi. Ol ac Gz Hnkra arz- hl
virp, mefhmnda: Hnkrum yenieri kullarn er ake mr virmek zre Kran
koyunndan biz-zt matbah- mire[ye] giden bu kadar etler ihsn
buyurdunuz. Hak tel Hnkrmun eksklyin gstermesn velkin ihsn
buyurduun etleri ac kullarun varup kassb dkknlarun beklerz, azm
zahmetler ekilr. Gz Hnkrum cmle ac kullarna merhamet buyurup, ocaa
tayn buyurlan etlerimzi bu ihy buyurlan meydnun bir kesine kassb
dkknlar idp, zbitlerimz marifetiyle tevz taksm olnmak bbnda hatt-
hmyn ihsn olna diy. Bu arz- hl Gz Hnkr krat buyurduklarnda kahkaha
ile glp, Ac ac, ceddm rhn bu gice bu ahvl benm htrma geldi.
El-hamdlillhi tel kullarmun tedbri gnl birlgine del[l]dr diy ol sat
sekiz tomru stanbul iinde olan dkknlardan ayrup, meydna vaz idp ve
badeh alara namz klmak in bir mescid bin idp ve bir masura su ve
bir musluk bin idp ve ayak yol ve kullarmun tamt bir yirde gerekdr
diy meydnda bir mahzen bin itdrp bal ve ya ve pirinc ve mum
virilmek in ve buyurdlar kim, Bu kassblar imdengir yenieri
kullarmun hidmetkr old" diy her tomrua ikier zimm usta ve drder
hidmetkr tayn idp, bu zimmlern cmlesin harcdan ve sir teklf-i
kkadan muf u msellem buyurmlardur. Ve mbrek eline kalem alup [53b]
bir hatt- hmyn yazmdur ki; Benm kullarmun tomruklarnda eger Karaman
koyun ve eger kei ve eger ark ve mry (?) ve eger bayat etler getrp
bu sekiz tomrukda virilr ise Allahun
65
-
FATMA KAYTAZ
laneti ve ins cinnn ve cem yaradlmun laneti anun zerine olsun
diy ve baavu zerlerine nzr tayn buyurup ve badeveciyi zimm
kassblarun zerine hkim nasb ve tenbh buyurd kim, Meydn kassblar
eger kullaruma ayrk eger Karaman ve kei ve dii etlerin getrrler ise
saksonlara preleyp, tekrr ziyde eysinden getreler diy hatt- hmyn
ihsn idp, baavuun eline virmidr69. Bir iki seneden sonra Gedk Ahmed
didkleri ay dvn- hmyna men ile arup men zerine kaftn giydirp,
ihtisb aalun ihsn [idp] emr iderler kim, Bu ehrde et be akeye kd ve
sir zahir dah bahya kd, asl zre ahvlin bil emrine muhlefet idenlern
haklarndan gel, rikb- hmynuma arza ihtiyc yokdur, greym seni! diy
tenbh buyurup, mezbr a tara kdukda kol idp evvel gn yigirmi demi
salb idp ertesi gni kol itdkde on be dem salb idp, irtesi gn kol
[itdkde] sekiz dem salb idp, drdinci gni kol itdkde kassb bay ve
kassblar kethudsn ve etmekcibay ve etmekcilern bazsn salb ider,
beinci gni kol itdkde grrkim et ve etmek talar gibi ylm, alur satar
yok bir vakyye ikiyz dirhem etmek bir akeye ve on iki kut kzl mum
bir akeye ve bir vakyye lahm akeye ve bir vakyye revan- sde v sf
[54a] on bir ake ve sir ey buna gre, be sene ihtisb aas olup, ziyde
zbit oldu ecilden Gz Hnkr sonra ikinci vezr eyleyp, kubbe-nin
oldukda iki seneden sonra vezr-i azam merhm oldukda vezr-i azam
olup haftada bir gn byk kol idp, yenieri aas ve stanbul Kds ve
ihtisb aas gelp Unkapannda karr idp, bir kile buday alup un itdrp
ve yourup etmek tabh itdkde nmne didkleri budur. Badeh ana gre narh
iderlerdi ves-selm.
69 Tomruklarla ilgili benzer ancak daha icmali bilgi iin bkz.
Uzunarl, Kapukulu, I, 247-8.
66
-
YENER OCAINA LKN BR RSALE
Kaynaka
Akgndz, Ahmet, Gedik, DA, XIII, 541-543.
__________, Osmanl Kanunnmeleri (Douu, eitleri ve Tarih Seyri),
Trkler, X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 21-42.
Atam Dedem Kanunu-Kanunnme-i l-i Osman, haz. Abdlkadir zcan,
stanbul 2012.
Danimend, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye
Yaynevi, stanbul 1971.
Eyyub Efendi Kannnmesi, haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1994.
Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman-Risle-i Padih-nme, haz. Mehmet Akku,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.
Graf Marsilli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakksinden
nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934.
Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, haz.
Sevim lgrel, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998.
nalck, Halil, Kanunnme, DA, XXIV, 333-337.
Kavanin-i Yenieriyan, haz. Tayfun Toreser, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul 20111.
Kitb- Mstetb, Osmanl Devlet Dzenine Ait Metinler I, haz. Yaar
Ycel, Ankara 1974.
Koi Bey Risalesi, haz. Zuhuri Danman, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 19973.
Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, II, stanbul 1311.
Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I,
Milli Eitim Basmevi, stanbul 19813.
Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukat I, stanbul 1327.
Osmanzde Ahmed Tib, Hadikatl-Vzer, stanbul 1271.
zcan, Abdlkadir, Etmeydan, DA, XI, 497-498.
67
-
FATMA KAYTAZ
__________, Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, X, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 2002, 107-121.
Topular Katibi Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve
Tahlil), haz. Ziya Ylmazer, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, I, Ankara
2003.
Turan, erafettin, Dubrovnik, DA, IX, 542-544.
Uzunarl, smail Hakk, Kapukulu Ocaklar, I, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 19883.
__________, Osmanl Tarihi, II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
19883.
68