ortaöğretim demokrasi ve insan hakları ders kitabı

İLKE BASIM YAYIM DAĞITIM GAZETECİLİK

SAN. VE TİC. Ltd. Ş.

Dr. Ahmet Utku ÖZENSOY

ORTAÖĞRETİM

DEMOKRASİ VE İNSAN HAKLARI

DERS KİTABI

2

Editör

Meriç OKUR

Dil Uzmanı

Güldane ALTINTAŞ

Görsel Tasarımcı İlker GAZİOĞLU

Program Geliştirme Uzmanı Göksan BAYİS

Ölçme ve Değerlendirme UzmanıYrd. Doç. Dr. Zekeriya NARTGÜN

Rehberlik ve Gelişim Uzmanı

Hüseyin TOPUKÇU

Dizgi, Grafik ve Sayfa DüzeniÖzgün Matbaacılık Sanayii ve Ticaret Anonim Şirketi

ISBN .....................................

Ankara, 2015

Baskı, CiltÖzgün Matbaacılık Sanayii ve Ticaret Anonim Şirketi

Ankara - Polatlı Kara Yolu 52. km Özgün Grup Sitesi

Temelli / Sincan - ANKARA

tel.: (312) 645 19 10 (Pbx) • Belgeç: (312) 645 19 19

Her hak kı sak lı dır ve İlke Yayıncılık Elektronik Sa na yii ve Ti ca ret Ano nim Şir ke-ti ne ait tir. İçin de ki şe kil, ya zı, re sim ve gra fik ler, ya yı ne vi nin iz ni ol ma dan alı na maz; fo to ko pi, tek sir, film şek lin de ve baş ka hiç bir şe kil de ço ğal tı la maz, ba sı la maz ve ya yım la na maz.

3

İSTİKLÂL MARŞI

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet;Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

4

ATATÜRK’ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek

isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cum-

huriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde

bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve

şerait, çok

namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kaste-

decek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mü-

messili

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün

tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi

bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim

olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâ-

let ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî

menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr

u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret,

damarlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal ATATÜRK

5

Mustafa Kemal ATATÜRK

6

İÇİNDEKİLER1. TEMA: DEMOKRATİK SİSTEM VE YAŞAYAN DEMOKRASİ .....................................................................8

1. DEMOKRASİNİN TEMEL İLKELERİ ............................................................................. 10

2. DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ .............................................................................................. 14

3. DEMOKRATİK SİSTEMDE VATANDAŞ ........................................................................ 16

4. ÜLKEDEN ÜLKEYE DEMOKRASİ ................................................................................ 18

OKUMA PARÇASI: Halkın Halk Tarafından Halk İçin Yönetimi, 1863 .............................. 21

HAK VE ÖZGÜRLÜKLER POSTASI ................................................................................. 22

DEĞERLENDİRME ........................................................................................................... 23

2. TEMA: İNSAN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ ................................................................................................26

1. İNSAN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ ................................................................................. 28

2. İNSAN HAKLARININ ETİK TEMELLERİ ........................................................................ 32

3. EVRENSEL İNSAN HAKLARI........................................................................................ 34

4. HAK VE ÖZGÜRLÜKLERLE İLGİLİ DÜNYADA DURUM .............................................. 42

5. TOPLUMSAL YAŞAMDA HAK VE ÖZGÜRLÜKLER ..................................................... 49

6. HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİMİ KULLANIYORUM ........................................................... 51

7. DEMOKRASİDE GÖREV VE SORUMLULUKLAR ........................................................ 53

OKUMA PARÇASI: Bir Rüyam Var, 1963 ......................................................................... 55


DEĞERLENDİRME ........................................................................................................... 57

3. TEMA: DEMOKRASİYİ YAŞAMAK: AKTİF VATANDAŞLIK.....................................................................60

1. ÖZGÜR VE ÖZERK BİREYİ .......................................................................................... 62

2. HAKKIMIZI ARAYALIM ................................................................................................. 66

3. BEN DE VARIM ........................................................................................................... 68

4. SİVİL TOPLUM VE KATILIMCILIK ................................................................................ 72

5. TÜKETİCİ BİLİNCİ. ....................................................................................................... 76

6. YAŞAMDA DENGE ....................................................................................................... 80

7. DOĞAL ÇEVREYİ KORUYALIM ................................................................................... 84

8. İLETİŞİM VE ETİK ......................................................................................................... 88

OKUMA PARÇASI: Aktif Bir Dünya Vatandaşı: Bob Geldof ............................................ 91


DEĞERLENDİRME ........................................................................................................... 93

7

4. TEMA: ÇEŞİTLİLİĞE ÇOĞULCU BAKIŞ ..................................................................................................96

1. YERELDEN EVRENSELE KÜLTÜREL FARKLILIKLAR ................................................. 98

2. ÇEŞİTLİLİK, TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞME VE ORTAK DEĞERLER .......................... 104

3. TOPLUMSAL CİNSİYET VE EŞİTLİK .......................................................................... 112

4. AYRIMCILIĞA KARŞI ................................................................................................. 114

5. HAYATTA HERKESE YER VAR .................................................................................. 118

OKUMA PARÇASI: Ölmeye Hazırım ............................................................................... 121

HAK VE ÖZGÜRLÜKLER POSTASI ............................................................................... 122

DEĞERLENDİRME ......................................................................................................... 123

5. TEMA: BARIŞ VE UZLAŞMA ...............................................................................................................126

1. KENDİMİ SEVİYORUM .............................................................................................. 128

2. KONUŞARAK ÇÖZEBİLİRİZ ....................................................................................... 130

3. HER TÜRLÜ ŞİDDETE HAYIR .................................................................................... 134

4. “YURTTA BARIŞ DÜNYADA BARIŞ” ........................................................................ 140

5. BARIŞ İÇİN EL ELE .................................................................................................... 142

OKUMA PARÇASI: Şiddetsizlik Eşi Olmayan Bir Silahtır ............................................... 147

HAK VE ÖZGÜRLÜKLER POSTASI ............................................................................... 148

DEĞERLENDİRME ......................................................................................................... 149

SÖZLÜK ......................................................................................................................... 152

KAYNAKÇA .................................................................................................................... 153

İNTERNET KAYNAKÇASI ............................................................................................... 154

GAZETE KAYNAKÇASI .................................................................................................. 158

KONULAR

1. TEMA

1. DEMOKRASİNİN İLKELERİ

2. DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ

3. DEMOKRATİK SİSTEMDE VATANDAŞ

4. ÜLKEDEN ÜLKEYE DEMOKRASİ

DEMOKRATİK SİSTEMVE

YAŞAYAN DEMOKRASİ

Temanın adı, konuları ve kapaktaki görsel-den yola çıkarak tema konuları hakkında bil-diklerinizi ve bilmek istediklerinizi söyleyiniz.

Atatürk, TBMM’den (II. Meclis Binası) çıkarken

1. TEMA

10

1. DEMOKRASİNİN TEMEL İLKELERİ

Sizce demokrasinin en önemli özellikleri nelerdir?

Soru

Demokrasi; halkın üyesi olduğu kurumda, sivil toplum örgütünde ya da vatanda-şı olduğu ülkede yönetimde eşit hakka sahip olduğu bir anlayıştır. Demokrasi toplum ve ülke hayatının vazgeçilmez bir ögesidir. Demokrasinin uygulamaları, bir apartmanın yönetiminden (ikamet edenlerin apartmanın boyanmasına karar vermeleri) mahallenin, kentin ya da ülkenin yönetimine (vatandaşların yönetimde eşit hakka sahip olması), üyesi olunan sivil toplum kuruluşunun yönetiminden (faaliyetlerin hangi alanda yoğun-laştırılacağına karar verilmesi) aileye (alınacak kararlarda aile üyelerinin görüşlerinin dik-kate alınması) hayatın farklı alanlarında görülebilir.

Yani halkın kendisiyle ilgili alınan kararlarda söz sahibi olması demektir. Tarihsel süreç içinde insanlığın deneyimleriyle demokrasi tanımı daha kapsamlı bir hâle gelmiş-tir. Geniş anlamda bir yaşam tarzına karşılık gelen demokratik kültür, kişi ve kurumlar arasındaki bütün ilişkilerde kendini gösterir. Yönetim sistemi de buna göre şekillenir. Demokratik sistem; birey, toplum ve devlet arasındaki ilişkilerde demokrasi kültürü-nün hâkim olduğu bir işleyiştir. Toplumların gelişim düzeylerine göre farklı tanımlarının yapıldığı demokrasi kavramı, günümüzde bazı temel ilkeler üzerine inşa edilmektedir:

Güçler ayrılığı: Demokrasiyle yönetilen ülkelerde, devletin yönetim yapısı ve işleyişi belirli ilkeler doğrultusunda belirlenmiş ve bir sisteme bağlanmıştır. Yönetimin demok-ratikleşmesi adına devleti oluşturan güçler ve onun organları arasında görev dağılımı yapılmıştır. Bu güçler; yasama, yürütme ve yargıdır. Yasama organı ile toplum yaşamını düzenleyen yasalar hazırlanır. Yürütme organı bu yasaları uygular. Yargı organı da uy-gulamada ortaya çıkan uyuşmazlıkların giderilmesini sağlar.

Hukukun üstünlüğü: Demokratik devlet, yapısı ve işleyişi ile aynı zamanda hukuk devletidir. Hukuk her şeyin üstündedir. Demokratik ülkelerde hukuk kuralları bütün bireyleri, grupları ve kurumları bağlar. İktidarın elinde bulundurduğu yetkinin sınırları, hukuk kuralları tarafından belirlenir. İktidarın uygulamaları kanunlara uygun olmak zo-rundadır. Kanunlara uygun olmayan iş ve işlemler için adalet mekanizmaları işletilir. Çıkarılan yasalar da evrensel hukuk kurallarıyla uyumlu olmak durumundadır.

Demokratik sistemin işleyiş bütünlüğü

DEMOKRATİK SİSTEM VE YAŞAYAN DEMOKRASİ

11

Bir ülkede seçimlerin yapılıyor olması demokrasinin varlığından söz etmek için yeterli midir? Neden?

Soru

Seçim: Halk, egemenlik hakkını kullanırken seçimler aracılığı ile temsilcilerini seçer. Her bir vatandaş seçme ve seçilme hakkını kullanarak yönetime katılır. Seçimler, halkın uygulamalardan memnun olmadığı durumlarda iktidarı değiştirme aracıdır.

Demokratik yönetimlerde toplumun bütün kesimlerinin olabildiğince mecliste tem-sil edilmeleri esastır. Farklı siyasi görüşler, seçimlerin sonuçlarına göre temsil edilirler. Temsilde adalet, demokrasinin gerekli asgari koşullarından biridir. Fakat bazı ülkelerde yönetimde istikrarın sağlanması adına baraj olarak nitelenen belli oranların altındaki oyların temsili sınırlanmaktadır. Siyasi partilerin mecliste temsil edilebilmesi için gerekli baraj oranları (%3, %5, %10) ülkelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin, yüzde %5 barajın olduğu bir ülkede siyasi partiler, bu oranın altında oy aldıklarında parlamentoya üye gönderememektedir.

Siyasi partiler: Toplumdaki farklı siyasi görüşlerin örgütlenerek mecliste temsil edi-lebilmesi, siyasi partileri gerekli kılmıştır. Demokratik siyasetin en önemli kuruluşların-dan olan siyasi partiler, millet iradesinin yönetime yansımasına aracı olmaktadır. Birey-lerin siyaset alanında var olması da siyasi partiler aracılığı ile gerçekleşir. Muhalefetteki siyasi partilerin iktidara muhalefet etmek, onu denetlemek gibi çok önemli bir görevi de vardır.

Çoğulculuk: Demokrasi, farklı düşünce ve yaşam tarzına sahip insanların bir ara-da özgürce yaşayabileceği bir sistemdir. Yönetim hakkı; çoğunluğu elde eden partinin olmakla beraber, karar alma süreçlerinde diğer parti ve sivil toplum örgütleriyle görüş-meler yapılır. Alınan tüm kararlarda, toplumun tüm kesimlerinin görüşleri dikkate alınır. Yetki iktidardadır ama haklar bakımından iktidar ve muhalefet eşittir. Muhalefet partile-rinin de seçim yoluyla iktidar olma hakları vardır.

1. TEMA

12

Anayasa değişikliğinin halka sorulması demokrasi açısından neden önemlidir?

Soru

Katılımcılık: Demokraside halkın yönetime katılması sadece seçimle sınırlandırıla-maz. Seçimle yönetim yetkisinin temsilcilere verilmesi, katılımın bir boyutudur. Bunun yanı sıra vatandaşların alınan kararları etkileme, uygulamalara karşı çıkma yollarına sa-hip olması gerekmektedir. Bu yolların çoğalması, katılımcılığın artmasına yol açar. Böy-lelikle halk, iktidarı bizzat etkileme ve denetleme hakkına sahip olur. Demokratik bir ülkede halk, yönetimin kararlarına karşı mahkemelere giderek ve basın yoluyla yönetim organlarını denetler; siyasi partilerde politika yaparak yönetime katılır. Bunun yanında halk, yasal yollarla yaptığı basın açıklamaları, toplantılar ve gösteri yürüyüşleriyle de yö-netimi denetler ve etkiler. Zaman zaman yapılan halkoylamaları da vatandaşların karar alma süreçlerine aktif katılımını sağlayan uygulamalardandır. Günümüzde vatandaşların karar alma süreçlerine aktif katılımını sağlayan en önemli araç, sivil toplum kuruluşlarıdır.

Sivil toplum: Sivil toplum; yasalar çerçevesinde, devletten özerk, gönüllülük esasına göre oluşmuş, farklı alanlardaki örgütlü faaliyetlerdir. Eğitim, sağlık, çevre, siyaset, kültür, ekonomi gibi alanlarda devletten bağımsız kamusal faaliyetleri kapsayan sivil toplum, demokratik, çoğulcu, eşitlikçi, katılımcı, insan haklarına dayalı demokratik bir toplumun vazgeçilmez unsurlarındandır. Sivil toplum, karar alma süreçlerini etkileme ve kamuoyu oluşturma anlamında önemli araçlardan biridir. Sivil toplum, eksik ve yanlış uygulamalar konusunda iktidara muhalefet edebilirken aynı zamanda sorunların çözümü noktasında iktidara yardımcı olabilir. Sivil toplum faaliyetlerinin amacına ulaşabilmesi için yönetim yapısında bilgiye erişilebilirlik, hesap verebilirlik ve açıklık olmalıdır.

Açıklık: Demokratik devlet yönetimlerinin önemli özelliklerinden biri de açıklık ilke-sidir. Devletin yönetim politikaları ile ilgili bilgi -hukuki sınırlamaların dışında- vatandaş tarafından bilinmelidir. Devlet, farklı politikalarla ilgili vatandaşın bilgisine başvurmalıdır. Açık bir yönetim demokrasinin temel gereklerindendir; hükûmetin faaliyetleri ve politika-larının sonuçları hakkında doğru ve güncel bilgi mevcut olmadan hesap sorulamayacağı gibi seçmenler de bilinçli bir tercih yapamayacaklardır. Açıklık ilkesinin gerçekleşmesin-de en önemli rol, medyaya düşmektedir. Medya halkın doğru bilgi alma hakkını tarafsız bir biçimde yerine getirmelidir.

Bir gazete haberi, 12.09.2010.


13

Demokrasi ile yönetilmeyen toplumlarda ne tür sorunlar yaşanıyor olabilir?

Soru

Eşitlik: Bireylerin eşit yurttaşlık haklarına sahip olması demokratik toplumun vazge-çilemez unsurlarından biridir. Bir toplumda eşitlik ilkesi yerleşmeden demokrasi hayata geçirilemez. Ekonomik ve sosyal konumları ne olursa olsun tüm bireyler yasalar önünde eşittir. Bireylerin seçme ve seçilme hakkı vardır ve oylar eşit değerdedir.

Laiklik: Demokratik yönetimlerde laiklik, devletin bütün din ve inançlara karşı eşit mesafede olmasını ifade eder. Laiklik, eşitlik ilkesinin gereği olarak demokrasinin olmaz-sa olmaz koşullarından biridir. Hiç kimse din ve inançlarından dolayı ayrımcılığa maruz kalamaz. Her birey din ve inançlarını özgürce yaşama hakkına sahiptir. Farklı inançlar göz önünde bulundurulur. Devlet yönetimine bir din ya da inancı temel alan uygulama ve kurallar getirilemez.

İnsan haklarına dayalı olma: Çoğulcu demokrasi, bireyi devlet karşısında korur. Demokratik devletler her şeyden önce temel hak ve özgürlükleri güvence altına alır.Temel hak ve özgürlükler vazgeçilmez haklardır. Din ve vicdan hürriyeti, düşünce ve ifade özgürlüğü, toplantı ve gösteri hürriyeti, hukuk önünde eşitlik, özel yaşamın gizliliği, konut dokunulmazlığı, haberleşme, seyahat ve dernek kurma gibi özgürlükler temel hak ve özgürlükleri oluşturur.

“Bir ülkede yönetici olan devlet başkanı seçimde yüksek oy oranı ile iş başına gelmiştir. Yasama organı üyeleri de seçimle görevlerine gelirler. Devlet başkanı hemen her konuda söz sahibidir. Meclis kararlarını veto etme hakkı vardır. Veto ettiği yasa tekrar önüne getirilemez. Farklı siyasi partiler olsa da ülke uzun yıllar tek partinin yönetimindedir. Ülkede muhalefet yapabilecek araçlara izin verilme-mektedir.”

Metinle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayarak tartışınız:

1. Bu ülkeye demokratik ülke denilebilir mi? Neden?

2. Ülkenin demokratik ilkeler açısından sorunları neler olabilir?

Demokrasinin temel ilkelerinden biri hakkında ga-zete, dergi ya da İnternet haberi bu-lunuz. Bulduğunuz haberden bir du-var gazetesi hazır-layınız.

1. TEMA

14

Farklı düşünce, inanç ve özelliklere sahip bireylerin bir arada sorunsuz yaşaya-bilmelerinin koşulları neler olabilir?

Soru

Demokratik sistemle ilgili sorunlar yaşayan ülkelere bakıldığında çoğunlukla uygula-madan kaynaklanan sorunlar yaşadıkları görülür. Yani ülkenin yasalarında birtakım de-mokratik haklar bulunduğu hâlde bunların pratikte engellendiği görülür. Buradan şöyle bir sonuca ulaşmak mümkün olmaktadır: Demokrasi sadece kâğıt üzerinde birtakım kurallar ve bu kurallar doğrultusunda oluşturulan kurumlardan ibaret bir sistem değildir. Yasalar ne kadar demokratik olursa olsun birey, toplum ve devlet arasındaki karşılıklı ilişki içinde beklentiler, alışkanlıklar, değerler, demokrasinin hayata geçirilmesi nokta-sında farklılıklara yol açmaktadır. Gelişmişlik düzeyi, ekonomik şartlar, kültürel özellikler toplumun demokrasi algısını etkilemektedir. Dolayısıyla bir ülkede demokrasinin kurum ve kurallarıyla hayata geçirilmesi demokratik kültürün yerleşmesiyle yakından ilişkilidir.

Demokratik kültürün yerleşmesiyle eğitim arasında nasıl bir ilişki vardır?

Demokrasi kültürünün yerleşmesi her şeyden önce demokratik değerlerin toplum tarafından benimsenmesini gerekli kılar. Eşitlik, özgürlük, adalet, hoşgörü, farklılıklara saygı gibi demokrasinin temel değerleri kabul görüp evde, okulda ve toplumsal çevrede uygulandığı ölçüde hayatın parçası hâline gelir. Böylece demokratik sistemin işleyişin-deki sorunlar en aza iner. Demokratik değerlerin toplumda benimsenmesi her şeyden önce demokratik sistemin işleyişini kolaylaştıran bir faktördür. Eğitim seviyesinin yük-selmesiyle özgürlük talebi de artar. Özgürlükler demokrasinin temel gereklerindendir.Bundan dolayıdır ki toplumların özgürlük mücadelesiyle demokrasi mücadelesi birlikte yürümektedir. Özgürlüklerin en geniş anlamda yaşanabildiği sistem demokrasidir.

2. DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ


15

Genellikle tuhaf karşılanan bir davranış karşısında tutumunuz ne olur?

Soru

Toplumda cinsiyeti, statüsü, düşüncesi, inancı ne olursa olsun bütün bireylerin eşit haklara sahip olduğu düşüncesi, beraberinde farklılıklara saygı, hoşgörü, adalet gibi değerlerin de kabul edilmesini sağlar. Bireylerin hak ve özgürlüklerinin korunması ve garanti altına alınması, adalet sayesinde gerçekleşir. Aynı zamanda bireylerin adalet karşısında herkesin eşit olduğuna inanmaları, demokrasi kültürüne katkı sağlar. Top-lumda farklı özelliklere sahip bireyler, kendilerini özgürce ifade edebildikleri oranda hem demokratik sistemden hem de birlikte yaşama ortamından memnuniyetleri artar. De-mokrasi kültüründe azınlık, çoğunluk gibi durumlara bakılmaz. Ne kadar az olursa olsun demokrasi, bütün farklılıkların haklarının gözetildiği bir sistemdir.

Toplum yaşamında bireylere sunulan ekonomik, sosyal, kültürel olanaklarda eşitlik sağlanamadığı noktada demokrasi kültürü zarar görür. Çünkü bu olanaklara sahip ol-mayan grupların eşit olduklarına dair inançları sarsılır. Bu sefer de demokrasi, sadece olanaklara sahip olana kadar kullanılan bir araç hâline gelir. Demokrasinin, bireyin haya-tının bir parçası olabilmesi için hayatının her alanına yerleşmesi gerekir. Örneğin, evinde demokratik tutum sergilemeyen bir kişinin siyasal ya da sosyal alanda demokratik dav-ranışlar sergilemesi beklenmemelidir.

Demokrasi aynı zamanda bir duyarlılık meselesidir. Birey, kendisi için istediği hak ve özgürlükleri bir başkası için de aynı oranda isteyebilmeli, bütün insanları kendisinin eşiti görmelidir. Demokratik kültüre sahip birey, çoğunluğun alışkanlıkları arasında farklılıkları da düşünebilen inceliklere sahip olmalıdır.

İnsanların bir arada, barış içinde yaşamaları için demokrasi kültürünün önemi nedir?

D e m o k r a s i b i r k ü l t ü r d ü r .

Sınıfınızda ya da yakın çevre-nizden örneklerle demokrasi kültü-rünün ne ölçüde gerçekleştiği hak-kında drama çalış-ması yapınız.

1. TEMA

16

Demokrasilerde bireysel hak ve özgürlükler neden önemlidir?

Soru

Demokrasilerde birey, diğer siyasi sistemlere göre daha önemli bir konuma sahiptir. Bu sistemde bireyin hak ve özgürlükleri garanti altına alınmıştır. Bireyden hak ve özgür-lüklerini sonuna kadar kullanması beklenir. Bu durum bireyin haklarını, sorumluluklarını ve özgürlüklerinin sınırını bilmesiyle gerçekleşebilir. Demokratik sistemin işleyişi; bireyin haklarını kullanması, engellendiği durumlarda hakkını rahatça arayabilmesiyle mümkün olur. Dolayısıyla demokratik sistemde bireyler demokratik vatandaş olmalıdır. Demokra-tik vatandaşın en önemli özelliklerinden biri de özgür, bağımsız, eleştirel düşünebilme; problem çözme ve karar alma becerisine sahip olmasıdır.

Bireysel hak ve özgürlüklerin kullanılmasında yaşanan sorunların nedenleri ne-ler olabilir?

Sadece seçimden seçime yetki ve sorumluluğu başkalarına devreden birey demok-ratik vatandaş sayılamaz. Demokratik vatandaştan anlaşılan; verdiği oyun takipçisi olan, söylenenlerin yapılıp yapılmadığını denetleyen, yanlış uygulamaları engellemek için demokratik baskı mekanizmalarını kullanan bireydir. Demokratik vatandaşlık bilin-cine sahip bireyler; siyasi partiler, sivil toplum kuruluşları, vakıflar, dernekler vb. sosyal örgütlerde yer alırlar.

İnsan, toplumsal bir varlıktır. Olaylar karşısında verdiği tepkilerde diğer kişi ve grup-lardan etkilenmesi doğaldır. Bireyin içinde bulunduğu grup ve çevre bazen yanlış ya da eksik kanaatlere sahip olabilir. Dolayısıyla demokratik bireyden beklenen yaşamda vereceği kararları sorgulaması ve tek başına bile kalsa inandığı kararlarının arkasında durabilmesidir.

3. DEMOKRATİK SİSTEMDE VATANDAŞ


17

Örnek olayla ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız:

1. Demokratik vatandaşın özellikleri açısından Mehmet Bey’in davranışlarını na-sıl değerlendirirsiniz?

2. Sizce Ali Bey eleştirisinde haklı mı? Neden?

3. Mehmet Bey sizce haklı mı? Neden?

4. Ali Bey’in yerinde olsanız siz ne söylerdiniz?

5. Toplumda Mehmet Bey gibi bireylerin çok olmasının sonuçları neler olabilir?

6. Mehmet Bey’in basın açıklamasına katılmak istemeyişinin bireysel ve toplum-sal nedenleri neler olabilir?

Mehmet Bey özel bir şirkette mühendistir. Dost ortamlarında siyasi sohbetler-den hoşlanmadığını belirtir. Seçimlerde düzenli olarak oyunu kullanır. Herhangi bir siyasi parti ile bağı yoktur. Siyasi parti taraftarlığını anlamsız bulur. Zorunlu olarak üye olduğu tek sosyal örgüt meslek odasıdır. İş dışında daha çok kendi kişisel hobileri ile ilgilenir. Sosyal etkinliklere zorunlu olmadıkça katılmaz. Sosyal olaylara tepki vermez.

Yaşadığı kentte çevre sorunu yaşanmaktadır. Sorunu yetkili kişilere duyurmak ve çözüm bulmak için değişik sivil toplum örgütleri bir araya gelerek basın açık-laması yapma kararı alır. İşyerinden arkadaşı Ali Bey basın açıklamasının saatini söyleyerek Mehmet Bey’e birlikte gitmeyi önerir. Aralarında şu diyalog geçer:

Mehmet Bey: Üzgünüm, çıkışta eve gideceğim.

Ali Bey: Hep aynı şeyi yapıyorsun. Bir kere olsun bu tür bir eyleme katılmadın.

Mehmet Bey: Bence sen de gitmemelisin. Boşuna uğraşıyorsunuz.

Ali Bey: Sen gitmezsen, ben gitmezsem bu sorunlar nasıl gündeme taşınacak, nasıl çözülecek?

Mehmet Bey: Bizim iyi yöneticilere ihtiyacımız var. Onlar en iyisini bilir. Sorun-lar ancak bu şekilde çözülür.

Demokratik bir sistemde bireylerin en önemli sorumlulukları neler olabilir?

Soru

Demokratik sistemi benimsemiş vatandaşın özellik-lerini belirten afiş hazırlayınız.

1. TEMA

18

Sizce halkın devlet yönetimine doğrudan katılmasının önündeki güçlükler neler-dir?

Soru

Tarihî sürece bakıldığında demokrasinin, toplumların sahip olduğu özelliklere bağlı olarak değişik tanımlarının ve farklı uygulama biçimlerinin ortaya çıktığı görülür. Halk egemenliği olarak da tanımlanabilen demokrasi, egemenlik hakkının kullanılış biçimi-ne göre üç gruba ayrılabilir. Bunlar; doğrudan demokrasi, yarı doğrudan demokrasi ve temsilî demokrasidir.

Doğrudan Demokrasi: Halkın yönetime doğrudan katılımını ifade eden bir yönetim biçimidir. Eski Yunan’da uygulanmış olan doğrudan demokrasi günümüzde İsviçre’nin bir kısmında uygulanmaktadır. Devlet yönetimindeki kararların temsilci olmadan halk tarafından alındığı, kanunları halkın yaptığı bir uygulama biçimidir. Ülkelerin coğrafi ge-nişliği ve nüfusu düşünüldüğünde doğrudan demokrasiyi uygulamanın olanaksızlıkları görülebilir.

Günümüzde doğrudan demokrasi; devlet yönetiminin yanında bir apartmanın, bir sitenin yönetiminde de uygulanmaktadır. Apartman toplantılarında bütün apartman sa-kinlerinin toplantıya katılmaları, seçimlerde her üyenin oy kullanması doğrudan demok-rasiye örnektir.

Doğrudan demokrasi, günümüzde hangi alanlarda uygulanabilir?

Yarı Doğrudan Demokrasi: Temsilcilerin yanı sıra halkın da bizzat yönetime katıl-dığı sistemdir. Halkın yönetime katılma biçimleri referandum (halkoylaması), halk veto-su, halkın kanun teklifi ve temsilcilerin azli şeklinde gerçekleşmektedir. Meclisin yaptığı yasa evet ya da hayır şeklinde oylanır. Ayrıca halk, yapılan yasayı referanduma götür-mek için veto eder. Bunların yanı sıra halkın yasa teklifi yapma hakkı vardır. Yarı doğru-dan demokrasi, katılımcılığın etkin bir şekilde gerçekleştiği bir sistemdir. Yarı doğrudan demokrasi uygulamaları İsviçre ve İtalya’nın bazı yerlerinde görülmektedir.

4. ÜLKEDEN ÜLKEYE DEMOKRASİ

Halk Meclisi, Eski Atina


19

Temsilî Demokrasi: Millî egemenlik anlayışı üzerine temellenir. Temsilî demokraside millet, egemenlik hakkını seçtiği temsilciler aracılığı ile kullanır. Seçilen temsilci (millet-vekili) seçildiği bölgenin ya da ilin değil tüm milletin temsilcisidir. Milletvekilleri mille-tin temsilcileri olarak yasa yaparlar. Doğrudan demokrasi yerine temsilî demokrasinin uygulanması, anayasamızın gerekçelerinde nüfusun kalabalık olmasının kaçınılmaz bir sonucu olarak belirtilir. Temsilî demokrasi uygulayan ülkelere Türkiye, Almanya, Hollan-da örnek verilebilir. Temsilî demokrasinin parlamenter sistem, başkanlık sistemi, yarı başkanlık sistemi, meclis hükûmeti gibi farklı alt dalları (uygulanış) biçimleri vardır. Şimdi temsilî demokrasinin bu alt dallarını inceleyelim:

1. Parlamenter sistem: Yasama, yürütme, yargı organlarının kuvvetler ayrılığı çer-çevesinde, millet adına egemenliği kullandığı bir sistemdir. Kuvvetler ayrılığı; yasama (parlamento), yürütme (devlet başkanı ve bakanlar kurulu), yargı organlarının (bağımsız mahkemeler) birbirlerine üstünlük kurmadan, müdahale etmeden, birbirlerini dengeleye-rek ve frenleyerek kendi görev ve yetkilerini kullanmalarıdır. Bu sistemde devlet başka-nının (cumhurbaşkanı) yetkileri daha çok semboliktir. Esas yürütme yetkisi başbakan ve bakanlar kurulundadır. Parlamento, bakanlar kurulunu çeşitli yollarla (meclis araştırma-sı, gensoru vb.) denetler. Parlamenter sistemde devlet başkanını genellikle parlamento seçer. Devlet başkanının bakanlar kuruluyla yapacağı işlemlerde sorumluluğu yoktur. Devlet başkanına, bakanlar kurulunun seçilememesi durumunda parlamento seçimi-ne gitme yetkisi, parlamentoya ise güvensizlik oyu vererek bakanlar kurulunu düşürme yetkisi verilmiştir. Almanya parlamenter sistemle yönetilen ülkelere örnek gösterilebilir.

2. Başkanlık sistemi: Bu sistemde başbakan ve cumhurbaşkanı makamı yerine baş-kanlık makamı mevcuttur. Başkan doğrudan halk tarafından seçilmektedir. Başkan gibi meclisteki temsilciler de halk tarafından seçilmektedir. Bakanları atamak ve görevden al-mak başkanın yetkileri arasındadır. Bütçenin oluşturulması ve yasaların hazırlanmasında meclis yetkilidir. Uygulama yetkisi tümüyle başkana aittir. Başkan meclisin denetiminde-dir. Birbirinden bağımsız olan başkan ve meclis arasındaki hakemliği Anayasa Mahke-mesi yapmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri başkanlık sistemiyle yönetilmektedir.

TBMM Genel Kurulu

1. TEMA

20

3. Yarı başkanlık sistemi: Yasama ve yürütmenin karşılıklı uzlaşısına dayanır. Parla-menter sistem ile başkanlık sisteminin birtakım özelliklerini barındırır. Parlamento içinde güven oyu alarak görevine başlayan yürütme, parlamentoya karşı sorumludur. Dev-let başkanı halk tarafından seçilir ve yürütmeyle yetkilerini paylaşır. Devlet başkanının meclisi fesih yetkisi vardır. Fransa, Finlandiya, İzlanda gibi ülkelerde uygulanmaktadır.

4. Meclis hükûmeti: Bu sistemde yasama ve yürütmenin yetkileri mecliste toplan-mıştır.Meclisin kendini feshetme hakkı vardır. Meclis, yürütme tarafından feshedilemez. Buna karşı meclis, yürütme organının görevine son verebilir. Yürütmenin aldığı karar-lar, meclis tarafından iptal edilebilir, değiştirilebilir. Bu sistem çoğunlukla olağanüstü durumlarda ve kriz ortamlarında uygulanmıştır. Ülkemizde 1921 Anayasası ile meclis hükûmeti öngörülmüştür. Devlet, 1923’e kadar meclis hükûmetinin kararları doğrultu-sunda yönetilmiştir. 1923 yılında Cumhuriyet’in ilanıyla demokrasi yolunda büyük bir adım atılmıştır.

1946 yılında çok partili hayata geçilmesi ile Cumhuriyet demokratik kimliğine ka-vuşmuştur. Cumhuriyet ve demokrasi kavramları çoğu zaman karıştırılır. Cumhuriyet, halkın devlet ya da hükûmet başkanlarını belirli süre ve yetkilerle seçtiği bir yönetim biçimidir. Bu nedenle egemenliğin bir kişide olduğu monarşinin ya da egemenliğin bir grupta olduğu oligarşinin karşısında yer alır. Cumhuriyet rejimlerinde egemenlik ulusa aittir. Halk egemenliğini belirli süreler içinde seçtiği milletvekilleri aracılığıyla kullanılır. Her cumhuriyet rejimi demokratik olmayabilir. Hatta bazen totaliter, baskıcı bir rejim bile olabilir. Meclisin varlığı tek başına demokrasi için yeterli değildir. Demokrasi, cum-huriyet rejiminin demokratik ilkelerle donatılmış hâlidir. Yönetimin işleyişi demokratik ilkelere uygun olmalıdır.

Katılımcılık açısından yukarıda açıklanan sistemlerden hangisi daha etkilidir? En son anayasasını 1982 yılında yapan Türkiye’de parlamenter sistemin temel il-

keleri sürekli olarak korunmuştur. En önemlisi de hükûmetin parlamento karşısındaki sorumluluğu devam etmiştir. 1982 Anayasası, uluslararası hukuk normları çerçevesinde defalarca değişikliğe uğramış ve geliştirilmiştir.

Türkiye’de sivil toplum kuruluşlarının siyaset üzerindeki etkileri gün geçtikçe art-maktadır. Seçimlere katılım oranları yüksektir. Zaman zaman darbelerle kesintiye uğra-yan demokratik sistem, günümüzde sağlam bir zemin kazanmış ve gün geçtikçe daha da ileriye gitmektedir. Toplumun sahip olduğu demokratik bilinç, demokratik sistemin bir güvencesi olarak görülmektedir.

İlk Meclisin açılış törenleri, 23 Nisan 1920

Sınıfta gruplar oluşturarak demok-rasinin farklı uy-gulanış biçimlerini örnekleyen drama çalışması yapınız.


21

Babalarımız seksen yedi yıl önce bu topraklara geldiklerinde, tüm insanların eşit yaratıldığı inancına kendilerini adamış ve özgürlüğe inanan insanların oluşturduğu yeni bir ulus inşa etmiş-lerdi. Şimdi devasa bir iç savaşın içindeyiz ve bu ulusun ya da böylesine inanmış ve kendini adamış herhangi bir ulusun, uzun süre yaşayıp yaşamayaca-ğını test ediyoruz. Bu sava-şın görkemli cephelerinden birinde bir araya geldik. Bu cephenin bir bölümünü, bu ulusun yaşayabilmesi için hayatlarını verenlere nihai bir dinlenme mekânı olarak tahsis etmek için geldik. Bu, yapacağımız en uygun işlerden biri olacaktır. (...)

Burada çarpışan, ha-yatını kaybeden ve hâlen yaşayan cesur adamlar, bi-zim aciz gücümüzü aşacak derecede bu işi başardılar. Dünya, burada söyledikle-rimize çok az kulak kesile-cek, fazla uzun süre hatır-lamayacak. Ama cesur adamların burada yaptıklarını asla unutmayacak. Bizim için önemli olan, çarpışarak bu davayı buraya kadar asil bir şekilde taşıyan insanların ya-rım bıraktığı işin bitirilmesine kendimizi adamamızdır. Burada önemli olan, bu insan-ların (...) yeniden özgürlüğe doğduğunu, halkın, halk tarafından halk için yönetiminin asla yeryüzünden kalkamayacağını göstermektir. (...)

Abraham Lincoln, ABD’nin köleliği kaldırmış eski başkanı

Ali Çimen, Tarihi Değiştiren Konuşmalar, s. 76.

OKUMA PARÇASI

Halkın Halk Tarafından Halk İçin Yönetimi, 1863

1. TEMA

22

HAK VE ÖZGÜRLÜKLER POSTASI

Aşağıda Türkiye’deki demokratik sistemle ilgili ipuçlarının olduğu bir görsele ve özet şeklindeki habere yer verilmiştir. Görselle ilişkilendirerek haberi okuyunuz. Haberin alt kısmına haberin bir devamı niteliğinde Türkiye’deki demokratik sistemin işleyişi ve de-mokrasimizin özellikleri hakkında gazete yazısı yazınız.

Yıllık 2012, Anadolu Ajansı, s. 207.


23

A) Aşağıdaki sorularla ilgili cevaplarınızı yazılı bir şekilde hazırlayınız. Bu soruları sınıf ortamında tartışmaya açınız. Savunduğunuz görüşlerle ilgili gerekçeleri-nizi açıklayınız. Karşı çıktığınız görüşlerin gerekçelerini çürütmeye çalışınız.1. Bir ülkede yöneticilerin seçimle işbaşına gelmeleri demokrasi için yeterli midir?

Neden?2. Demokratik yönetim sistemi ile insana verilen değer arasında nasıl bir ilişki ku-

rulabilir?3. Demokrasiye karşı çıkan düşünceler demokratik sistem içinde nasıl karşılan-

malıdır? Neden?4. Demokratik sistemin zayıf yanları nelerdir? Bunlar hangi sorunlara yol açabilir?5. Demokratik sistemde vatandaşın rolü nedir? Açıklayınız.6. Demokratik sistemlerin sağlıklı işleyebilmesinin temel koşulları nelerdir?

B) Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız.

1. “Demokratik bir toplumda bireyler yönetim tarafından alınan kararları etkileme olanaklarına sahiptir.”

Yukarıdaki ifade aşağıdaki demokratik ilkelerin hangisinden söz edilmekte-dir?A. Katılımcılık B. Açıklık C. Hukukun üstünlüğü D. Güçler ayrılığı E. Eşitlik

2. - Çıkarılan yasalar hukuka aykırı olamaz.

- Yürütme yargı üzerinde baskı kuramaz.

- Alınan kararlarda toplumun tüm kesimleri dikkate alınır.

- Vatandaşın iktidarı etkileme olanakları vardır.

- Bireylerin görüşlerini özgürce ifade etme hakkı vardır.

Verilen ifadelerde aşağıdaki demokratik ilkelerden hangisine değinilmemiş-tir?A. Güçler ayrılığı B. Katılımcılık C. Çoğulculuk D. Hukukun üstünlüğü E. Açıklık

3. “Bir ülkenin yasaları temel hak ve özgürlükler doğrultusunda düzenlenmiştir. Ancak bireylerin özgürlüklerini kısıtlayıcı uygulamalar ve hak ihlalleri hâlâ devam etmekte-dir.”

Bu sorunun çözümü aşağıdakilerden hangisiyle mümkün olabilir?A. Yasalar yeniden düzenlenmelidir.B. Yürütme, idari konularda açık olmalıdır.C. Yargı sistemi değiştirilmelidir.D. Toplumda demokrasi kültürü yerleşmelidir.E. Toplum, geleneklerine sahip çıkmalıdır.

DEĞERLENDİRME

1. TEMA

24

4. Aşağıdakilerden hangisi demokratik sistemin işleyişini engelleyen nedenler-den biridir?A. Temel hak ve özgürlüklerin sağlanmasıB. Bireylerin siyasi partilere katılmamasıC. Sivil toplum örgütlerinin artmasıD. Toplumsal taleplerin artmasıE. Gösteri ve yürüyüşlerin artması

5. Aşağıdakilerden hangisi demokratik bilince sahip yönetimlerde halkın ege-menlik hakkını kullandığı yöntemlerden biri değildir?A. ReferandumB. Yargıyı denetlemeC. SeçimlerD. Halkın vetosuE. Halkın kanun teklifi

6. Aşağıdakilerden hangisi demokratik vatandaştan beklenen bir davranıştır?A. Siyasi parti kararının dışına çıkmamakB. Doğru verdiği kararlarının arkasında durmakC. Çoğunlukla ters düşmemeye çalışmakD. Siyasetle fazla ilgilenmemekE. Başkalarının görüşlerine göre hareket etmek

7. Meclisin hem yasama hem de yürütme yetkisine sahip olduğu sistem aşağı-dakilerden hangisidir?

A. Başkanlık sistemi

B. Meclis hükûmeti sistemi

C. Doğrudan demokrasi sistemi

D. Yarı başkanlık sistemi

E. Parlamenter sistem

8. “Türkiye’de demokrasi kurum ve kurallarıyla yerleşmiştir. Bundan sonra demokra-tik sistemin kesintiye uğraması ya da ortadan kaldırılması mümkün olmayacaktır.” Aşağıdakilerden hangisi bu düşüncenin gerekçelerinden biri olamaz?A. Sivil toplumun gelişmesiB. Demokratik bilincin gelişmesiC. Muhalefet olanaklarının gelişmesiD. Eğitim seviyesinin artmasıE. Ülke nüfusunun artması


25

Değerlendirme sonucunda iki kez : ya da bir kez işaretlediyseniz başarılı çalışma

yapmış sayılmazsınız. Ama yılmayınız. Eksiklerinizi tamamlayarak “Öz Değerlendirme

Formu” ile kendinizi tekrar değerlendiriniz. Aradaki farkı göreceksiniz.

ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU

“Demokratik Sistem ve Yaşayan Demokrasi” ünitesinin sonunda neleri, ne kadar öğrendiğinizi anlamak için kendinizi değerlendirebilirsiniz. Bunu yapabilmek için aşağıdaki soruları cevaplamalısınız. Sorularda size uygun olan şıklardan birine “X” işareti koyunuz.

“Bunu çok iyi yapabiliyorum.” için “Bunu kısmen yapabiliyorum.” için “Bunu yapamıyorum.” için

ÖĞRENCİNİN ADI SOYADI:

Ölçütler

1. Demokrasinin temel ilkelerini açıklayabilirim.

2. Demokrasi kültürünün demokratik sistemin işleyişindeki

rolünü değerlendirebilirim.

3. Demokratik vatandaşlık bilincine sahip olmanın demokra-

tik sürecin işleyişine katkısını açıklayabilirim.

4. Demokrasinin farklı uygulanış biçimlerini karşılaştırabilirim.

5. Türkiye’deki demokratik sistemin işleyişini, demokrasinin

özellikleri açısından değerlendirebilirim.

KONULAR

2. TEMA

1. İNSANHAKVEÖZGÜRLÜKLERİ

2. İNSANHAKLARININETİKTEMELLERİ

3. EVRENSELİNSANHAKLARI

4. HAKVEÖZGÜRLÜKLERLEİLGİLİDÜNYA-DADURUM

5. TOPLUMSALYAŞAMDAHAKVEÖZGÜR-LÜKLER

6. HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİMİ KULLANIYO-RUM

7. DEMOKRASİDE GÖREV VE SORUMLU-LUKLAR

İNSAN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ

Temanınadı,konularıvekapaktakigörsel-denyolaçıkarak temakonularıhakkındabil-diklerinizivebilmekistediklerinizisöyleyiniz.

Kumrular,atombombasındaölenlerinanısınadüzenlenentörende(6Ağustos2013)anıtmezarınüzerindenbırakılıyor,HiroşimaBarışAnıtıParkı,Japonya

ortaöğretim demokrasi ve insan hakları ders kitabı

Documents