-
MER ASIM AKSOY
ATASZLER VE DEYMLER SZL
1
ATA SZLER SZL
NDEKLER
SUNU
BRNC BLM
GR
1- ATASZLER
A- Biim zellikleri
B- Kavram zellikleri
C- Tamamlayc Bilgiler
- Tanm
2- DEYMLER
A- Biim zellikleri
B- Kavram zellikleri
C- Tamamlayc Bilgiler
- Tanm
3- KALIPLAMI BAKA SZLER
4- ELETRMELER
KNC BLM
ATASZLER SZL
ULAMA
YEDNC BASKI N
1965'te kan Ataszleri ve Deyimler adl kitabmza yurdumuzun her
yerinde kullanlan szleri alm, blgelere zg olanlar almamtk. 1989
tarihine dein yaplan be baskda bu tutum deimedi. 1991'deki altnc
baskda kimi blge szlerine de yer vermi, bunlan ulama bal altnda
kitabn sonuna eklemitik. Yedinci baskya genel ve yerel birka yz sz
daha ekleme gereini duyunca, bunlar ve nceki ulamalar asl metne
katma zorunluluu kendini gsterdi. Bylece ilk baskda 5700 olan sz
says imdi 8977'ye ulat.
Yeni basklarda yerel szlere de yer vermemizin nedeni, bunlarn
-toplumsal gelimelerle birlikte- genellik kazanmakta ya da
kazanabilir nitelikte olmalardr.
-
Radyo, televizyon, gazete, dergi, telefon, okul, tren, otobs,
uak gibi eitim ve ulam aralarnn oalmas, blgeler arasndaki ayrlklar
gittike azaltmaktadr: Nitekim 50-60 yl nce yaz dilimizde grlmeyen
birok blge szckleri imdi yayn aralarmzda ve toplumun dilinde
kullanlmaktadr. Bunun gibi, birtakm yerel ataszleri ve deyimler de
blgelerinin snrn aarak genellemektedir.
u da var ki bir sze kesin olarak genel ya da yerel demek kolay
deildir. nk bu niteleme, bilgi ve grg dzeylerine gre kiiden kiiye
deiir: Bir kiinin genel nitelikte grd sz, baka bir kii bu nitelikte
grmeyebilir; iitmemi de olabilir. Kitabmzn sz saysn oaltmamza ve
kullan alanlarnn snrn biraz geniletmemize bu durum yol amtr.
Burada bir konuya daha deinmek istiyoruz: Genel ve yerel szler
arasndaki snrn kesin olarak izilememesi durumu, kimi szlerin atasz
ve deyim saylip saylmamas konusunda da vardr. Bu nedenle kitabmza
aldmz szler dnda da ataszleri ve deyimler bulunduu grnde olanlar
bulunabilir. Ancak biz, bu szler iin belirttiimiz ller iinde
olmayanlara kitabmzda yer vermeyi doru bulmadk.
Bununla birlikte, lmze uyduu halde dikkatimizden kat iin kitaba
girmemi olan szler de bulunacaktr. Bu gibi eksikliklerin zamanla ve
yeni incelemeler ve aratrmalarla tamamlanaca kukusuzdur.
Yeni basky bu aklamalar ve dnceler iinde sunuyoruz.
1993 mer Asm AKSOY
BRNC BLM
NCELEME ELETRME
GR
1- ATASZLER
2- DEYMLER
3- KALIPLAMI BAKA SZLER
4- ELETRLER
GR
Her dilde ataszleri ve deyimler vardr. Toplumbilim, ruhbilim,
eitbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, folklor... gibi birok
konular ilgilendiren ve birok ynlerden inceleme konusu edilmeye
deer olan bu ulusal varlklar, deyi gzellii, anlatm gc, kavram
zenginlii bakmndan pek nemli dil yaplardr.
Bizdeki eskiden sav, mesel, tabir diye anlm olan ve eski, yeni
konuma dillerinde manzum, mensur yazlar arasnda kullanlm ve
kullanlmakta bulunan ataszleriyle deyimler, birok kimselerce
derlenmi ve kitap olarak yaymlanm ise de ne gibi zellikleri bulunan
sze atasz, ne gibi zellikleri bulunan sze deyim denilmek gerektii
ciddi olarak incelenmemitir. Bata inasi'nin Durub-i Emsal-i
Osmaniyye'si olmak zere btn derlemeler, ataszleri ad altnda verilen
deyimlerle, deyim ad altnda verilen ataszleriyle ya da ne atalarsz,
ne deyim olan birtakm laflarla doludur. Bu karklk srp gitmektedir.
Her iki sz eidinin
-
ortak nitelii olan zl, kalplam, hoa giden bir anlatm arac olmak,
bu szleri birbirine kartrmann balca nedenidir. Biz bu incelememizde
birletirici nitelikleri de ayrc nitelikleri de gstermeye alacaz ve
bu konu ile ilgili eserlerde grdmz yanlmalar belirttik.
Ataszlerinin ve deyimlerin ana niteliklerini izmek o kadar g bir
ey deildir. Ama kimi zaman -gkkuann yan yana bulunan iki rengi
arasnda olduu gibi- ataszleriyle deyimler ve bunlarla baya szler
arasnda kesin bir snr bulunmadndan, bir szn nitelii ikircimli bir
konu olur.
Bununla birlikte sar, yeil, mavi nasl ayr ayr renkler olarak
varsa ataszleri, deyimler, baya szler de ylece, nitelikleri ayr sz
eitleri olarak vardr.
ncelememize balamadan nce iki sz eidinin adlar zerinde biraz
duralm:
Divan Lugat-it Trk'te ataszleri, Arapa mesel, Trke sav
szckleriyle anlmtr.
Divan edebiyatnda ve Osmanlcada bu kavram iin mesel de,
darbmesel de geer. Darbmesel, aslnda mesel getirmek, duruma uyan
yaygn bir sz ya da bir atasz sylemek demektir; ama atalarsz anlamna
kullanlmtr. Nitekim Nabi:
Szde darblmesel iradna sz yok amma,
Sz odur aleme senden kala bir darbmesel.
demitir.
Mesel'in oulu emsal, darbmesel'in oulu durub-i emsal'dir. Bu
szler yerlerini yetmi seksen yldan beri Trkelerine brakmaya
balamlardr. Bugn tekil olarak atalarsz ve atasz, oul olarak da
ataszleri diyoruz.
Otuz yl ncesine kadar deyime de, terime de tabir ve stlah
deniliyordu.
Eskiden hem ataszlerinin hem birtakm deyimlerin baka bir ad da
mehur szler idi.
Yeniler gibi eskiler de darbmesel, mehur sz, tabir, stlah
szcklerinin zelliklerini belirtmemiler, bunlar arasndaki farklar
gstermemilerdir.
ATASZLER
Bizim, gelenekle yerlemi bir atalarsz almaymz vardr. Bu anlaya
gre ataszleri, ulusal varlklardr. Tanr ve peygamber szleri gibi
ruha ileyen bir etki tarlar. nandrc ve kutsaldrlar. Nitekim eski
bir atasz yle der: Atalar sz Kur'ana girmez, yannca yelir (Birlikte
koup gider; ondan geri kalmaz). Ataszleri, geni halk ynlarnn
yzyllar boyunca geirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan
dncelerden domulardr. Ulusun ortak dnce, kan ve tutumunu belirtir,
bize yol gsterirler. Bir ataszyle belgelendirilen tutumun doruluu
herkese kabul edilir. Anlamazlklarda bir atasz en byk yargcdr. te
bu ataszleri, biim bakmndan da, kavram bakmndan da birtakm
zellikler tarlar. O zellikleri birer birer gzden geirelim:
A- BM ZELLKLER
1- Ataszleri kalplam (klie durumuna gelmi) szlerdir: Her
atasz,
-
belli bir kalp iinde, belli szcklerle sylenmi olan donmu bir
biimdir. Szckler deitirilip yerlerine -ayn anlamda da olsa- baka
szckler konulamayaca gibi szdiziminin biimi de bozulamaz. Byle
deitirmeler yaplsa ortaya kan sz, -anlam deimese dahi- atalarsz
diye anlmaz.
rnein:
Derdini saklayan derman bulamaz.
szndeki derman yerine ila denilemez.
alma elin kapsn, alarlar kapn.
sz de, szcklerin sras deitirilerek:
Elin kapsn alma, kapn alarlar
biiminde sylenemez.
2- Ataszleri ksa ve zldr. Az szckle ok ey anlatr:
Dikensiz gl omaz.
Alet iler, el vnr
Tama su ile deirmen dnmez ... gibi.
3- Ataszlerinin ou bir, iki cmledir. Daha uzun olanlar azdr:
Vakit nakittir.
Balk batan kokar.
Yerin kula var.
Ak ake kara gn iindir.
Deveci ile konuan kapsn byk aar.
Grnen ky klavuz istemez.
Son pimanlk fayda etmez.
Zaman sana uymazsa sen zamana uy.
Yoldan kal, yoldatan kalma.
Dost ile ye i, alveri etme.
Ne yavuz ol asl, ne yava ol basl.
Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al ... gibi.
Bu rneklerde grld gibi, tmcelerde en ok geni zaman kipi, kimi
vakit (t olan ataszlerinde) emir kipi kullanlmtr. Baka kiplerle
kurulmu ataszleri daha azdr. Bunlarda da fiili sylenmemi olanlarda
da, ya geni zaman ya emir anlam gizlidir:
Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.
Ana kzna taht kurmu, baht kurmam.
-
Ne oldum dememeli, ne olacam demeli.
Bana dokunmayan ylan bin yaasn.
Anlayama sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.
nsan sylee sylee, hayvan koklaa koklaa.
Deve bir akeye, deve bin akeye.
Evvel taam, sonra kelam ... gibi.
B- KAVRAM ZELLKLER
Her atasz bir genel kural, bir dstur niteliindedir. Bu kural ve
dsturlar balca aadaki kavram blkleri iinde bulunur. Baka bir deyile
ataszleri, kavram bakmndan birka eittir:
1- Sosyal olaylarn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem ve
deneme sonucu olarak- yanszca bildiren ataszleri vardr:
Komunun tavuu komuya kaz grnr.
Minareyi alan klfn hazrlar.
Araba krlnca yol gsteren ok olur.
Stten az yanan yourdu fleyerek ier... gibi.
2- Doa olaylarnn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem sonucu
olarak- belirten ataszleri vardr:
Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr.
Kork aprilin beinden, kz ayrr einden.
Zemheride kar yamadan kan yamas iyi.
Mart yaar nisan vnr, nisan yaar insan vnr ... gibi.
3- Toplumsal olaylarn nasl olageldiklerini uzun bir gzlem ve
deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamz (aka sylemeyip
dolaysyla) hatrlatan ataszleri vardr:
Alamayan ocua meme vermezler.
fke ile kalkan ziyan ile oturur.
Mahkeme kadya mlk deil.
Sona kalan dona kalr. ... gibi.
Bu szlerin altnda istemelisin ki elde edesin, insan kendisini
fkeye kaptrmamal... dersleri bulunmaktadr.
4- Denemelere ya da manta dayanarak dorudan doruya ahlak dersi
ve t veren ataszleri vardr:
irkefe ta atma, stne srar.
-
Ayam yorganna gre uzat.
Bugnk iini yarna brakma.
Yoldan kal, yoldatan kalma ... gibi.
5- Birtakm gerekler, felsefeler, bilgece dnceler bildirerek
(dolaysyla) yol gsteren ataszleri vardr:
Bal bal demekle az tatl olmaz.
Can bostanda bitmez.
Korkunun ecele faydas yoktur.
Tama su ile deirmen dnmez ... gibi.
6- Tre ve gelenekleri bildiren ataszleri vardr:
Dost baa bakar, dman ayaa.
Bir fincan kahvenin krk yl hatr var.
Kzn dvmeyen dizini dver.
Kz beikte, eyiz sandkta ... gibi.
7- Kimi inanlar bildiren ataszleri vardr:
Krk ylda bir let olur, eceli gelen lr.
Anann baht kzna.
Akacak kan damarda durmaz.
Baykuun ksmeti ayana gelir... gibi.
C- TAMAMLAYICI BLGLER
BRKA BM BULUNAN ATASZLER:
Ataszlerinin donmu birer kalp olduunu sylemitik. (Bkz. 1, A, 1).
Kimi ataszlerinin birka kalb bulunduunu da belirtmek gerekir. Bu
kalplardan her biri ayr ayr atalarsz olarak tanndndan deiiklikler
donmu olma kuralna aykr saylamaz. rnein:
Denize den ylana sarlr.
sznn:
Denize den yosuna sarlr.
biimi de vardr. Ama denize den bala (ya da samana) sarlr gibi
bir biimi yoktur.
Ayan yorganna gre uzat.
sz ise, szcklerin sras deimi olarak:
Yorganna gre ayan uzat.
-
biiminde de sylenir. Bu ikiden baka biimde sylenmez.
BLGELERDE DEK BMLER:
Kimi ataszleri, ayr ayr blgelerde deiik biimler alm olabilir. Bu
da yukardaki kuraln bozulmu olmas demek deildir. Bu gibi
ataszlerinin o blgelerde kalplam zel biimi var demektir. rnein:
Keskin sirke kabna zarardr.
A tavuk kendini buday ambarnda sanr.
szleri kimi blgelerde:
Keskin sirke kpne zarar.
A tavuk dnde (ryasnda) dar grr
biimlerindedir.
ZEL BR AMALA UZATMAK:
Ksa ve zl olmak, ataszlerinin zelliklerinden olmakla birlikte
(Bkz. 1, A, 2) kimi ataszleri -baka bir zellii salamak iin- kavram
anlatmaya yetenden artk szck ile sylenmi de olabilir:
El elden stndr.
sz, dnceyi anlatmaya yeterken, buna:
ara varncaya kadar.
parasnn eklenmesiyle ikinci biimde de kullanlan atasz gibi.
Baka bir rnek: En ksa anlatm kln:
Aypsz yar olmaz.
kalb iinde bulunan szn atasz kimliini alm biimi, daha uzun
olarak:
Aypsz yar isteyen yarsz kalr.
Sz uzamtr, ama o ksa anlatml kuru mantn inandrcln, etkinlik ve
gzelliini de uzatma eleri salamtr.
GENEL KURAL GB OLANLAR:
Btn ataszlerinin birer genel kural niteliinde olduunu yazmtk.
(Bkz. 1, B). Baz ataszleri genel kural gibi sylenmi olduu halde
gerekten genel kural deildir. rnein:
Kr lr, badem gzl olur; kel lr, srma sal olur.
Gelen gidene rahmet okutur.
szlerinin genel kural olduklar sylenemez. Bu gibi szlerde sk sk
rastlanan durumlarn genelletirilmi olduu grlmektedir.
Genelliine dncemizle snr izdiimiz, her vakit deil zaman zaman
byle olduunu kabul ettiimiz ataszlerinden kimisinin eski
-
biiminde bu genelliin hangi koula bal bulunduu sz iinde
belirtilmitir. Nitekim bugn:
Suyu getiren de bir, testiyi kran da.
biiminde sylediimiz atasznn, 15. yzylda yazlm olan Atalar Sz
kitabndaki biimi udur:
yilik bilmeyen katnda su getirenle senek syan biridir.
ATASZLERNDE MECAZ:
Ataszlerini temsili szler diye tanmlayanlar ve mecaz
ataszlerinin ayrlmaz nitelii sayanlar vardr. Her ne kadar
ataszlerimizin ou temsili ve mecazi ise de temsili ve mecazi
olmayan ataszlerimiz de az deildir. rnekler:
Sirkesini sarmsan sayan paay yiyemez. (Mecazl)
Mum dibine k vermez. (Mecazl)
Damlaya damlaya gl olur. (Mecazl)
Bugnk iini yarna brakma. (Mecazsz)
Dost ile ye i, alveri etme. (Mecazsz)
Akll dman aklsz dosttan hayrldr. (Mecazsz)
ATASZLERNDE SZ SANATLARI:
Ataszlerinde ustaca bir slup, byleyici ve inandrc bir anlatm
zellii vardr. Yzyllardan beri kullanldklar, her gn iitildikleri
halde tazeliklerini kaybetmeyen bu szlerde eitli anlat yollar,
eitli sz ve anlam sanatlar grlr. rnekler:
BEYT
Glme komuna - Gelir bana.
Sakla saman - Gelir zaman.
Atrma kutuyu - Syletme ktye.
Gvenme varla - Dersin darla.
Gzellik on - Dokuzu don.
Hayr dile komuna - Hayr gele bana.
Mart kapdan baktrr - Kazma krek yaktrr.
Alarsa anam alar - Bakas yalan alar.
Oduncu gz amada - Dilenci gz mede.
Baa bak zm olsun - Yemeye yzn olsun.
Gelin altn taht getirmi - km kendisi oturmu.
-
DZE:
ocuktan al haberi.
Kimse bilmez kim kazana kim yiye.
Kendi den alamaz.
Dinsitin hakkndan imansz gelir.
Bey ardndan omak alan ok olur.
Dilsizin dilinden anas anlar.
ok naz ak usandrr.
Etme bulma dnyas.
SEC:
Dertsiz ba mezarda ta.
Derviin fikri ne ise zikri odur.
Kar eden az etmez.
Atta karn yiitte burun.
t ulur birbirini bulur.
Mft olsun da zift olsun.
Gvenme dostuna saman doldurur postuna.
Emmim, daym hepsinden aldm paym.
Emmim, daym, kesem, elimi soksam yesem.
TEVZYE:
Sarmsak da ac amma evde lazm bir dii.
KNAYE:
Can boazdan gelir.
Balk batan kokar.
Davul dengi dengine diye alar.
ALLTERASYON:
Aka akl retir.
Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Tarlay tal yerden kz kardeli yerden.
Bana gelen bamakdr.
Al giyen aldanmaz.
-
An, eini, iini bil.
Kardeten karn yakn.
Kzn dvmeyen dizini dver.
CNAS:
Dilim seni dilim dilim dileyim.
Yerine dmeyen gelin yerine yerine eskir.
A ile eceli gelen syleir.
Ulu sz dinlemeyen uluya kalr.
Bal bol yiyen bel bel bakar.
Hasta yatan lmez eceli yeten lr.
Kpekle dalamaktan aly dolamak yedir.
ERETLEME (TARE):
Aa yaken eilir.
lm koyun kurttan korkmaz.
Delikli ta yerde kalmaz.
Koa boynuzu yk deil.
Domuzdan toklu domaz.
Dikensiz gl olmaz.
Et trnaktan ayrlmaz.
Erkek sel, kadn gl.
Gn yufka yerinden deliriz.
oban armaan am sakz.
ay geerken at deitirilmez.
MECAZI MRSEL:
Bir iekle yar olmaz.
Borlunun dili ksa gerek.
Gavurun ekmeini yiyen gavurun klcn alar.
Hamama giren terler.
Az yer yz utanr.
ki el bir ba iindir.
-
Kefenin cebi yok.
Kendi den alamaz.
Sa ba yastk istemez.
Hasta ol benim iin, leyim senin iin.
TEZAT:
Ak ake kara gn iindir.
Deli dostun olacana akll dmann olsun.
Yaz yalan k gerek.
Zengin arabasn dadan arr, zgrt dzovada yolunu arr.
At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.
stediini syleyen istemediini iitir.
Gvenme varla dersin darla.
HAMI TEZAT:
kszn karnna vurmular, vay arkam demi.
AKS:
Buldum bilemedim, bildim bulamadm.
Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.
zm zme baka baka karar.
STFHAM:
Baduy ekmein yoksa buday dilin de mi yok?
El mi yaman, bey mi yaman?
Erkek aslan aslan da dii aslan aslan deil mi?
Kabahat lende mi ldrende mi?
Sen aa ben aa, bu inei kim saa?
Yenice eleim, seni nerelere asaym?
BH TKAK:
Ge olsun da g olmasn.
tle dalamaktan aly dolamak yedir.
nsan doduu yerde deil doyduu yerde.
Hasta yatan lmez eceli yeten lr.
ZEF ve NER:
-
Yaman komu, yaman avrat, yaman at. Birinden g, birini baa,
birini sat.
EKSLTL ATASZLER:
Kimi ataszleri etsiltili anlatmla sylenegelmitir. rnekler:
Bor vermekle, dman krmakla.
Ata arpa, yiide pilav.
A tuz ile, tuz ozan ile.
Atn rkei, yiidin korka.
Ana hakk Tanr hakk.
Aba vakti yaba, yaba vakti aba.
Ba bayrda, tazla ayrda.
Elmay ayra, armudu bayra.
Bakarsan ba, bakmazsan da.
El el ile deirmen yel ile.
Sen sen, ben ben.
ncir babadan, zeytin deden.
YK BMNDEK ATASZLER:
Kimi ataszleri ok ksa bir yk biiminde sylenmitir. rnekler:
Oynamasn bilmeyen kz yerim dar demi. Yerini geliletmiler gerim
dar demi.
Deveye inii mi seversin yokuu mu demiler; dz yere mi girdi
demi.
Eei dne armlar; ya odun eksik, ya su demi.
Kurda neden boynun kaln demiler; iimi kendim grrm de ondan
demi.
Katra baban kim demiler; daym at demi.
Yengece niin yan yan gidersin demiler serde kabadaylk var
demi.
Kediye bokun kimya demiler; stn rtm.
Terziye g demiler; inem bamda demi.
Tilkiye tavuk kebab yer misin demiler; adamn gleceini
getiriyorsunuz demi.
Aaca balta vurmular; soyu bedenimden demi.
Tencere demi: dibim altn; kepe demi: girdim ktm
Yalancnn evi yanm; kimse inanmam.
-
ATASZLERNDE DEVRK TMCE:
Birok atasz devrik tmce ile kurulmu; bylece daha gl bir anlatm
salanmtr rnekler:
Ada bana, adaym sana.
Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
Say beni sayaym seni.
Ama srrn dostuna o da syler dostuna.
Alama l iin ala deli iin.
Al kaay gir ahra, yaras olan gocunur.
Besle kargay oysun gzn.
An beni bir kazla o da rk ksn.
Atrma kutuyu syletme kty.
Sorma kiinin asln, sohbetinden bellidir.
Var ne bilsin yok halinden.
ATASZLER ULUSAL DEERLER YANSITIR:
Her ulusun ataszleri, kendi varlnn ve benliinin aynasdr.
Ataszlerinde bir ulusun dnceleri, yaaylar, inanlar, gelenekleri
grlr. Ataszleri, uluslarn zekalarndaki keskinlii, hayallerindeki
genilii, duygularndaki incelii belirten en deerli rneklerdir. Bu
szler, derin felsefelerden baka gzel bulularla, parlak nktelerle,
ince alaylarla, sert talamalarla doludur. Bylece her atasz, kendi
ulusunun damgasn tar.
ATASZLERNN IKII VE BMLENMES:
Bir atasznn ilk taslan kukusuz ki tek kii ortaya atmtr. Ama
zamanla birok kiiler onun zerinde yontmalar, eklemeler, deitirmeler
yapmlar; ona kamunun beendii, benimsedii bir biim vermilerdir. te
ilk taslak, bu son biimiyle ataszlerinin btn niteliklerini kazanm
ve bir kiinin mal olmaktan karak toplumun mal olmutur.
ATASZLERNN ESKL, YENL:
Ataszlerinin, atalardan kalma, eski, ulusal varlklar olduunu
sylyoruz. Bu eskilik nitelii zerinde biraz durmak gerekir:
a) Yzlerce yl halk potasnda kaynadktan sonra atasz niteliini
kazanm olan bir szn szcklerinde szdiziminde zamanla deiiklikler
olabilir. rnek olarak iki atasznn bugnk, 15 ve 11'inci yzyllardaki
biimlerini bir arada gsterelim:
Kurt komusunu yemez. (Bugnk)
Kurt konsn incitmez. (15'inci yzyldaki)
Bri konsn yimes. (11'inci yzyldaki)
-
Isramadn eli p bana ko. (Bugnk)
Kesemedn eli p bana ko. (15'inci yzyldaki)
Ta srumasa pmi kerek. (11'inci yzyldaki)
(Ta sramazsa pmesi gerek)
b) Eski ataszlerinden bugn unutulmu olanlar bulunduu gibi yeni
zamanlarda dogmu ataszleri de vardr. Dokuz yzyl nce yaadklar Divan
Lugat-it Trk'ten anlalan ataszlerinden kimisi bugn de yaamakta ise
de kimisi unutulmutur. Dahas 15. yzyl ataszlerinin durumu da
byledir. rnein Divan'daki:
Otug odhgu birle rmes.
(Ate alevle sndrlmez.)
Buzdan suv tamar.
(Buzdan su damlar.)
Tek suvda belgrer.
(Kask yar suda belli olur.)
gibi birok ataszleri unutulmutur. Bunun gibi 15. yzylda derlenmi
olan ataszlerinden:
Snnet var cmle kesmek yok.
Eek eti diriyle tatludur.
l ilden ayruks olmaz, tresi ayruk olur.
gibileri bugn iitilmemektedir. te yandan:
Bir fincan kahvenin krk yl hatr var.
gibi kahvenin yurdumuza yayld tarihten sonra kan ataszleri de
vardr. Demek ki ataszleri de dilin szckleri gibi srekli bir
olu-unutulu durumu iindedir.
DRT BLK ATASZ:
Ataszleri, kullanldklar yer ve zaman bakmndan drt ble
ayrlabilir: a) Yurdun her yerinde kullanlanlar; b) Sadece bir
blgede bulunanlar; c) Trkiye dndaki Trk lehelerinde yaayanlar; )
Eski zamanlarda kullanlm iken bugn braklm olanlar. Biz bunlar ayr
ayr derleme konusu yapmay uygun buluyoruz. Nasl ki szlklerimiz: a)
Ortak yaz dili szl; b) Blge azlarnn szl; c) Leheler szl; ) Tarihsel
szlk olarak ayr ayr ortaya konulmaktadr.
ELK ATASZLER:
Ataszleri iinde anlamlar birbirine aykr olanlar vardr. Her atasz
bir kural olduuna gre bu eliik szlerden her biri nasl kural
saylabilir? Bu soruya cevap verebilmek iin grp geirdiimiz olaylarn
elimelerle dolu olduunu dnmek gerekir: Bunlar belirten kurallar da
phesiz yle
-
olacaktr. Bundan baka ayn olay; deiik koullar altnda ayr ayr
sonular verebilir. O zaman birbirini tutmayan dsturlar ortaya kar.
Nitekim yalan sylemenin kt sonular vereceini bildiren ataszleriyle
birlikte doru sylemenin kt sonular vereceini bildiren ataszleri de
yaamaktadr:
Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.
Yalancnn mumu yatsya kadar yanar.
Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar.
Doru syleyenin tepesi delik olur. (nk herkes bana vurur.)
Bunun gibi, iyilik yapann iyilik greceini bildiren ataszlerimiz
de ktlk greceini bildiren ataszlerimiz de vardr:
yilik eden iyilik bulur.
yilie iyilik olsayd koca kze bak olmazd.
Burada bir incelii belirtmek yerinde olur: Birbirine aykr olan
ataszlerinin hepsi kural gibi sylenmi olmakla birlikte doru yargl
olmayanlar, ya toplumla alaydr, ya talamadr ya uyarmadr ya yermedir
ya da bir ktmserlik ve fke anlatmdr. Bunlar doru eyler sylemek iin
deil, toplumca benimsenmek gibi bir genellii bulunan ruh hallerini
yanstmak iin ortaya kmlardr. Aralarnda yerine gre inanlarak
sylenilmi olanlar da bulunabilir. rnein:
Devlet mal deniz, yemeyen domuz.
sz talama da, fke anlatm da, inanlarak sylenilmi bir sz de
olabilir.
K YARGILI ATASZLER:
Birtakm ataszleri ifte yargl, ifte kuralldr. Bu zellik eski
ataszlerinde de bugnklerde de grlr. Yarglar arasnda balca iki trl
ilgi bulunur.
a) Atasz iki cmleli bir benzetmedir. Cmlelerden biri benzeyen,
teki kendisine benzetilen yandr. Divan Lugat-it Trk'teki u sz
gibi:
Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa sz yazmas.
(aret olsa yol arlmaz, bilgi olsa sz saptlmaz.)
Bugnk ataszlerinden rnekler:
Demir tavnda, dilber anda.
Hrszlk bir ekmekten, kahpelik bir pmekten.
Erken kalkan yol alr, erken evlenen dl alr.
Kavurga karn doyurmaz, kar susuzluk kandrmaz.
ok mal haramsz, ok sz yalansz olmaz.
Eken bier, konan ger.
-
Tarlay tal yerden, kz kardalk yerden.
Paran oksa kefil al, iim yoksa ahit ol.
Suyun yava akanndan, insann yere bakanndan kork.
b) Atasznn iki cmlesi anasnda bir benzetme deil baka bir ilgi
vardr: ki yarg birbirini tamamlar ya da birbirine kart olabilir
rnekler:
A brakma hrsz edersin, ok syleme arsz edersin.
Baba vergisi grmlk, koca vergisi doyumluk.
Var evi kerem evi, yok evi verem evi.
Gzel brnr, irkin grnr.
ATASZLERYLE KARITIRILAN SZLER:
Ataszlerinin niteliklerinden kimisini tadklar iin ataszlerini
andran ve birok kitaplarda atasz diye gsterilen birtakm szler
vardr. Aada eitlerini gsterdiimiz bu szler, gerek ataszleriyle
kartrlmamaldr:
a) zsz, zdeyi (vecize) adlar verilmesi gereken ve uzun uzun
aklanabilen derin anlaml ksa szler. Bunlar iinde yazan; syleyeni
belli olanlar da olmayanlar da vardr. rnekler:
Kendini bil. (Khilon)
En byk utku, kiinin kendine egemen olmasdr. (Eflatun)
Mal az olan deil, istekleri ok olan insan fakirdir. (Seneca)
Dnyorum, yleyse var. (Descartes)
Hayatta en hakiki mrit ilimdir. (Atatrk)
Hakaret muhayyerdir, reddolunur. (Hamit)
Akgzllk, srasnda gz yummay bilmektir. (Cenap .)
Sustimal kapsn aralk etmeye gelmez; derhal ardna kadar alr.
(Cenap .)
Kainatta yalnz bir sosyalist tanrm: Ecel. (Cenap .)
En metin nokta-i istinat, insann kendi kuvvetidir. (Cenap .)
Bir gzel kyafet, iyi bir tavsiye mektubudur. (Cenap .)
Keskin kl kullananlar yanl hamlelerden saknmaldrlar.
Kabiliyetin mektebi yoktur.
Adalet mlkn temelidir.
b) zdeyi dnda kalan ve halk arasnda sk sk kullanlan ksa,
kuru,
-
yaln gerekler:
Paraszlk her fenal yaptrr.
alan kazanr.
Cmlemizin girecei kara topraktr.
Baba evladnn fenaln istemez.
Meveretsiz yaplan iten hayr gelmez.
lim deryadr.
Lakrd ile i bitmez.
Takdir ne ise o olur.
Talih yar olmaynca elden ne gelir.
Can tatldr.
Herkes ana baba evladdr.
Fena sz ekilmez.
c) Yazan bilinsin, bilinmesin bilgece dize ve beyitler:
Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi. (Kanuni)
Akla marur olma Eflatun-i vakt olsan eer,
Bir edib-i kamili grdkte tfl- mektep ol. (Nefi)
Hak ol ki Huda mertebeni eyleye ali. (Ruhi)
Taklid-i zag kebk-i hraman gldrr. (Yahya Ef.)
Skut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz. (efii Dede)
ecaat arz ederken merd-i Kpti sirkatin syler. (Ragp P.)
Eriir menzil-i maksuduna aheste giden. (Hatemi)
Tiz reftar olann payine damen dolar. (Hatemi)
Laf- dava-y enaniyyet ne lazm akle, (Esat Muhlis P.)
Herkesin alemde bin mafevk bin madunu var. (Esat Muhlis P.)
Mihneti kendye zevk etmedir alemde hner. (Vasf)
Zerdz palan ursan eek yine eektir. (Ziya P.)
htilafatyle ugramakta dehrin zevk yok, (Muallim Naci)
Zevk ann mirsad- ibretten temaasndadr. (Muallim Naci)
) Kimi airler manzumeleri iine aldklar ataszlerinin kalbn
bozmulardr: Vezne uysun diye ve baka nedenlerle szckleri
deitirmiler, araya szckler katmlar, szdizimine
-
baka biim vermilerdir. Edebiyatmzda rnei pek ok olan byle szler,
manzume iindeki deiik biimleriyle ataszleri saylamazlar; asllan
baka trl olan ataszlerine iaret saylrlar. te birka:
Yce olur ise her ne kadar da,
Yol stnden aar yakn u ra. (Gvahi)
(Da ne kadar yce olsa yol stnden aar.)
::::::::::::::
Ecel olduu yoktur havf ile def. (Gvahi)
(Korkunun ecele faydas yoktur.)
::::::::::::::
Ki baka buza, kama bu szden,
Ye olur eksiz ortaklk kzden. (Gvahi)
(Ortaklk kzden yalnz buza yedir.)
::::::::::::::
itmedin mi rivet kapudan ad
Giricek bacadan gamgin kar dad. (Gvahi)
(Rvet kapdan girerse iman bacadan kar.)
::::::::::::::
Bu mesel mehurdur kim dest ber balay dest..
(El elden stndr.) (Nev'i)
::::::::::::::
Alamak ne demek kendi denler? (Lemi)
(Kendi den alamaz.)
:::::::::::::
Binenler tiz nzul eyler semend-i mstear zre.
(Ereti ata binen tez iner.) (Nabi)
:::::::::::::
Zeminin guu var derler meseldir. (Hfzi)
(Yerin kula var.)
:::::::::::::
Ho gelir avaze-i davul u zurna durdan. (Molla)
-
(Davulun sesi uzaktan ho gelir.)
:::::::::::::
Anlamaza davul alsan vz gelir,
Anlayana sivrisinek saz olur. (Mesti)
(Anlayana sivrisinek saz, anlamaya davul zurna az.)
Bir atasznn ayr ayr kiilerce, hatta bir airce trl biimlere
sokulduuna da rnekler verelim:
Verilmez olan alamasa emcek. (Gvahi)
Alar sabi bile: Verin mememi. (Gufrani)
(Alamayan ocua meme vermezler.)
Demekle bal tatlu olmaz az. (Gvahi)
Meseldir zikr-i ehd ile eha olmaz dehen irin. (Kalay)
Bal bal desen az bal olur mu ya? (Gufrani)
(Bal bal demekle az tatl olmaz.)
Ki atlaslar olur zaman ile dut. (Sheyl Nevbahar)
Ki atlaslar olur eyyam ile tut. (Tutmac)
Kyenler hardan hurma yediler,
Koruktan sabr ile helva yediler. (eyhi)
Nice irin demi bunu dana
Ki olur sabr ile koruk helva. (Hamdullah Hamdi)
Bada sabr ile biter hue,
Hue em sabr ile olur tue. (Hamdullah Hamdi)
Eer sabredesin ey nahl-i ziba,
Koruk helva ola v har hurma. (Kemal Paazade)
(Sabrla koruk helva olur, dut yapra atlas)
Ki vardurur gnlden gnle rah. (K. Paazade)
Ki derler var gnlden gnle yol. (K. Paazade)
Ki gnlden gnle vardr rah. (K. Paazade)
(Gnlden gnle yol vardr.)
BAKA DLE EVRLME:
Ataszleri baka dile evrilebilir. Bu evirde anlam kaybolmaz,
sadece biim zellikleri kaybolur. Birok uluslarda ayn anlam tayan
ataszleri,
-
de vardr.
. TANIM
Yukardaki aklamalarla ataszlerinde bulunan eitli zellikleri
ortaya koymu bulunuyoruz. Btn bu zellikleri iine alan bir tanm ok
uzun olur. Bunun iin ana nitelikleri belirterek olabildiince ksa
bir tanm yapacaz: Atalarmzn, uzun denemelere dayanan yarglarn genel
kural, bilgece dnce ya da gt olarak dsturlatran ve kalplam biimleri
bulunan kamuca benimsenmi zszler.
:::::::::::::
2
DEYMLER
Ataszleri blmnde yaptmz gibi, deyimin tanmn sona brakarak nce
zelliklerini inceleyelim.
Deyimlerde de hem biim, hem kavram zellikleri bulunmaktadr. Biim
zelliklerinden kimisi, ataszleriyle deyimler arasnda ortaktr.
Kavram zelliklerinde byle bir ortaklk yoktur.
A- BM ZELLKLER
1- Deyimler de ataszleri gibi, kalplam szlerdir. Bir deyimin
szckleri deitirilip yerlerine -ayn anlamda da olsa- baka szckler
konulamaz ve deyimin szdizimi bozulamaz. rnein:
Aykla pirincin tan
deyimi, aykla bulgurun tan biiminde sylenebilecei gibi,
Tut kelin pereminden
deyimi de kelin pereminden tut biiminde kullanlamaz.
2- Deyimler de, ataszleri gibi, ksa ve zl anlatm aralardr.
Dil dkmek - Kelle kulak yerinde - Kel baa imir tarak - At alan
skdar' geti... gibi.
3- Deyimler en az iki szckle kurulurlar ve biim bakmndan iki ble
ayrlabilirler:
a) Szck bei durumundaki deyimler:
Ar bal - Eli bayrakl - Pf noktas - li dl - Kellesi koltuunda -
Gel zaman git zaman - Kala gz arasnda - Suya sabuna dokunmadan...
gibi.
bei oluturan szckler bitiik yazlmaz.
nlem niteliindeki deyimleri de bu blk iine almak uygun olur:
Adam sen de! - Cart kaba kat! - Yok devenin ba! - Hele hele!...
gibi.
b) Tmce durumundaki deyimler:
Dostlar alverite grsn.
-
Halep ordaysa arn burda.
ncir ekirdeini doldurmaz.
Delik byk, yama kk... gibi.
Bir mastarla sona eren deyimler, ekime gireceklerinden ve
dolaysyla bir tmce kuracaklarndan bu blk iinde yer alrlar.
rnekler:
Gz yummak - Gnl almak - Dirsek evirmek - Damar tutmak - Baltay
taa vurmak - Boyunun lsn almak - Bir tala iki ku vurmak - Azna bir
parmak bal almak - Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan
olmak...
Bunlar gz yumdum, gnln alalm, baltay taa vurdunuz, Dimyat'a
pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.... gibi tmceden
olutururlar.
B- KAVRAM ZELLKLER
1- Deyim, bir kavram belirtmek iin bulunmu zel bir anlatm
kalbdr; genel kural niteliinde bir sz deildir. Deyimi atalarsznden
ayran en nemli zellik budur.
Deyimleri biim zellikleri bakmndan incelerken iki ble ayrmtk.
(Bkz. 2, A, 3). b) blnde bulunanlar, ou zaman ataszleriyle,
kartrlmaktadr. Bu kartrmann nedeni, her iki sz eidinin de tmce
durumunda bulunmas ve hoa giden bir anlatm tamasdr. Biim
benzerliinden ileri gelen bu karklk, kavram ayrlna dikkat edilirse
ortadan kalkar. rnein:
Bitli baklann kr alcs olur.
leyen demir ldar.
Bugnk iini yarna brakma.
cmleleri ataszleridir. nk her biri bir genel kuraldr.
Denenmitir: Her zaman bitli baklann kr alcs olur. leyen demirin
ldad su gtrmez bir gerektir: Bugnk iini yarna brakmamak d de her
zaman uygulanmak zere ortaya konulmu bir dsturdur. Oysa:
At alan skdar' geti.
Armut pi, azma d.
Bu perhiz ne, bu lahana turusu ne?
szleri deyimdir. nk hi biri genel kural olarak sylenemez: Her
zaman at alan skdan gemez. Armut pi azma d sz her vakit deil, ancak
kimi durumlar iin dorudur. Perhizle lahana turusu da bir dstur gibi
yrtlemez.
2- Deyimlerin amac, bir kavram ya zel kalp iinde, ya da ekici,
ho bir anlatmla belirtmektir. Ataszlerinin amac ise yol gstermek,
ders ve gt vermek, ibret almamz iin gerekleri bildirmektir. Grlyor
ki deyimle atasz, amata da birbirinden ayrlmaktadr.
3- Deyimle atasz arasnda, snrda bulunan szlere dikkat
edilmelidir:
-
a) Ataszleri arasna da alnsa, deyimler arasna da alnsa yanl
saylamayacak szler vardr. Bu, ataszleriyle deyimleri birbirinden
ayran zelliklerin iyice belirmemi olmasndan deil, bu eit szlerin
iki anlam tamasndan ya da iki trl yorumlanabilmesinden ileri gelir.
rnein:
Atrma kutuyu syletme kty.
sz, karndakini kzdrarak seninle ilgili eyleri ortaya dkmesine,
senin iin kt eyler sylemesine yol ama anlamna kullanlrsa atasz
olur. Beni kzdrrsan senin iin kt eyler sylerim anlamna kullanlrsa
deyim olur.
Baka bir rnek:
am sakz oban armaan.
sz zengin olmayan kimsenin armaan, pahal bir ey olamaz diye
yorumlanrsa atasz saylm olur. Sunduum ey deersiz ama gcm ancak buna
yetiyor diye yorumlanrsa deyim saylm olur.
Byle iki nitelii bulunan szlerden birka rnek:
Arnavut'a sormular: cehenneme gider misin? diye, aylk ka?
demi.
Atn lm arpadan olsun.
Buday ekmein yoksa bugday dilin de mi yok?
Keiye can kaygs, kasaba ya kaygs.
Sen aa ben aa, bu inei kim saa?
zm ye de ban sorma.
Varna geliim, tarhana ana bulgur am.
Balaban a piirmi, ocuklarn bana rm.
-Deveyi grdn m? Yeden lsn.
Karnca kararnca.
b) Kimi szler, fiil ekiminin deimesi ile atasz iken deyim, deyim
iken atasz durumuna girer rnein: Da yrmezse abdal yrr ataszdr. Da
yrmezse abdal yrsn deyimdir. Bunun gibi: Domadk ocua don biilmez
ataszdr. Domadk ocua don bimek deyimdir.
Bir rnek daha: lm gren hastala raz olur, ataszdr. lm grp hastala
raz olmak ya da lm grd de hastala raz oldu deyimdir.
Bu biim deyimler, kalplar bilinen ataszlerine riaret de
saylabilir.
4- Biim bakmndan iki ble ayrdmz deyimleri kavram bakmndan da
ikiye ayrabiliriz:
a) Deyimlerin ounda kalplam szden kan anlam, szcklerin gerek
anlamlan dndadr: rnekler:
Devede kulak - Dttr Leyla - Bal bana - inden pazarlkl - Sap
silik - antada keklik - Gn grm - mr trps - Pskll bela - Die
-
dokunur - Yldz dii - Dankl dv - Hem nalna hem mhna - Ar ezgi,
fstki makam - Balk kavaa knca - Abay yakmak - Hap yutmak - Pabucu
dama atlmak - Mercimei frna vermek - ki ayan bir pabuca koymak -
Tozdan dumandan ferman okunmamak - Karda gezip izini belli etmemek
- Tavana ka, tazya tut demek - Fol yok, yumurta yok - Ne i yansn ne
kebap - kz ld ortaklk ayrld - Tencere yuvarland kapan buldu - Ben
diyorum hadmm, o soruyor oul uaktan neyin var?
b) Kimi deyimlerde kalplam szden kan anlam, szcklerin gerek
anlamlar dnda deildir rnekler:
ou gitti az kald - smi var cismi yok - yiye iyi ktye kt demek -
Adet yerini bulsun - Allah bana, ben de sana - Kimi kimsesi yok -
zr kabahatinden byk - Hem sulu, hem gl - Yeri yurdu belirsiz - Azna
layk - Dosta dmana kar - Ykte hafif pahada ar - yi gn dostu.
C- TAMAMLAYICI BLGLER
DEYMLERN YAPISI:
Deyimlerin biim bakmndan ya tmce olduklarn ya da tmce olmayan
szck bei durumunda bulunduklarn sylemitik. Szck bei durumunda olan
deyimler, snflandrlamayacak kadar ok deiik biimlerde olumulardr. ki
szckl olanlardan kimisini yaplar ynnden snflandrmaya alalm.
a) eleri ekli ya da eksiz ad tamlamas biiminde olanlar vardr:
anasnn gz, kan kuras, ayak ba, kl pay, ayann tozuyla, unun urasnda,
gnn birinde... gibi.
b) eleri ekli ya da eksiz sfat tamlamak biiminde olanlar vardr:
iki bklm, dik bal, orta halli, bir ara, bo yere, bir azdan, tek
bana, tez elden, fena halde, pten elepi, bal bana... gibi.
c) Tamlanan - ad yapsnda olanlar vardr: kan pahasna, ard sra,
ucu ucuna, gn gnne, yan banda, eli kulanda, gn birliine...
gibi.
) Tamlanan - nad yapsnda olanlar vardr: kula delik, st bozuk,
aln ak, can tez, gz kapal, yz glmez... gibi.
d) Ekli ya da eksiz ad - nad yapsnda olanlar vardr: et kafal, gn
grm, p atlamaz, kendi gelen, cana yakn, kafadan sakat, arada bir,
anadan doma, ayana abuk, rmcek kafal... gibi.
e) Biri ya da her ikisi ekli iki addan oluanlar vardr: el ele,
art arda, kar karya, kim kime, kendi kendine, szm ona, gnden gne,
devede kulak... gibi.
f) Biri ya da her ikisi ekli iki sfattan oluanlar vardr: st ste,
yar yarya, birdenbire, uzaktan uzaa, inceden inceye, al al, moru
mor... gibi.
g) ki eylemden oluanlar vardr: oldum bittim, inan olsun, gel
geklim, bilir bilmez, oldu olacak, girdisi kts, ald yrd, veryansn
etmek, rtbas etmek... gibi.
kiden ok esi bulunan ve yukardaki snflar iine girmeyen deiik
yapda deyimlerden de birka rnek grelim: her ne kadar, hi olmazsa,
ne var ki, ne de olsa, eski gz ars, o gn bugn, kz alama kz,
duman
-
doru ksn, doru doru dosdoru,... gibisine gelmek, kala gz
arasnda, ne olur ne olmaz, nerede kald ki, suyu mu kt, tuz ekmek
hakk...
BM DEEBLEN DEYMLER:
Deyimlerin donmu birer kalp olduunu sylemitik. (Bkz. 44 2, A,
1). Kimi deyimlerde, tmce yaps ve ana szckler deimemek zere ekimler
ve adllar deiebilir:
Aa tkrsem (tkrsen, tkrse...) sakalm (sakaln, sakal...), yukar
tkrsem (tkrsen,...) byn (byn, by...)
Bana (sana, ona...) gre hava ho.
Gzne kestirmek (gzme kestirdim, gzne kestirdi)... gibi.
BLGELERDE DEK BMLER:
Bir deyim, ayr ayr blgelerde deiik szcklerle ya da deiik
biimlerle sylenebilir:
Kzm sana sylyorum, gelinim sen dinle (iit; anla).
enesi dk (enesi rk).
Houna gitmek (Houna gelmek).
Gz ucuyla (Gz kuyruuyla).
Ksalk ve zllk, deyimlerin zelliklerinden olmakla birlikte (Bkz.
2, A, 2) kimi deyimler birbirine benzeyen szcklerin yenilenmesiyle
g kazanrlar:
Ya ne, ba ne!
Tad, tuzu yok.
Yeri, yurdu bellisiz.
Yol, iz bilmemek... gibi.
DEYMLERDE MECAZ:
Mecaz, ataszlerinin ayrlmaz nitelii deildir, demitik. Bu sz,
deyimler iin de geerlidir. Nitekim am devirmek, devede kulak gibi
ou mecazl olan deyimler arasnda zr kabahatndan byk, yar yarya gibi
mecazsz olanlar da vardr.
BENZETMEL ANLATIMLAR:
Deyim saylmaya elverili olan ve olmayan benzetmeli anlatmlar
vardr:
a) Kimi kavramlar daha iyi belirtmek iin birtakm basmakalp
benzetmelere bavururuz. Buz gibi, ate gibi, kmr gibi... deriz ki ok
souk, ok scak, ok siyah demektir. Ataszlerini ve deyimleri derleyen
kitaplarda bu basma kalp benzetmeler de yer almaktadr. Bilindii
zere benzetme ilgeci olan gibi, benzetmedeki iki yann gl olanndan
sonra gelir. Bunun arkasndan benzetme ynn belirtecek olan nad
sylenmezse ... gibi takm, bu nadn yerini tutar. Yani buz gibi sz
-kendisinden sonra souk sfat kullamlmasa bile- ok souk anlamna
gelir.
Dilin her zaman tuttuu bu yolu zel bir kurulu ve anlat
-
yolu sayp bu gibi benzetmeleri deyimler ya da ataszleri arasnda
gstermeyi biz uygun grmyoruz.
Deyim ya da atasz saymadmz yaygn benzetmelerden rnekler:
Kar gibi - Pamuk gibi - Zmrt gibi - eker gibi - Zehir gibi - Kl
gibi - Kat gibi - ne gibi - plik gibi - pek gibi - Ta gibi - Kuyu
gibi - iroz gibi - Dev gibi - Dalyan gibi - Dal gibi - p gibi - am
yarmas gibi - Karun gibi - Kurun gibi - Kav gibi - Yldrm gibi -
Arslan gibi - Ay gibi - Tilki gibi - Eek gibi - t gibi - Kuzu gibi
- Kei gibi - Domuz gibi...
b) te yandan deyim saylmas gereken benzetmeler vardr: Bunlar
ekici bir anlatm kalb iinde kurulmu, ylece beenilip yaylmtr.
rnekler: Tereyadan kl eker gibi - Gmrkten mal karr gibi - St dkm
kedi gibi - Terbiyeli maymun gibi - Deli sarayl gibi - Mal bulmu
Maribi gibi - Tavan boku gibi (ne kokar, ne bular) - Temcit pilav
gibi (stp stp koymak) - Koyun kaval dinler gibi (dinlemek) - Kabak
iei gibi (almak) - Ahfe'in keisi gibi (ba sallamak) - Arpac kumrusu
gibi (dnmek) - Belik simit gibi (kurulmak) - Sebilhane barda gibi
(dizilmek) - Ar kovan gibi (ilemek) - Yldrmla vurulmua dnmek - ki
cami arasnda kalm beynamaza dnmek...
DEYMLERDE SZ SANATLARI:
Deyimler de ataszleri gibi ustaca dzenlenmi szlerdir. Bu szlerin
yaplnda dilin trl olanaklarndan ve eitli sz, anlam sanatlarndan
yararlanlmtr:
Kula delik - Eli uzun - Arslan pay - Kr dv - Eyp sabri - Katr
inad - Eski gz ars - Oul bal - Yrei yufka - Gze girmek - Gz koymak
- Gz tutmak - Borusu tmek - Dokuz dourmak - ple ekmek - Kabna
smamak - Psteki saymak - Ate pskrmek - Can kulayla - Anasnn kz -
Damkl dv - Bir iim su - iei burnunda - Bym de klm - Yan ban alm -
Az var dili yok - Gece silahl gndz klahl - Drt elle sarlmak - Ku
style beslemek - Kakla verip sapyla gzn karmak - Ate bacay sarmak -
Pimi aa souk su katmak... gibi.
DEYMLER ULUSAL DEERLER YANSITIR:
Deyimler de ulusal damga tayan dil varlklardr Ulusun sz yaratma
gcnden doarlar. Her deyim ho bir bulutur Bir kk sz daarcna koca bir
alem sdrlmtr. En uucu kavramlar, en ince hayaller, en gzel
benzetmeler, eit eit mecazlar ve sz ustalklar mini mini bir deyimin
yap harlar arasnda parlar.
DEYMLERN ESKL, YENL:
Deyimler de ataszleri gibi toplumun mal olan eski szlerdir.
rnein, yrei soumak deyiminin 15. yzylda da, bulunduu, eyhi'nin u
beytinden anlalmaktadr:
Yrei soumad svmek ile,
Olmad eei dvmek ile.
Bunun gibi sakala glmek deyimi 15. yzylda yazlan Glen-i Raz'da
grlmektedir:
Ki bunlar sakala glmektir ancak.
Akse'l-reb'deki atn kymeti trna dibinde gerek sznden
anlalyor
-
ki bugn yurdumuzun baz blgelerinde kullanlmakta olan trna
dibinde deyimi 13. yzylda da vard.
Deyimler, ataszleri kadar eskimeden dile yerleirler. Nitekim
derdini Marko Paaya anlat sz, kimi yal kimselerin tandklar D. Marko
Paa'dan beri ortaya kmtr. Son zamanlarda bozum olmak, kuyruk olmak,
oyun karmak (sporda), bo vermek, yeil k yakmak, i yok... gibi yeni
deyimler de dilde yer almtr.
DRT BLK DEYM:
Ataszleri gibi deyimler de kullanldklar yer ve zaman bakmndan
drt ble ayrlabilirler: a) Yurdun her yerinde kullanlanlar; b)
Sadece bir blgede bulunanlar; c) Trkiye dndaki Trk lehelerinde
yaayanlar; ) Eski zamanlarda kullanlm iken bugn karlm olanlar.
KLEMELER:
kileme ad verilen ve ayr ayr yazlan szcklerden anlamlar
birbirine yakn, kart olanlarla sesleri birbirini andranlar ya da
szcklerinden biri anlamsz bulunanlar deyimlerin bir dal saymak
yerinde olur: ev bark, oluk ocuk, kap kacak, allak bullak, eski
psk, apar topar, sklm pklm, ters pers, ufak tefek, takm taklavat,
aa yukar, ileri geri, karma kark, oldum olas, oldu olacak...
gibi.
Ancak, ayn szcn yenilenmesiyle kurulan ya da kurulularndaki
zellik, bir dil kural uygulamas olan ikilemeleri deyim saymay uygun
bulmuyorum: Tak tak, tkr tkr, mrl mrl, akr akr, byk byk, sar sar,
yava yava, bek bek, yap yap, yn yn, sylene sylene... gibi.
DEYM VE BLEK SZCK:
Szck bei durumundaki deyim (Bkz. 2, A, 3) ile bileik szck kimi
zaman birbirine ok benzer. Bunlar nasl ayrt edeceiz?
a) Bileik szc meydana getiren szckler, aralarna ekim ve yapm eki
giremeyecek kadar kaynamtrlar: Balca yolla kurulurlar: 1) Anlam
kaymas (hanmeli, akbaba, atebcei, balkaba, yerelmas, karafatma ...
gibi). 2) Ses kaynamas ve dmesi (cumartesi, kahvalt, peki, haminne,
reotu... gibi). 3) Szck eidi kaymas (vurdumduymaz, giderayak,
dedikodu, veryansn, rtbas, tkrldm... gibi).
Bileik szck, tek szck durumundadr: Bitiik yazlr; isim
soyundandr; yani isim, sfat, zamir, zarf, edat, bala, nlem gibi
kullanlr: Vurdumduymazn biri; balksrt desen; alabildiine
kouyordu... gibi.
b) Deyimi meydana getiren szckler ise aralarna ekim eki
alamayacak kadar kaynam deildirler. Bu szcklerin kimisi isim ve
fiil ekimlerine girmitir. Eli ak, baldr plak, gz pek... gibi iyelik
ekiyle kurulan; gz koymak, ba vurmak, el atmak... gibi fiilleri
ekimlenebilen sz kmeleri deyimler arasna girer ve szckleri ayr ayr
yazlr.
(Bununla birlikte verdiimiz ller; deyimle bileik szc ayrt etmek
iin her zaman yeterli deildir. ki szckl yle szler vardr ki deyim
mi, bileik szck m olduklar ancak anlama ile sonuca balanabilir.
Nasl ki yazmn (imlann) oluumunda da fonetiin, etimolojinin,
gelenein, bir de anlamann (yle olsun diye kabul edip elbirliiyle
uygulamann) pay vardr. rnein vazgemek sz, mla Klavuzu'nun eski
basmlarnda ve
-
Trke Szlkte ayr yazld halde Yazm klavuzunun 1970 basksnda bitiik
olarak verilmitir. Balay sz Trke Szlkte ayr yazlmtr. Yazm
Klavuzunda bitiiktir. Babo, mla Klavuzunun eski basklarnda
bulunmadna gre ayr yazlmas ngrlm iken Yazm Klavuzu (1970)nda bitiik
olarak yer almtr. Ayak st, mla Klavuzunun eski basklarnda ayr
yazlmtr, Yazm Klavuzu (1970)nda ise bitiiktir.
Ben bu kitabn 1965 basksnda ayak takm, ayak teri, bal ay, balk
etinde, ba bo, ba ucunda, bit yenii... szlerini deyim sayp ayr
yazmtm. Yazm Klavuzu(1970) bu szleri bitiik yazdna gre deyim
saymam, bileik szck saym demektir.
te yandan Yazm Krlavuzu'nda ayr yazlmas ngrlm olan ara sra, yan
sra, bal bana, ba vurmak, t pt, tr ptr, kaba saba... szleri bileik
yazmak eiliminde olanlar bulunduu gibi Yazm Klavuzu'nda bileik
yazlm olan babozuk, basal, birebir, durdinlen, elbirlii, geliigzel,
szgelii, gitgide, szbirlii, ibirlii, iyeri, kabataslak, minimini,
tepetaklak, tersyn... szlerini ayr yazmak eiliminde olanlar da
vardr.
Grlyor ki bir yerde deyimle bileik szc kesin olarak ayrt etmek
olana yoktur. O zaman tek kar yol, anlamaktr. Yani u sz deyim
sayalm, u sz bileik szck kabul edelim demektir.]
DEYM VE TERM:
Deyim ile terimi de ayrt etmek gerekir: Deyim, genel dilin mal
olan szdr. Terim ise ya bilim, sanat, meslek szdr ya da bunlar
dnda, anlam daraltlm szdr ve bir tanmn zetidir: ekenar, bilirkii,
igd, cevizgiller, kupalaz, bierdver, gndnm... gibi. Bu rneklerdeki
terimler, bileik szck olarak kurulmutur. Yani bunlar biim ve yap
bakmndan bileik szck, kavram ve grev bakmndan terimdirler. Szck bei
biimindeki deyimlerden bylece ayrlrlar.
Terimler tek szck olanlar da vardr. rnein ayak szc dar anlamyla
edebiyat ve corafya terimidir. Oysa tek szckl deyim olmaz. Buna
karlk cmle halinde deyim vardr, ama terim yoktur.
DEYM VE ARGO:
Deyim ile argo arasndaki ilikiye de dokunalm: Argo, geni
anlamyla bir meslek topluluu arasnda kullanlan zel szdr. Biz daha
ok, klhanbeylerinin zel anlamda kullandklar kaba szlere ya da
bakalar anlamasn diye aralarnda kararlatrdklar anlamla kullandklar
szlere argo diyoruz. Bu duruma gre argo szcklerine sadece argo
demek yeter. Deyim niteliindeki argo szck beklerine ise argo deyim
adn vermek yerinde olur. Torpil, piston, moruk, akmak, (snfta),
taahhtl (tabanca), rntgenci (kt niyetle bir yeri gzetleyen)...
argodur. Dalga gemek (akl baka yerde olmak), maytaba almak (alay
etmek), posta kurmak (gzda vermek), czlam ekmek (kamak), bo vermek
(aldr etmemek), days dmende olmak (i banda kendisine arka olan
kimsesi bulunmak), ya ekmek (birine dalkavukluk etmek)... gibi szck
bekleri argo deyimdir.
BAKA DLE EVRLME:
Gerek anlamlar dnda zel bir anlama gelen deyimler (Bkz. 2, B, 4,
a), ayr szckler ve ayn gramer biimleriyle baka dile evrilemezler.
Gerek anlamlaryla kullanlan deyimler. (Bkz. 2, B, 4, ; b) ise baka
dile evrilebilirler.
-
- TANIM
Buraya kadar yaptmz aklamalara gre deyimleri ylece
tanmlayabiliriz:
Bir kavram, bi durumu, ya ekici bir anlatmla ya da zel bir yap
iinde belirten ve ounun gerek anlamlarndan ayr bir anlam bulunan
kalplam szck topluluu ya da tmce.
:::::::::::::
3
KALIPLAMI BAKA SZLER
Ataszleriyle deyimlerden baka kalplam szlerimiz de vardr:
Dualar, beddualar (ilenler), svgler, bilmeceler, tekerlemeler...
gibi.
Bunlarn en nemli zellii, konularnn snrl bulunmas, yani her trn
belli bir konuya zg anlatm arac olmasdr.
Bilmecelerle tekerlemelerde ataszlerinin ve deyimlerin teki ayrc
nitelikleri yoktur. Bylece bunlar, ataszleriyle deyimlerden kolayca
ayrt edilebilirler. Ancak dualarn ve beddualarn bir bl ya
ataszlerine ya; deyimlere yaklar.
DUALAR, LENLER:
nce atasz saylabilecek dua ve beddualara bakalm: Bilindii gibi
ataszleri, genel kural; dstur niteliinde szlerdir. Dua ve beddualar
arasnda'da bir kii iin sylenmi olmayp genel nitelik tayanlar, yani
bir kural gibi sylenmi olanlar vardr. te bunlar, dua ve beddua
olmakla birlikte ataszleri de saylabilirler:
Allah sa eli sol ele muhta etmesin.
Allah drt gzden ayrmasn.
Allah deveye kanat vermesin.
Allah namerde muhta etmesin... gibi.
Genel kural nitelii tamayp bir kii iin sylenmi olanlar atasz
saylamazlar:
mrn uzun olsun.
Can sa olsun.
Allah cezasn versin.
Allahndan bulsun... gibi.
Deyim saylabilecek dua ve beddualara gelince: Yukarda grdmz gibi
deyimlerin amac, bir kavram, ya ho, ekici bir anlatmla, ya da
sadece zel bir kalp iinde belirtmektir. Dua ve beddualar arasnda da
bu zellikleri tayanlar vardr. te onlar, dua ve beddua olmakla
birlikte deyim de saylabilirler:
-
Allah unutturmasn - Eline salk - Gzn toprak doyursun - Can
cehenneme... gibi.
Durumu biraz daha aydnlatmak iin hatrlatalm ki deyimlerin konusu
snrl deildir. Her eit konu, deyime anlatm kayna olabilir. Dua ve
beddualarn konusu ise sadece iyi, kt dilektir. Bu zel konu da
deyimlerin snrsz konlar iine girebileceinden anlatmnda deyim zellik
ve nitelii bulunan dua ve beddualar, ayn zamanda deyim de oluyorlar
demektir.
te yandan, mecazl olmayan ve ekici bir anlatm kl tamayan dua ve
beddualar deyim saylamazlar:
ok yaa - Sa ol - Can ksn - Kr olas... gibi.
SVGLER, MSTEHCEN SZLER:
Halk arasnda kullanlan svg szleri ile ak sak ve edep d szler de
konumuzla ilgilidir. Bunlarn kimisi deyim ya da atasz niteliinde
zekice bulunmu, gzel rgl sanat rnleridir. Ancak, kitaplara geirilip
geirilmemeleri zaman zaman tartma konusu olmutur. Dilde var
olduklar yadsnamayan bu szlerin kitaplara geirilmesini doru
bulmayanlar, bir ahlak titizlii gstermekte, zellikle bunlar
okuyacak ocuklar dnmektedirler. Kitaplara geirilmesini savunanlar
ise: bilimde ayp ve utanma olmaz. Bunlar kitaplara geirmemek bilim
d davrantr. Dil gerei gizlenmemelidir. Biz istediimiz kadar
gizleyelim; o, yaylp sylenmek akmndan teki szlerimizden beri
kalmyor demektedirler.
Her iki gr de anlayla karlamak gerekir.
:::::::::::::
4
ELETRLER
ncelememizin 1. ve 2. ayrmlarnda ataszleriyle deyimlerin
zelliklerini kendi grmze gre belirttik. Bu ayrmda ise imdiye dein
kan belli bal eserlerde tutulan yollar, ataszleri ve deyimler iin
verilen tanmlar, yaplan derlemelerdeki kusurlar belirteceiz.
Ksacas, bu eletirmelerle kendi grmz savunmu olacaz.
unu da syleyelim ki eletirdiimiz eserleri meydana getirenlerin
kalplam szlerimizi derlemede geen emekleri kranla anlmaldr.
ATALAR SZ
(Hazrlayan: Velet ZBUDAK)
1480 ylnda bilinmeyen bir kiinin derledii ve 1936'da, rahmetli
Velet zbudak'n aklamalaryla birlikte Trk Dil Kurumu'nun bastrd,
iinde 689 sz bulunan Atalar Sz adl kitapta genel olarak gerek
ataszleri bulunmaktadr. Derleyici, ataszlerinin zelliklerini iyi
sezmi ve derlemelerine pek az baka szler kartrmtr.
Bu kitaptaki gerek ataszlerinden rnekler:
Da ne kadar yceyise yol stnden aar.
Asl azmaz, sa yymaz.
-
Hayr san ine hayr gele bauna.
Kan kecek yol gsterici ok olur.
Kedinn usluluu san grncedr.
Atalarsz saylamayacak szlerden rnekler:
Ekmen sad emeine dnsn.
Gzn stnde kaun m var dediler melul olursun.
t boku ilaca yarad.
Kendi gzndeki hezeni grmez, bireg gzndeki p grr.
Aaa korsam pas olur, yukaru korsam is olur.
DURUB- EMSAL- OSMANYYE
(inasi)
Bu eserin ikinci, yani 1287 (1870) basksnda 2500 sz vardr. ok
ksa olan nszn olduu gibi aaya alyoruz:
Durub-i emsal ki hikmet-l-avamdr, lisanndan sadr olduu gibi
milletin mahiyyet-i efkarna delalet eder. Durubi Emsal-i Osmaniyye
ise cmleten manidardr. Binaenaleyh bunlarn kaba tabirat mtemil
olanlarndan maada ekserini ibu mecmuaya elifba tertibi zre
derceyledim. Arabi ve Farisi ve Franszca baz mukabilleri
fercemeleriyle beraber ilave klnd gibi lafzan veyahut manen durub-i
emsali mutazammn olan birtakm Trke ebyat ile ibarat- mensure dahi
istidlal makamnda zeyl olundu. Tanzimi: 1268 (1851).
1-
inasi durub-i emsal (ataszleri) iin hikmet-l-avam yani halk
felsefesi demekle bu szlerin nemli zelliklerinden birini belirtmi
oluyor. Ancak baka zelliklerini belirtmediinden tam bir tanm yapm
olmuyor. Halk, bir felsefesini komular uygun olmayan evi alma diye
anlatsa, buna hi kimse atasz demez. Halbuki ayn felsefenin:
Ev alma, komu al.
biiminde syleniine herkes atasz demektedir. Grlyor ki bir szn
sadece halk felsefesi olmas atasz saylmasna yetmemektedir.
2-
Eserin ad Durub-i Emsal (ataszleri) olduu halde, iinde
ataszlerinden baka bilgece msralar, beyitler, deyimler, hatta deyim
olmayan dpedz laflar oktur. Bylece inasi, ataszleri iin verdii
eksik tanmdaki halk felsefesi niteliini bile tamayan maddeleri de
kitabna koymutur. Eserde kark olarak yazl bulunan bu szlerden
birkan asl nitelikleriyle seerek gsterelim.
Ataszlerinden rnekler:
Hekim kim, bana gelen.
Ne ekersen onu biersin.
-
Kurt kocaynca kpein maskaras olur.
Yavuz hrsz ev sahibini bastrr.
Sar iitmez uydurur.
Bilgece msralardan ve beyitlerden rnekler:
ecaat arz ederken merd-i Kpi sirkatin syler.
Skut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz.
Kar- evvelde kii akbet-endi gerek.
Mihneti kendye zevk etmedir alemde hner.
Takdir-i Huda kuvvet-i bazu ile dnmez,
Bir em'i ki Hak yaka cihan flese snmez.
Bir kapuyu bendederse bin kapu eyeler kat.
Hazret-i Allah efendi fatih-l-ebvaptr.
Deyimlerden rnekler:
At alan skdar' geti - Tencere yuvarland kapan buldu - Akntya
krek eker - Eski hamam eski tas - At ba beraber - pe un serdi -
Kabak tad verdi - Yakas almadk - Kulp takt - Fitili ald.
Atasz ve deyim olmayan laflardan rnekler:
Drt yann deniz ald - Maymun gibi her eye eli yakr - Ban hrkaya
ekti - Ar gibi sokar - apak siler - Tesbih bcei gibi bzlm -
Elmastra bardak latif olur - Paraszlk her fenal yaptrr - Sbut
bulmayan sz hakknda az ama.
3-
inasi, kimi ataszlerine ve kimi deyimlere yanl biim vermitir.
rnein:
emeye gidenin testisi krlr.
t rr kervan ger.
Atrma kutunun kapan.
Ama kutuyu syledirsin kty.
Suyu devirmi kediye dnd.
szleri yanltr. Dorular yledir:
Su testisi su yolunda krlr.
t rr kervan yrr.
Atrma kutuyu, syletme kty.
St dkm kediye dnd.
-
DURUB- EMSAL- OSMANYYE
(Ebzziya)
inasi'nin Durub-i Emsal-i Osmaniyye'sine birok sz katarak sz
saysn 4004'e karan ve 1302 (1885)'de kitabn nc basksn ortaya koyan
Ebzziya, eserin sonuna darbmesel ile tabir hakknda baz dnceler
eklemitir. Yazar, nl szlk Littre'nin mesel iin yapt tanm efvah-
nasta deveran ve az kelime ile ifade-i meram eden bir kavl-i ayidir
ki kaide-i klliyye hkmndedir diye Trkeye evirdikten sonra diyor
ki:
Her lisanda emsal ile emsal kuvvetinde birtakm tabirat vardr ki
ona Franszlar expression derler. Lisanmzda ise yerine gre stlah ve
yerine gre tabir ile tarif olunabilir ki hulasa-i hkm bir his veya
fikr-i mahsusu terceme ve tefhimden ibarettir. Hatta tabirat-
mehuredendir tabiri zebanzed-i havass u avamdr. Binaenaleyh durub-i
emsal ile tabirat- mehureyi fark etmek iktiza eder. Hasl mesel odur
ki bir vakay veya bir hikmeti mutazammn olarak bir emri i'ar ve
tenbih ede.
Ebuzziya bu satrlardan sonra u sz rnek olarak veriyor:
Bol bol yiyen bel bel bakar.
Bal bal demekle az tatllanmaz.
Ka yaparken gz karr.
Bundan sonra yle devam ediyor:
te bunlar, bir hadiseyi veya emri temsil tarikyle tarif ile
beraber bir hkm tazammun ederler ki bu kabilden olan kelam- avama
durub-i emsal tlak olunur. Lisan- Trkide ise birtakm stlahat ve
tabirat dahi emsal yolunda istimal olunagelmitir.
Tabir tlak eylediimiz akval ise bir hali musavvirdir. Anda
meselin haiz olduu hkm yoktur. Mesela yalanc pehlivan tabir-i
mehuru gibi. nk yalanc pehlivan tabirinden hibir hadise tazammun
etmeyip belki bir ahsn mahiyyeti taayyn eder ki icra edemeyecei bir
tavrda bulunan yani ca'li besalet taslayan kimseler vasfedilir.
1-
Grlyor ki, Ebzziya durub-i emsal ile tabirat- mehure'yi
birbirinden ayrmak gerektiini sylemitir. Ama bu ayr may yapmak iin
gerek olan lz bulamam, dahas Littre'nin kaide-i klliye (genel
kural) lsn kullanamamtr. nk darbmesel diye gsterdii yukandaki
rnekten ilk ikisinde genel kural nitelii varsa da ncsnde
yoktur.
Ebzziya, szlerinin sonunda yle demektedir:
inasi merhum emsal-i Osmaniyyeyi cemeyledii srada emsal ile
stlahat tefrika lzum grmeyerek ikisini beraber kaydeylemi olmasndan
biz de camiin tuttuu usul muhafaza eyledik.
Biraz nce belirttiimiz gibi Ebzziya byle bir ayrma yapmaya
kalksayd bunu baaramayacakt sanyoruz. Ancak, mademki derlemelerinde
ataszleriyle birlikte deyimleri de verdiini sylyor, hi olmazsa
eserinin adn Durub-i emsal ve Tabirat koymal idi.
-
2-
Ebzziya mesel, darbmesel iin iki tanm vermitir:
a) Bir vakay veya bir hikmeti muntazammn olarak bir emri i'ar ve
tenbih eder inasi'nin hikmet-l-avam tanm iin sylediklerimizi bu
tanm iin de tekrarlayabiliriz. Yani bu da yetersiz bir tanmdr.
b) Bir hadiseyi, bir emri temsil tarikyle tarif ile beraber bir
hkm tazammun eder.
Bir olay temsil (simgeleme) yoluyle anlatmak, ataszlerinin
ayrlmaz koulu olsayd:
Az tamah ok ziyan getirir.
Bugnk iini yarna brakma.
gibi szlerin atasz saylmamas gerekirdi. Bunlarda temsil yoluna
gidilmemitir. Yukarda da grld gibi (Bkz. 1, C) ataszleri temsil
yoluna ba vurularak da, ba vurulmayarak da kurulmu olabilir.
Bir hkm tazammun etmek kouluna gelince: Her cmlede bir hkm
(yarg) bulunduuna gre atasz olmayan cmlelerde de bu koul
gereklemitir. rnein:
Eviniz gzel yerdedir.
O adam bu ii beceremez.
gibi cmleler, atasz olmadklar halde bir hkm tazammun
etmektedirler. (bir yargy kapsamakta)
Kald ki tanmda belirtildii gibi bir olay temsil yoluyla
anlattklar ve bir hkm belirttikleri halde atasz olmayan deyimler,
hatta ne deyim ne de atasz olan szler vardr:
kz ld ortaklk ayrld.
Baltay taa vurdum.
Onun semeri eksik.
Kk deil, cennet... gibi.
3-
Ebzziya, tabir iin yle diyor:
Bir hali musavvirdir. Anda meselin haiz olduu hkm yoktur.
Bununla deyimin ayrc zelliini vermi olmuyor. nk:
Allaha smarladk - Salk olsun - yiye iyi, ktye kt der... gibi
deyimlerde bir hali tasvir yoktur; halbuki yarg vardr.
te yandan bir hali tasvir ettii (bir durumu betimledii) ve bir
hkm (yarg) belirtmedii halde deyim olmayan szler oktur:
-
Ar hasta - Yava yava konuma - Kar topunun yuvarlanmas - Su
kaynarken... gibi.
4.
Ebzziya'nn, inasi'nin derlemelerine katt derlemelerde
ataszlerinden baka deyimlerin, birtakm dizelerin, beyitlerin, baya
gereklerin ve laflarn kark olarak bulunduunu sylemitik. Bunlardan
ayr ayr rnekler seip veriyoruz.
Ataszlerinden rnekler:
ok yaayan bilmez, ok gezen bilir.
Son pimanlk ake etmez.
Kpekle dolamaktan aly dolamak yedir.
Ne oldum dememeli ne olacam demeli.
Deyimlerden rnekler:
Astar yznden pahal - Barna ta bast - Hh demi burnundan dm -
Dikine tra - Fukara babas - Gz boyad.
ok tannm rnekler:
Hasmn sitemin anlamamak hasma sitemdir.
Deil krsiye vaiz are ksan adem olmazsn.
Rzgarn nne dmeyen adem yorulur.
Saltanat dedikleri ancak cihan gavgasdr.
Adudan intikam almak gibi dnyada kam olmaz:
Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi.
Rasgele gereklerden ve laflardan rnekler:
Sabit olan nabit olur - Cmlemizin girecei kara topraktr -
Meveretsiz yaplan eyden hayr gelmez - Kabiliyet talim ile olmaz -
Gen beye hizmet gtr - Mzk ile oyun oynanmaz - Rya grme dnd - Yaza
boza bir eye benzer - Eli tutar gz grr - San gibi kapana tutulmu -
Paraya tapar.
5-
inasi gibi Ebzziya da kimi szlerin kalplam biimini
deitirmitir:
Kart aacn eilmesi g olur.
Halep yolunda deve izi sayar.
Denize den yosundan imdat umar
Zelzeleyi gren yangna raz olur.
Aya ge iliti.
-
szleri gibi ki dorular, yledir:
Aa yaken eilir.
Halep yolunda deve izi aramak.
Denize den yosuna sarlr.
lm gren hastala raz olur.
Aya suya demek.
Ba ge ermek.
:::::::::::::
DURUB- EMSAL- TRKYE veya ATALAR SZ (Tekezade M. Sait)
1311 (1895)'de yaymlanan ve iinde 5742 sz bulunan bu eserin
nsznde konu ile ilgili olarak yalnz unlar sylenmektedir:
u risalenin havi olduu durub-i emsalden her ahlak beeriyye ve
fezail-i tabiiyye nokta-i nazarndan baklr ise birer dstur-i
ibrettir. Bu mlahaza, hemcinsinden bazlarnn ve belki de birounun
hadim-i istifadesi olacana dair muharrir-i acize bir tminan
vermektedir.
1-
Dstur-i ibret sz de hikmet-l-avam gibi eksik bir tanmdr.
Ataszlerinin zelliklerini yukarda (Bkz. 1, A, B) gsterdiimiz iin
burada sadece onlar anmsatmakla yetineceiz.
2-
Eserin ad Atalar Sz olmasna karn kitaba ataszlerinden baka pek
ok deyimle ne atasz ne deyim olan birok sz kartrlm ve hepsi alfabe
srasyla verilmitir. Bunlardan -niteliklerine gre kendimiz
snflandrarak rnekler veriyoruz.
Ataszlerinden rnekler:
At lr meydan kalr, yiit lr an kalr.
Alet iler el nr.
Sabrn sonu selamettir.
Yrk at yemini artrr.
Garip kuun yuvasn Allah yapar.
Deyimlerden rnekler:
Kula kirite - Kalbur stne gelen - Balk kavaa knca - Kabak tad
verdi - Sermayeyi kediye ykletti - At alan skdar' geti.
Atasz ya da deyim olmayan szlerden rnekler:
Prlanta gibi - Balk a gibi - Yaban kedisi gibi insandan kaar -
Zannmz gibi kt - ahin bakl - Davul alan iitmez - Hatiften nida m
geldi - Paray denize att - Hrsndan bouluyor - Aramakla ele
-
gemez - Din-i mbin uruna - lmullah her eyi muhittir - Zuhurata
tabi ol - Bihude eylerin terki akln kemalidir - Ab dane serpilir
insan ksmet gezdirir - Ab- pake ne zarar vakvaka-i kurbaadan - Gah
olur gurbet vatan gahi vatan gurbetlenir.
3-
Kimi szler yanl biimlerle verilmitir. inasi'de de bulunan:
Faide zararn kardadr.
sz gibi ki dorusu udur:
Kar zararn kardadr. (ortadr)
Nitekim inasi ayrca kar zararn kardadr ve Tekezade M. Sait kar
ziyann kardadr szlerini de almlardr. Bunun gibi:
Astar yzne uymaz - Astar yznden pahal.
szleri, u yanl biimlerle de yazlmtr:
Yz astarna uymaz - Yznden astar pahal.
Bu eserde bir de pabucuna kum dolar sz gemektedir. Bizim
bildiimize gre bir blge deyimi olan bu szn dorusu da pabucuna ta
kamak'tr.
KAMUS- TRK (emsettin Sami)
Hicri 1317 (1899)'de baslm olan bu eserde atalarsz terimi ata
maddesi iindedir ve darb- mesel diye karlanmtr. Darb maddesi iinde
bulunan darb- mesel ise yle tanmlanmtr:
Mebni alelhikaye olup misal gibi irat olunan mehur sz.
Buna gre her atasznn bir hikayeye dayanmas gerekir. Ataszleri
iinde her ne kadar:
Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.
gibi hikayeye dayananlar varsa da bu, btn ataszleri iin gerekli
deildir. Nitekim:
Ak ake kara gn iindir.
Yoldan kal yoldatan kalma.
gibi ataszleri hikayeye dayanmaz.
te yandan, hikayeye dayand halde atasz olmayp deyim olan szler
de vardr:
Baklay azndan karmak.
Hoafn ya kesildi... gibi.
ATALAR SZLER (Azerbaycan Edebiyat Cemiyeti)
1926'da karlan ve iinde 2000'e yakn sz bulunan bu esere hem
ataszleri hem baka szler kark olarak alnmtr. Kendimiz bir ayrma
yaparak her iki eitten rnekler gsterelim.
-
Ataszlerinden rnekler:
Anasna bak kzn al, krana bak bezini al.
Od dt yeri yandrr.
obann gnl olsa tekeden peynir dutar.
Hayr syle konuna hayr ksn karna.
Su akt yerden bir de akar.
Baka szlerden rnekler:
Hata senden ata benden - Sayalm frsat ganimetten - Suya aparp
susuz getirir - Khne hamam khne tas - Uzun szn ksas - Kah nala dr
kah mha - Kaza attm koza dedi.
KONYA VLAYET HALKYYAT VE HARSYYATI (Sadettin Nzhet ve Mehmet
Ferit)
1926'da yaymlanan bu eserde ataszleri ve deyimler ayr ayr
blmlerde yer almtr. Darbmeseller (ataszleri) blmnde 2057, tabirler
(deyimler) blmnde 279 sz vardr. Darbmesel iin zel bir tanm yaplmam,
Ebzziya'nn yazdklarndan bir paras yinelenmitir. Tabirler blmnde yle
denilmektedir.
Meseller tam bir cmle veya fkra halinde irat olunarak muhatabna
faide-i tamme ifade ettikleri halde tabirler ok kere terkib-i naks
eklinde irat olunurlar. Mesela ate pahasna tabiri dorudan doruya
hibir hadiseyi, hibir hkm ifade etmez. Ancak bu sene pamuk ate
pahasna kt dediimizde pamuk fiyatnn ok ykseldiini ve mterileri ate
gibi yaktn... tasavvur ediyoruz. Mat oldu, diine dayand gibi baz
tabirlerde her ne kadar hkm varsa da bunlarn msnedn ileyh ve
mteallikleri mahzuf olduundan yine iidenlere tam bir mana i'ar ve
ifade etmezler.
1-
Burada tabir'in en nemli zellii olarak terkib-i naks biiminde
bulunmas gsterilmektedir. Kimi tabirlerdeki hkmn zneleri ve
tmleleri bulunmad iin tam bir mana bildirmedii de
sylenmektedir.
a) Deyim iin terkib-i naks tanm ok yetersizdir. Yukarda grld
gibi (Bkz. 2, A, 3) deyimler terkip'ten baka biimlerde de, tmce
durumunda da bulunabilirler.
b) Mat oldu gibi szlerin zneleri ve tmleleri bulunmad iin deyim
saylmalar anlalr ey deildir: Ahmet satranta mat oldu denilirse mat
oldu sz deyim olmaktan kacak mdr?
2-
Bu kitaptaki derlemelere gelince: Ataszleri blmnde gerek
ataszleri arasnda atasz olmayan birok sz de vardr:
Ataszlerinden rnekler:
Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
Sa ba yastk istemez.
-
Da daa kavumaz, insan insana kavuur.
Kurularn yannda yalar da yanar.
Ataszleri blmnde gsterilen, ama atasz saylamayacak olan szlerden
rnekler:
Pimi paa gibi srtma - Keesini sudan kard - Tkrdn bir tkrk - Ar,
namus tertemiz - Sen bir yana, dnya bir yana - Bir kt, pir kt -
avdara girmi it gibi ban kemerleme - Dokuz kz ile bir maarada m
kaldn - Ab dane serpilir, insan ksmet gezdirir.
Deyimler blmne de deyim olan ve olmayan szler vardr.
rnekler:
Ald fitili - Ate pahasna - pe un serer - Ty dikti - Basmakalp -
Baba oca - mmetsiz peygamber - Hoca Nasrettin - Yaygaray bast - ne
gibi - Billur gibi - Kp gibi - Ylan gibi - Atak - Kalp - Kaak.
TRK LGAT (Hseyin Kazm KADR)
Byk Trk Lgati adyle anlmakta olan bu eserin birinci cildi
1927'de, ikinci cildi 1928'de Maarif Vekaletince, nc cildi 1943'te,
drdnc cildi 1945'te Trk Dil Kurumunca bastrlmtr. Birok maddelerinde
darbmeseller bal altnda verilmi olan szlerin says 6200'den artktr.
Kitapta ataszleri ve mesel iin tanmlar da yaplmtr.
1-
Ataszleri yle tanmlanmtr: Ecdattan nakil ve rivayet edilen szler
ve tler; durub-i emsal.
Mesel iin de Littre'nin yapt tanm, -Ebzziya'nn evirisi biraz
deitirilerek- verilmitir: ayi ve mtedavil ve bir hikmeti mutazammn
olan sz, efvah- nasta deveran ve az kelime ile tefhim-i meram eden
kavildir ki kaide-i klliyye hkmndedir.
Bu tanmlar, bizim aklamalarmz ve tanmmzla karlatrnca (Bkz. 1, A,
B, C) aradaki farklar belirecektir.
2-
Darbmeseller bal altndaki szler iinde hem ataszleri, hem
deyimler bulunduu gibi ne deyim ne atasz olan szler de vardr.
Szleri niteliklerine gre snflandrarak her eit iin rnekler
gsterelim.
Ataszlerinden rnekler:
Ac patlcan kra almaz.
Ak gn aardr, kara gn karardr.
Eden bulur.
Hayr dile eine, hayr gelsin bana.
Ba yarlr brk iinde, kol krlr yen iinde.
Can cmleden aziz.
Dikensiz gl olmaz.
-
Deyimlerden rnekler:
Kuyruk acs - Kadn kadnck - Bana buyruk - ki eli kandadr - Ak ile
karay seti - Vur abalya - Yan izdi - nal ile bir ata kald - Bir
baltaya sap olur - Banda kavak yeli esiyor - Can kulayla
dinliyor.
Atasz ve deyim olmayan szlerden rnekler:
ki kze bir saman verecek hali yok - Bana elenk takarm - Arndan
yere geecek - Frsat gzetir - Ev sahibinin dolamas misafire kar
faidedir - Bir bunda beni bir dahi maherde grrsn - Zalim yine bir
zulme giriftar olur ahr: Elbette olur ev ykann hanesi viran.
3-
Kitaba alnan szler iinde yanl olanlar da az deildir.
rnekler:
Ama kutuyu syletme kty.
Evladn dmeyen sonra dizini der.
Bir elin amatas kmaz.
Tilki masal okur.
Bunlarn dorular yledir:
Atrma kutuyu syletme kty.
Kzn dvmeyen dizini dver.
Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
Kurt masal okumak.
4-
Kimi szler de iki biimde yazlmtr. Bunlarn biri doru, teki
yanltr:
Bir aya ukurda - ki aya ukurda.
Vur dedimse ldr demedim ya - Vur demeden ldrr.
Korkunun ecele faydas yoktur - Korkunun ecele faydas oktur.
Bir iekle yar olmaz - Bir bulutla k olmaz.
ATALAR SZ (Sadi G. KIRlMLI)
Selim Nzhet Gerek'in nsz ve bibliyografyas ile 1939'da yaymlanm
olan bu eserde 2742 atasz ve 2140 deyim, ayr ayr blmlerde
verilmitir. Kitabn nsz yle balyor:
Atalar sz azdan aza dolaan ve az kelime ile ok mana ifade eden
sz demektir.
1-
-
Ataszlerinin zellikleri zerine yukarda yaptmz aklamalar bu tanmn
eksiklerini ortaya koyaca iin burada o zellikleri yinelemeyeceiz. u
kadar syleyelim ki bu tanma gre ayakl ktphane, ask suratl, yan
izdi, sa solu yok gibi szleri atalarsz saymak gerekir.
2-
Bu eserde tabir (deyim) iin hibir tanm yoktur. Ancak nszde unlar
vardr:
Atalarsz ve tabirler, her ne kadar zahiren birbirlerine
benzerlerse de aralarnda olduka mhim bir fark vardr. Bu sebepten
biz onlar bu risalede ikiye ayrmaya altk.
Kitapta, iki sz eidi arasndaki olduka mhim farkn ne olduu
aklanmam, iki sz eidini ayrma iine zel bir nem verildii halde
ataszleri blmne birok deyimler, deyimler blmne birok ataszleri
konulmutur. u szler -yanl olarak- ataszleri blmnde yer alanlardan
birka rnektir:
Alan da piman satan da - Bor benim kasavet senin mi - Davul
alsan iitmez - Delik byk yama kk - Emei sad emeine dnd - Gkte
ararken yerde buldu - Gzn stnde kan var dedirtmez - Krler
mahallesinde ayna satmaa benzer - Mal benim deil mi denize atarm -
Nefsine kyas et - Taraveti giden yemiin hazm g olur - Sktu mera-i
dana hasmn ilzam iin saklar.
Grlyor ki bu szlerin kimisi deyimdir; kimisi ise ne atasz ne
deyimdir. Ataszleri blmnde yer almas gerekirken deyimler blmnde
gsterilen szlerden rnekler:
Azck am kaygsz bam.
Bin nasihatten bir msibet yedir.
Dmez kalmaz bir Allah.
Ekmeden biilmez.
Her yiidin yourt yiyii vardr.
Hyar akesiyle alnan eein lm sudan olur.
Huy cann altndadr.
Olumu dourdum ama gnln dourmadm.
Trnan varsa ban ka.
Yalancnn evi yanm kimse inanmam.
3-
Bu eserde ayn szn iki ayr syleniinden birinin atalarsz, tekinin
deyim olarak gsterildii de vardr. rnein, atalarsz blmndeki:
Huy cann altndadr, can kmadka huy kmaz.
Sen aa ben aa bu inei kim saa.
szleri, deyimler blmnde u biimlerde bulunmaktadr:
-
Huy cann altndadr.
Sen dede ben dede bu at kim tmar ede.
:::::::::::::
TRKE TABRLER SZL (Mustafa Nihat ZN)
1943'te stanbul'da Ahmet Sait Matbaas'nda baslm ve Remzi
Kitabevi'nce yaymlanmtr. 44 art 400 sayfadr. in de 4000'e yakn
deyim vardr. Yazar, bu szlkteki deyimleri, adlarn verdii 7 eserden
toplam; bunlardan birounun metinler iinde kullanlna rnek semek iin
de yine, adlarn verdii, 15. yzyldan gnmze kadar yazlm 87 yapttan
yararlanmtr.
Kitabn nsznde deyim''in nitelikleri u szlerle
belirtilmektedir:
Tabir ile, birden fazla kelimenin vcuda getirdii anlam demek
istiyoruz. Tek kelimenin, manasndaki tabir klnda grlen anlam
szcklerce kaydedilebilir. Onun iin, biz bu kitabn dzenlenmesi
srasnda bu esas tuttuk. Tabirlerde, okluk mecaz ve kinaye
bulunmakla beraber, tek kelimenin mecazl ve kinayeli kullanl o
kelimenin bir tabir halini almas saylamaz.
1-
Deyim, birinci tmcede anlam olarak, son cmlede sz olarak
dnlmektedir. Bu noktaya deindikten sonra deyimin anlam olarak
nitelenmeyeceini kitaptan rasgele aldmz bir rnekle aklayalm:
Kitapta kark ve felaketli zaman szleriyle belirtilen bir anlam var.
Birden ok szcn oluturduu bu anlama deyim ad verilebilir mi? phe yok
ki hayr! Ama bu anlamn zel kalb olan ana baba gn biimindeki sze
deyim ad verilir.
2-
Mustafa Nihat zen yukarya aldmz szlerinin son cmlesinden de
anlalaca zere- tek szc deyim saymamaktadr. u halde kitabnda
deyimler arasna byle szckleri almamas gerekirdi. Oysa bunlar da
almtr. te rnekleri: Aktan - Amaz - Aalk - Azdan - Aklca - Akll -
Akamc - Aptessiz - Arkal - Arkalk - Arkasz - Ardnca - Aslas - Aylkl
- Azck - Baba - Babacan - Baba - Babal - Bacaksz - Balca - Balksz -
Batakiler - Batan - Belal - Besmelesiz - Beyinsiz - Bican - Billah
- Birlik - Birden - Biri - Bogazl - Boazsz - Bouna - Boydan -
Boysuz - Buyur - Buyurun - Can - Candan - Cangah - Canm - a- mur -
enebaz - eneli - ulsuz - Dalarca - Delimen - Dilbaz - Dillenmek -
Dilli - Eyvallah.
3-
zn yle demektedir:
Ataszleri ile tabir arasndaki fark ksaca yle anlatmak kabildir:
Ataszleri bir hkm anlatr tabir ise bir durum bildirir. Dumanl hava
aramak (kurt dumanl havay sever).
-Ayayla gelmek (ayayla gelene lm olmaz). - Alak eek (alak eee
kim olsa biner). - Aya tatan saknmak (itin ayan tatan m
saknyorsun?). - Altn anahtar (altn anahtar her kapy aar) vb.
-
a) Burada ayra dndaki szlerin deyim, ayra iindekilerin de
ataszleri rnei olarak verildii anlalyor. Ancak tin ayan tatan m
saknyorsun? sz, atasz deil, deyimdir. Aya tatan saknmak diye bir
deyim de yoktur.
b) Ataszleri bir hkm anlatr denmekle ataszlerinin gerek ayrc
zellii belirtilmi olmuyor. nk bir hkm (yarg) bildirmesine karn
atasz olmayp deyim, ya da baya sz olan saysz tmce vardr. Bunu,
Ebzziya'nn Durubi Emsal-i Osmaniyye'sini incelerken de aklamtk.
c) zn, ataszlerini tanmamz iin ataszleri bir hkm anlatrdan baka
l de vermiyor. Bu lye gre, kitapta deyimler arasnda bulunan:
Amaza dmek.
Azdan kan kulak iitmemek.
nayak olmak. gibi szler,
O amaza dt.
Filancann azndan kan kula iitmiyor.
Bu ie ben nayak oldum.
biiminde yarg bildiren klklara girerlerse atasz saylacaklar.
Yine bu lye gre kitapta deyim olarak gsterilen:
ingene harasna benzer.
Onunla cennete bile gitmem.
Olur olmaz dua ile defulacak bela deil.
gibi szler, yarg bildirdikleri iin, ataszdrler(!)
4-
Yalnz deyimleri iine almak zre hazrlanm olan bu eser de
ataszleri de yer almtr:
Ahlatn iyisini dada ay yer.
Armudun iyisini ay yer.
Allah sekizde verdiini dokuzda almaz.
Anasna bak, kzn al.
Be parmak bir deil.
Can cmleden aziz.
ocuktan al haberi.
El mi yaman, bey mi yaman?
5-
Deyimler arasnda, deyim olmayan birok sz bulunmaktadr.
rnekler:
-
Ac patlcan - Zehir gibi ac - A kurt (gerek anlamda) - Dkkan amak
- Ar hastalk - Ar i - Kalp ake (gerek anlamda) - Akl kabul edecek
ey deil - Akam namaz (gerek anlamda) - Vallah - Billah - Bismillah
- Elhamdlillah - Estafurullah - Fesphanatiah - badullah - nallah -
Veliyyullah - Min tarafillah - Ba almak - Kz atmak - Arap at (gerek
anlamda) - Av kuu (gerek anlamda) - Toz almak - Boy entarisi -
buyurmak - Ne buyurulur - Buyurun gidelim - Gene buyurun inallah -
Bokluca blbl (gerek anlamda) - Temel ivisi (gerek anlamda) Ay grdm
Allah ament billah, aylar mbarek olsun elhamdlillah.
:::::::::::::
TRK ATA SZLER (Mustafa Nihat ZN)
1952'de yaymlanan birinci basks 8257 numaralanm atasz ile 1470
numaralanmam deyimi, 1956'da yaymlanan ikinci basks 8600 numaralanm
atasz ile 2250 numaralanmam deyimi iine alan bu eserin nsznde
imdiye kadar km olan belli bal atasz kitaplarnda grlm olanlarn
topland sylenmekte ve kaynaklar ylece belirtilmektedir: Velet
zbudak tarafndan yaymlanan Atalar Sz, inasinin, Ebzziya'nn, Vefik
Paa'nn ataszlerini derleyen kitaplar, Divan Lgat-it Trk ve Lehe-i
Osmani.
Yazar, inasi'nin atasz iin syledii hikmet-l-avam tanmn
benimsemekte Ebzziya'nn ataszyle deyim iin verdii tanmlar da kabul
etmi grnmektedir. Bundan baka iki eit sz ayr ayr gstermek iin
ataszlerini kitabn metnine deyimleri de sayfa altlarna koyduunu
bildirmektedir.
imdi dncelerimizi sralayalm:
1-
Ataszleri blmnde pek ok deyim ve baka sz vardr. Aadaki maddeler,
ataszleri blmnde kark olarak yazl bulunmaktadr. Biz bunlar arasndan
on tane atasz seerek listenin n srasna alyor, arkasndan da atasz
olmayanlar veriyoruz:
ki el bir ba iindir.
Bal bal demekle az tatllanmaz.
Krn istei bir gz, ikisi olursa ne sz.
Yoldan kal, yoldatan kalma.
Davacn kad olursa yardmcn Allah olsun.
Can kar, huy kmaz.
Say beni, sayaym seni.
Akacak kan damarda durmaz.
Et trnaktan ayrlmaz.
Mal cann yongasdr.
Kancay takt - Oca snd - Mekik gibi seirdir - Islak kargaya dnm -
Cin gibi akl var - Aramakla ele gemez - Paras ok akl az -
Diliyle
-
yakaland - aylak yavru kapar gibi - Eser savurur - Horoz ibii
gibi bir yana sallanr - Mecnun gibi beyabanda gezer - Yaka yka
bitiremedi - Gavur gemisi gibi yan gider - Yaz yamuru gibi gelir
geer - Hanc tavuu gibi yolcu artndan geinir - Paalar svayp da
giriti ie - Kulanda davul alnr - Cennet kuu, bir eye akl ermez
zavall - Baba olunun fenaln istemez - Lakrd ile i bitmez - Fen sz
ekilmez - Ceviz ile ekmek yemesi, gzel ile muhabbet etmesi iyi
olur.
Grelim ayine-i devran ne suret gsterir.
Kesilse ritesi em'in ziyas artar eksilmez.
Gnldendir ikayet kimseden feryadmz yoktur.
Cahilin alim katnda sznn miktar yok,
Kendi eek, giydii ul, bann yular yok.
Cehd eyle maln etme israf,
Dmana kalrsa da dosta olma muhta.
2-
Deyimler blmnde pek ok atasz ve baka sz vardr. Aadaki maddeler
deyimler blmnde kark olarak bulunmaktadr. Biz bunlar arasndan on
tane deyim seerek listenin n srasna alyor, arkasndan da deyim
olmayanlar veriyoruz:
Arala gitmek - Ba gz etmek - antada keklik - Dirsek evirmek -
Eski gz ars - li dl - Kapa atmak - Kr d - Su gtrr - Uzun
uzadya.
Grne aldanma.
Amca, baba yars.
Deliden uslu haber.
Soran yanlmam.
Yaa yaa gr temaa.
Kavgann iyisi olmaz.
Yarm elma gnl alma.
Bir inat bir murat.
Varak- mihr vefay kim okur kim dinler - Vera-yi perdede esrar
var zuhur edecek - Uyku geldi bedene ne mutlu kalkp gidene - Gele
gide - Vaktinde gerek - Bildiin gibi deil - Soygun vermi abdala dnd
- Tazya dnm - Yabann ays - Kp gibi - iek gibi - Ylan gibi - At gibi
- Eek gibi alr - plie bamya dizer gibi - Kediyle kpek gibi - Daha
elik omak oynar - Sz anlamaz - Allame kesildi - attk belaya
mstef'ilatn - Dedii geldi kt.
3-
Ayn nitelikte olan, dahas kimi szck ve ekim deiikliinden baka
aralarnda ayrm bulunmayan pek ok maddeler kitabn hem ataszleri
-
blmnde, hem deyimler blmnde gsterilmitir:
Ad kaale alnmaz. (Ataszleri blmndedir)
Ad kaale gelmez. (Deyimler blmndedir)
anak ayor. (Ataszleri blmndedir)
anak tutmak. (Deyimler blmndedir)
kt dokuza inmez sekize. (Ataszleri blmndedir)
Binmi dokuza inmez sekize. (Deyimler blmndedir)
Atn rkei yiidin korka. (Ataszleri blmndedir)
Atn dorusu yiidin delisi. (Deyimler blmndedir)
Dolap beygiri gibi dner. (Ataszleri blmndedir)
Deirmen beygiri gibi dolar. (Deyimler blmndedir)
El yumruunu yemeyen kendini kahraman sanar. (Ataszleri
blmndedir)
El yumruu yemeyen kendi yumruunu deirmen ta sanr. (Deyimler
blmndedir)
Anasndan emdii st burnundan geldi. (Ataszleri blmndedir)
Anamdan emdiim st burnumdan geldi. (Deyimler blmndedir)
Deliden al uslu haberi. (Ataszleri blmndedir)
Deliden uslu haber. (Deyimler blmndedir)
Kurtla koyun klla oyun. (Ataszleri blmndedir)
Kurtla koyun bir arada olmaz. (Deyimler blmndedir)
Ac acy bastrr. (Ataszleri blmndedir)
Ac acya su sancya. (Deyimler blmndedir)
Salk hastalk bizim iin. (Ataszleri blmndedir)
Hastalk salk bizim iin. (Deyimler blmndedir)
Yiidim yiit olsun da duram al dibi olsun. (Ataszleri
blmndedir)
Erim er olsun da yerim al dili olsun. (Deyimler blmndedir)
Her tarladan bir kesek. (Ataszleri blmndedir)
Her tarladan bir nakil, her adamdan bir akl. (Deyimler
blmndedir)
Horoz akll adam. (Ataszleri blmndedir)
Horoz akll. (Deyimler blmndedir)
Kazanrsan dost kazan, dman anan da dorur. (Ataszleri
blmndedir)
-
Kazanrsan dost kazan. (Deyimler blmndedir)
eriat zahiredir. (Ataszleri blmndedir)
eriat zahire hkmeder (Deyimler blmndedir)
Var Marko Paa'ya derdini yan. (Ataszleri blmndedir)
Derdini Marko Paa'ya anlat. (Deyimler blmndedir)
4-
Mustafa Nihat zn, kaynak olarak setii eserlerde ne varsa, hi bir
deerlendirme szgecinden geirmeyerek hepsini almtr. Bundan
dolay:
a) Kaynaklarda kimi zaman yanl, deiik biimlerle yazl bulunan ayn
sz, bu kitapta da -doru ve yanl olarak- birka kez yer almtr.
b) Kitaba ne atasz ne de deyim olan birok szler girmitir.
Bu durum, kitaptaki sz saysn, gereksiz yere, oaltmtr.
5-
zn, kaynaklarnn yapmad bir ii yaptn, yani ataszleriyle deyimleri
ayr ayr gsterdiini sylemektedir. Ama yukarda rnekleriyle
gsterdiimiz gibi bu bir ayrma deil, kartrma olmutur.
:::::::::::::
TRK ATASZLER VE DEYMLER (Feridun Fazl TLBENT)
Mart 1963'te kan bu eser 402 sayfadr. inde numaralanm 15080 sz
bulunmaktadr. Toplayan (Tlbenti) yle demektedir: Ata szleri ile
deyimleri birbirlerinden ayranlar ve bu suretle kitaplarnda bir
tasnif yapan yazarlar olmutur. Ancak vcuda getirdikleri kymetli
eserlerinde bu fark ok gzel ifade ettikleri halde tasnifte hataya
dmler, deyimlerle ata szlerini ister istemez birbirine kartrmlardr.
Biz, Trk Ataszleri ve Deyimleri adn verdiimiz bu kitapta eslafa
uyarak herhangi bir tasnif yapmak cesaretini kendimizde
gremedik.
Bu duruma gre eserde ataszleriyle deyimlerin birbirine kartrlp
kartrlmad konusu zerinde durmayacaz. zerinde duracamz noktalar
unlardr:
1-
nszde inasi'nin durub-i emsal tanm beenilmekte ve
benimsenmektedir. Biz ise, yukarda grld zere, bu tanm yetersiz
bulmutuk.
2-
Yine nszde atalar sz umumiyetle bir hkm ifade eder
denilmektedir. Bu da Ebzziya'nn tanmnda bulunan bir grtr ki yukarda
eletirmitik.
3-
Kitapta ataszleriyle deyimlerin ayr ayr gsterilmedii
bildirildiinden bu konu zerinde durmayacamz sylemitik. Ancak eserin
nsznde ataszleri rnekleri arasnda:
-
Mart havas gibi bir halde durmaz.
sz de grlmektedir. Bunun atasz olmad aktr.
4-
Tlbenti, eserini sunarken iinde 15 binden fazla ata sz ve ayn
deerde deyim vardr ki imdiye kadar neredilmi olanlarn sz adedi
bakmndan en zenginidir diyor. Bizim grmz udur ki kendisi de, M.N.
zn gibi, kaynaklardaki szleri deerlendirip elemedii iin kitaba
giren sz says oalmtr. Bir eleme yapsayd, bunlarn birou kitaba
girmeyecekti. rnein, kitabn hemen banda 1, ve 2 numara ile
gsterilen:
1- Ay ay domu.
2- A benim ruh- revanm seven lsn m seni?
szleri, deyimler arasnda da ataszleri arasnda da yer alamaz.
Kitabn sonunda ise u szler var:
15076- Zlf-i yar.
15077- Zlf-i yara dokunacak lakrd syler.
15078- Zlf-i yara dokundu.
15079- Zlf-i yara dokunma.
15080- Zlf-i yara dokunur.
Bunlara ve benzeri rneklere ayr ayr yer ve numara verildikten
sonra 15080 saysn 25080'e, 35090'a ykseltmek iten deildir. nk
yukarda grlen ekimli biimler arasna, szgelii:
Ztf-i yara dokunmu.
Zlf-i yara dokunuyor.
Zlf-i yara m dokunaym?
Zlf-i yara dokunsa ne kar.
Zlf-i yara dokunmasn.
gibi cmleler de katlabilirdi.
Dorusu ise sadece zlf-i yara dokunmak diye bir deyim
gstermekti.
5-
Bu eserde ne atasz ne de deyim saylamayacak birok sz
bulunmaktadr. te rnekleri:
Bab- hmayun kaps - elik gibi sert - Dana yedii ta bilir -
Denaet, rezalet - Hepsi bitti de o mu kald - Her sznde bir nkte var
- Irgat gibi alr - Irk ve nesli pak - Iskat hoca - Islak tavuk - i
baka d baka - lim yalnz cehli giderir - lim yumuak dekte yatmaz -
Kargir iratlar m var - Kartal'a varyor - Kartalha giriyor - Ovada
ku uar - Yar ayar - Yetimin hakkn yiyen berbat olur - Orasn
saki-i
-
glehrenin ibram bilir.
6-
Kaynaktaki eski yaznn yeni yazya evrilirken doru okunamam
olmasndan ya da kaynaktaki yanl szlerin olduu gibi alnm
bulunmasndan, bu eserde epey yanl sz vardr. Ayrca, bunlarn kimisi
ne ataszdr ne de deyim.
rnekler:
arlan yere arnma, arlmayan yere grnme.
(Arnma deil `erinme okunacaktr. Erinmek, enmek demektir.)
Kk ier, byk dayanr der.
(Dayanr deil taynr okunacakt. Taynmak aya kaymak demektir.)
Boruda perev olmaz, ne karsa bahtna.
(Zurnada olacakt. Kitapta dorusu da vardr.)
Ka