МАДАНИЯТИ ҲИСОР ВА НАҚШИ ОН ДАР МАРҲАЛАҲОИ …taj-history.tj/sites/default/files/_img/books/... · заминаи умумии иқтисоди

Р. МАСОВ,

академики АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

В. РАНОВ,

узви вобастаи АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

МАДАНИЯТИ ҲИСОР

ВА НАҚШИ ОН ДАР

МАРҲАЛАҲОИ АВВАЛИ

ЭТНОГЕНЕЗИ ХАЛҚИ ТОҶИК

Душанбе 2014

2

ББК 84 Тоҷик 7-4 М-34

Брошюраи Р.Масов ва В.А.Ранов ба фарҳанги

бостоншиносии Ҳисор, ки омили қадимтарин дар ташаккули этногенези халқи тоҷик мебошад, бахшида шудааст. Ҳудуди ҷуғрофии асар дар ғарб Туркманистони имрӯза ва дар шарқ сарҳади Ҷумҳурии Халқии Хитойро фаро мегирад.

Китоб барои муаррихон, бостоншиносон ва фарҳанг-шиносон пешкаш мешавад.

3

Дар бораи маданияти неолитии Ҳисор, ки дар ҳудуди Тоҷикистони кунунӣ дар ҳазорсолаҳои шашум – дуюми п.аз м. вуҷуд дошт, корҳои зиёде навишта шудаанд, аз ҷумла мақолаи хурде, ки дар маҷаллаи «Мероси ниёгон» ба чоп расидааст. (1) Бо вуҷуди ин, масъалаи нақши маданияти Ҳисор дар марҳалаҳои аввали этногенези тоҷикон мавриди баррасии муфассал қарор нагирифтааст, ҳарчанд ки доир ба он аллакай ба тарзи маъмулӣ сухан ронда шудааст. Мушкилии ҷалби маданияти Ҳисор ба этногензи тоҷикон, қабл аз ҳама, аз он иборат аст, ки иттилооти бостоншиносӣ, ки дар натиҷаи омӯзиши нимасринаи ёдгориҳои ин замон ба даст омадаанд, ҳамаи унсурҳоеро, ки мафҳуми этнос, яъне умумияти хоси одамонеро мушаххас мекунад, ки дар ҳудуди муайян ташаккул ёфта, дорои ягонагии ичтимоию иқтисодӣ ҳастанд, ироа намедиҳанд. Аломати муҳимтарини этнос забон мебошад, ки дар пояи он худшиносии умумии этникӣ ва чун натиҷа номи миллат ба вуҷуд меояд, ки инчунин тасаввуротро дар бораи пайдоиши муштарак шомил аст.

Аз ин рӯ, чунин шуморида мешавад, ки этногенези тоҷиконро метавон аз пайдоиши қабилаҳои давраи биринҷии саҳроӣ (ҳазорсолаи дуввуми пеш аз.м.) дар ҳудуди Тоҷикистони кунунӣ, ки забони протоэрониро дар шакли аввалияи он овардаанд, оғоз бахшид. Аммо қабилаҳои аҳди биринҷӣ ба ҷои холӣ наомада буданд – дар ин ҷо аллакай чанд садсола ягонагии таърихан ташаккулёфтаи қабилаҳои неолитӣ вуҷуд дошт, ки ягонагии фарҳангӣ, ва ба эҳтимоли зиёд, ягонагии этникиро инъикос мекарданд.

Дар ҳақиқат, дар охири асри санг, дар давраи неолит, дар ҳудуди Осиёи Миёна се умумияти таърихию фарҳангӣ бисёр дақиқ зуҳур меёбанд, ки ба ҷуз ҳудуди паҳншавӣ, вежагиҳои антропологӣ, ва мумкин аст, забонӣ, инчунин бо тафовути асоси иқтисодии зиндагӣ фарқ кунанд.

4

Дар канори доманакӯҳҳои Кабуддоғ дар махрутҳои об-рафти ҳосилхез бошишгоҳҳои маданияти ҷайтунӣ ҷой гирифтаанд. Ин аллакай рустоҳои авлодии кишоварзии аввалия – деҳаҳои навъи Осиёи Пеш бо сохтори ба таври кофӣ инкишоф ёфта (якҷоя бо биноҳои истиқоматӣ, инчунин биноҳои ҷамъиятӣ – «хонаҳои авлоди»« ё ҷои муқаддас) буданд. Синну соли маданияти ҷайтунӣ, ки ба се марҳала: барвақтӣ, мобайнӣ ва охирӣ тақсим мешавад, дар асоси таҳлили радиоуглеродӣ ба охири ҳазорсолаҳои ҳафтум – чаҳоруми п.аз.м. нисбат дода мешавад, замоне, ки дар ҳудуди Туркманистони кунунӣ бошишгоҳҳои аввали асри санг – энеолит пайдо мешаванд. Маданияти ҷайтунӣ маданияти кишоварзии аввалия дар ҳудуди Осиёи Миёна ба ҳисоб меравад ва ҳамвора ба маданиятҳои энеолитӣ мегузарад, ки дар навбати худ бо аҳди биринҷ иваз мешаванд, замоне ки протошаҳрҳо пайдо мешаванд. Ҳудуди сукунати ҷайтуниён бо қисмати ҷанубии Туркманистон мушаххас гардида, ба сӯи шарқ дуртар аз Теҷен (Гадиме Теппе) густариш наёфтааст. Маданияти моддии ҷайтуниён бо сафоли рангшуда, феҳрасти инкишофёфтаи силиконию устухонӣ, ки дар байни онҳо ҷойгоҳи чашмрасро воридаҳои дос ишғол менамоянд, муайян мешавад. Осори мавҷудияти тассаввуроти хоси мазҳабӣ ба назар мерасад, ки дар бозёфтҳои ҷойҳои муқаддас ёфта шуда, деворҳои онҳо қисман нақшунигор, қисман бо ранг ва пластикаи реза пӯшида мешуданд, аксаран, бо пайкаракҳои аз гил сохта шудаи занон.

Ҳамин тариқ, маданияти ҷайтунӣ, бидуни шубҳа, тамаддуни кишоварзӣ (зимни нақши бештари чорводорӣ ва шикор) ба шумор рафта, пойгоҳи марзи шарқии маданиятҳои машҳури шарқиназдикии аввалия, ки генезиси он ба онҳо марбут аст, мебошад. Бо сабаби нисбатан кам будани шумора ва кофӣ будани манобеи моддӣ ҷайтуниён дуртар аз шарқи дарёи Теҷен нарафтанд, ва муҳоҷират ба

5

шарқи маданиятҳои кишоварзӣ баъдтар ба вуқӯъ пайваст, дар аҳди энеолит, ки шоҳиди он Саразми ба мо маълум ме-бошад, ҳарчанд ки ин натиҷаи воридшавии оммавии муҳоҷирони қабилаҳои ғайр набуда, мавриди алоҳида ме-бошад.

Маълум аст, ки ҷайтуниён мурдаҳои худро мустақиман дар бошишгоҳ, дар зери фаршҳои истиқоматгоҳҳо, бештар дар ҳолати хамида, дафн мекарданд. Кулли дафншудагон ба навъи антропологии баҳримиёназаминии долихотсефалӣ тааллуқ доранд, ки як бори дигар равобити онҳоро бо Осиёи Марказӣ тасдиқ мекунад. Гуфтан душвор аст, бо кадом за-бон аҳолии деҳоти ҷайтунӣ ҳарф мезаданд. Ин бисёр масъалаи душвор аст, ки дар заминаи фарзия қарор ги-рифтааст. Аммо, бо таваҷҷуҳ ба бозёфтҳои алоҳида, аҳолии доманаи Кабуддоғ дар аҳди неолитӣ бо забони гурӯҳи дра-видӣ ҳарф мезад, ки дар вақти ҳозир зистгоҳи собиқи худро шадидан танг кардааст. (2).

Умумияти дуюми таърихию фарҳангӣ ба маданияти кел-теминарӣ маҳсуб меояд, ки масоҳати азими биёбонҳои осиёимиёнагиро дар рӯдхонаи дарёҳои Сирдарё ва Амударё, соҳили шимолии баҳри собиқи Арал ва минтақаи биёбонҳои Қароқум ва Қизилқумро ишғол мекард. Дар асли худ, кел-теминариҳо шикорчӣ ва моҳидороне, буданд, ки дар канори шохобҳои хушк сукунат доштанд, ки дар аҳди сардшавии иқлими голотсеновӣ – «пловиали лавлакан» – дар ҳазорсо-лаҳои панҷум ва чаҳоруми п. аз. м. ҷой доштаанд. Бар хи-лофи маданияти ҷайтунӣ, одамон дар ин макон хонаҳоро аз хишт намесохтанд, балки дар нимзаминканҳо ё дар кулбаҳо ва каппаҳои калон зиндагӣ мекарданд, ки дар чаҳорчӯби онҳо шох ё қамиш гузошта мешуданд. Шакли кулбаҳо му-даввар ва аҳён-аҳён чаҳоркунҷа буд. Дар дохили кулба гулхан афрӯхта мешуд, ки дар болои он дар фасли сарди сол хӯрок тайёр карда мешуд. Возеҳ аст, ки ҳар гулхан ба як хо-навода тааллуқ дошт. Чунин кулбаҳо ба таври осон кушода

6

шуда ба макони дигар кӯчонида мешуданд, агар захираҳои моҳӣ ва ваҳшиёт ба поён мерасиданд. Маданияти оддии келтеминориён ҳамчунин силиконӣ, пластинӣ буда, олотҳои аз устухон сохта шуда низ мавҷуд буданд. Унсурҳои зиёди он ба маданияти моддии ҷаётунӣ мушобеҳ буд, аммо дар ин ҷо асосҳо барои досҳои устухонӣ ва воридаҳо барои онҳо, ки дар дар канорашон сайқали хосро доро буданд, вуҷуд надоштанд. Дар айни замон, дар ассамбляжҳои келтеминарӣ нӯкҳои навъи келтемирант вуҷуд доштанд, ки барои ҳам-сояҳои ҷанубии худ комилан бегона буданд. Дар ин ва мавриди дигар табарҳои сахткорӣ нашуда дар миқдори на-чандон зиёд мавҷуд буданд. Сафол комилан тафовут дошт, намунаҳои ранг шуда надошт, нақш бо воситаи чӯб ё усту-хон кашида мешуд ва қолиби бурриш, тарҳҳои ҳаккоки-шударо дошт, аҳёнан аз секунҷаҳои хурд ва хатҳои мувозӣ ё чопҳои шона иборат буд.

Бар хилофи маданияти ҷайтунӣ, таҳаввулоти минбаъдаи келтеминарро мушоҳида кардан душвор аст, ва мо дуруст намедонем, пас аз ҳазорсолаи сеюми пеш аз милод то асри мо, то омадани ҳомилони маданияти бештар инкишофёфтаи асри бирниҷи андроновӣ, чи гуна тақдир сокинони саҳроҳои осиёимиёнагиро мунтазир буд.

Расму русуми дафни келтеминариҳо инчунин дигар буд – мурдагони худро берун аз ҳудуди бошишгоҳиҳои худ, дар ҷойҳо махсус барои ин ҷудошуда – қабристонҳо гӯр мекарданд. Чунин қабристон дар маҳалли Тумек -Кичиҷик кашф шудааст. Дафнҳо дар чуқуриҳои танги амиқ дар ҳо-лати тамдид шуда канда мешуданд. Марҳумро бо либосҳо, аҳёнан бо зебу зиннати аз сафолакҳо ва устухон дӯхта шуда зиннат медоданд. Баъзан ба болои марҳум хоки сурх мепошиданд. Дар қабр пораҳои зарфҳо ва буридаҳои гӯшт мегузоштанд. Чунин дафнҳо шаҳодат аз он медиҳанд, ки дар ин ҷо эътиқодоти кӯҳан инкишофи баланди кофии худро ёфтаанд.

7

Муайянсозии антропологии ҷамҷамаҳо аз гӯристон муш-кил ба назар мерасад. Гап дар сари он ат, ки ҷамҷамаҳои за-нона шабоҳати чашмрасеро бо нажоди сардарози (долихо-сефалии) баҳримиёназаминӣ нишон медиҳанд, ҷамҷамаҳои мардон бошанд ба таври чашмрас ба нажоди оддиаврупоии брахиосефалӣ наздик мебошанд. Ин вежагиҳо ба ҳолати марзии маданияти келтеминарӣ дар миёни ҳавзаҳои нажодҳои баҳримиёназаминӣ ва протоаврупоӣ ишора меку-нанд. Чунин ба назар мерасад, ки маданияти келтеминарӣ дар ҷануб ба вуҷуд омадааст, вале дар раванди робитаҳои он бо маданиятҳои шимолтар қарор гирифта, дар маданияти моддии он вежагиҳои хориҷӣ пайдо мешаванд, ки онро бо неолити Поволже, Урал, Қазоқистони Шимолӣ ва ҳатто минтақаҳои шимолӣ надик мекарданд.

Ёдгориҳои мутааддиди маданияти келтеминарӣ, ки дар резишгохи дарёҳои бузурги осиёимиёнагӣ, дар биёбони Қи-зил-Қум ва поёноби Зарафшон кашф ва омӯхта шудаанд, ба одамоне тааллуқ доштанд, ки дар шароити иқтисоди азхуд-кунӣ (шикор, моҳидорӣ ) мезистанд. Ва танҳо дар вақти охир экспедитсияи Лаҳистонию Ӯзбекистонӣ дар ноҳияи пастхамии Каракат, ки дар шимолтари ш. Навоӣ, дар ре-зишгоҳи Аякагитмин қарор дорад, бошишгоҳеро кашф намуданд, ки дар миёни маводи бостоншиносии он, дар ка-нори саноати барои келтеминар маълуми силиконӣ, усту-хонӣ ва сафолии типикӣ (ҳаз. ҳафтум-ҳаштуми п.аз.м.), чи дар қабатҳои поёнӣ (ҳаз. шашум-панҷуми п.аз.м.), чи дар қабатҳои болоӣ (ҳаз. панҷум-чаҳоруми п.аз.м.) – и маданӣ, устухонҳои ҳайвоноти хонагӣ ба даст омаданд. Ин бозёфтҳо заминаи умумии иқтисоди масрафии келтеминариёнро тағйир намедиҳанд, вале ба имкони пайдоиши мустақилона дар минтақаҳои алоҳидаи хоҷагидории истеҳсолкунанда ишора мекунанд.

Бо таваҷҷуҳ ба асари забоншиноси маҷорӣ Я. Харматта, мо метавонем фарзияи ӯро қабул намоем, ки ҳомилони ма-

8

данияти келтеминарӣ ба ҳавзаи паҳншавии забони дравидӣ шомил набуданд, ва бо эҳтимоли зиёд, забони дигарро ис-тифода мебурданд, ки инъикоси он худи номи келтеминари-ён – касва–мебошад.

Акнун мо ба мавзӯи асосии мақолаи мазкур – маданияти Ҳисор –мегузарем. Ин маданияти неолитӣ, ки ҳазорсолаҳои шашум – сеюм (шояд, дуюм) – ро дарбар мегирад, номи худро аз рӯи бозёфтҳои аввалини олотҳои сангӣ, ки оли 1948 аз ҷониби бостоншиноси барҷастаи ленинградӣ А.П.Окладников ба даст омада буданд, гирифтааст Танҳо якчанд олоти сангӣ дар сарчашмаҳои яке аз зуҳуроти ҷо-либтарини марҳалаи ниҳоии асри сангии Осиёи Миёна ҷой доштанд. Онҳо дар сатҳи теппаи алоҳида бо номи Теппаи Ғозиён, ки дар ҳошияи шарқии Ҳисор, билфосила, дар паси дарёи Хонакоҳ, ҷойгир шуда буд, ёфт шуда буданд. Дар со-ли 1953 дар таҳқиқи бошишгоҳи Ҳисор, якҷоя бо А.П.Окладников, яке аз муаллифони ин мақола, он замон донишҷӯи Донишгоҳи Миллии Тоҷикистон, иштирок карда буд. Баъдтар ковишҳои начандон калонро дар теппа А.Г. Амосова анҷом дод. Аз Теппаи Ғозиён меҳмонони зиёди Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониш боздид намуданд. Аз миёни онҳо метавон муҳаққиқи маъруфи амрикоии Ховари Наздик Р. Брейдвуд, яке аз пешгомони ҳаллу фасли масъалаи гузариш ба хоҷаги-дории истеҳсолкунанда; муҳаққиқи неолити Ҳиндустон Тхапара, олими покистонӣ А.Даниро ном бурд. Ҳамин та-риқ, сокинони Ҳисор метавонанд бо он фахр кунанд, ки дар канори шаҳри онҳо ёдгории замони неолити Тоҷикистон кушода шудааст ва маҳз Ҳисор ба маданияти неолитӣ ном гузоштааст, ки дар кулли китобҳои дарсии бостоншиносӣ ва китобҳо оид ба таърихи кӯҳани Осиёи Миёна ворид шуда-аст.

Ҳудуди асосии паҳншавии маданияти Ҳисор ҷануби Тоҷикистон мебошад. Дар ин ҷо 6 минтақаи тамаркузи

9

асосии бошишгоҳҳои Ҳисор ба қайд гирифта шудааст (расми 1).

Ҳамагӣ зиёда аз 300 нуқта бо маҷмӯаҳои маводи сангӣ дар сатҳ (бошишгоҳҳои кушода) ва чаҳор бошишгоҳҳои бу-зург бо қабати мадании маҳфузмонда сабт гардидаанд. Якумин аз онҳо – Булёни Поён, ки дар солҳои 1957–1959 аз ҷониби А.П.Окладников, ва дар соли 1986 аз ҷониби Т.Г.Филимонова; Тутқавул (1963 –1969–аз ҷониби В.А.Ранов); Сайёд (1966–1972 – аз ҷониби А.Х. Юсуфов ва Т.Г. Филимонова); Кангурттут (1987–1990–аз ҷониби В.А.Ранов ва Т.Г.Филимонова) мавриди ҳафтриёт қарор ги-рифта буданд. Дар бошишгоҳҳо теъдоди азими олоти сангӣ ҷамъоварӣ шуданд, ки даҳҳо ҳазор маснӯотро (масалан. Тутқавул – 40 ҳаз.нусха) дарбар мегиранд. Бо вежагиҳои аслӣ метавон инчунин генезиси маданияти Ҳисорро тасав-вур кард, ки аз як тараф, бо қабати қаблии мезолитӣ (ҳаз. ҳафтум – ҳаштум) муртабит буд, ки дар ҷануби Тоҷикистон ва махсусан дар бошишгоҳҳои Тутқавул, Сайёд ва Дараи Шӯр паҳн шуда буд. Дар он ҷо таркиби олоти силиконии барои мезолити Аврупо ва Ховари Наздик (минҷумла мик-ролитҳои шакли ҳандасаӣ дошта) ва олот мушоҳида меша-вад, ки аз сангреза сохта шуда бо равиши хеле қадим ва махсуси «сангрезаӣ « ба иҷро расидааст. Аз ҷониби дигар, ба вуҷуд омадани саноати сангӣ, ки дар бораи вежагиҳои он дар поён гуфта мешавад, чи тавре ки А.П. Окладников муътақид буд, метавонад бо пойгоҳи иқтисодӣ муайян ме-гардад, ки саноати дигарии сангиро тақозо дошта ба вази-фаҳои нави истеҳсолӣ мутобиқат мекард. Ҳамин тариқ, ҳеҷ шубҳае нест, ки маданияти Ҳисор маҳаллӣ буда, дар як мавзеъ ба вуҷуд омадааст. Ба ғайр аз ин, синну соли мада-нияти Ҳисор муайян карда шудааст, ки дар ҷадвали зер инъикос ёфтааст (ёдгориҳо, ба ғайр аз ҳафриётшуда, ба та-ври интихобӣ ҷалб шудаанд).

10

Расми 1. Ёдгориҳои асосии маданияти Ҳисор ва ноҳияҳои

асосии паҳншавӣ дар Тоҷикистони Ҷанубӣ : 1. Тутқавул, Сайёд. 2. Булёни поён. 3. Камишли. 4. Кӯҳна Бой. 5. Теппаи Гозиен (Ҳисор). 6. Гули кандос. 7. Мирзои боло. 8. Қозӣ Бердӣ . 9. Советский. 10.Балҷувон. 11. Даҳона. 12. Сангигӯр. 13 Кангурттут. Минтақаҳои маҳаллии бошишгоҳҳои Ҳисор: 1 – Ҳисор. 2

– Кофарниҳон. 3 – Ёвон, 4 – Данғара, 5 – Қизилсӯ, 6 – Кӯлоб. Бинобар ин, аз тибқи замони мавҷудияти худ маданияти

Ҳисор бо маданиятҳои ҷайтунӣ ва келтеминарӣ рост меояд, ки ин – ҳазорсолаи шашум (ё охири ҳафтум) – сеюм (ё миё-наи дуюм) п.аз.м. мебошад Дар иртибот бо санаи охир ҷоиз аст, ки масъалаи ҷолиби марбут бо анҷомёбии инкишоф ва мавҷудияти маданияти Ҳисор дар ҷануби Тоҷикистони мавриди баррасӣ қарор гирад,

11

Даврабандии маданияти Ҳисор Марҳалаҳои инкишоф

Ёдгориҳо Санаҳои нисбӣ ва мутлақ (с14)

п.аз.м. Авохири

ҳазорсолаҳои 3-2 (?) п.аз.м.

Теппаи Ғозиён Ҳаз. 3 -ум п.аз.м. Кангурттут 2710±120 Янги-Чойра Ҳаз. 3-2 (?) п.аз.м.

Миёнаи ҳазо-солаҳои 5 – 4

п.аз.м.

Булёни поён Ҳаз. 4п.аз.м. Сайёд 1 уфуқ 3020±180 Мулло Ниёз Ҳаз. 4 п.аз.м.

Тутқавул уфуқи 1 5150±140 Аввали ҳазор-солаи 6 п.аз.м.

Сайёд уфуқи 2 Ҳаз.6-5 п.аз.м. Тутқавул уфуқи 2 6070±170

Тарҳи классикии таҳаввул, ки онро метавон дар ҳар як

китоби дарсӣ оид ба бостоншиносӣ, ки дар минтақаҳои зиё-ди Ховари Наздик ва Туркманистон аз санҷиш гузаштааст, пайдо намуд, ба таври зерин аст: пас аз неолит аҳди энеолит оғоз меёбад, яъне металлҳои аввалӣ (мис) ва пас аз он аҳди биринҷӣ шурӯъ мешавад. Намунаи барҷастаи тамаддуни баланд инкишофёфтаи энеолитӣ, ки бо бино кардани бо-шишгоҳҳои калон, бо дафинаҳои ғанӣ, техникаи сохти зар-фи олӣ, ки бо нақшунигори маънидори бо ранг кашида шуда зинат дода шудааст; бо истеҳсоли яроқ ва асбобобҳои меҳнати аз мис сохташуда тавсиф мешавад, Саразм мебо-шад.

Аммо ин ёдгорӣ дар Тоҷикистон ягона аст ва ҳарчанд ки таҳқиқот аз рӯи бостоншиносии ҷануби Тоҷикистони алла-кай зиёда аз ним аср идома дорад, ҳеҷ гуна осори энеолитии маданиятҳо дар ин ҷо кашф нашудаанд. Хеле имкон дорад, ҳисориёни маскун дар ҷануби Тоҷикистон, ки таърихи мут-лақи мавҷудияти онҳо дар ин ҷо, ки то имрӯз мо дар ихтиёр дорем, ба миёнаи ҳазорсолаи сеюми п.аз.м. тааллуқ дорад,

12

зиндагиро ҳанӯз дар шароити асри санг идома медоданд, то саввуми дуввуми ҳазорсолаи дуввум, замоне ки ба ноҳияҳои сукунати онҳо одамоне омаданд, ки аллакай маснӯоти би-ринҷӣ доштанд. Ба ин масъала мо поёнтар муфассалтар бозмегардем.

Вазъи бошишгоҳҳои Ҳисор ва маҳалҳои сукунати ку-шода дар чашмандозҳои ҷануби Тоҷикистон ба таврӣ кофӣ дақиқ муайян мешавад:

1. Дар имтидоди дарёҳои калон онҳо бо сатҳи суфачаи болоплейстотсенӣ (душанбегӣ ), дақиқтараш бо қисмати бо-лоӣ, пӯшиши он муттасил шудаанд. Баландии суфаҳои ин маҷмӯа 25 -30 м аз сатҳи дарёҳоро ташкил медиҳад. Дар суфаҳои пасттари голотсеновии амударёӣ ва дар дашти се-лобӣ осори маданияти Ҳисор дучор нашуд. Лозим ба таъкид аст, ки бошишгоҳ ва маҳаллҳои сукунати Ҳисор пайваста ва дар ҳама ҷо дар Тоҷикистони Ҷанубӣ бо сатҳҳои бо пӯши-ши зардхок пӯшонида шуда марбут мебошанд. Он ҷое ки зардхок тамом мешавад (ноҳияҳои ба Панҷ – Амударё пай-васта), дар ҳамон ҷо бошишгоҳҳои Ҳисор ба интиҳо мера-санд, ҳарчанд ки дарёҳои калон бо худ сангрезаҳои дарёии зиёди хуб гирдшударо, ки барои сохтани олот мувофиқанд, бо худ мебаранд. Нуқтаҳои типикии ин гурӯҳ Кунҷи, Куҳна Бай дар Кофарниҳон, пайкони дарёи Лучоб ва дарёи Ду-шанбе, маҳалли бозёфтҳо дар назди ш. Норак, Сангиуғур ва Даҳана дар дарёи Яхсу, Кангурттут мебошанд.

2. Дар имтидоди дарёҳои калон бошишгоҳҳо ба махрутҳои бузурги обрафтии дараҳо ва сойҳо маҳдуд шуда-анд. Пояҳои баъдӣ аз аллювии авоили голотсенӣ ва ҷара-ёнҳои селӣ, ва қисмати болоӣ, ки дар он боқимондаҳои ма-данӣ кашф шудаанд – аз хокҳои гулдонии зардхокии пайдо-иши мухталиф таркиб ёфтаанд. Баландии чунин махрутҳои обрафтӣ дар болои дарё қобили таваҷҷуҳ буда, 20 – 30м-ро ташкил медиҳад. Ёдгориҳои мушаххастар Тутқавул ва Сайёд мебошанд.

13

3. Гурӯҳи калони маҳалли қарор ва бошишгоҳҳои алоҳида на дар водиҳои дарёҳои азим, балки дар водиҳои ҷонибӣ дучор шуда, дар сатҳҳои мухталифи пуштаҳои теп-падори доманакӯҳҳо (адирҳо) мушаххас шудаанд. Дар айни ҳол нуқтаҳои алоҳида нисбат ба водиҳои асосӣ, аллакай дар зери кӯҳпуштаҳо, дар ин ҷо хеле баланд ҷойгиранд. Наму-наи ин гурӯҳ метавонанд Сангимила дар Шаҳринав, ҷойҳои ҷамъшавӣ дар Харангон, Булёни поён, бошишгоҳҳои дар соҳилҳои обанбори Норак қарор гирифта бошанд.

4. Дар ҳолатҳои алоҳида маснӯоти Ҳисор дар баромада-гиҳои алоҳида (Маликшоҳ, Пехо) кашф шудаанд.

Боз таъкид карда мешавад, ки кулли бошишгоҳҳои Ҳисор ва маҳалҳо ҳамвора бо пӯшишҳои зардхокии анвои мухта-лиф маҳдуд шудаанд, феҳрасти онҳо бошад бо тадовуми бештар аз лиҳози назари маводи аввалияи мушобеҳ дар та-моми депрессияи Тоҷик тафовут дорад. Ҳеҷ шубҳа дар он нест, ки ин лаҳза вежагиҳои хоҷагидорӣ ва иқтисодиро инъикос менамояд.

Ҳафриётии Тутқавул ва Сайёд сохтори иқоматгоҳҳои Ҳисорро дар марҳалаи аввалӣ сабт мекунанд, Булёни Поён ва Кангурттут – дар марҳалаҳои миёна ва ниҳоӣ. Масоҳати иқоматгоҳи Тутқавул – 7000 м², Сайёд – 3500 м², Булёни Поён ва Кангурттут комилан муайян нашудаанд, вале онҳо қобили таваҷҷуҳ ҳастанд. Масалан, дар ёдгории охирӣ осо-ри қабати маданияти Ҳисор дар имтидоди дарё на камтар аз 0.7 км тӯл кашидаанд. Бо таваҷҷуҳ ба маводи ба даст омада, масоҳати баъзе маҳалҳо якчанд гектарро ишғол менамояд. Аксаран қабати мадании бошигоҳҳо бо хоки муосир марбут аст, ки синну соли он 7000 солро дарбар мегирад.

Сохтори асосии воҳиди қабати маданӣ, ки зарфияти он баъзан ба 2.5 м мерасад, шакли нимкураи учоқи бисёрқаба-таи байзавӣ, мудаввар ё зермураббаъ, ки аз боқимондаҳои оҳак ва сангрезаҳои дарёии майда шуда ташаккул ёфтааст, мебошад. Чуқуриҳои гулханафрӯзӣ баъди тоза кардан умқи

14

15 – 30 см ва қутри тақрибан як метр доранд. Чун дар ра-ванди зиндагии бошишгоҳҳо чунин ҳавзаҳо зуд хароб мешуданд ва бо ҳавзаҳои ҷадид иваз мешуданд (зимнан қисме аз сангҳои уҷоқҳои кӯҳна барои сохтани учоқҳои ҷадид истифода мешуд), қарор гирифтани онҳо бетартиб мебошад. Чунин таассурот эҷод мешавад, ки учоқҳо дар ма-соҳати сукунат «муҳоҷират» мекарданд. Ба ҳар ҳол, онҳо як издиҳоми ба андозаи кофӣ дақиқро ташкил намедиҳанд, ки аз рӯи онҳо бо итминон масканро мушаххас кардан мумкин бошад. Унсури дувум сохтори сангорӣ мебошад. Инҳо май-дончаҳои уфуқии аз якчанд қабатҳои маҳкам гузошташудаи пораҳои оҳаксанг, сангрезаҳои майдакардашуда ва том ме-бошанд. Дар дохили сангкориҳо доғҳои ангиштсангӣ – учоқҳо мушаххас гардидаанд. Дар Тутқавул майдончаи бу-зургтарини боқимонда масоҳати 40 м², дар Сайёд – 25 м² –ро дорад.Чунин майдончаҳо метавонистанд поя (фарш?) – и маскани қобии сабук бошанд (расми 2). Шояд дар бо-шишгоҳҳои маданияти Ҳисор нимзаминканҳо низ вуҷуд доштанд.

Ҳафриёти А.П.Окладников дар Булёни Поён боқимондаҳои рӯкаши фаршҳоро дар шакли тӯлаи гаҷию хокистарӣ кашф намуданд. Дар ҳамин ҷо издиҳоми санги шикаста мушоҳида мешавад, ки бо фазои холии навори сангҳо, шояд, пояи деворҳои маскан ҷудо карда шудаанд.

Чи тавре мебинем, сохтор ва моҳияти кулли бошишгоҳҳо ва иқоматгоҳҳои маданияти Ҳисор аз протодеҳаҳои мадани-яти ҷайтунӣ ва бошишгоҳҳои кушода – келтеминарӣ тафо-вути қобили мулоҳиза доранд. Вале феҳрасти сангии ҳисориён тафовути бештар доранд, ки танҳо як дарсади ка-ми маснӯот шабоҳатҳои худро дар саноати Ҷайтун ва Кел-теминар дорад. Маҳз феҳрасти сангӣ, беш аз ҳар чиз, мада-нияти Ҳисорро аз кулли неолити қисмати мусаттаҳи Осиёи Марказӣ ҷудо мекунад.

15

Расми 2. Қитъаи қабати маданӣ . Уфуқи 15, Тутқавул Ковишҳои иқоматгоҳҳои зикршудаи Ҳисор нишон до-

данд, ки ба саноати маданияти Ҳисор маҷмӯаи мураккаби равишҳои техникӣ хос мебошад. Таркиби «унсури сангреза» бо олотҳои хоси бо техникаи сангрезагӣ ва «унсури сан-гичаҳмоқӣ «, (сангиоташафзо) ки барои неолити моҳияти пластинӣ маъмул мебошад, ба иҷро расидааст, – ана ҳамин аст хусусияти аслии феҳрасти маданияти Ҳисор. Зимнан, маснӯоти аз сангреза сохта шуда, дар мисоли Тутқавул, 70% кулли бозёфтҳоро ташкил медиҳанд, дар ҳоле ки «унсури сангичаҳмоқӣ «, – танҳо 30%. Дар иртибот ба маводи бар-дошта шуда гуфтан лозим аст, ки дар он бартарии возеҳи олотҳои аз сангреза сохташуда мушоҳида карда мешавад, аммо ин эҳтимол вуҷуд дорад, ки пластинҳои кӯчак маъму-лан аз сатҳ бо боронҳои баҳорӣ шуста мешаванд ва пайги-рии нисбати воқеӣ байни сангреза ва унсури пластинӣ муш-кил мебошад.

16

Барои сохтани олотҳо ҳисориён маводи мутанаввеъро истифода мебурданд: сангҳои озарин, оҳаксангҳои сили-конишуда, кварсит, чарт, аҳёнан – серпентин ва сангҳои яшмӣ . Сангрезаҳо дар соҳилҳои дарёҳо, дар наворҳо ё фурудҳои сангрезагии суфаҳои бостонӣ ҷамъоварӣ карда мешуданд. Инҳо сангрезаҳои дарёии хуб гирдшудаи бо андозаҳои миёна мебошанд. Дар мавриди силикон бошад, дар ихтиёри ҳунармандони неолитӣ танҳо силикони паҳни бо ранги хокистарии бо сифати паст ва бисёр ши-кананда буд. Андозаҳои кошиҳо имкон медоданд, ки танҳо пластинаҳо кӯчак истеҳсол карда шавад. Ва танҳо теъдоди ками олотҳо аз силикони қаҳварангӣ бо сифати хуб сохта шудаанд, ки ба вузӯҳ аз соҳили чапи Амударё оварда шудаанд.

Маснӯоти «унсури сангреза», бидуни шак, ҳамчунон суннтаҳои кӯҳани палеолитиро, ки дар асри сангии ҷану-би Тоҷикистон хуб маъруфанд, идома медиҳанд. Техни-каи сангрезагӣ, қабл аз ҳама, бо вуҷуди ба истилоҳ нукле-ус (ҳаста) – ҳои сангрезагӣ муайян карда мешуд, ки фаро-вардаҳои олотҳо аз онҳо (тиккаҳо) бе ягон омодагии қаблӣ аз сатҳи сангреза канда мешуданд. Бинобар ин, би-сёре аз тиккаҳо дар пӯшт пӯстаи сангрезагиро нигоҳ до-штааст ва шакли саҳеҳ надоранд. Онҳо, моҳиятан, ҳеҷ та-фовуте аз фаровардаҳои давраи палеолитӣ надоранд, дар ҳоле, ки тафовут байни олотҳои давраҳои палеолитӣ ва неолитӣ, ки аз санги оташафзо сохта шудаанд, ба хубӣ дида мешавад. Ин «таккаҳои ҳисорӣ « дар аксар маврид дар кор бидуни ислоҳоти изофагӣ – дасткорӣ – истифода мешуданд. Канораҳои тези онҳо зуд фарсуда шуда кунд мешуданд. Аммо истеҳсоли тиккаҳои ҷадид душвор набуд, зеро миқдори зиёди сангрезаҳои лозима ҳамеша дар зери даст буд. Ин тавзеҳ медиҳад, ки дар ҳар як бо-шишгоҳи Ҳисор фаровардаҳои мушобеҳ дар теъдоди садҳо ва ё ҳатто ҳазорҳо нусхаҳо дучор мешаванд.

17

Олоти асосӣ дар ин ҷо чоппер мебошад. Ин сангрезае мебошад, ки канораи арзиаш ё тӯлиаш кунд ва тақрибан амудӣ ранда шудааст, ки канораи тарошандаро эҷод кар-дааст. Канораи кории ин олот метавонист рост, барҷаста, каме хамида бошад, вале афзалият возеҳан ба гузинаи ав-вал дода мешуд. Дар миёни олотҳои дигари ин гурӯҳ ин-чунин скреблаҳо, скребкаҳои бо андозаҳои кӯчактар, олотҳои аз навъи аслиҳа, корд ва фаровардаҳои дарзшакл бо сатҳи табиӣ (сангрезагӣ ) аз як тарафи дароз, ки як обуши қулайро эҷод мекард ва ағлаб ҳангоми бурриши тӯлии хос ба даст омада фаровардаро ба ду қисми ноба-робар мебуррид (расми 3). Ба ин гурӯҳ метавон табарҳои сайқалдодашударо, ки баъзан аз сангтахта, вале ағлаб аз степентин (жадеит) сохта шудаанд, нисбат дод. Нусхаҳои алоҳидаи ин табарҳо чунон бошукӯҳ сохта шуда ва кулли сатҳашон эҳтимолан сайқал дода шудаанд, ки чунин та-ассурот эҷод мешавад ин олотҳо дар кор истифода нашудаанд ва ким кадом вазифаҳои зебоишиносӣ ё муқаддасро доштанд. Инчунин корҳои бо теғаҳо сайқал-додашуда дучор меоянд, ки аз маводи муносиб сохта шудаанд. Аз дидгоҳи трассолог Г.Ф.Коробкова, қисмати калони олотҳои «унсури сангреза» барои коркарди чӯб хидмат мекард.

Дар миёни феҳрасти сангичаҳмоқӣ чанд гурӯҳи олотҳо мушаххас мебошанд. Инҳо микролитҳои дар шакли ҳандасаӣ мебошанд, ки ҷонибаҳои мутақорини онҳо бисёр каманд; олотҳои дар шакли аслиҳа, кордҳо, тешаҳо, ва дар мавридҳои алоҳида, воридаҳо барои досҳо мебошанд. Ин олотҳои мавриди ниёзи барои корҳои зариф гурӯҳи якумро пурра карда тамоми равандҳои кории маъмулиро таъмин менамуданд ва, ҳамин тариқ, сатҳи зиндагонии мавриди ниёзро барои аҳолии неолитии Ҳисор эҷод ме-карданд.

18

Расми 3. Маснӯоти сангӣ . Кангурттут: 1-3, 5, 7 – унсури сангреза, 4, 6-9-унсури силиконӣ

19

Миқдори ками олотҳои устухониро дар иқоматгоҳҳои Ҳисор метавон то ҳудуде бо моҳияти шаклгирии қабати ма-данӣ тавзеҳ дод. Дар тамоми осори таърихие, ки аз ҷониби мо дар он ҷо ковишҳо ба анҷом расидаст, сатҳашон дар маърази фарсоиши ҷараёнҳои шебӣ қарор мегирифтанд. Дар Тутқавул, ба ғайр аз ин, русуботи махрути обрафтӣ, шомили уфуқҳои маданӣ, дар маърази асари башиддати намакҳои ғафсии гаҷдори болотар аз теппа фарсоишёбанда қарор мегирифтанд, ки эҳтимолан, ба маҳфуз мондани маводи устухонӣ таъсири манфӣ гузоштаанд. Ҷолиб аст, ки барои ёдгориҳои қаблитари «палеолити сафедхокӣ « вазъияти му-шобеҳ бо вуҷуд надоштани боқимондаҳои устухонӣ дар уфуқҳои бостоншиносӣ ҳанӯз як тавзеҳи қатъиро дарёфт накардааст. (4)

Рамзу рози бузурге, ки ҳанӯз ҳам ҳал нашудааст, вуҷуди амалӣ надоштани сафол дар бошишгоҳҳои ковишшуда маҳсуб меёбад, ки дар Осиёи Миёна, бо таваҷҷуҳ ба мада-нияти ҷайтунӣ, дар мобайни ҳазораи шашум, ва шояд каме қабл аз он, пайдо шудааст, ҳамон тавре ки дар бораи ин бо-зёфтҳо дар Аякагитмс шаҳодат медиҳанд. Дар миёни ёдго-риҳои маданияти Ҳисор сафол тақрибан вуҷуд надорад. Дар он ҷое ки қитаоти зарфҳо дар қабат (Булёни Поён, Кангурт-тут) дучор мешаванд, онҳо ба қабатҳои болоии авохири асри биринҷӣ тааллуқ дошта, бо технологияи баланди тав-лид, ки ба сафоли неолитӣ хос нест, фарқ мекунад. Якчанд ҷамҷамаҳои хурди бо девораҳои ғафс, пухти бисёр бад, сиёҳу сурх дар шикаст дар девораи канал ҳамроҳ бо тик-каҳои сангрезагӣ (ду нуқта дар водии Ҳисор) ёфт шудаанд. Чунин ақида иброз карда мешуд, ки зарфи сафолинро барои ҳисориён машкобҳо иваз мекарданд. Аз ҷониби дигар, фарз кардан мумкин аст, ки маданияти Ҳисор, ки аз рӯи замон ба неолит мувофиқат мекунад, дар як «замима» – и ҷуғрофии хос қарор гирифта буд, ва амалан аз марказҳои пешбари за-мони худ ҷудо шуда, бо ким– кадом далелҳо инкишоф наёфта дар сатҳи неолитии тосафолӣ боқӣ монд.

20

Беҳтар аз ҳама устухонҳои ҳайвонот ва олотҳои сангӣ дар Сайёд маҳфуз мондаанд, ки дар он ҷой маҷмӯаи ди-рафшу сӯрохкунакҳои соддатарин, ки аз устухонҳои лӯла-шакли дар имтидод тақсим шуда сохта шудаанд, инчунин сӯзанҳои борики гӯшакдори ба таври комил сайқал дода-шуда мавҷуданд.

Ба ғайр аз ин, ба таври истисно миқдори ками ашёи ҳунар ва мазҳабро дар миёни бозёфтҳо дар иқоматгоҳҳои Ҳисорро низ тавзеҳ додан душвор аст. Масалан, дар миёни маҷмӯаи аз 40 ҳаз. ашё, ки аз ковишҳои Тутқавул ба даст омадаанд, якчанд муҳраҳои сангӣ ва сангрезаҳо бо сӯрохиҳои тамом нашуда вуҷуд доранд. Дар Сайёд ашёе бо ҳадафи ношинохтае дар асоси шохи гавазн, эҳтимолан, дастбанди кӯдакона ёфт шудааст. Гурӯҳи начандон калони ашёҳои мушобеҳ дар Кангурттут ёфт шудааст, минҷумла се ашё, ки шакл ва андозаҳои донаҳои тарбузро доро мебо-шанд. Дар як маврид, дар рӯи ин «дона» нақши дар шакли хатҳои мутақотеи уреб кашида шудааст. Шояд инҳо тарош-аҳои бозӣ ё зинатҳои дар либос дӯхташаванда бошанд. Ша-боҳатҳои ин маснӯот на танҳо дар Осиёи Миёна, балки ин-чунин дар минтақаҳои дигар мавҷуд нестанд. Ҳеҷ иттилооте дар мавриди эътиқодоти мазҳабии ҳисориён (ба ҷуз аз дафнҳо) дар ихтиёри мо нест.

Гӯристонҳои маданияти Ҳисор ҳанӯз ёфт нашудааст. Аммо дар тӯли ҳашт -панҷ ҳазор сол бошишгоҳҳои атрофи маҳал шадидан тағйир ёфтааст ва ҳеҷ нишонаҳои зоҳирии чунин гӯристонҳо боқӣ намондааст. Бо ин ҳол, бо қазоват аз рӯи бозёфтҳои боқимондаҳои дафнҳо дар Тутқавул ва Сайёд, ки дар онҳо мурдаҳоро чун дар Туркманистон, му-стақиман дар иқоматгоҳ дафн мекарданд, гӯристонҳо мета-вонистанд вуҷуд надошта бошанд.

Ба таври беҳтар дафн дар Тутқавул боқӣ мондааст, ки дар худи асоси қабати неолитӣ, аслан, аллакай дар хоки гулдо-нии регдори паҳнкунанда кашф шудааст. Зани пир дар чо-

21

лаи на он қадар чуқури (ҳамагӣ 15 см) мудаввар, дар ҳолати башиддат қат шуда гузошта шудааст, дар ҳоле ки пойҳои ӯ ба дастони қат ва ба сина гузошта шудааш мерасиданд. Чу-нин вазъиятро метавон танҳо дар бастубанди амдии ҷасад билфосила пас аз марг ба даст овард. Гоҳе ин вазъият бо тарс аз мурда маънидод мешавад, ки онро амдан мебанданд то он, ки ӯ аз қабр набаромада ба зиндаҳо дар рӯи замин осеб нарасонад. Эҳсосоти махсусро дафни дукаратаи кӯда-кон (19 ва 4-6 сола) ҷалб мекунад, мутаассифона, он ба та-ври комил кашф нашудааст. Дар ҳарду мавриди феҳраст, дафни ҳамроҳ вуҷуд надорад.

Тибқи таърифи антрополог Т.П.Кияткина, аҳолии Тутқавул ба навъи нажодии ҳанӯз мутамойиз нашудаи про-тоаврупоӣ тааллуқ доштанд. Аз рӯи хусусиятҳои антропо-логии худ, онҳо ба одамони мезолитӣ аз Эрон назар ба ода-мони неолитӣ аз Туркманистон наздиктар буданд.

Бинобарин, метавон гуфт, ки ҳисориёни антропологӣ низ гурӯҳи ҷудошуда мебошанд, ки ҳам аз маданияти ҷайтунӣ ва ҳам аз маданияти келтеминарӣ фарқ дорад.

Асоси иқтисодии маданияти Ҳисор боиси баҳси тӯлонӣ гардид, ки, ба ақидаи мо, то имрӯз ба анҷом нарасидааст. Дар поён фарзҳои зерин баён шудаанд: 1) ҳомилони мада-нияти Ҳисор – ин кишоварзон ва чорводорони аввалини Тоҷикистон буданд, 2) онҳо ҳанӯз дар марҳалаи иқтисоди масрафкунанда – шикор ва ҷамъоварӣ – қарор доштанд, 3) шакли асосии пешбари иқтисоди ҳисориён на кишоварзӣ, балки чорводорӣ буд. Дар марҳалаи мазкур омӯзиши масъала тамоми ин фарзиёт дар зер худ асосноккуниҳои ба таври кофӣ мукаммал надоранд ва бояд ҳамчун фарзиёти корӣ мавриди баррасӣ қарор гиранд. Ҳар кадоми онҳо до-рои ҷонибҳои мусбӣ ва манфии худ мебошанд. Албатта, фарзияи дуввум танҳо дар сурате муътабар мешавад, ки ду гузинаи дигар комилан рад шаванд. Воқеияти мутлақе, ки ба нафъи фарзияи аввал шаҳодат медиҳад, – андозаҳо ва

22

ҳаҷми бозёфтҳо дар иқоматгоҳҳои ҳисорӣ мебошад. Ҳамаи далелҳо барои ин бовар аст, ки ин марҳалаҳои аввалияи су-кунат гирифтани шикорчиён ва ҷамъоварикунандагон дар рӯи замин буданд. Ва ин ҳамеша далели оғози иқтисоди давлатӣ ба шумор меравад. Аз он ҷо, ки дар шароити ша-клгирии қабати мадании растаниҳои хонагӣ ё осори онҳо (дар Ҷайтун ин на худи растаниҳо, балки чопҳои онҳо дар «булка» – ҳои гилӣ – хиштҳо буданд, ки барои сохтмони хонаҳо истифода мешуданд) дар қабатҳои мадании Ҳисор ёфт нашудаанд, ҳарчанд ки дар ҷануби Тоҷикистон эгилопс – чамани ваҳшӣ мерӯяд, ки, бо таваҷҷуҳ ба иттилооти бархе аз муҳаққиқон, он иштироккунандаи гибридизатсияи ган-думи кишт ба ҳисоб мерафт. Дар ин ҷо ағлаб инчунин ҷави ваҳшӣ паҳн шудааст. Дар бошишгоҳҳои Ҳисор пайкаракҳои занона, ки рамзи бороварии замин аст, вуҷуд надоранд. Да-лелҳои нокофиро инчунин фарзия дар бораи чорводорӣ ба даст овард, асосан, ба далели миқдори ками маводи усту-хонӣ ва мавҷуд набудани таърифи тахассусии он. Натиҷаги-риҳо дар мавриди ҳузури ҳайвоноти хонагӣ, ки аз рӯи усту-хонҳои Сайёд аз ҷониби палеонтолог Ш.Шаропов ба анҷом расидаанд, моҳияти хеле муқаддамотӣ доранд. Илова бар ин, мамҷӯаи устухонҳое, ки ба ӯ барои ташхис дода шуда буд, воҳиди дақиқи стратиграфиро надошт.

Олотҳои сангии мушобеҳ ба «унсури сангреза» дар ноҳияҳои зиёди Осиёи Миёна: дар пуштакӯҳҳои Туркистон, Фарғона Қирғизистон дучор меоянд. Шабоҳати хос дар ми-ёни ашёи ҷамъоваришуда дар бошишгоҳҳои маданияти маркансуи Помири Ғарбӣ ва Тибет вуҷуд дорад. Шабеҳи онҳоро метавон дар Покистон ва Панҷоби Ҳиндустон, дар поякӯҳҳои Ҳимолой ёфт. Ҳамаи ин имкон доданд, ки мада-нияти Ҳисор ҳамчун неолити минтақаҳои кӯҳии Осиёи Марказӣ мушаххас карда шавад. Бо ин ҳол, дар ҳеҷ ҷой чу-нин тамаркузи бошишгоҳҳо ва чунин сукунати зичи қавмҳои неолит дар ин минтақа, ҳамчун дар ҷануби

23

Тоҷикистон вуҷуд надорад. Аз ин натиҷагирӣ мешавад, ки маданияти Ҳисор як воҳиди муҷаззо дар миёни фарҳангҳои муртабити Осиёи Марказӣ (минҷумла, Осиёи «Баланд») – воҳиди хос ва мустақил мебошад.

Дар оғози мақола мо аломатҳое, ки этносро ҳамчун уму-мияти одамон муайян мекунанд, номбар кардем, ки дар асо-си забон, фарҳанги моддию маънавӣ, ҳуввияти муштарак, пояи ягонаи иҷтимоию иқтисодӣ, тасаввурот дар бораи пай-доиши муштарак ва шаклгирӣ дар масоҳати муайян таъриф мешаванд. Неолит ин замони вуҷуди ҷомеаҳои баъдиавлодӣ ва замони гузариш аз протоэтносҳо ба ҷомеаҳои қавмӣ ме-бошад. (5) Вақт барои ин, чи тавре ба назар мерасад, кофӣ буд – 3 ё ҳатто 4 ҳазор сол.

Мебинем, кадоме аз аломатҳои зикршудаи этнос дар маводи воқеии дар мавриди маданияти Ҳисор вуҷуд дорад. Метавон фавран қайд кард, ки чунин унсурҳо, монанди қаламрави муштаррак, умумияти иҷтимоию иқтисодӣ, ва ҳамчунин фарҳанги моддӣ дар дастрасӣ ҳастанд. Комилан равшан аст, ки ҳисориён бо як забон ҳарф мезаданд, ва агар чунин аст, он гоҳ бадеҳист, ки онҳо ҳам худшиносӣ до-штанд ҳам эндоним, агарчи мо ҳаргиз дақиқан намедонем – маҳз кадомҳо. Ҳарчанд баъзе мулоҳизот дар мавриди забон ба унвони як ҷузъи муҳими моҳияти қавмӣ дар маданияти Ҳисор вуҷуд доранд. Дар боло дар мавриди асари Я. Хар-матта зикр шуд, ки ӯ дар он фарзияи оид ба вуҷуди се мин-тақаи забониро дар аҳди неолити Осиёи Миёна асоснок кардааст. Мутобиқи ин фарзия, қисмати кӯҳии шарқии Осиёи Миёна ҳудуди паҳншавии забони бурушаскҳо ба ҳисоб мерафт, ки ҳоло аз ҷониби гурӯҳи начандон калони сокинони Ҳимолой истифода мешавад, ва замони мавриди таваҷҷуҳи мо аз Синд до Теҷен паҳн шуда тамоми Бохтарро дарбар мегирифт. Фарз кардан мумкин аст, ки ин забоне буд, ки онро қабилаҳои аввалин, ҳомилони забони прото-эронӣ вохӯрданд. Батадриҷ, таҳоҷуми густурдаи баъдинаро

24

пешбинӣ намуда, онҳо инчунин ба ҳарду соҳили Амударё дар ҳудуди Депрессияи афғону тоҷик нуфуз мекарданд. Би-сёр ангезаовар аст чунин шумурда шавад, ки дар тӯли ҳазорсолаи пурра, то омадани қабилаҳои хуб маъруфи ки-шоварзию чорводорӣ дар авохири асри биринҷӣ, дар солҳои 1300-1100 п.аз.м., забони протоҳиндуэронӣ аллакай дар байни ҷомеаҳои авлодии ҳисорӣ уфуз карда буд. Ин амр ме-тавонистт идғоми осоиштаи ҳисориёнро бо бегонагони аз шарқ омада тавзеҳ диҳад.

Тақрибан, тамоми иқоматгоҳҳои Ҳисор дар болотари та-бақи асосии маданияти Ҳисор дорои боқимондаҳои зиндагии одамони асри биринҷӣ мебошанд, на энеолит. Бо ин ҳол санаҳои таърихии мутлақе, ки дар ба иртиботи му-стақими ин маданиятҳо далолат мекарда бошанд, дар ихти-ёри мо нест. Ҳамон тавре, ки дар боло ишора шуд, дар тӯли 50 соли таҳқиқот дар ҳудуди мавриди баррасии мо бостон-шиносон ҳатто осори нисбатан ками энеолитро наёфтанд. Бинобар ин, тамоми далелҳо мавҷуданд то фикр кунем, ки иқоматгоҳҳои Ҳисор то таҳоҷуми оммавии қабилаҳои аҳди биринҷӣ вуҷуд доштанд. Ва ба далели он ки дар ҳеҷ яке аз иқоматгоҳҳо осори харобкориҳо ва талаф шудани аҳолии Ҳисор сабт нашудааст, ба назар мерасад, ки идғоми ҳисори-ён бо роҳи осоишта сурат гирифтааст, ва гӯё онҳо ба этноси ҷадид шомил шуда дар ҷанубиТоҷикистон гурӯҳи маҳалли ориёиҳоро ташкил додаанд. Дар ин замина фарзияи аллакай хеле қабл иброзшуда ҷолиб аст.

Тамоми гуфтаҳои боло ба мо имкон медиҳад чунин фарз кунем, ки маданияти Ҳисор қадимтарин ҷузъи этногенези тоҷикон мебошад ва бояд ин воқеият зимни баррасии ин мавзӯъ ба назар гирифта шавад.

Тарҷимаи А. Ғаффуров

25

ЁДДОШТҲО:

1. Ранов В., Амосова А., Филимонова Т. Загадки гиссарской культуры. //Мероси ниёгон (Наследие предков). – Вып.1. – Душанбе, 1992. – С. 17-20.

2. Harmatta J. The emergence of the Indo-Iranians: the Indo-Iranian languages. In: History of civilizations of Central Asia. Vol. 1. – Paris, 1992. P. 371.

3. Ранов В. А. Древнепалеолитические находки в зардхоках Южного Таджикистана. Граница неогена и четвертичной системы. – М., 1980. – С. 201.

4. Ранов В.А., Ломов С.П. Палеоклимат и стратиграфия лес-сового палеолита Таджикистана и Китая //Проблемы древней и средневековой истории и культуры Централь-ной Азии. – Душанбе. 2001. – С. 44.

5. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного об-щества. – М., 1990. с. 254.

6. Чунин ақидаҳо пештар низ гуфта шуда буданд. Ниг.: Литвинский Б.А. Семантика древних верований и обря-дов памирцев //Средняя Азия и ее соседи в древности и средневековье. – М., 1981. – С. 113. Сухан дар бораи гипотизаи Л. Грэя и Т. Барроу меравад.

26

27

Р. МАСОВ,

академик АН Республики Таджикистан

В. РАНОВ, член-корреспондент

АН Республики Таджикистан

ГИССАРСКАЯ КУЛЬТУРА И ЕЕ РОЛЬ НА РАННИХ ЭТАПАХ ЭТНОГЕНЕЗА

ТАДЖИКСКОГО НАРОДА

Душанбе 2014

28

ББК 84 Тоҷик 7-4 М-34

Брошюра Р.Масова и В.А.Ранова посвящена гиссарской

археологической культуре, которая является древнейшим компонентом в формировании на ранних этапах этногенеза таджикского народа и охватывает территорию современно-го Туркменистана на западе до границ Китайской Народной Республики на востоке.

Рассчитана на историков, археологов, культурологов.

29

О неолитической гиссарской культуре, существовавшей

на территории современного Таджикистана в шестом – вто-ром тысячелетиях до н.э., написано немало работ и в том числе небольшая статья, вышедшая в первом номере жур-нала «Мероси ниёгон».1 Но вопрос о роли гиссарской куль-туры на ранних этапах этногенеза таджиков подробно не рассматривался, хотя об этом вскользь уже говорилось. Трудность привлечения гиссарской культуры к этногенезу таджиков состоит, прежде всего, в том, что археологические данные, полученные в результате полувекового изучения памятников этого времени, не дают многих компонентов, которые определяют понятие этноса, т.е. специфической общности людей, сложившейся на определенной террито-рии, имеющей социально-экономическое единство. Важ-нейшим признаком этноса является язык, на базе которого возникает общее этническое самосознание и как результат самоназвание народа, включающее и представление об об-щем происхождении.

Поэтому считается, что этногенезис таджиков можно начинать с появления на территории современного Таджи-кистана племен степной бронзы (второе тысячелетие до н.э.), которые принесли протоиранский язык в его ранней форме. Но ведь племена эпохи бронзы не пришли на пустое место – здесь уже несколько тысячелетий существовало ис-торически сложившееся единство неолитических племен, отражающих культурное и, по всей вероятности, уже этни-ческое единство.

Действительно, в конце каменного века, в неолите, на территории Средней Азии очень четко вырисовываются три историко-культурных общности, отличающихся, кроме тер-ритории распространения, антропологическими и, возмож-но, языковыми особенностями, и различием экономической основы существования.

30

Вдоль предгорий Копет-Дага на плодородных конусах выноса расположились поселения джейтунской культуры. Это уже настоящие раннеземледельческие родовые поселки – деревни переднеазиатского типа с достаточно развитой структурой (вместе с жилыми домами существовали и обще-ственные здания – «родовые дома» или святилища). Возраст джейтунской культуры, которая подразделяется на ранние, средние и поздние этапы, определяется на основе радиоугле-родного анализа концом седьмого – четвертым тысячелетия-ми до н.э., когда на территории современной Туркмении по-являются первые поселения раннего металла – энеолита. Джейтунская культура – первая раннеземледельческая куль-тура на территории Средней Азии, плавно переходящая в энеолитические культуры, в свою очередь, сменяющиеся эпохой бронзы, когда появляются протогорода. Территория расселения джейтунцев четко очерчена южной частью Турк-мении и не распространяется на восток далее Теджена (Га-дыми-депе). Материальная культура джейтунцев определяет-ся крашеной керамикой, развитым кремневым и костяным инвентарем, среди которого заметное место занимают вкла-дыши для серпов. Есть следы существования определенных религиозных представлений, отраженных в находках святи-лищ, стены которых частично расписывались, частично по-крывались краской и мелкой пластикой, в частности, вылеп-ленных из глины женских фигурок.

Таким образом, джейтунская культура это, бесспорно, земледельческая цивилизация (при еще большой роли ско-товодства и охоты), являющаяся восточным форпостом из-вестных ближневосточных раннеземледельческих культур, с которыми и связан ее генезис. По причине своей относи-тельной малочисленности и достаточности материальных ресурсов джейтунцы не проникли восточнее реки Теджен, и миграция на восток земледельческих культур произошла позже, в эпоху энеолита, свидетельством которой является

31

хорошо нам известный Саразм, хотя это был результат не массированного захода иноплеменных мигрантов, а отдель-ный случай.

Известно, что джейтунцы хоронили своих мертвых пря-мо на поселении, под полами жилищ, чаще – в скорченном положении. Все погребенные принадлежали к средиземно-морскому долихоцефальному антропологическому типу, что еще раз подтверждает их связи с Западной Азией. Труд-но сказать, на каком языке говорило население джейтунских деревень. Это очень сложный вопрос, находящийся в обла-сти гипотез. Но, судя по отдельным находкам, население предгорий Копет-Дага в неолитическую эпоху говорило на языке дравидской группы, в настоящее время сильно сузившей свой прежний ареал.2

Второй историко-культурной общностью является кель-теминарская культура, занимавшая громадное пространство среднеазиатских пустынь в междуречье рек Сыр-Дарья и Аму-Дарья, северное побережье бывшего Аральского моря и зону пустынь Кара-Кум и Кызыл-Кум. В своей основе кельтеминарцы были охотниками и рыболовами, селивши-мися вдоль ныне сухих русел, которые были наполнены во-дой в эпоху голоценового климатического похолодания – «лявляканского плювиала», имевшего место в пятом и чет-вертом тысячелетиях до н.э. В отличие от джейтунской культуры, люди здесь не строили домов из кирпича – сырца, а жили в полуземлянках или в больших хижинах-шалашах, на деревянный каркас которых накладывали ветки или ка-мыш. Форма хижин была овальной и реже прямоугольной. Внутри хижины зажигались костры, на которых в холодное время года готовилась пища. По всей очевидности, каждый костер принадлежал одной семье. Такие хижины легко раз-бирались и переносились на другое место, если истощались запасы рыбы и дичи. Материальная культура кельтеминар-цев также была кремневая, пластинчатая, имелись и орудия

32

из кости. Во многих элементах она была похожа на джей-тунскую, но здесь не было основ для костяных серпов и вкладышей к ним, имеющих специфическую заполировку по краю. В то же время в кельтеминарских ассамбляжах имелись острия кельтеминарского типа, совершенно чуж-дые для своих южных соседей. И в том, и в другом случае в небольшом количестве находились шлифованные топоры. Совершенно отличалась керамика, в которой не было кра-шенных образцов, а орнамент наносился палочкой или ко-стью и имел вид насечек, прочерченных узоров и иногда состоял из мелких треугольников или параллельных линий или оттисков гребенки.

В отличие от джейтунской культуры, дальнейшую эво-люцию кельтеминара проследить трудно, и мы плохо знаем, какая судьба ожидала жителей среднеазиатских пустынь после третьего тысячелетия до нашей эры, вплоть до прихо-да носителей более развитой культуры бронзового века – андроновцев.

Заметно иным был и погребальный обряд кельтеминар-цев, которые хоронили своих усопших вне границы своих поселений, в специально для этого отведенных местах – мо-гильниках. Такой могильник был раскопан в местности Ту-мек-Кичиджик. Погребения производились в глубоких уз-ких ямах, в вытянутом положении. Покойного наряжали в одежды, иногда богато обшитые украшениями из раковин и кости. Часто покойника посыпали красной охрой. В могилу клали осколки сосудов и куски мяса. Такие погребения сви-детельствуют, что древние верования здесь получили доста-точно высокое развитие.

Cложными представляются антропологические опреде-ления черепов из могильника. Дело в том, что женские че-репа демонстрируют заметное сходство со средиземномор-ской длинноголовой расой, а мужские заметно близки к протоевропеоидной брахиоцефальной расе. Эти особенно-

33

сти указывают на пограничное положение кельтеминарской культуры между ареалами средиземноморской и протоев-ропеоидной рас. Представляется, что кельтеминарская культура имеет южное происхождение, но в процессе ее контактов с культурами, расположенными севернее, в ее материальной культуре появились инородные черты, сбли-жавшие ее с неолитом Поволжья, Урала, Северного Казах-стана и даже более северных регионов.

Многочисленные памятники кельтеминарской культуры, открытые и исследованные в дельте великих среднеазиат-ских рек, в пустыне Кызыл-Кум и низовьях Зеравшана, принадлежали людям, жившим в условиях присвояющей экономики (охота, рыболовство). И только в самое послед-нее время Польско-Узбекская экспедиция в районе впадины Караката, расположенной севернее г. Навои, в Аякагитмин-ской дельте, обнаружила стоянку, среди археологического материала которой, наряду с известной для кельтеминара кремневой и костяной индустрией и типичной керамикой, как в нижнем (седьмое-шестое тыс. до н.э.), так и в верхнем (пятое-четвертое тыс. до н.э.) культурных слоях, зафикси-рованы кости домашних животных. Эти находки не меняют общего фона потребляющей экономики кельтеминарцев, но указывают на возможность самостоятельного появления в отдельных регионах производящего хозяйства.

Обращаясь к работе венгерского лингвиста Я. Харматты, мы можем принять его предположение, что носители кель-теминарской культуры не входили в зону распространения дравидского языка, а, по всей вероятности, употребяли дру-гой язык, отражением которого было само название кельте-минарцев – касва.

Теперь мы перейдем к главной теме настоящей статьи – к гиссарской культуре. Эта неолитическая культура, охваты-вающая шестое-третье (возможно, второе) тысячелетия, по-лучила название по первым находкам неолитических камен-

34

ных орудий, сделанных в 1948 году замечательным ленин-градским археологом А.П.Окладниковым. Всего несколько каменных орудий были у истоков одного из интереснейших феноменов завершающего этапа каменного века Средней Азии. Они были найдены на поверхности отдельного холма под названием Тепеи-Газион, который расположен на во-сточной окраине Гиссара, сразу за рекой Хонакинкой. В 1953 году в обследовании гиссарской стоянки, вместе с А.П.Окладниковым, принимал участие один из авторов этой публикации, тогда студент ТГУ. Позднее небольшие раскоп-ки на холме произвела А.Г. Амосова. Тепеи Газион посещали многие гости Института истории, археологии и этнографии им. А.Дониша. Среди них можно назвать известного амери-канского исследователя Ближнего Востока Р. Брейдвуда, од-ного из пионеров решения проблемы перехода к производя-щему хозяйству, исследователя неолита Индии Тхапара, па-кистанского ученого А. Дани. Таким образом, жители Гисса-ра могут гордиться тем, что рядом с их городом был открыт неолит Таджикистана и именно Гиссар дал название неоли-тической культуре, вошедшей во все учебники археологии и книги о древней истории Средней Азии.

Основным регионом распространения гиссарской куль-туры является Южный Таджикистан. Здесь отмечаются 6 зон основной концентрации гиссарских стоянок (рис. 1).

Всего зафиксировано более 300 пунктов со сборами ка-менного материала на поверхности (открытые стоянки) и четыре крупных стоянки с сохранившимся культурным сло-ем. Первая из них – Бульёни Поен, которая раскапывалась в 1957-1959гг. А.П.Окладниковым, а в 1986 – Т.Г. Филимоно-вой, Туткаул (1963 – 1969гг. – В.А.Рановым), Сайед (1966-1972гг. – А.Х. Юсуповым и Т.Г.Филимоновой), Кангурттут (1987-1990гг. – В.А.Рановым и Т.Г.Филимоновой). На сто-янках собрано огромное количество каменных орудий, насчитывающее десятки тысяч изделий (например, Туткаул

35

– 40 тысяч экз.). В основных чертах можно представить и генезис гиссарской культуры, который, с одной стороны, был связан с предшествующим мезолитическим пластом (седьмое-восьмое тыс.), распространенным на юге Таджи-кистана и особенно на стоянках Туткаул, Сайед и Дараи-Шур, где наблюдается необычное для мезолита Европы и Ближнего Востока сочетание кремневых орудий (в том чис-ле микролитов геометрической формы) и орудий, изготов-ленных из галек, выполненных в очень древней и специфи-ческой «галечной» технике.

Рис. 1. Основные памятники гиссарской культуры и

главные районы распространения в Южном Таджики-стане: 1. Туткаул, Сайёд. 2. Бульени Поён. 3. Камышлы. 4. Кухна Бай. 5. Тепаи Газион (Гиссар). 6. Гуликандос. 7. Мир-зои Боло. 8. Кози Берды. 9. Советский. 10. Бальджуан. 11. Дагана. 12. Сангиугур. 13. Кангурттут. Локальные зоны гиссарских стоянок: I – Гиссарская, II –

Кафирниганская, III – Яванская, IV – Дангаринская, V – Кы-зылсуйская, VI – Кулябская.

36

С другой стороны, возникновение гиссарской каменной индустрии, об особенностях которой будет сказано немного ниже, могло определяться, как полагал А.П.Окладников, той экономической базой, которая потребовала иной камен-ной индустрии, соответствовавшей новым производствен-ным задачам. Таким образом, нет сомнений в том, что гис-сарская культура является автохтонной и возникла на месте.

Достаточно хорошо определен и возраст гиссарской культуры, что показано на таблице (памятники, кроме рас-копанных, привлечены выборочно).

Следовательно по времени своего существования гиссар-ская культура совпадает и с джейтунской и кельтеминар-ской культурами – это шестое (или конец седьмого) – третье (или середина второго) тысячелетия до н.э. В связи с по-следней датой стоит коснуться интересной проблемы, свя-занной с завершением развития и существования гиссар-ской культуры в Южном Таджикистане. Классической схе-мой эволюции, которую можно найти в любом учебнике по археологии и проверенной во многих регионах Ближнего Востока и Туркмении, является следующая: после неолита наступает эпоха – энеолита, т.е. первых металлов (меди), за которой следует эпоха бронзы. Прекрасным примером вы-сокоразвитой энеолитической цивилизации, характеризую-щейся строительством больших поселений, с богатыми за-хоронениями, техникой изготовления прекрасной посуды, украшенной замысловатым орнаментом, нанесенным крас-ками, производством оружия и предметов труда из меди, является Саразм. Однако этот памятник – единственный в Таджикистане и хотя исследования по археологии Южного Таджикистана продолжаются уже более половины века, ни-каких следов энеолитических культур здесь не обнаружено. Очень возможно, что населявшие Южный Таджикистан гиссарцы, последняя абсолютная дата их существования здесь, которой мы располагаем на сегодняшний день, отно-

37

сится к середине третьего тысячелетия до н.э., продолжали жить еще в условиях каменного века вплоть, до второй тре-ти второго тысячелетия, когда в районы их расселения пришли люди, имевшие уже бронзовые изделия. К этому вопросу мы вернемся подробнее немного ниже.

Периодизация гиссарской культуры

Стадии развития Памятники Относительные и

абсолютные (С14) даты до н.э.

Поздняя 3-2 (?) тысячеле-тия до н.э.

Тепаи Гозиён 3 тысячелетие до н.э.

Кангурттут 2710±120 Янги-Чойра 3-2(?) тысячеле-

тие до н.э. Средняя 5-4 тысячелетия до н.э.

Бульони Поён 4 тысячелетие до н.э.

Сайёд 1 горизонт 3020±180 Мулло-Ниёз 4 тысячелетие до

н.э. Ранняя 6 тысячелетие до н.э.

Туткаул 1 гори-зонт

5150±140

Сайёд 2 горизонт 6-5(?)тысячелетие до н.э.

Туткаул 2 гори-зонт

6070±170

Положение гиссарских стоянок и открытых местонахож-

дений в ландшафтах Южного Таджикистана определяется достаточно четко:

1.Вдоль больших рек они связаны с поверхностью верх-

38

неплейстоценовой (душанбинской) террасой, точнее с верх-ней, покровной ее частью. Высота террас этого комплекса – 25-30 м над уровнем рек. На более низких, амударьинских голоценовых террасах, и в пойме следов гиссарской культу-ры не встречено. Следует подчеркнуть, что гиссарские сто-янки и местонахождения всегда и везде в Южном Таджики-стане связаны с поверхностями, покрытыми лёссовым по-кровом. Там, где кончается лёсс (районы, примыкающие к Пянджу-Амударье), там и кончаются гиссарские стоянки, хотя большие реки несут с собой немало годной для изго-товления орудий речной, хорошо окатанной гальки. Типич-ными пунктами этой группы являются Кунчи, Кухна-Бай на Кафирнигане, стрелка Лучоба и Душанбинки, местонахож-дения находок у г. Нурека, Сангиугур и Дагана на реке Яхсу, Кангурттут.

2. Вдоль больших рек стоянки приурочены к крупным конусам выноса боковых ущелий и саев. Основание послед-них образовано раннеголоценовым аллювием и селевыми потоками, а верхняя часть, в которой обнаружены культур-ные остатки, – лёссовидными суглинками различного гене-зиса. Высота подобных конусов выноса над рекой бывает значительной – 20-30 м. Наиболее характерные памятники – Туткаул, Сайёд.

3. Большая группа местонахождений и отдельные стоян-ки встречены не в долинах крупных рек, а в боковых доли-нах и отмечены на различных уровнях предгорных холми-стых увалов (адыров). Причем отдельные пункты находятся здесь очень высоко по отношению к главным долинам, уже у подножья хребтов. Примером этой группы могут быть Сангимиля у Шахринау, места сборов в Харангоне, Бульени Поён, стоянки, расположенные по берегам Нурекского во-дохранилища.

4. В отдельных случаях гиссарские изделия обнаружены в скальных навесах (Маликшах, Пехо).

39

Подчеркнем еще раз, что все гиссарские стоянки и место-нахождения неизменно приурочены к лёссовым покровам различного типа, а их инвентарь отличается большим посто-янством в плане первичного материала, одинакового по всей Таджикской депрессии. Нет сомнения в том, что этот момент отражает хозяйственные, экономические черты.

Раскопки Туткаула и Сайёда фиксируют структуру гис-сарских поселений на раннем этапе, Бульони Поён и Кан-гурттут – на среднем и позднем. Площади гиссарского по-селения Туткаул – 7000 м2, Сайёда – 3500 м2, Бульёни Поён и Кангуртута полностью не определены, но они значитель-ны. Так, в последнем памятнике следы гиссарского куль-турного слоя тянутся вдоль реки не менее, чем на 0,7 км. Судя по распространению подъемного материала, площадь некоторых местонахождений занимает несколько гектаров. Очень часто культурный слой стоянок связан с современной почвой, возраст которой охватывает 7000 лет.

Основной структурной единицей культурного слоя, мощность которого достигает иногда 2,5 м, является полу-сферический многослойный очаг овальной, круглой или подквадратной формы, сложенный из обломков известняка и расколотых речных галек. Очажные ямы после очистки имеют глубину 15-30 см и диаметр около метра. Поскольку в процессе жизни поселения подобные очаги быстро разру-шались и заменялись новыми (при этом часть камней ста-рых очагов использовалась для строительства новых), их расположение беспорядочно. Создается впечатление, что очаги «мигрировали» по площади поселения. Во всяком случае, они не образуют достаточно четких скоплений, по которым уверенно можно было бы оконтурить жилище.

Вторым структурным элементом являются каменные выкладки. Это горизонтальные площадки из плотно уло-женных в несколько слоев обломков известняка, расколо-тых и целых галек. Внутри таких выкладок отмечаются

40

угольные пятна – очаги. В Туткауле наиболее крупная из сохранившихся площадок имеет площадь 40 кв.м, в Сайёде – 25 кв.м. Такие площадки могли быть основанием (полом?) легкого каркасного жилища ( Рис. 2). Возможно, на поселе-ниях гиссарской культуры существовали и полуземлянки.

Раскопки А.П. Окладникова вскрыли в Бульёне Поен остатки обмазки полов в виде пятен гипсово-золистой мас-сы .Здесь же прослежены скопления битого камня, образу-ющие разделенные пустым пространством полосы камней, возможно, основания стен жилищ.

Как видим, структура и общий характер стоянок и посе-лений гиссарской культуры существенно отличаются от протодеревень джейтунской культуры и открытых стоянок – кельтеминарской. Но еще более отличается каменный ин-вентарь гиссарцев, где только небольшой процент изделий находит аналогии в индустриях джейтуна и кельтеминара. Именно каменный инвентарь, более чем что-нибудь другое, отделяет гиссарскую культуру от всего неолита равнинной части Центральной Азии.

Раскопки упомянутых гиссарских поселений показали, что индустрии гиссарской культуры свойственнен сложный комплекс технических приемов. Сочетание «галечного эле-мента» (инвентаря) со специфическими орудиями, выпол-ненными в галечной технике и «кремневого элемента», обычного для неолита пластинчатого характера, – вот глав-ная особенность инвентаря гиссарской культуры. При этом изделия из галек, на примере Туткаула, составляют 70% всех находок, тогда как «кремневый элемент» – лишь 30%. Что касается подъемного материала, то в нем видно явное преобладание орудий, сделанных из гальки, но это, скорее всего, связано с тем, что мелкие пластинки обычно смыва-ются с поверхности весенними дождями и реальное соот-ношение между галечным и пластинчатым элементом про-следить трудно.

41

Рис. 2. Фрагмент культурного слоя.

15 горизонт. Туткаул. Для изготовления орудий гиссарцы использовали разно-

образный материал: магматические породы, окремненные известняки, кварцит, роговик, реже – серпентин и яшмо-видные породы. Гальки собирались по берегам рек, на га-лечных косах или в высыпках древних террас. Это речные, хорошо окатанные, гальки средних размеров. Что касается кремня, то в распоряжении неолитических мастеров был только серый, плохого качества плитчатый кремень, очень ломкий. Размеры плиток позволяли производить только мелкие пластинки. И лишь небольшое количество орудий сделано из коричневого кремня хорошего качества, который явно принесен с левого берега Амударьи.

Изделия «галечного элемента», бесспорно, продолжают очень древние палеолитические традиции, хорошо извест-

42

ные в каменном веке ЮжногоТаджикистана.3 Галечная тех-ника, прежде всего, определялась существованием так называемых галечных нуклеусов (ядрищ), заготовки орудий с которых (отщепы) скалывались без всякой предваритель-ной подготовки с поверхности гальки. Поэтому многие от-щепы сохраняют на спинке галечную корку и не имеют правильных очертаний. Они, по существу, ничем не отли-чаются от заготовок палеолитического времени, тогда как различие между орудиями палеолитического и неолитиче-ского времени, сделанными из кремня видны, что говорит-ся, невооруженным глазом. Эти «гиссарские отщепы» в большинстве случаев использовались в работе без дополни-тельной поправки – ретуши. Их острые края быстро изна-шивались и затупливались. Но новые отщепы произвести было нетрудно, благо огромное количество нужных галек всегда было под рукой. Этим и объясняется, что на любой гиссарской стоянке подобные заготовки встречаются во многих сотнях, а то и тысячах экземплярах.

Основным орудием здесь является чоппер. Это галька, поперечный или продольный край которой затесан круты-ми, иногда почти вертикальными сколами, создающими скребущий край. Рабочий край такого орудия мог быть прямым, выпуклым, слегка вогнутым, хотя предпочтение явно отдавалась первому варианту. Среди других орудий этой группы имеются скребла, а также более мелкие по раз-мерам скребки, орудия типа долота, ножи в виде продолго-ватых заготовок с естественной (галечной) поверхностью с одной, длинной, стороны, что создавало удобный обушок, который часто получался при специальном продольном сколе, рассекающем заготовку на две неравные части (рис. 3). К этой группе можно отнести и шлифованные топоры, иногда изготовленные из сланца, но чаще из степентина (жадеита). Отдельные экземпляры подобных топоров столь великолепно сделаны и отшлифованы по всей поверхности,

43

что создается впечатление, что эти орудия не использова-лись в работе, а имели какие-то эстетические или сакраль-ные функции. Встречаются и ножи с пришлифованным лез-вием, изготовлявшиеся из подходящего материала. По мне-нию трассолога Г.Ф. Коробковой, большая часть орудий «галечного элемента» служила для обработки дерева.

Среди кремневого инвентаря выделяется несколько групп орудий. Это микролиты геометрической формы – симметричные трапеции, которых очень мало, долотовид-ные орудия, разнообразные скребки, ножи, скобели и, в единичных случаях, – вкладыши для серпов. Эти орудия, необходимые для более тонких работ, дополняли первую группу и обеспечивали все повседневные трудовые процес-сы, создавая гиссарскому неолитическому населению необ-ходимый жизненный уровень.

Незначительное количество орудий из кости на гиссар-ских поселениях может отчасти объясняться характером формирования культурного слоя. Во всех раскопанных нами памятниках его поверхность подвергалась размыва-нию склоновыми потоками. В Туткауле, кроме того, отло-жения конуса выноса, включающие в себя культурные гори-зонты, подвергались сильному воздействию солей из раз-мываемой выше по склону гипсоносной толщи, что, вероят-но, оказало отрицательное влияние на сохранность костного материала. Интересно, что и для более ранних памятников «лёссового палеолита» подобная ситуация с отсутствием костных остатков в археологических горизонтах еще не по-лучила однозначного объяснения.4

Лучше всего кости животных и каменные орудия сохра-нились в Сайёде, где имеется набор простейших шильев и проколок, сделанных из расколонных вдоль трубчатых ко-стей, а также тонкие, тщательно отполированные иглы с ушком.

44

Рис. 3. Каменные изделия. Кангурттут:

1-3, 5, 7 – галечный элемент, 4, 6-9 – кремневый элемент.

45

Большой загадкой, до сих пор неразрешенной, является практическое отсутствие на всех раскопанных стоянках ке-рамики, которая появляется в Средней Азии, по данным джейтунской культуры, в середине шестого тысячелетия, а может быть немного раньше, как об этом свидетельствуют находки в Аякагитме.

В памятниках гиссарской культуры керамики практиче-ски нет. Там, где обломки посуды встречаются в слое (Бу-льёни Поен, Кангурттут), они принадлежат к вышележащим слоям поздней бронзы и отличаются высокой технологией производства, не присущей неолитической керамике. Име-ется несколько толстостенных черепков, очень плохого об-жига, черно-красных в изломе, которые были найдены в стенке канала вместе с галечными отщепами (два пункта в Гиссарской долине). Высказывалось мнение, что керамиче-скую посуду гиссарцам заменяли бурдюки. С другой сторо-ны, можно предположить, что гиссарская культура, которая по времени соответствует неолиту, находилась в своеобраз-ном географическом «аппендиксе» и практически изолиро-ванная от ведущих центров своего времени, по каким-то причинам не развивалась, оставаясь на уровне докерамиче-ского неолита.

Также трудно объяснить и исключительно малое количе-ство среди находок на гиссарских поселениях предметов искусства и культа. Почему, например, среди коллекции в 40 тыс. предметов, полученных из раскопок Туткаула, име-ется только несколько каменных бус, да галька с незакон-ченной сверлиной. Из Сайеда происходит предмет непонят-ного назначения из основания рога оленя, возможно, дет-ский браслет. Небольшая группа подобных вещей найдена в Кангурттуте, в том числе три предмета, имеющих форму и размеры арбузных семечек. В одном случае, на это «семяч-ко» нанесен орнамент в виде косых перекрещивающихся линий. Это, может быть, игральные фишки или нашивавши-

46

еся на одежду украшения. Аналогий к этим поделкам нет не только в Средней Азии, но и где бы то ни было в других ре-гионах. Никаких данных о религиозных воззрениях гиссар-цев (помимо погребений) у нас нет.

Могильников гиссарской культуры пока найти не уда-лось. Но за восемь-пять тысяч лет окружающая стоянки местность сильно изменилась, так что никаких внешних признаков таких могильников не сохранилось. Впрочем, су-дя по находкам остатков погребений в Туткауле и Сайёде, где умерших хоронили как и в Туркмении, прямо на посе-лении, могильников могло и не быть.

Наиболее хорошо сохранилось погребение в Туткауле, открытое в самом основании неолитического слоя, по суще-ству, уже в подстилающем щебнистом суглинке. Пожилая женщина была положена в неглубокую (всего 15 см) оваль-ную яму, в сильно скорченном положении, причем ноги ее касались согнутых и прижатых к груди рук. Такая позиция могла получиться только при преднамеренном связывании трупа непосредственно после смерти. Иногда такая позиция трактуется страхом перед умершим, которого преднамерен-но связывают для того, чтобы он не вышел из могилы и не нанес вреда живущим на Земле. Трогательное чувство вы-зывает двойное погребение детей (10 и 4-6 лет), однако, к сожалению, оно не сохранилось полностью. В обоих случа-ях инвентаря, сопровождающего погребения, нет.

Согласно определению антрополога Т.П. Кияткиной, лю-ди из Туткаула принадлежали к еще не дифференцирован-ному протоевропеоидному расовому типу. По своим антро-пологическим особенностям они были ближе к мезолитиче-ским людям из Ирана, чем к энеолитическим из Туркмении. Таким образом, можно говорить, что и антропологически гиссарцы представляют обособленную группу, отличаю-щуюся как от людей джейтунской, так и кельтеминарской культур.

47

Экономическая основа гиссарской культуры вызвала очень длительную дискуссию, по нашему мнению, не за-вершившуюся по сей день. В печати высказывались следу-ющие предположения: 1) носители гиссарской культуры – это первые земледельцы и скотоводы Таджикистана, 2) они находились еще на стадии потребительского хозяйства – охоты и собирательства, 3) основной ведущей формой хо-зяйства гиссарцев было не земледелие, а скотоводство. На данном этапе изучения вопроса все эти предположения не имеют под собой достаточно полных обоснований и долж-ны рассматриваться как рабочие гипотезы. Каждая из них имеет свои плюсы и минусы. Естественно, что вторая гипо-теза будет справедлива только тогда, когда два других вари-анта будут полностью отвергнуты. Безусловный факт, сви-детельствующий в пользу первой гипотезы, – размеры и объем находок на гиссарских поселениях. Есть все основа-ния считать, что это были начальные этапы оседания охот-ников и собирателей на земле. А это всегда является свиде-тельством начала производящего хозяйства. В силу условий формирования культурного слоя домашние растения или их отпечатки (в Джейтуне это не сами растения, а их отпечатки на глиняных «булках» – кирпичах, шедших на строитель-ство домов) в культурных слоях гиссарских памятников не найдены, хотя в Южном Таджикистане произрастает эги-лопс – дикий злак, который, по данным ряда исследовате-лей, являлся участником гибридизации культивированной пшеницы. Достаточно часто здесь распространен и дикий ячмень. Нет в гиссарских стоянках и женских статуэток, олицетворяющих плодородие земли. Недостаточно фактов набрала и гипотеза скотоводства, главным образом, из-за малого количества костного материала и отсутствия его квалифицированного определения. Заключения о наличии прирученных животных, сделанные по костям из Сайёда палеонтологом Ш.Шараповым, имеют самый предваритель-

48

ный характер. К тому же, коллекция костей, которая была ему передана на определение, не имеет четкого стратигра-фического подразделения.

Каменные орудия, сходные с «галечным элементом», встречаются во многих районах Средней Азии: в Турке-станском хребте, Фергане, Киргизии. Определенное сход-ство имеется среди сборов на открытых стоянках мар-кансуйской культуры на Восточном Памире и Тибете. Ана-логии можно найти в Пакистане и индийском Пенджабе, в предгорьях Гималаев. Все это позволило идентифицировать гиссарскую культуру как неолит горных областей Цен-тральной Азии. Вместе с тем, нигде нет такой концентрации стоянок и такой плотной заселенности племен неолита в этом регионе, как в Южном Таджикистане. Из этого следу-ет, что гиссарская культура представляет отдельное звено среди родственных культур Центральной (и в том числе «Высокой» Азии) – звено особое и самостоятельное.

В начале статьи мы перечислили признаки, которые определяют этнос, как особую общность людей, возникаю-щую на базе общего языка, материальной и духовной куль-туры, самосознания, единой социально – экономической основы, представления об общем происхождении и сло-жившуюся на определенной территории. Неолит – это вре-мя существования позднеродовых общин и время перехода от протоэтносов к этническим общинам.5 Время для этого, как кажется, было достаточным – 3 или даже 4 тысячелетия.

Посмотрим, какие из названных признаков этноса име-ются в фактическом материале по гиссарской культуре. Можно сразу отметить, что такие элементы этноса как общность территории, социально-экономическая общ-ность, а также материальная культура у нас налицо. Со-вершенно очевидно, что гиссарцы говорили на одном язы-ке, а если это так, то, очевидно, у них было и самосознание и самоназвание, хотя мы никогда не узнаем какие именно.

49

Некоторые соображения о языке, как важном компоненте этнического характера для гиссарской культуры, все же имеются. Выше говорилось о работе Я. Харматты, обосно-вавшим гипотезу о существовании трех языковых зон в эпоху неолита Средней Азии. Согласно этой гипотезе, гор-ная восточная часть Средней Азии была территорией рас-пространения языка бурушасков, который сейчас исполь-зуется небольшой группой жителей Гималаев, а в интере-сующее нас время распространялся от Синда до Теджена и охватывал всю Бактрию. Можно полагать, что это был язык, который встретили здесь первые племена, носители протоиндоиранского языка. Постепенно, предваряя широ-кую последующую инвазию, они стали проникать и на оба берега Амударьи в пределах Афгано-Таджикской депрес-сии. Очень заманчиво считать, что за целое тысячелетие, до прихода хорошо известных земледельческо-скотоводческих племен поздней бронзы 1300-1100 лет до н.э., протоиндоиранский язык уже проник в среду гиссар-ских родовых общин.6 Это бы объяснило мирную ассими-ляцию гиссарцев пришельцами с запада.

Практически, все гиссарские поселения имеют выше ос-новного гиссарского культурного слоя остатки жизни лю-дей эпохи бронзы, но не энеолита. Однако у нас нет доста-точного количества абсолютных дат, свидетельствующих о прямом контакте этих культур. Как мы уже отмечали выше, за 50 лет исследований на рассматриваемой нами террито-рии археологи не нашли хотя бы скромных следов энеолита. Поэтому есть все основания думать, что гиссарские поселе-ния просуществовали до этой относительно массовой инва-зии племен эпохи бронзы. А так как ни на одном поселении не зафиксировано следов разрушения и истребления гиссар-ского населения, можно полагать, что ассимиляция гиссар-цев произошла мирным путем, и они как бы влились в но-вый этнос, образовав в Южном Таджикистане локальную

50

группу ариев. В этом плане интересна высказанная уже давно гипотеза.

Все вышесказанное дает нам право считать, что гиссар-ская культура является древнейшим компонентом в этноге-незе таджиков и должна учитываться в этом статусе при рассмотрении данного вопроса.

ПРИМЕЧАНИЯ 1. Ранов В., Амосова А., Филимонова Т. Загадки гиссарской

культуры. Мероси ниёгон (Наследие предков), вып.1, Душанбе, 1992, с.17-20.

2. Harmatta J. The emergence of the Indo-Iranians: the Indo-Iranian languages. In: History of civilizations of Central Asia, vol. 1, Paris, 1992, p. 371.

3. Ранов В.А. Древнепалеолитические находки в лёссах Южного Таджикистана. Граница неогена и четвертичной системы. – М., 1980, с. 201.

4. Ранов В.А., Ломов С.П. Палеоклимат и стратиграфия лес-сового палеолита Таджикистана и Китая. В кн: Проблемы древней и средневековой истории и культуры Централь-ной Азии. – Душанбе, 2001, с. 44.

5. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного об-щества. – М., 1990, с. 254.

6. Подобные идеи уже высказывались ранее. См. Литвин-ский Б.А. Семантика древних верований и обрядов па-мирцев. В кн: Средняя Азия и ее соседи в древности и средневековье. – М., 1981, с. 113. Речь идет о гипотезе Л. Грэя и Т. Барроу.

51

R. MASOV, Academician of the Academy of Sciences

of the Republic of Tajikistan

V.Ranov, Corresponding Member

of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan

HISSAR CULTURE AND ITS

ROLE IN THE EARLY STAGES

OF ETHNOGENESIS OF

THE TAJIK PEOPLE

Dushanbe 2014

52

BBK 84 Tajik 7-4 M-34

R.Masov’s and V.A.Ranov’s brochure is devoted to Gissar archaeological culture which is the most ancient component in formation at early stages of ethnogenesis of Tajiks and covers the territory of modern Turkmenistan on the West and to bordrs of China on the East.

It is designed for historians, archaeologists, curturologists.

53

About Neolithic Hissar culture that existed on the territory of

modern Tajikistan in the sixth – the second millennia BC are written many works, including a short article, which published in the first issue of the journal «Merosi Niygon» («Heritage of Ancestors»). But the question of the role of Hissar culture in the early stages of the ethnogenesis of the Tajiks is not reconsidered in detail, although it was already mentioned casually. The difficulty of attracting Hissar culture to the ethno-genesis of the Tajiks is concluded, above all, in that the archaeological evidences obtained as a result of half a century of study of the monuments of this time do not give many of the components that define the concept of ethnicity, i.e. the specific community of people that has developed in a particular area which has socio-economic unity. The most important feature of the ethnic group is the language, on the basis of which emerges a common ethnic self-consciousness and as a result the self-consciousness of the people, which includes the idea of common descent.

Therefore, it is considered that the ethnogenesis of Tajiks one can begin with the appearance of the tribes of the steppe Bronze Age (second millennium BC) on the territory of modern Tajikistan, who brought proto-Iranian language in its earliest form. But in fact the tribes of Bronze Age did not come to empty place – during several thousand years there existed historically established unity of Neolithic tribes, reflecting the cultural and, in all likelihood, already ethnic unity.

Indeed, at the end of the Stone Age, in Neolithic, on the territory of Central Asia there very clearly silhouetted three historical and cultural communities, different except for areas of distribution by anthropological, and perhaps, linguistic features, and by the difference in the economic basis of existence.

Along the foothills of the Kopet-Dag in the fertile alluvial fans there were located the settlements of Jaytun culture. This is the real early ancestral agricultural settlements – the villages of

54

the Near Eastern type with a well-developed structure (along with residential houses there also existed public buildings – «ancestral houses», or sanctuaries). The age of Jaytun culture, which is divided into early, middle and late stages, determines on the basis of radiocarbon analysis dating the end of the seventh – the fourth millennia BC, when on the territory of modern Turkmenistan appear first settlements of the early Metal – Eneolit Ages. The Jaytun culture is the first early agricultural culture in the territory of Central Asia, passing smoothly into the Neolithic cultures, in turn, replacing by the Bronze Age, when appear proto-cities. The area of settlement of Jaytunians delineated clearly by the southern part of Turkmenistan and does not extend to the east further Tejan (Gadymi – Depe). The material culture of Jaytunians is defined by painted ceramics, highly developed flint and bone inventory, among which an important place occupy inserts for sickles. There are traces of the existence of certain religious beliefs reflected in the findings of the sanctuaries, the walls of which were partly painted, partly covered with paint and small plastics, in particular, female figurines molded out of clay.

Thus, the Jaytun culture is, undoubtedly, an agricultural civilization (in still a big role of herding and hunting), which is considered the eastern outpost of the famous early farming cultures of the Middle East, which with linked its genesis. Because of their relatively small number and sufficiency of material resources, the Jaytunians not penetrated east of the river Tejan, and migration to the east of the agricultural cultures occurred later, in the era of Eneolit, the evidence of which is well known to us Sarazm, although it was not the result of a massive entering of strange migrants, but a separate case.

It is known that Jaytunians buried their dead right on the settlement, under floors of dwellings, often in a crouched position. All buried belonged to the Mediterranean

55

dolichocephalous anthropological type, which once again confirms their ties with Western Asia. It is difficult to say in what language spoke the population of Jaytunian villages. This is a very complex issue, which is placed in the field of hypotheses. But, judging by the individual findings, the population of the foothills of the Kopet-Dag in the Neolithic era spoke in the Dravidian language group currently highly narrowed its former areal. 2

The second historical and cultural community is Kelteminar culture that occupied the vast expanse of the Central Asian deserts between the rivers Syr Darya and Amu Darya, the northern coast of the former Aral Sea and the desert zone of Kara-Kum and Kyzyl-Kum. Basically, the Kelteminarians were hunters and fishermen, settled along the now dry river beds that were filled with water in the cooling climate of the Holocene epoch – «Lyavlyakan pluvial» that took place in the fifth and fourth millennia BC. Unlike the Jaytun culture, people here did not build houses of brick – raw and lived in semi-dugouts or in large tents – huts, on wooden frame of which were overlaid branches or reeds. The form of huts was oval and less rectangular. Inside huts were lit fires on which in cold season prepared food. By all evidence, each fire belonged to one family. Such huts easily disassembled and transferred to another place, if depleted stocks of fish and wildfowl. The material culture of Kelteminarians was also flint, lamellar, and there were tools from bone. In many elements it looked like a Jaytunian, but there was no basis for bone sickles and inserts for them having a specific grinding on the edge. At the same time, in Kelteminar assemblages there were the tip of the Kelteminar type, completely alien to their southern neighbors. In both cases, there were the polished axes in a small number. The ceramics was quite different, which had no painted samples and ornament was applied with a stick or a bone and had a view of notches, incised by patterns and sometimes consisted of small triangles or parallel lines or comb impressions.

56

Unlike the Jaytun culture, the further evolution of Kelteminar is difficult to follow, and we do not know what fate awaited the inhabitants of the Central Asian deserts after the third millennium BC until the arrival of the carriers of more advanced Bronze Age culture i.e. the Andronov.

It was markedly different as well the funeral rites of the Kelteminarans who buried their dead outside the boundaries of their settlements, in the special designated places – cemeteries. Such burial ground was excavated in the area Tumek-Kichijik. Burials were made in deep, narrow holes in the extended position. The deceased was dressed up in the clothes, sometimes with richly paneled decorations made from shells and bones. Mostly the deceased was sprinkled with red ocher. In the tomb were laid vessel fragments and pieces of meat. These burials suggest that the ancient beliefs reached here enough high development.

An anthropological definition of skulls from the burial ground is complex. The fact is that women’s skulls show a clear resemblance to the Mediterranean long-headed race, and men’s noticeably close to proto-Europoid brachycephalic race. These features indicate a boundary position of the Kelteminar culture between the areas of the Mediterranean and proto-Europoid races. It seems that Kelteminar culture has a southern origin, but in the course of its contacts with the cultures, located to the north, in its material culture have appeared alien features, bringing it closer to the Neolithic of the Volga region, the Urals, North Kazakhstan, and even more northern regions.

The numerous monuments of Kelteminar culture, opened and studied in the delta of the great Central Asian rivers, in the desert of Kyzyl Kum and lower reaches of the Zarafshan, belonged to people who lived under conditions of handing over economy (hunting and fishing). It is only in very recent the Polish-Uzbeks expedition in Karakata Basin, located north of the city of Navoi, in Ayakagitmin Delta, found a site among the

57

archaeological material of which, along with well-known Kelteminar flint and bone industry and typical ceramics, as in the lower (the seventh – the sixth millennia BC) and the upper (the fifth – fourth millennia BC) cultural layers, are fixed bones of domestic animals. These findings do not change the general consuming background of economic of Kelteminarians, but point to the possibility of self-manifestation in the separate regions of the producing economy.

Turning to the work of the Hungarian linguist Ya. Harmatta, we can accept his proposal that the carriers of Kelteminar culture not entered in the zone of distribution of the Dravidian language, but in all probability, have used different language, a reflection of which was the name of Kelteminars themselves – Kasva.

Now we move on to the main topic of this article, i.e. to Hissar culture. This Neolithic culture, covering six to third (possibly second) millennia , was named after the first discoveries of Neolithic stone tools, carried out in 1948, by the great Leningrad archaeologist A.P. Okladnikov. Just a few stone tools were at the origins of one of the most interesting phenomena of the final phase of the Stone Age in Central Asia. They were found on the surface of a separate hill called Tepai-Gazion, which is located on the eastern outskirts of Hissar, just across the river Khonakinkoy. In 1953, in the survey of Hissar settlement, along with A.P.Okladnikov, participated one of the authors of this publication, then a student of the Tajik State University. Later, small excavations on the hill were carried out by A.G.Amosova. Tepai Gazion visited by many guests of the Institute of History, Archaeology and Ethnography after A. Donish. Among them are the famous American explorer of the Middle East, R. Braidwood, one of the pioneers of solution of the problem of transition to producing economy, researcher of Neolithic of India Tkhapar, a Pakistani scientist A. Dani. Thus, the inhabitants of Hissar can be proud that next to

58

their city was opened the Neolithic of Tajikistan and namely Hissar gave the name the Neolithic culture, which entered in all textbooks and books about archeology of the ancient history of Central Asia.

The main region of spread of Hissar culture is the Southern Tajikistan. Here marked six areas of main concentration of Hissar sites (fig.1.).

Fig. 1. The Basic monuments of the Hisar culture and main regions of the spread in Southern Tajikistan: 1. Tutkaul, Sayyod. 2. Bulyoi Poyon. 3. Kamyshli. Kuhna Bai. 5. Teppai Gazion (Hissar). 6. Gooli Kandos. 7. Mirzoi Bolo. 8. Kozi Berdi. 9. Sovetskiy. 10. Baljuan. 11. Dagana. 12. Sangigur. 13. Kangurttut.Local zones of the Hissar sites: I. – Hissar. II – Kofarnihon. III – Yavan. IV – Dangara. V – Kyzylsuy. VI – Kulob.

59

Table 1. Periodization of the Hissar culture

Stages of development

Monuments Relative and absolute dates BC

Late 3-2 (?) millennia BC

Teppai Gazion 3 millennium BC Kangurttut 2710±120 Yangi Choira 3-2 (?) millennia

BC Middle 5-4 millennia BC

Bulyoni Poyon 4 millennium BC Sayyod 1 horizon 3020±180 Mullo Niyoz 4 millennium BC Tutkaul 1 horizon 5150±140

Early 6 millennium BC

Sayyod 2 horizon 6-5 (?) millennia BC

Tutkaul 2 horizon 6070±170 Totally it is fixed more than 300 points with collection of

stone material on the surface (open site) and four large sites with a preserved cultural layer. The first of them – Bulyoni Poyon which excavated in 1957-1959-s by A.P.Okladnikov, and in 1986 – by T.G. Filimonova, Tutkaul (1963 – 1969-s by V.A.Ranov), Sayyod (1966 – 1972-s by A.Kh.Yusupov and T.G.Filimonova), Kangurtut (1987-1 990-s. – by V.A.Ranov and T.G. Filimonova). At sites was collected a great number of stone tools, numbering tens of thousands of items (for example, Tutkaul – 40,000 specimens). In basic terms one can submit the genesis of Hissar culture, which, on the one hand, has been connected with the preceding Mesolithic stratum (eighth – seventh millennia), widespread in the south of Tajikistan, and especially in sites Tutkaul, Sayyod and Darai-Shur, where is observed unusual for Mesolithic of Europe and the Middle East a combination of flint tools (including microliths of geometric shapes) and tools made from pebbles, made in a very old and specific «beachy» technology. On the other hand, the

60

appearance of the Hissar stone industry, about features of which will be discussed a little later, could be determined, as believed A..P Okladnikov, by that economic base, which has demanded another stone industry, corresponding to the new producing tasks. Thus, there is no doubt that the Hissar culture is autochthonous and arose on the place. It is well defined the age Hissar culture as well, as shown in the table 1 (the monuments, except excavated, brought selectively).

Hence the time of the existence of Hissar culture coincides with Jaytun and Kelteminar cultures – this is the sixth (or the end of the seventh) – the third (or the middle of the second) millennia BC. In connection with the last date it worth touching interesting problem connected with the completion of the development and existence of Hissar culture in southern Tajikistan. The classical scheme of evolution, which can be found in any textbook on archeology and proven in many regions of the Middle East and Turkmenistan, is the following: after the Neolithic era comes Eneolit, i.e. first metals (copper), followed by the Bronze Age. An excellent example of highly developed Eneolitic civilization, characterized by the construction of large settlements with rich burials, equipment of manufacturing fine wares, decorated with intricate patterns, application of paints, with the production of weapons and labor tools from copper, is Sarazm. However, this is the only monument in Tajikistan, and although researches on the archeology of Southern Tajikistan are continuing for more than half a century, no trace of Eneolitic cultures has been not detected here. It is very possible that inhabited the southern Tajikistan Hissarians, the last absolute date of their existence here, which we have today, relates to the mid of the third millennium BC, yet continued to live in the conditions of the Stone Age up to the second third of the second millennium, when to their areas of settlement arrived people who had already bronze ware. To this question in some details we will return below.

61

The position of Hissar sites and opened locations in the landscapes of Southern Tajikistan is defined clearly enough:

1. Along large rivers they are bound to the surface of the Upper Pleistocene (Dushanbe) terrace, more precisely from the top, the cover part of it. The height of the terraces of this complex constitutes 25-30 m above the river. At lower Amu Darya Holocene terraces and flood plains there were not met the traces of Hissar culture. It should be emphasized that the Hissar sites and locations are always and everywhere in Southern Tajikistan associated with surfaces covered with loess cover. Where ends loess (areas adjacent to the Panj-Amu Darya), also end there Hissar sites, although large rivers carry with them a lot fit for tool-making the river, well-rounded pebbles. Typical points in this group are Kunchi, Kuhna – Bai on Kofarnihan, arrow of Luchob and Dushanbinka, the locations of finds near the city of Nurek, Sangiugur and Dagan on the River Yakhsu, Kangurttut.

2. Along the great rivers the sites confined to large alluvial fans of side canyons and sais. The base of the latters formed by the Early Holocene alluvium remains and mudflows, and the upper part, where was discovered cultural remains, by loess-like loams of various origins. The height of these cones over the river is a large 20-30m. The most characteristic monuments are Tutkaul, Sayyod.

3. A large group of localities and separate sites are met not in the valleys of large rivers, but in the side valleys and marked at different levels hilly foothill ridges (adyrs). Moreover, the separate points are located very high in relation to the main valleys, already at the foot of the mountain ranges. An example of this group can be Sangimilya at Shahrinau, places of collections in Kharangon, Bulyoni Poyon, sites, located on the banks of the Nurek reservoir.

4. In some cases, Hissar products found in rock shelters (Maliksho, Pekho).

62

We emphasize once again that all Hissar sites and locations invariably confined to the loess cover of various types, and their inventory differs with more consistency in terms of the raw material that is the same across all Tajik depression. There is no doubt that this point reflects the business, economic features.

The excavations of Tutkaul and Sayyod fixed structure of Hissar settlements at an early stage, Bulyoni Poyon and Kangurttut – in the middle and late. The areas of Hissar settlement of Tutkaul constitute 7000 m 2, Sayyod – 3500 m 2,, of Bulyoni Poyon and Kangurtut not fully defined, but they are significant. So, in the latter monument the traces of the Hissar cultural layer stretch along the river no less than 0.7 km. Judging by the spread of the lifting material, the area of some localities occupies a few hectares. Very often, the cultural layer of sites associated with the modern soil, the age of which covers 7000 years.

Main structural unit of the cultural layer, the power of which sometimes reaches 2.5 m, is the hemispherical multilayer hotbed of oval, round or square form, built from limestone rubble and splintered river pebbles. Hotbed pits after purification have depth 15-30 cm and a diameter of about one meter. As during the life of the settlement similar hotbed were rapidly destroyed and replaced with new ones (wherein a portion of stones of old hotbeds used for the construction of new hotbeds), their location is randomly. It seems that the hotbeds «migrated» in the area of the settlement. In any case, they do not form a sufficiently clear clusters, by which surely could be contoured housing.

The second structural element is the stone laying. This is horizontal areas of densely packed in few layers of limestone rubble, chopped and whole pebbles. Within such calculations are marked coal spots – hotbeds. In Tutkaul the largest of the remaining sites has an area of 40 m 2 in Sayyod – 25 m 2. Such sites could be grounds (floors?) of lightweight frame housing (fig. 2). Perhaps, in the settlements of Hissar culture existed also semi-dugouts.

63

Fig. 2. A fragment of the cultural layer. 15 horizon. Tutkaul The excavations of A.P. Okladnikov opened in Bulyoni

Poyon the remains of plastering of the floors in the form of spots of gypsum-ash mass. Here also has been traced the accumulation of broken stone, forming separated by empty space of white rocks stripes, maybe the walls of dwellings.

As we can see, the structure and the general character of sites and settlements of Hissar culture differ significantly from proto-villages of Jaytun culture and open sites – Kelteminar. But even is more different the stone inventory of Hissarians where only a small percentage of the products is similar to the industries of Jaytun and Kelteminar. Namely, the stone inventory, more than anything else, separates Hissar culture from Neolithic plains of Central Asia.

The excavations of mentioned Hissar settlements showed that the industry of Hissar culture is peculiar to a complex set of

64

techniques. The combination of «pebble element» (of inventory) with specific tools, made in pebble technology and «flint element» that is common to the Neolithic plate character – that is the main feature of inventory of the Hissar culture. In this case, the articles from pebbles in example of Tutkaul account 70% of all finds, while the «flint element» only 30%. As for the lifting material, it shows a clear predominance of tools made from pebbles, but it is most likely due to the fact that the small plates are usually washed away from the surface by the spring rains, as result the actual ratio between the pebble and the plate member is difficult to follow.

For making tools Hissarians used various materials: igneous rocks, silicified limestone, quartzite, chert, rarely – serpentine and jasper-looking rocks. Pebbles gathered on the banks of the rivers, on gravel spits or descents of ancient terraces. This is river, well-rounded, medium-sized pebbles. As to the flint, then at the disposal of the Neolithic craftsmen was just gray, very brittle flint platy of poor quality. The sizes of tiles allowed producing only small plates. And only a small number of tools made of brown flint of good quality, which obviously brought in from the left bank of the Amu-Darya.

The products of «pebble element», no doubt, continue to be very ancient Paleolithic traditions well known in the Stone Age of Southern Tajikistan. 3 Beachy appliances, primarily determined by the existence of so-called pebble nucleuses (cores), procurement of tools from which (flakes) cleaved without any prior preparation from the surface of pebbles. Therefore, many flakes retain on the back the pebbly crust and do not have the correct shapes. They are, in essence, no different from the Paleolithic period pieces, while the difference between the tools of the Paleolithic and Neolithic times, made of flint, can be seen, as it says, with the naked eye. These «Hissar flakes» in most cases used in the work without further amendment – retouching. Their sharp edges

65

quickly wore out and blunt. But producing the new flakes was easy, because a huge number of pebbles needed were always at hand. This explains that at any Hissar sites such work-pieces are found in many hundreds or even

The main tool here is the chopper. It is a pebble, a transverse or longitudinal edge of which have crept into the steep, sometimes almost vertical chipped, creating a scraping edge. The working edge of this tool could be straight, convex, slightly concave, although preference was explicitly given to the first option. Among the other tools of this group are scrapers, as well as smaller-scale scrapers, tools such as chisels, knives in the form of elongated work-pieces with natural (gravel) surface with a single, long side, which created a comfortable butt, which often occurred with a special longitudinal cleavage cutting a work-piece into two unequal parts (Fig. 3). To this group can be attributed polished axes, sometimes made of slate, but most of stepentin (jade). Individual copies of these axes made so beautifully and polished on all surface, as it seems that these weapons were not used in the work and had some aesthetic or sacred functions. There are also knives with polished blade made of suitable material. According to traceologist G.F. Korobkova, most of the tools of «pebble element» were used for wood processing.

Among the flint inventory are several groups of tools. These are microliths of geometric shapes – symmetrical trapezoid, which are very few, chisel tools, a variety of scrapers, knives, drawing knives and, in rare cases – inserts for sickles. These tools necessary for more fine work supplemented the first group and provided all the routine work processes, creating for Hissar Neolithic population a required standard of living.

A small amount of bone tools at Hissar settlements may be partly explained by the nature of the formation of the cultural layer. In all excavated monuments by us its surface was subjected to erosion by slope molasses. In Tutkaul, in addition,

66

alluvial fan deposits, which include cultural horizons, were heavily exposed to salt from developing upslope gypsum-bearing strata, which probably had a negative impact on preservation of the bone material. Interestingly, in «loess Paleolithic» this situation has not yet received a definitive explanation due to the lack of bone remains in archaeological horizons. 4

Fig. 3. Stone ware. Kangurtut. 1-3, 5, 7 – pebble elements,

4,6-9 – flint element

67

Best of all animal bones and stone tools have been preserved in Sayyod where is a set of simple awls and piercings made of riven along the tubular bones, and thin, highly polished needle with eyelet.

A great puzzle still unsolved, is the virtual absence at all excavated sites the ceramics, which appears in Central Asia, according to Jaytun culture, in the middle of the sixth millennium, and maybe a little earlier, as evidenced by the findings in Ayakagitma. Among the monuments of Hissar culture the ceramics virtually does not exist. Where fragments of dishes found in the layer (Bulyoni Poyon, Kangurttut), they belong to the overlying layers of the Late Bronze Age, and differ by high production technology not inherent in the Neolithic ceramics. There are few thick shards of very poor firing, black and red in fracture, which were found in the wall of the channel along with pebble flakes (two points in the Hissar Valley). It has been suggested that the ceramic ware for Hissarians replaced by skins. On the other hand, it can be assumed that the Hissar culture, which corresponds to the Neolithic time, was situated in a peculiar geographical «appendix» and almost practically was isolated from the leading centers of its time, for some reason, did not develop, remaining at pre-ceramic Neolithic.

It is also difficult to explain exclusively a small number of findings in Hissar settlements of art and religious objects. Why, for example, among a collection of 40 million objects received from the excavations of Tutkaul, there are only a few stone beads, pebbles but with an unfinished drilling. Sayyod is the subject of unknown purpose from the base of the horns of the deer, perhaps, a child’s bracelet. A small group of similar items found in Kangurttut, including three subjects with the shape and size of watermelon seeds. In one case, on this «seed» has been applied ornament in the form of oblique intersecting lines. This maybe, perhaps, gaming pieces or sewn onto clothing the

68

jewelries. The analogies to these hand-made articles do not exist not only in Central Asia but anywhere else in the other regions. No data on the religious beliefs of Hissarians (other than burials) we do not have.

The burials of Hissar culture while are not found. But for eight – five thousand years the surrounding site of the area has changed significantly, so, no external signs of such burial sites are not preserved. However, judging by the remains of burials Tutkaul and Sayyod, where the dead were buried as in Turkmenistan, right on the settlement, the burial could not exist.

The most well-preserved burial is in Tutkaul, opened at the very bottom of the Neolithic layer, essentially, already in the underlying gravelly loam. An elderly woman was laid in shallow (only 15 cm) oval hole in highly crouched position, with legs bent and touched her hands lied on her chest. This position could be obtained only by intentional binding corpses immediately after death. Sometimes this position is treated by fear of the dead, which was deliberately linked to the fact that it did not come out of the grave and did not cause harm to the inhabitants of the earth. Touching feeling causes a double burial of children (10 and 4-6 years), but unfortunately, it has not been preserved completely. In both cases, the inventory accompanying the burial does not exist.

According to anthropologist, T.P. Kiyatnikaya, people from Tutkaul belonged to had not yet differentiated proto-Europoid racial type. According to their anthropological features, they were closer to the Mesolithic people of Iran than to the Eneolitic from Turkmenistan.

Thus, we can say that and anthropological Hissarians represent an isolated group that is different from both the people of Jaytun and Kelteminar cultures.

The economic basis of Hissar culture resulted in a very long discussion, in our opinion, is not ending today. The press makes the following suggestions: 1) the carriers of Hissar culture are

69

the first farmers and herders of Tajikistan, 2) they were still at the stage of the consumer economy – hunting and gathering, 3) the main leading form of farming of Hissarians was not agriculture, but cattle breeding . At this stage of the study of the question, all these offers do not have enough full justifications and should be treated as working hypotheses. Each of them has its pros and cons. Naturally, the second hypothesis is valid only when the other two options will be fully rejected. An absolute fact, testifying in favor of the first hypothesis is the sizes and scopes of findings in Hissar settlements. There is every reason to believe that it was the early stages of subsidence of hunters and gatherers on earth. It is always an evidence for the beginning of the productive economy. Because of the conditions of formation of the cultural layer of house plants or their fingerprints (in Jaytun they are not the plants themselves, but their imprints on clay, «loaves» – the bricks on their way for the construction of houses) in the cultural layers of Hissar monuments were not found, although in Southern Tajikistan grows goat grass – wild grass, which, according to some researchers, was a participant in the hybridization of cultivated wheat. Quite often spread here also wild barley. There are not sites in Hissar also the female figurines, symbolizing fertility of the land. Insufficient evidence and hypothesis gained also the cattle-breeding, primarily, due to the small amount of bone material and lack of its qualified determination. The conclusions of the presence of domesticated animals made from bones in Sayyod by the paleontologist Sh. Sharapov are very preliminary in character. Besides, the collection of bone, which has been assigned to it by definition, has no precise stratigraphic unit.

Stone tools, similar to the «pebble element» found in many regions of Central Asia, in Turkestan Range, Fergana, Kirghizia. There is a certain similarity of collections at public sites at Markansuyskiy culture in the Eastern Pamirs and Tibet. Analogies can be found in Pakistan and Indian Punjab, in

70

the foothills of the Himalayas. All this allowed identifying the Hissar culture as Neolithic of mountain regions of Central Asia. However, nowhere are such a concentration of sites and a dense population of the Neolithic tribes in the region, as in Southern Tajikistan. This implies that the Hissar culture represents a separate unit of related cultures of Central including «High» Asia – a special and independent link.

In the beginning of this article we have listed the features that define ethnicity as a special community of people that arises on the basis of a common language, material and spiritual culture, self-awareness, a unified social – economic fundamentals, understanding of the common origin and the formed community in a particular area. The Neolithic Age is considered the time of the existence of later tribal communities and the transition from proto-ethnicities to ethnic communities. Time for this, as seems to have been sufficient – even 3 or 4 thousand years.

Let’s see which of these signs of ethnicity exist in the actual material of the Hissar culture. One can just note that such elements of ethnicity as the community of the territory, socio-economic community, as well as the material culture are obvious. It is clear that Hissarians spoke in one language, and if it’s so, then, obviously, they had a self-consciousness and endonym, although we will never know exactly what. Some thoughts about the language, as an important component of the ethnic character of Hissar culture, nevertheless do exist. Above it was mentioned about the work of Ya. Harmatta, justified the hypothesis of the existence of three language zones in the Neolithic of Central Asia. According to this hypothesis, the mountainous eastern part of Central Asia was the territory of the spread of the Burushaski language, which is now used by a small group of residents of the Himalayas, and during the interested time for us, was spread from Sindh to Tejan and covered the entire Bactria. It is believed that it was the language, which met here the first tribes, the carriers of the proto-Iranian

71

language. Gradually, anticipating widespread subsequent invasion, they began to get on both banks of Amu-Darya within the limits of the Afghan-Tajik depression. It is tempting to assume that for a thousand years, until the arrival of a well-known of agro – pastoral tribes of the Late Bronze Age 1300-1100 years BC the proto-Indo-Iranian language had already penetrated into the environment of Hissar tribal communities. 4

This would explain the peaceful assimilation of Hissarians with the aliens from the west.

Almost all the villages of Hissar have above the main Hissar cultural layer the remnants of life of people of the Bronze Age, but not Eneolit. However, we do not have a sufficient number of absolute dates, which evidence about direct contact of these cultures. As we noted above, for 50 years of research on the reviewed territory, the archaeologists have not found even a modest traces of Eneolit. So, there is every reason to conclude that the Hissar settlements existed until the relatively outbreak of the tribes of the Bronze Age. But since in any settlement was not fixed traces of destruction and extermination of the population of Hissar, it is believed that assimilation of Hissarians occurred peacefully, and they seem to have joined in a new ethnic group, forming in Southern Tajikistan the local group of the Aryans. In this respect, it is interesting the hypothesis, which has been expressed a long ago.

All of this gives us the right to assume that the Hissar culture is the most ancient component in the ethnogenesis of the Tajiks and should be taken into account in this status when dealing with this issue.

Traslator A.Nazarov

72

NOTES 1. RanovV., Amosova A. Filimonova T. Riddles of the Hissar

Culture. Merosi Niygon (Heritage of Ancestors). Issue 1, Dushanbe, 1992, p. 17-20.

2. Harmatta J. The emergence of the Indo-Iranians: the Indo-Iranian Languages. In: History of Civilizations of Central Asia. Vol. 1, Paris, 1992, p. 371.

3. Ranov V.A. Ancient Paleolithic Findings in the Loess of Southern Tajikistan: Borders of the Neogene and Quaternary System. – M.1980, p. 201.

4. Ranov V.A., Lomov S.P. Paleoclimate and Stratigraphy of the Loess Paleolithic of Tajikistan and China. In: Problems of Ancient and Medieval History and Culture of Central Asia. – Dushanbe, 2001, p. 44.

5. Alekseev V.P., Pershits A.I. Prehistory of Primitive Society. – Moscow, 1990, p. 254.

6. Similar ideas have been expressed earlier. See Litvinsky B.A. The Semantics of Ancient Beliefs and Rituals of Pamirians. In: Central Asia and Its Neighbors in Antiquity and the Middle Ages. – M., 1981, p. 113. It is about the hypothesis of L. Gray and T. Barrow.

Р. МАСОВ, В. РАНОВ

ГИССАРСКАЯ КУЛЬТУРА И ЕЕ РОЛЬ НА РАННИХ ЭТАПАХ ЭТНОГЕНЕЗА ТАДЖИКСКОГО НАРОДА

Сдано в печать 14.10.2014. Формат 60х84 1/16.

Печ.л. 4,5. Тираж 300 экз.

Отпечатано в издательстве «Дониш»