ËÖÜßÒ Âß ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀËÀÐelibrary.bsu.az/Azerbaijani-Russian Dictionary, v. 1 (A-D...ÞÍ ÑÞÇ Äþðäúèëäëè “Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà

Ë Ö Ü ß Ò Â ß Å Í Ñ È Ê Ë Î Ï Å Ä È É À Ë À Ð

Ðåäàêñèéà ùåéÿòè: ïðîô. Ì.Ò.Òàüûéåâ (áàø ðåäàêòîð)ïðîô. À.À.Àõóíäîâïðîô. Ô.Ù.Ùöñåéíîâäîñ. È.Ì.Àéäûíîâäîñ. È.Ì.Êÿðèìîâäîñ. Ð.È.Ãóðáàíîâà

Ìöÿëëèôëÿð: ïðîô. Ì.Ò.Òàüûéåâäîñ. È.Ì.Àéäûíîâäîñ. È.Ì.Êÿðèìîâäîñ. Ð.È.Ãóðáàíîâàäîñ. Î.Ì.Ùàúÿëèéåâá.å.è. Ì.Ç.Ìþâñöìîâ

Ðåäàêòîðëàð: ïðîô. Ì.Ò.Òàüûéåâäîñ. È.Ì.Àéäûíîâäîñ. È.Ì.Êÿðèìîâäîñ. Ð.È.Ãóðáàíîâà

494.36139171-dc21AZEÀçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ëöüÿò. Äþðä úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2006,

896 ñÿù.

ISBN10 9952-34-009-5ISBN13 978-9952-34-009-9

© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2006

ÞÍ ÑÞÇ

Äþðäúèëäëè “Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ëöüÿò” Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòèíäÿ (êå÷ìèøÌ.Ô.Àõóíäîâ àäûíà Àçÿðáàéúàí Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíäà) ïðîô. Ì.Ò.Òàüûéåâèí ðÿù-áÿðëèéè âÿ ðåäàêòÿñè èëÿ ùàçûðëàíìûøäûð. 1986-2000-úè èëëÿðäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø (Û úèëä– 1986, ÛÛ – 1989, ÛÛÛ – 1997 âÿ Û – 2000) áó ëöüÿò Àçÿðáàéúàíûí åëìè èúòèìàèé-éÿòèíèí ÷îõ éöêñÿê ðÿéèíè ãàçàíìûø âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûìûçäà ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿéÿ÷åâðèëìèøäèð. Áó, êå÷ìèø ÑÑÐÈ âÿ ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà íÿøð îëóíìóø àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà, òöðêúÿ-ðóñúà ëöüÿòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ùÿúìúÿ ÿí áþéöê âÿ ìöêÿììÿë ëöüÿòäèð(75 ìèíÿ ãÿäÿð ñþçö ÿùàòÿ åäèð). Î ùÿì äÿ ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíèí äàùà äîëüóí âÿäÿãèã èøëÿíìÿñèíÿ ýþðÿ äÿ ìþâúóä ëöüÿòëÿðäÿí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð.Âàõòû èëÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø âÿ éà èíäè èñòèôàäÿ îëóíàí åéíè òèïëè ëöüÿòëÿðäÿí áó ëöüÿòèíôÿðãè áèð äÿ îíäàäûð êè, î, èçàùëû-òÿðúöìÿ ëöüÿòèäèð, éÿíè áóðàäà Àçÿðáàéúàí ñþç-ëÿðèíèí òÿêúÿ ðóñúà ãàðøûëûüû äåéèë, ùÿì äÿ èçàùû âåðèëèð.

Áó ëöüÿò îíóí éàçûëìàñû ö÷öí õöñóñè îëàðàã Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòèíèí Ëöüÿòìÿðêÿçèíäÿ éàðàäûëìûø êàðòîòåêà ÿñàñûíäà òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ùÿìèí êàðòîòåêàéàÀçÿðáàéúàí áÿäèè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ÿäÿáèééàòûíäàí, îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öíäÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíäÿí, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí, Àçÿðáàéúàíäèëèíèí äèàëåêòîëîýèéàñûíà äàèð òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðèíäÿí âÿ ñ. ìÿíáÿëÿðäÿí ñå÷ìÿëÿðäàõèë åäèëìèøäèð. Éûüûëìûø ìàòåðèàë Ëöüÿò ìÿðêÿçèíèí ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí ñèñ-òåìëÿøäèðèëìèøäèð êè, áó èøäÿ Ã.Ì.ßëèéåâàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ ÷àëûøìûø À.Ì.Úàááàðîâ,Ñ.Ä.Ìÿììÿäîâà, Ë.Ñ.Ãîúÿëèéåâà âÿ Ì.Ì.Àáäóëëàéåâàäàí èáàðÿò êè÷èê áèð êîëëåê-òèâèí ÿìÿéèíè õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ëöüÿòèí òÿðòèáèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿíðóñ äèëèíÿ âÿ éà ÿêñèíÿ, ðóñ äèëèíäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ ÿäÿáèééàòûíäàí âÿèêèäèëëè òåðìèíîëîæè ëöüÿòëÿðäÿí äÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.

Ëöüÿòèí ÿñàñûíû ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öìóìèøëÿê ëåêñèêàñû òÿøêèë åäèð.Áóðàäà åëÿúÿ äÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûí îõóíóøó ö÷öí îëäóãúà âàúèá îëàí ÿðÿá âÿ ôàðñìÿíøÿëè ñþçëÿð, ìöàñèð éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí âÿ äàíûøûã äèëèíäÿ òåç-òåç èøëÿäèëÿí ìÿùÿëëè âÿ äèàëåêòëÿðàðàñû ñþçëÿð äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Ëöüÿòäÿ åëìè-òåõíèêè, èúòèìàè-ñèéàñè òåðìèíîëîýèéà äà ýåíèø òÿìñèë îëóíìóøäóð.Áóðàäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôðàçåîëîýèéàñû äàùà äîëüóí âÿ ìöêÿììÿë èøëÿíìèø âÿÿêñ îëóíìóøäóð. Ëöüÿòäÿ áöòöí òþðÿìÿ (äöçÿëòìÿ) ñþçëÿð ìöñòÿãèë ëöüÿò ìÿãà-ëÿëÿðè øÿêëèíäÿ âåðèëìèøäèð. Îíóí ÛÛ úèëäèíÿ ãàëûí äèëàðõàñû ñàìèò îëàí “ê” ôîíåìèëÿáàøëàíàí ñþçëÿðèí ñèéàùûñû äà ÿëàâÿ åäèëìèøäèð.

Ëöüÿòäÿ Àçÿðáàéúàí ñþçöíöí ñåìàíòèê ãóðóëóøó âÿ îíóí àéðûúà ìÿíà âÿ ìÿíà÷àëàðëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ òÿðúöìÿñè äàùà äÿãèã âåðèëìèøäèð. Áóðàäà àéðû-àéðû ìÿíàëàðûííèòãäÿ èøëÿíìÿñèíè ýþñòÿðÿí ÿéàíè íöìóíÿëÿð äÿ áþéöê éåð òóòóð. Èëëöñòðàòèâ ìàòå-

5

ðèàë ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ éà òèïèê ñèíòàêòèê êîíñòðóêñèéàëàð øÿêëèíäÿ âåðèëèð êè, áó äàðóñäèëëè îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí äèë íîðìàëàðûíà óéüóí îëàðàãèøëÿíìÿñèíÿ êþìÿê åäÿúÿêäèð.

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ëöüÿòèí Û úèëäèíèí èøûã öçö ýþðìÿñèíäÿí êå÷ÿí ìöääÿòÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ Ðåñïóáëèêàìûçûí èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíèùÿéàòûíäà áàø âåðìèø ìÿëóì êþêëö äÿéèøèêëèêëÿðëÿ áàüëû õåéëè ìèãäàðäà éåíè ñþç âÿèôàäÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Îíëàð àðòûã áèçèì ùÿéàòûìûçà äàõèë îëìóø, äèëèìèçäÿâÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíìûø âÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ ýåíèø èøëÿíìÿê-äÿäèð. Ðåäàêòîðëàð È.Ì.Àéäûíîâ, È.Ì.Êÿðèìîâ âÿ Ð.È.Ãóðáàíîâà òÿðÿôèíäÿí áåëÿñþç âÿ èôàäÿëÿð Ëöüÿòèí ìöâàôèã úèëäëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, äþâðö-ìöçäÿ éåíè ëåêñèêîëîæè ìÿíà êÿñá åòìèø ìöÿééÿí ìèãäàðäà ñþçëÿðÿ àèä ëöüÿò ìÿãà-ëÿëÿðè éåíèäÿí èøëÿíèá òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäèð.

Ëöüÿò ÁÑÓ-íóí äèë÷èëèê êàôåäðàëàðûíûí áèðýÿ èúëàñûíäà (ðÿé÷èëÿð: ïðîô. Ù.Í.Àñëà-íîâ, ïðîô. È.Ù.Ùÿìèäîâ, ïðîô. Ë.Ì.Ãðàíîâñêàéà, ïðîô. Ð.Ñ.Ìèðçÿéåâ, äîñåíòëÿðÍ.Á.Àüàéåâà, Ð.Ø.Áÿäÿëáÿéëè, ß.ß.Áàëàêèøèéåâ, Ë.ß.Úÿôÿðîâà, À.Ú.ßôÿíäèéåâà,Ð.Ç.Õóäàâåðäèéåâà, À.È.Êàçûìîâ, Á.Á.Ãóëèéåâ, Ð.Ñ.Ìÿììÿäîâ, Â.Á.Íÿñèáîâ,áàø ìöÿëëèìëÿð Ä.Ì.Ùöñåéíîâà, Å.Ñ.Èñëàìîâà âÿ á.), Óíèâåðñèòåòèí Åëìè Øóðàñûíäà(ðÿé÷èëÿð: äîñ. Ú.Ñ.ßùìÿäîâ, äîñ. ß.À.Ìóñàéåâ) âÿ åëÿúÿ äÿ ÀÌÅÀ Íÿñèìè àäûíàÄèë÷èëèê Èñòèòóòóíóí Åëìè Øóðàñûíûí èúëàñûíäà àêàä. Ì.Ø.Øèðÿëèéåâèí ñÿäðëèéè èëÿ (ðÿé-÷èëÿð: Ëöüÿò ìÿðêÿçè áþëìÿñè, ðÿùáÿð – ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö ß.ß.Îðóúîâ, Ðóñäèëè áþëìÿñè, ðÿùáÿð – ô.å.ä. À.Ã.ßëÿêáÿðîâ) ìöçàêèðÿ îëóíìóøäóð.

Ëöüÿòèí ëàòûí âàðèàíòûíûí îíóí îðèæèíàëû èëÿ òóòóøäóðóëìàñû âÿ èëêèí îõóíóøó Ëöüÿòìÿðêÿçèíèí ÿìÿêäàøëàðû ïðîô. Ò.Ù.Øöêöðáÿéëè, áàø åëìè èø÷è Ì.Ç.Ìþâñöìîâ, êè÷èêåëìè èø÷èëÿð À.È.Ùöñåéíîâà, È.É.Èñìàéûëîâà, Ò.Ð.Áèëàëîâà, ëàáîðàíò Â.ß.Ùöñåéíîâàâÿ Óíèâåðñèòåòèí äèýÿð ÿìÿêäàøëàðûíäàí ïðîô. Ð.Ì.Íîâðóçîâ, äîñåíòëÿðØ.ß.ßùìÿäîâà, Ô.ß.Ùöñåéíîâ, Ð.È.Ãóðáàíîâà, Ð.Ì.Òàüûéåâà, À.Ì.Úàááàðîâ,Ó.Ê.Àëõàñîâ, Ñ.À.Àëëàùâåðäèéåâà, Ò.Ç.ßçèìîâà, Õ.Ä.Èñàéåâ, È.Ì.Àüàêÿðèìîâ,áàø ìöÿëëèìëÿð Í.Ä.Áÿøèðîâ, Ô.Ñ.Ãîúÿëèéåâà, Ð.À.Ãóëàìîâà, ìöÿëëèìëÿðäÿíÍ.Í.Áÿøèðîâà, Í.À.Èáðàùèìîâà, È.Ð.Áàüûðîâà, À.Ã.Ìÿììÿäùÿñÿíçàäÿ òÿðÿôèí-äÿí éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Ýþñòÿðèëÿí áó èøëÿð ô.å.ä. ïðîô. À.À.Ùàúûéåâèí ðÿùáÿðëèéèèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð.

Ëöüÿòèí éåêóí îõóíóøó âÿ îíóí òàì ÷àïà ùàçûðëàíìàñû èøè äîñ. È.Ì.Àéäûíîâ,äîñ. È.Ì.Êÿðèìîâ âÿ áàø åëìè èø÷è Ì.Ç.Ìþâñöìîâ òÿðÿôèíäÿí ýþðöëìöøäöð.

Ìöÿëëèôëÿð âÿ ðåäàêòîðëàð áöòöí ðÿé÷èëÿðÿ âÿ Ëöüÿòèí ìöçàêèðÿñèíäÿ èøòèðàêåòìèø ùÿìêàðëàðà, êàðòîòåêàíû ùàçûðëàéàíëàðà âÿ öìóìèééÿòëÿ, Ëöüÿòèí éàðàíìà-ñûíäà êþìÿéèíè ÿñèðýÿìÿéÿíëÿðÿ þç äÿðèí òÿøÿêêöðöíö âÿ ìèííÿòäàðëûüûíû áèëäèðèð.

Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòè

6

ÁÀØ ÐÅÄÀÊÒÎÐÄÀÍ

1. Áþéöê ðóñ-ìèëëè âÿ ìèëëè-ðóñ ëöüÿòëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè îíëàðûí ôèëîëîýèéàåëìèíäÿ îéíàäûüû ðîëëà ìÿùäóäëàøìûð. Îíëàð èêèäèëëèëèéèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðèð âÿáóíà ýþðÿ äÿ áåëÿ ëöüÿòëÿðèí íÿøðè àäÿòÿí áþéöê èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè ÿùÿìèééÿòèîëàí áèð ùàäèñÿ êèìè ãàðøûëàíûð.

Èêèäèëëè ëöüÿòëÿðèí ÿùÿìèééÿòè äèëëÿðè òÿãäèì îëóíàí ìèëëÿò âÿ õàëãëàðûí èãòèñàäè,ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ìöíàñèáÿò âÿ ÿëàãÿëÿðèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Ùÿìèí õàëãëàð ìÿíøÿúÿâÿ òàðèõÿí áèð-áèðèíÿ áàüëû äåéèëëÿðñÿ, ëöüÿò ÿñàñÿí äèë÷èëèêäÿ áèð òÿúðöáÿ ÿùÿìèé-éÿòèíÿ ìàëèê îëóð âÿ àíúàã ìöòÿõÿññèñëÿð ö÷öí ñîðüó âÿñàèòè âÿçèôÿñèíè äàøûéûð.

Èêèäèëëè ëöüÿò àíúàã î çàìàí ÿñë öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëèð êè, îíäà òÿãäèìîëóíàí äèëëÿðäÿ äàíûøàí õàëãëàðû áèðýÿ òàðèõè òàëåëÿð âÿ äîñòëóã áàüëàñûí.

“Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ëöüÿò” ìÿùç áó òèïëè ëöüÿòëÿð ñûðàñûíà äàõèëäèð. Î, Àçÿð-áàéúàí-ðóñ èêèäèëëèëèéèíèí äÿðèíëÿøìÿñèíÿ òÿêàí âåðÿúÿê, ðóñ âÿ äèýÿð õàëãëàðûííöìàéÿíäÿëÿðèíÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíè, àçÿðáàéúàíëûëàðà èñÿ ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿêäÿêþìÿê åäÿ áèëÿúÿê ÿñàñ ñîðüó âÿñàèòè îëàúàã âÿ ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí-ðóñ äèëèÿëàãÿëÿðè, åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè, ýåíèø èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè, îðòà âÿ àëè òÿùñèëèíèíêèøàôû, õàëãëàð àðàñûíäà ìÿäÿíè âÿ ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí ýöúëÿíìÿñè âÿ òÿðúöìÿ èøèíèíùÿðòÿðÿôëè éàéûëäûüû áèð øÿðàèòäÿ ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíèí ýåòäèêúÿ àðòàí åùòèéàúûíûòÿìèí åäÿúÿêäèð.

2. Èøèí ùàçûðëûã äþâðöíäÿ áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ëàáöä èäè. Áóíëàðäàí ÿíâàúèáè: à) êàðòîòåêàíûí òÿøêèëè âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð ìàòåðèàëûí òîïëàíìàñû öçðÿ èøèíýåíèøëÿíäèðèëìÿñè (éàëíûç õöñóñè ùàçûðëàíìûø ýåíèø êàðòîòåêàéà ÿñàñëàíàí ëöüÿòëåêñèêîãðàôèê ìÿñÿëÿëÿðè ìöñòÿãèë ùÿëë åòìÿê èääèàñûíäà îëà áèëÿð); á) ñþçëöéöíäÿãèãëÿøäèðèëìÿñè; ú) ìÿíáÿëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; ÷) òÿðòèá ïðèíñèïëÿðèíèí âÿîíëàðûí ÿñàñûíäà ëöüÿò ëàéèùÿñèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû; ä) òÿðòèá÷èëÿð ö÷öíòÿëèìàòûí ùàçûðëàíìàñû; å) ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíèí ìîäåëëÿðèíèí éàðàäûëìàñû; ÿ) ãðàì-ìàòèê, öñëóáè âÿ áàøãà èøàðÿëÿð ñèñòåìèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; ô) Àçÿðáàéúàí ñþç-ëÿðèíèí ëöüÿòäÿ âåðèëìÿñè, îíëàðûí íèòã ùèññÿëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿúèééÿëÿíìÿñè, ðóñ äèëèí-äÿêè íèòã ùèññÿëÿðè èëÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû öñóëëàðûíûí èøëÿíèá äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè âÿÀçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí ãðàììàòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí ðóñ äèëè âàñèòÿñèëÿ à÷ûëìàñûìåòîäëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè; ý) Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí ñåìàíòèê ãóðóëóøóíóíâÿ ëöüÿòèí ðóñ ùèññÿñèíäÿ îíóí ÿêñ îëóíìàñû öñóëëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû;ü) èëëöñòðàòèâ ìàòåðèàëûí (íöìóíÿëÿðèí) òÿðêèáèíèí âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí-ëÿøäèðèëìÿñè; ù) ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ôðàçåîëîæè âàùèäëÿðèí âÿ ãåéðè-ôðàçåîëîæè ñàáèòáèðëÿøìÿëÿðèí éåðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; õ) áó ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõ çÿùìÿò òÿëÿáåäÿí èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëÿúÿê êàäðëàðûí ñå÷èëìÿñè âÿ ùàçûðëàíìàñû èäè.

Áó ëöüÿò ìþâúóä àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ëöüÿòëÿðäÿí õåéëè ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè:1) Ëöüÿòäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ëåêñèêàñû äàùà òàì øÿêèëäÿ âåðèëìèøäèð. Àçÿð-

áàéúàí äèëèíèí ëöüÿò òÿðêèáèíèí ÿùàòÿñèíÿ ýþðÿ áó ëöüÿò ÿââÿëêè àçÿðáàéúàíúà-

7

ðóñúà ëöüÿòëÿðäÿí âÿ åëÿúÿ äÿ “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿí (1966-1987)ìöãàéèñÿ îëóíìàç äÿðÿúÿäÿ öñòöíäöð;

2) Ëöüÿòäÿ ìöàñèð åëìè-òåõíèêè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè òåðìèíîëîýèéà ýåíèø ÿêñîëóíìóøäóð êè, áó äà Ðåñïóáëèêàìûçûí ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðäÿí èðÿëè ýÿëèð;

3) Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí ñåìàíòèê ãóðóëóøó äàùà ìöôÿññÿë âÿ äÿãèã à÷ûëûð;4) ñþçëÿðèí ãðàììàòèê, öñëóáè âÿ áàøãà ÿëàìÿòëÿðè ùàããûíäà äàùà òàì ìÿëóìàò

âåðèëèð;5) ñþçëÿðèí òÿðúöìÿñè ñåìàíòèê âàùèäëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ äàùà ýåíèø âÿ äÿãèã

âåðèëèð;6) òèïèê ñèíòàêòèê ñþç áèðëÿøìÿëÿðè äàùà ýåíèø òÿìñèë îëóíìóøäóð;7) ôðàçåîëîæè òÿðêèá äàùà òàì øÿêèëäÿ èøëÿíìèø âÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.3. Ùÿð ùàíñû áèð ëöüÿòèí òÿðòèáèíäÿ êàðòîòåêà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð. Êàðòîòåêàñûç

ëöüÿò ìöñòÿãèë âÿ ïðèíñèï åòèáàðèëÿ éåíè îëà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ùàçûðëûã äþâðöíäÿìÿíáÿëÿð ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø, ëåêñèê ìàòåðèàëûí áàøäàí-áàøà êàðòî÷êàëàðà êþ÷öðöë-ìÿñè èøè òÿøêèë åäèëìèø âÿ áó ìÿãñÿäëÿ ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ éàçûá-éàðàòìûø øàèð âÿéàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðè, ùÿì÷èíèí èúòèìàè-ñèéàñè ÿäÿáèééàò, îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öíäÿðñëèêëÿð, òÿäðèñ âÿñàèòëÿðè, öìóìè âÿ õöñóñè ëöüÿòëÿð, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòî-ëîýèéàñûíà àèä ÿñÿðëÿð âÿ þëêÿìèçäÿ ðóñ âÿ Àçÿðáàéúàí äèëëÿðèíäÿ ÷ûõàí ãÿçåò âÿæóðíàë ìàòåðèàëëàðû êàðòî÷êàëàðà êþ÷öðöëìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, ðåñïóáëèêàäà ÿí çÿíýèíêàðòîòåêà éàðàäûëìûøäûð.

4. Àçÿðáàéúàíäà èêèäèëëè ëåêñèêîãðàôèéà ìöÿééÿí òàðèõÿ âÿ ÿíÿíÿéÿ ÿñàñÿí áèðèñòèãàìÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð êè, áó äà ðóñ-Àçÿðáàéúàí ëöüÿòëÿðèíèí éàðàäûëìàñûäûð. Áóúÿùÿòäÿí èêè ëöüÿò äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð: 1928-1929-úó èëëÿðäÿ Ð.Àõóíäîâóíðåäàêòÿñè èëÿ ÷ûõìûø èêèúèëäëè “Ðóñ-òöðê ëöüÿòè” âÿ 1941-1946-úû èëëÿðäÿÙ.Ùöñåéíîâóí ðåäàêòÿñè èëÿ íÿøð îëóíìóø äþðäúèëäëè “Ðóñúà-àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò”âÿ áó ëöüÿòèí ñîíðàëàð ïðîô. ß.Îðóúîâ òÿðÿôèíäÿí òÿêìèëëÿøäèðèëìèø âÿ ðåäàêòÿåäèëìèø èêèúèëäëè (1956-1959), ö÷úèëäëè (1971-1975) íÿøðè éöêñÿê ãèéìÿòÿ ëàéèãäèð.

Ðóñ-Àçÿðáàéúàí ëöüÿò÷èëèéè ðóñ ëåêñèêîãðàôèéàñû íàèëèééÿòëÿðèíèí áèëàâàñèòÿòÿñèðè àëòûíäà éàðàíìûø âÿ èíêèøàô åòìèøäèð.

Ïðîô. Ä.Í.Óøàêîâóí ðåäàêòÿñè èëÿ íÿøð îëóíìóø “Ðóñ äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”(1935-1940), “Ìöàñèð ðóñ ÿäÿáè äèëèíèí ëöüÿòè” (17 úèëäëè, 1948-1965), “Ðóñ äèëèíèíëöüÿòè” (4 úèëäëè, 1956-1961) êèìè ñàíáàëëû ëåêñèêîãðàôèéà ÿñÿðëÿðèíèí éàðàíìàñû,åëÿúÿ äÿ ðóñ äèë÷èëèéèíäÿ ðóñ èçàùëû ëöüÿòëÿðèíèí òÿðòèáè ìÿñÿëÿëÿðèíèí íÿçÿðè øÿðùèðóñúà-àçÿðáàéúàíúà ëöüÿòëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíà, îíëàðûí åëìè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿë-ìÿñèíÿ þç ñÿìÿðÿëè òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð.

Àçÿðáàéúàí-ðóñ ëöüÿò÷èëèéè èñÿ ùÿì ïðàêòèêè, ùÿì äÿ íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ëàçûìèäÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìÿìèøäè. Ìþâúóä ëöüÿòëÿð äèë ìàòåðèàëëàðûíûí òîïëàíìàñûíäàèëêèí íÿòèúÿäèð. Áöòöí áó ëöüÿòëÿð êè÷èêùÿúìëè îëäóüóíäàí, òÿáèèäèð êè, ÿùàëèíèíìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíèí âÿ àéðû-àéðû ñàùÿëÿðäÿ ÷àëûøàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí òÿëÿáàòûíûþäÿéÿ áèëìÿçäè.

8

5. Ñþçëöê ìÿñÿëÿñè áó ëöüÿòèí ãàðøûéà ãîéäóüó ìöìêöí ãÿäÿð åòèáàðëû ëåê-ñèêîãðàôèê ìÿíáÿ êèìè õèäìÿò åòìÿê âÿçèôÿñèíÿ óéüóí ùÿëë åäèëìèøäèð.

Ëöüÿòÿ ÿñàñ åòèáàðèëÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öìóìèøëÿê ëåêñèêàñû: áÿäèè,èúòèìàè-ñèéàñè, åëìè-òåõíèêè ÿäÿáèééàòäà, åëÿúÿ äÿ äàíûøûã äèëèíäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðäàõèë åäèëìèøäèð.

Ëöüÿòäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿí àëûíìà ñþçëÿðèí áèð ãèñìè äÿ âåðèëìèøäèð êè,îíëàð êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìöÿééÿí éåð òóòóð âÿ îíóí ìöùöì öñëóáòÿáÿãÿëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åäèð. Ùàëáóêè, èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð àçÿðáàéúàíúà-ðóñúàñîðüó êèòàáûíäà áó ãÿáèëäÿí îëàí ñþçëÿð âåðèëìÿìèøäè. Áó “Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúàëöüÿò” áèçèì äþâðöí ëöüÿò òÿðêèáèíè òÿøêèë åäÿí ñþçëÿðëÿ éàíàøû, 1917-úè èëäÿí ÿââÿëêèÿäÿáèééàòäà èøëÿíìèø ñþçëÿðè äÿ ãèñìÿí âåðìÿëèäèð.

Ëöüÿòäÿ òåðìèíîëîæè ëåêñèêàéà äà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. ßââÿëëÿð èøëÿíìÿ ñàùÿñèìÿùäóä îëàí õöñóñè òåðìèíîëîæè ëåêñèêà åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè äþâðöíäÿ ýåò-ýåäÿàêòèâëÿøèð âÿ öìóìè äèëÿ äàõèë îëóð. Áó ïðîñåñÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè îëàíðàäèî, òåëåâèçèéà, ìÿúìóÿëÿð, åëÿúÿ äÿ öìóìòÿùñèë, òåõíèêè-ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðè, òåõ-íèêóìëàð, àëè ìÿêòÿáëÿð, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû, åëìè-òÿäãèãàò èíñòè-òóòëàðû êþìÿê åäèð.

Ùÿì ãóðóëóø, ùÿì äÿ èøëÿíìÿ äàèðÿñèíÿ ýþðÿ òåðìèíëÿð íÿèíêè öìóìõàëãäèëèíäÿí àðàëàíìûø, ÿêñèíÿ, îíóí âàúèá òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð; áóíäàí ÿëàâÿ,òåðìèíëÿðèí ÷îõó åéíè çàìàíäà áèð ÷îõ åëìëÿðÿ ìÿíñóá îëóá ìöõòÿëèô éîëëàðëàöìóìõàëã äèëèíäÿ éàéûëûð.

Òåðìèíîëîæè ëåêñèêàíûí ëöüÿòäÿêè éåðè ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, Àçÿðáàé-úàíäà åëìè òÿðÿããèíèí, åëìè-òåõíèêè íèòãèí èíêèøàôûíà âÿ îíóí ôóíêñèîíàë ñÿðùÿä-ëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ýþñòÿðäèéè áþéöê âÿ ìöñáÿò òÿñèðèíè ãåéä åòìÿéè âàúèá ùåñàáåäèðèê.

Ñîí äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ åëìèí ÿí éåíè âÿ êëàññèê ñàùÿëÿðè öçðÿ ÷îõëóìèãäàðäà òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè, äÿðñëèêëÿð âÿ áàøãà âÿñàèòëÿð éàçûëìûø, àëèìëÿð òÿðÿôèí-äÿí ÷îõëó òåðìèíîëîýèéà ëöüÿòëÿðè òÿðòèá îëóíìóø âÿ åëìè ëåêñèêîãðàôèéà éàðàäûë-ìûø, Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí áþéöê áèð òÿáÿãÿñè åëìè òåðìèíîëîýèéà ñÿâèééÿñèíÿãàëäûðûëìûøäûð âÿ ùàçûðäà îíóí ÿñàñ ôîíäóíó òÿøêèë åäèð.

Áóíóíëà áåëÿ, äåìÿê îëàð êè, áöòöí áó ëöüÿòëÿð ÿñëèíäÿ åëì âÿ òåõíèêàíûíìöÿééÿí ñàùÿñèíèí íîìåíêëàòóðàñûíäàí èáàðÿòäèð. Èíäèéÿäÿê óçàã âÿ éàõûí åëìñàùÿëÿðèíèí ìàòåðèàëëàðû ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿìèø, ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ íèçàìà ñàëûíìàìûøäû.Áó òåðìèíîëîæè ëöüÿòëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ðóñúà-àçÿðáàéúàíúàäûð.

Èëê äÿôÿ îëàðàã ìöõòÿëèô òåðìèíîëîýèéà ëöüÿòëÿðèíèí ìàòåðèàëëàðû áèðëÿøäèðèëèá ñèñ-òåìÿ ñàëûíìûø âÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ÷îõñàùÿëè çÿíýèí ñþç õÿçèíÿñèíè ÿùàòÿåäÿí áó ëöüÿòèí öìóìè ñþçëöéöíÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

Òåðìèíîëîæè ñþçëÿð áöòöí áàøãà ñþçëÿð êèìè ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí ñÿúèééÿëÿíäè-ðèëìèø âÿ îíëàðûí åëìèí ùàíñû ñàùÿñèíÿ àèä îëìàñû äÿãèã ýþñòÿðèëìèøäèð.

Òåðìèíëÿðèí òÿðúöìÿñèíäÿí ñîíðà ìþòÿðèçÿäÿ ìÿôùóì, ÿøéà, ùàäèñÿ âÿ ñ. ùàã-ãûíäà èëêèí ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Áó éåíèëèê, áèð òÿðÿôäÿí, âåðèëÿí òåðìèíèí ìÿíàñûíûí

9

îõóúó òÿðÿôèíäÿí ìöìêöí ãÿäÿð äàùà àñàí áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê, äèýÿðòÿðÿôäÿí èñÿ, ÿêñÿð ùàëëàðäà òåðìèíëÿðèí ñîíðàêû èçàùûíû âåðìÿéÿí, éàëíûç îíëàðûíëåêñèê òÿðúöìÿñè èëÿ êèôàéÿòëÿíÿí èêèäèëëè òåðìèíîëîýèéà ëöüÿòëÿðèíäÿêè ÷àòûøìàçëûüûìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ àðàäàí ãàëäûðìàã úÿùäèíäÿí èðÿëè ýÿëèð.

Ëöüÿòÿ ìöÿééÿí ìèãäàðäà ìöàñèð éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ äàíûøûã äèëèíäÿðàñò ýÿëÿí äèàëåêòëÿðàðàñû âÿ ìÿùÿëëè ñþçëÿð äÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

Ýþðêÿìëè äèë÷è àëèì àêàä. Ë.Á.Øåðáà “Ðóñúà-ôðàíñûçúà ëöüÿò”èí èêèíúè íÿøðèíÿýèðèøäÿ ñþçëöê ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áåëÿ éàçìûøäûð:

“Íÿùàéÿò, áèçäÿ (éÿíè ëöüÿòäÿ – Ì.Ò.) ÷îõ øåéèí îáéåêòèâ îëàðàã àðòûã îëìà-ñûíà ÿìèí îëäóüóìà áàõìàéàðàã, ìÿí áóíó, à÷ûüûíû äåñÿê, áþéöê áÿëà ùåñàáåòìèðÿì; ÿýÿð ëöüÿòäÿ ÷îõ øåé áóðàõûëñàéäû, áó ãàò-ãàò ïèñ îëàðäû. Ùÿð ùàëäà íÿéèíäàùà âàúèá, íÿéèí ëöçóìñóç îëìàñû ùàããûíäà àäè ìöëàùèçÿëÿðèí ñîí äÿðÿúÿ ñóá-éåêòèâëèéèíè ãåéä åòìÿéè âàúèá ùåñàá åäèðÿì”.

Áþéöê èêèäèëëè ëöüÿòèí ñþçëöéö ÷îõèøëÿíÿí ñþçëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãàëìàìàëûäûð;èêèäèëëè ëöüÿò òÿðúöìÿ îëóíàí äèëèí ëåêñèê òÿðêèáèíè âÿ îíóí åëåìåíòëÿðèíèí òÿðúö-ìÿñèíè åëÿ ÿêñ åòäèðìÿëèäèð êè, éàøûíäàí, èõòèñàñûíäàí âÿ ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíäÿí àñûëûîëìàéàðàã, îõóúóëàð îíäàí åòèáàðëû áèð âÿñàèò êèìè èñòèôàäÿ åäÿ áèëñèíëÿð.

6. Äþðäúèëäëè “Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà ëöüÿò” èçàùëû-òÿðúöìÿ ëöüÿòèäèð. Áèð òÿðÿô-äÿí, áóðàäà Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè ñåìàíòèê ãóðóëóø êîìïîíåíòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿùëèë åäè-ëÿðÿê, ñåìàíòèê âàùèäëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ òÿðúöìÿ åäèëèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, ñþçëÿð ÷îõâàõò èçàù îëóíóð âÿ îíëàðûí ÿøéà ìöâàôèãëèéè äÿãèãëÿøäèðèëèð. Òåðìèíëÿðÿ ùÿñð åäèëìèøëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ÿëàâÿ èçàù ìöÿééÿí éåð òóòóð; èçàù âÿ øÿðùëÿð ìèëëè ìÿäÿíèé-éÿò âÿ ìÿèøÿòèí ñïåñèôèêàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ñþçëÿðèí à÷ûëìàñûíäà ÿñàñ âàñèòÿéÿ ÷åâðèëèð.

×îõìÿíàëû ñþçëÿðèí ñåìàíòèê ãóðóëóøó ìöìêöí ãÿäÿð òàì ùÿúìäÿ âåðèëèð.Ñþçëÿðèí ìÿíàëàðû ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëèð, àéðû-àéðû ñåìàí-òèê âàùèäëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ òÿðúöìÿ åäèëèð.

Ëöüÿòèí òÿðòèá÷èëÿðè Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíèí ñåìàíòèê ãóðóëóøóíóí à÷ûëìàñû âÿîíóí êîìïîíåíòëÿðèíèí òÿðúöìÿñè çàìàíû áèð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøìûøëàð êè, áóäà, áèð òÿðÿôäÿí, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàì äÿéÿðëè ëöüÿòëÿðèí îëìàìàñûíäàí, äèýÿð òÿðÿô-äÿí èñÿ, ÿäÿáè ÿñÿðëÿðèí ðóñ äèëèíÿ åäèëìèø òÿðúöìÿñèíèí ñÿâèééÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè.

Áåëÿ áèð ùàë àéðû-àéðû ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíèí åëìè ñÿâèééÿñèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñ-òÿðìÿéÿ áèëìÿçäè.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ðóñ äèëè àíà äèëè èëÿ éàíàøû þéðÿíèëìÿêëÿ áÿðàáÿð,ùÿì äÿ ôÿàë áèð öíñèééÿò âàñèòÿñè êèìè èøëÿíèð. Ðóñ âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãëàðûíûí èúòè-ìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí îõøàðëûüû øÿðàèòèíäÿ îíëàðûí äèë ÿëàãÿ-ëÿðèíèí äàèì ôÿàëëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ùÿìèí äèëëÿð öìóìè ìÿíàéà ìàëèê âÿ öñëóáõöñóñèééÿòè åéíè îëàí ñþç, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøìèøäèð.Áåëÿ ñþçëÿðèí, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ èôàäÿëÿðèí ÿùàòÿ äàèðÿñè äèëëÿðèí ãàðøûëûãëû íöôóç-åòìÿ âÿ çÿíýèíëÿøìÿ ïðîñåñèíèí äÿ ãîùóì îëìàéàí äèëëÿðäÿ éàíàøû èøëÿíìÿñèíèíéåíè ôîðìàñûíû ýþñòÿðèð.

10

7. Áó ëöüÿòèí òÿðòèáè ðåñïóáëèêàäà ôèëîëîýèéà åëìèíèí úèääè íàèëèééÿòëÿðè ñàéÿ-ñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, Ëöüÿò áèð ñûðà íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè: ñþçïðîáëåìè, ñþçöí áèðëèéè âÿ àéðûëûüû, îíóí ôîðìà âÿ âàðèàíòëàðû, ëåêñèê âÿ ãðàììàòèêîìîíèìèéà, ñþçöí ñåìàíòèê ãóðóëóøó âÿ îíóí ìÿíàëàð ñèñòåìè, ñþçëÿðèí âÿ ìÿ-íàëàðûí öñëóáè äèôôåðåíñèàñèéàñû, èøëÿíìÿ íîðìàëàðû âÿ ùÿòòà ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè-íèí ÿëèôáà, îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà ïðîáëåìëÿðèíè äÿ þí ïëàíà ÷ÿêèð. Ëöüÿò öçÿðèíäÿàïàðûëàí èø ýþñòÿðèð êè, ðóñ âÿ Àçÿðáàéúàí äèëëÿðèíèí ëåêñèêà, ôðàçåîëîýèéà, ñåìàí-òèêà, ñàáèò ñèíòàêòèê áèðëÿøìÿëÿð, àéðû-àéðû íèòã ùèññÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿùÿëÿ íÿ ãÿäÿð èø ýþðöëìÿëèäèð.

8. Ñþçëÿðèí áó ëöüÿòäÿêè ãðàììàòèê õàðàêòåðèñòèêàñû ïðèíñèïè Àçÿðáàéúàí äèë÷è-ëèéèíäÿ âÿ Àçÿðáàéúàí-ðóñ ëöüÿòëÿðèíäÿ ãÿáóë îëóíìóø ïðèíñèïäÿí áèð ãÿäÿð ôÿðãëè-äèð. Áèð ñûðà äèë÷èëÿð áåëÿ çÿíí åäèðëÿð êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñþç ìöõòÿëèô ìþâãåëÿðäÿáèð íèòã ùèññÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Ìÿñÿëÿí, áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè,àüûð äàø âÿ äàø åâ áèðëÿøìÿëÿðèíäÿêè äàø ñþçö ùÿð èêè ùàëäà èñèì, àüûð èø âÿ àüûðèøëÿìÿê áèðëÿøìÿëÿðèíäÿ èñÿ àüûð ñþçö ùÿð èêè ùàëäà ñèôÿòäèð. Þç ìöääÿàëàðûíûÿñàñëàíäûðìàã ö÷öí îíëàð áåëÿ áèð ñöáóò ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð êè, ýóéà äàø òèïëè ñþç-ëÿð þçëÿðèíèí áöòöí ìþâãåëÿðèíäÿ ÿøéà ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿð, àüûð òèïëè ñþçëÿð èñÿÿøéàíûí ïàð÷àëàíìàç ÿëàìÿòè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðëÿ áàüëûäûð.

Áèç ñþçöí âàðëûüà îëàí ìöíàñèáÿòèíè áÿñèòëÿøäèðÿí, îíóí òÿêúÿ õàðèúè àëÿìëÿéîõ, ùÿì äÿ òÿôÿêêöðëÿ áàüëû îëàí ìöðÿêêÿá òÿáèÿòèíè èíêàð åäÿí áåëÿ ìöääÿàëàðëàðàçûëàøà áèëìÿðèê.

Ùÿð ùàíñû áèð ñþçöí áó âÿ éà äèýÿð íèòã ùèññÿñèíÿ àèäèééÿòèíè òÿéèí åäÿðêÿí áèçáèðèíúè íþâáÿäÿ ùÿìèí ñþçöí îíó ëåêñèê-ñåìàíòèê âÿ ìîðôîëîæè úÿùÿòäÿí ñÿúèé-éÿëÿíäèðÿí ñàáèò ñèíòàêòèê ìþâãåéèíÿ (ìþâãåëÿðèíÿ) ÿñàñëàíûðûã.

Àüûð äàø âÿ äàø åâ êèìè áèðëÿøìÿëÿðäÿ äàø ñþçö áèð àðàéà ñûüà áèëìÿéÿí èêè òèïèêñèíòàêòèê ìþâãå òóòóð. ßñëèíäÿ áóðàäà áèð ñþç ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãðàììàòèê îìîíèìèéàìþâúóääóð. Áèðèíúè áèðëÿøìÿäÿ äàø ñþçö èñìèí áöòöí ÿëàìÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèð: öìó-ìèëÿøäèðèëìèø ãðàììàòèê ÿøéà ìÿíàñûíû äàøûéûð, ùàëëàðà âÿ êÿìèééÿòÿ ýþðÿ äÿéèøèð(àüûð äàø, àüûð äàøûí, àüûð äàøà, àüûð äàøëà âÿ è.à., àüûð äàøëàð, àüûð äàøëàðûí, àüûðäàøëàðû âÿ ñ.).

Èêèíúè áèðëÿøìÿäÿ èñÿ äàø ñþçö Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè ñèôÿò êàòåãîðèéàñûíûí áöòöíÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð: ÿøéà ÿëàìÿòèíèí öìóìèëÿøäèðèëìèø ãðàììàòèê ìÿ-íàñûíà ìàëèê îëóá, ùàëëàðà âÿ êÿìèééÿòÿ ýþðÿ äÿéèøìèð, èñèìäÿí ÿââÿë ýÿëèð, îíóíëàéàíàøìà ÿëàãÿñè èëÿ áèðëÿøèð âÿ àòðèáóòèâ (òÿéèíåäèúè) ôóíêñèéà äàøûéûð (äàø åâ, äàøåâèí, äàø åâÿ, äàø åâëÿð, äàø åâëÿðèí âÿ ñ.)

Éóõàðûäà íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìèø áèðèíúè êîìïîíåíòëÿðè ñèôÿò ìþâãåéèíäÿ èøëÿíÿíäàø åâ, àíà òîðïàã, áàø ùÿêèì, áàø èäàðÿ òèïëè áèðëÿøìÿëÿðëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàíäèëèíäÿ áàøãà áèðëÿøìÿëÿð äÿ ìþâúóääóð. Áó áèðëÿøìÿëÿð òÿðêèáèíèí ìÿùäóäëóüóèëÿ éóõàðûäàêûëàðäàí ôÿðãëÿíèð.

11

Ìöãàéèñÿ åäÿê:àíà òîðïàã – àììà àíà äèëèàíà Âÿòÿí – àììà àíà ìÿùÿááÿòè.

Áó áèðëÿøìÿëÿðèí ôîðìàúà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã (èêèíúèáèðëÿøìÿëÿðäÿ èêèíúè êîìïîíåíò øÿêèë÷è ãÿáóë åäèð), îíëàðûí áèðèíúè êîìïîíåíòèñèôÿòÿ õàñ îëàí ñèíòàêòèê ìþâãå òóòóð âÿ ðóñ äèëèíäÿ îíëàðà åéíè äÿðÿúÿäÿ èñèìëÿñèôÿò áèðëÿøìÿñè óéüóí ýÿëèð. Ìöãàéèñÿ åäÿê:

Àíà òîðïàã (ðîäíàÿ çåìëÿ) – àíà äèëè (“àíà äèë” éîõ) – ðîäíîé ÿçûê, àíàâÿòÿí ðîäíàÿ ñòîðîíà, ðîäíîé êðàé, àíà ìÿùÿááÿòè ìàòåðèíñêàÿ ëþáîâü.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó òèï áèðëÿøìÿëÿðëÿ éàíàøû åëÿ áèðëÿøìÿëÿð äÿ âàðäûð êè,îíëàðûí ùÿð èêè êîìïîíåíòè øÿêèë÷è èëÿ èøëÿíèð.

Ìöãàéèñÿ åäÿê:àíà ìÿùÿááÿòè – àíàíûí ìÿùÿááÿòèàíà äèëè – àíàíûí äèëè.

Áèðèíúè êîìïîíåíòèí øÿêèë÷èëè îëìàñû îíóí ñóáñòàíòèâëèéèíè âÿ êîíêðåòëèéèíè ýþñ-òÿðèð. Îíà ýþðÿ äÿ áó êîìïîíåíòëÿð ðóñ äèëèíÿ èñèì êèìè òÿðúöìÿ åäèëèð:

àíàíûí ìÿùÿááÿòè – ëþáîâü ìàòåðè (à íå “ìàòåðèíñêàÿ ëþáîâü”)àíàíûí äèëè – ÿçûê ìàòåðè (à íå “ìàòåðèíñêèé ÿçûê”).

Àüûð ñþçö èêè ñàáèò ìþâãå òóòóð: èñèìäÿí ãàáàã (àüûð äàø, àüûð èø) âÿ ôåèëäÿíãàáàã (àüûð äàíûøìàã).

Áèðèíúè èêè áèðëÿøìÿäÿ î, ñèôÿòèí, èêèíúè áèðëÿøìÿëÿðäÿ èñÿ çÿðôèí áöòöí ÿëàìÿò-ëÿðèíÿ ìàëèêäèð.

Äèããÿòè áèð äÿ áó úÿëá åäèð êè, àüûð ñþçö èñèì âÿ ôåèëëÿ áèðëÿøìÿëÿðäÿ ìöõòÿëèôñåìàíòèê ùÿúìÿ ìàëèêäèð. Ìöãàéèñÿ åäÿê: àüûð èø (òÿæåëàÿ ðàáîòà), àüûð èøëÿìÿê(ðàáîòàòü ñ òðóäîì, ìåäëåííî).

Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûð êè, äàø âÿ àüûð òèïëè ñþçëÿð þçëÿðèíèí ëåêñèê áöòþâ-ëöéöíö ñàõëàéàðàã, òóòäóãëàðû ìþâãåéÿ óéüóí îëàðàã, ãðàììàòèê îìîíèìëÿðÿ ïàð-÷àëàíûðëàð êè, áóíó äà ëöüÿòëÿðäÿ áèð-áèðèíäÿí äÿãèã ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.

Áèçèì ëöüÿòäÿ áåëÿ ñþçëÿð áèð ëåêñèê âàùèä êèìè éàëíûç áèð äÿôÿ âåðèëèð, àíúàãîíëàðûí áó âÿ éà äèýÿð õöñóñè ñèíòàêòèê ìþâãå òóòìà ãàáèëèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàãìöõòÿëèô íèòã ùèññÿëÿðèíÿ áþëöíöð.

Ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíèí ñþçöí èøëÿíìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ùèññÿëÿðÿ áþëöíìÿñèÀçÿðáàéúàí ñþçöíöí ìîðôîëîæè òÿáèÿòèíè äàùà àéäûí âÿ äàùà äÿãèã à÷ìàüà, îíóíäèë âàùèäè êèìè ÷îõôóíêñèéàëûëûüûíû âÿ ìöðÿêêÿáëèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Ëöüÿò ìÿãàëÿñè ìàòåðèàëûíûí áó úöð éåðëÿøäèðèëìÿñè ëöüÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéèîõóúó ö÷öí õåéëè àñàíëàøäûðûð.

M.T.Taüûyev

12

13

ËÖÜßÒÈÍ ÃÓÐÓËÓØÓ

1. Ëöüÿòäÿ áöòöí áàø ñþçëÿð ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ âåðèëìèøäèð.2. Ëöüÿòÿ õöñóñè àäëàð, øÿùÿð âÿ êÿíä ñàêèíëÿðèíè áèëäèðÿí àäëàð (ìÿñ.: áàêûëû,

áÿðäÿëè) äàõèë åäèëìÿìèøäèð.3. Ëåêñèê îìîíèìëÿð ìöñòÿãèë ìÿãàëÿëÿð øÿêëèíäÿ âåðèëèð, ìÿñ.:ÁÀÜ1 ñ óù. ñàä...ÁÀÜ2 ñ óù. çàâÿçêà, øíóð...4. Ùÿð áèð áàø ñþç îíà àèä áöòöí ìàòåðèàëëà àéðûúà ëöüÿò ìÿãàëÿñè òÿøêèë åäèð.

Áàø ñþçäÿí ñîíðà îíóí áó âÿ éà äèýÿð íèòã ùèññÿñèíÿ àèä îëäóüó ýþñòÿðèëèð: ñ óù.,ïðèë., ã ë à ã., ì å ñ ò., í à ð å÷., ÷ è ñë., ï î ñë åë., ñ îþç., ÷ à ñ ò., ì åæä.,

ï ð å ä è ê. ßýÿð áàø ñþç áèð íå÷ÿ íèòã ùèññÿñè ìÿíàñûíäà èøëÿíèðñÿ, îíäà ëöüÿòìÿãàëÿñè ìöâàôèã ùèññÿëÿðÿ áþëöíöá, ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ èøàðÿ îëóíóð.

ÄÀËÜÀ Û ñ óù. âîëíà...; ÛÛ ïðèë. âîëíîâîé...ÄÀËÜÛÍ Û ïðèë. çàäóì÷èâûé...; ÛÛ í à ð å ÷. çàäóì÷èâî...5. Ëàçûì ýÿëäèêäÿ òÿðúöìÿäÿí ãàáàã àøàüûäàêû èõòèñàðëàð âåðèëèð:à) öñëóáè: ð à ç ã., ï ð î ñ ò., ó ñ ò à ð., ï î ý ò.;á) èøëÿíìÿ ñàùÿñèíÿ ýþðÿ òåðìèíîëîæè: ò å õ., ñ . - õ., ç î î ë. âÿ ñ.Èõòèñàð: à) ëöüÿò ìÿãàëÿñèíèí áàøëàíüûúûíäà íèòã ùèññÿñèíè ýþñòÿðÿí èõòèñàðäàí

ãàáàã (ÿýÿð î, áöòöí ìÿãàëÿéÿ âÿ îíóí ìÿíàëàðûíà àèääèðñÿ); á) ñþçëÿðèí òÿðúö-ìÿñèíäÿí ãàáàã ãîéóëóð (ÿýÿð éàëíûç î ìÿíàéà àèääèðñÿ), ìÿñ.:

ÀÄÄÓÊÒÎÐ à í à ò . I ñ óù. àääóêòîð (ïðèâîäÿùàÿ ìûøöà); II ï ðèë .àääóêòîðíûé. Àääóêòîð ðåôëåêñè àääóêòîðíûé ðåôëåêñ.

ÀÆÈÎÒÀÆ ñ óù. 1. àæèîòàæ; 1) è ñ òîð. ñïåêóëÿòèâíàÿ ãîðÿ÷êà íà áèðæàõè ðûíêàõ; 2) ð à ç ã. ñèëüíîå âîçáóæäåíèå, áîðüáà èíòåðåñîâ âîêðóã êàêîãî-

ëèáî äåëà.

6. Ñþçëÿðèí òÿðúöìÿñè ðóñ ãàðøûëûüûíûí âåðèëìÿñè èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð. Ìöõòÿëèôìÿíàëàðûí òÿðúöìÿëÿðè àðàñûíäà íþãòÿëè âåðýöë ãîéóëóð. ßýÿð Àçÿðáàéúàí ñþçö÷îõìÿíàëûäûðñà, îíóí ùÿð ìÿíàñû ÿðÿá ðÿãÿìëÿðè èëÿ àéðûëûð. Ëàçûì ýÿëäèêäÿ, ñþçöíòÿðúöìÿñè õöñóñè èõòèñàð âÿ ìöâàôèã ìèñàëëàðëà òÿúùèç îëóíóð. Àçÿðáàéúàí ñþçöíöíñåìàíòèê ãóðóëóøó à÷ûëàðêÿí áèðèíúè éåðäÿ ÿñàñ íîìèíàòèâ ìÿíà, ñîíðà èñÿ èêèíúèíîìèíàòèâ âÿ òåðìèíîëîæè ìÿíàëàð âåðèëèð.

×îõìÿíàëû Àçÿðáàéúàí ñþçö îíà òàì âÿ éà ãèñìÿí åêâèâàëåíò îëàí ÷îõìÿíàëûðóñ ñþçö èëÿ òÿðúöìÿ åäèëÿðêÿí ìÿíàëàð ìþòÿðèçÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ÿðÿá ðÿãÿìëÿðèëÿäÿãèãëÿøäèðèëèð:

ÄÀÉÀà I ñ óù. 1. îïîðà: 1) ïðåäìåò, ïîääåðæèâàþùèé êîãî-, ÷òî-ëèáî,óïîòðåáëÿåìûé â êà÷åñòâå óïîðà, ïîäïîðêè. Öçöì òÿíÿêëÿðèíè äàéàã(ëàð) öñòöíÿãàëäûðìàã ïîäíÿòü âèíîãðàäíûå âåòâè íà îïîðû; 2) ÷àñòü ñîîðóæåíèÿ, âîñïðè-íèìàþùàÿ òÿæåñòü äðóãèõ ÷àñòåé, ñëóæàùàÿ äëÿ íèõ îñíîâàíèåì. Êþðïöíöí

14

äàéàãëàðû îïîðû ìîñòà, éàí äàéàãëàð áîêîâûå îïîðû; ò å õ. äàéàãëàðûí äöçÿë-äèëìÿñè âûïðàâêà îïîð, äàéàã çèðâÿñè âåðøèíà îïîðû, äàéàüûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñèçàãëóáëåíèå îïîðû, äàéàãëàðûí ùîïäóðóëìàñû ïðîïèòêà îïîð, äàéàüûí ÷þêìÿñèîñàäêà îïîðû, äàéàüûí ïðîôèëè ïðîôèëü îïîðû; 3) ï å ð å í. çàùèòà, ïîääåðæêà(ñèëà, ïîääåðæèâàþùàÿ êî ã î - , ÷ ò î - ë.). Ìþùêÿì äàéàã òâåðäàÿ îïîðà, àèëÿ-íèí äàéàüû îïîðà ñåìüè, äàéàã íþãòÿñè òî÷êà îïîðû, ñàðñûëìàç äàéàã ïðî÷íàÿîïîðà; 2. îïëîò. Ñöëùöí äàéàüû îïëîò ìèðà, åòèáàðëû äàéàã íàäåæíûé îïëîò;3. ò å õ., ñ ò ð îè ò. ïîäïîðêà, ñòîéêà. Äàéàã úàëàüû ñòûê ñòîéêè, äàéàã âåðìÿêïîñòàâèòü ïîäïîðêó; 4. ñâàÿ (áðåâíî, áðóñ, çàáèâàåìûå â ãðóíò äëÿ îïîðû

ê àêî ã î - ë. ñîîðóæåíèÿ); 5. êðåïü (ñîîðóæåíèå â øàõòå, ïðåäîõðàíÿþùåå îò

îáâàëîâ); 6. ò å õ. áàáêà (÷àñòü ìåòàëëîðåæóùèõ ñòàíêîâ, ñëóæàùàÿ îïîðîé

äëÿ âðàùàþùåãîñÿ èçäåëèÿ); 7. øòàòèâ (ïîäñòàâêà äëÿ ðàçëè÷íûõ ïðèáîðîâ

è àïïàðàòîâ);

ÛÛ ïðèë. 1. îïîðíûé; 1) ïðåäñòàâëÿþùèé ñîáîé îïîðó. ò å õ. äàéàã ñöòóíóîïîðíûé ñòîëá, äàéàã ÷ÿð÷èâÿ îïîðíàÿ ðàìà, äàéàã øàéáàñû îïîðíàÿ øàéáà,äàéàã ñÿòùè îïîðíàÿ ïëîñêîñòü, äàéàã äèðÿéè îïîðíàÿ áàëêà, äàéàã äèéèðúÿêëÿðèîïîðíûå ðîëèêè, äàéàã ëþâùÿñè îïîðíàÿ ïëàñòèíêà; 2) ÿâëÿþùèéñÿ èñõîäíîéáàçîé äëÿ êàêèõ-ëèáî äåéñòâèé. Äàéàã ìÿíòÿãÿëÿðè îïîðíûå ïóíêòû, äàéàãíþãòÿëÿðè îïîðíûå òî÷êè, äàéàã èçîëéàòîðó îïîðíûé èçîëÿòîð, äàéàã êîíäåí-ñàòîðó îïîðíûé êîíäåíñàòîð, äàéàã òÿçéèãè îïîðíîå äàâëåíèå, äàéàã ðåàêñèéàñûîïîðíàÿ ðåàêöèÿ, äàéàã ñòàíñèéàñû îïîðíàÿ ñòàíöèÿ; 2. ò å õ. ñòîïîðíûé. Äàéàãáîëòó ñòîïîðíûé áîëò;

◊ äàéàã îëìàã ê è ì ÿ, í ÿ é ÿ áûòü, ñòàíîâèòüñÿ, ñòàòü îïîðîé, ïîääåðæ-êîé ä ë ÿ ê î ã î - , ÷ å ã î - ë.; äàéàã íþãòÿñèíè èòèðìÿê ïîòåðÿòü òî÷êó îïîðû,äàéàã äóðìàã ê è ì ÿ ñòàíîâèòüñÿ, ñòàòü îïîðîé, ïîääåðæêîé ä ë ÿ ê î ã î - ë.

ÄÀÜÊÅ×ÈÑÈ ñ óù., ç î î ë. òóð (ãîðíûé êàâêàçñêèé êîçåë).ÀÜÝÞÇ ñ óù . ç î î ë. áåëîãëàçêà: 1. ðûáà ñåì. êàðïîâûõ; 2. ïòèöà èç

îòðÿäà âîðîáüèíûõ.

7. Ëàçûìè ùàëëàðäà ñþçöí ìÿíàëàðûíà óéüóí ñþç áèðëÿøìÿëÿðè, íàäèð ùàëëàðäà èñÿúöìëÿ øÿêëèíäÿ ìöâàôèã ìèñàëëàð âåðèëèð. Ýÿòèðèëÿí ìèñàëëàð òÿðúöìÿíèí äÿãèãëèéèíèòÿñäèã åäèð, ñþçöí ìÿíà ÷àëàðëûãëàðûíû áèð äàùà à÷ûð, îíóí áèðëÿøìÿ ãàáèëèééÿòèíè âÿèøëÿíìÿ õöñóñèééÿòèíè öçÿ ÷ûõàðûð, ìÿñ.:

ÄÀÉÀÇ ïðèë. 1. ìåëêèé (íåãëóáîêèé). Äàéàç êÿùðèç ìåëêèé êîëîäåö,äàéàç áîøãàá ìåëêàÿ òàðåëêà, äàéàç ãàçûìà í åôò . ìåëêîå áóðåíèå; 2. ìåëêî-âîäíûé. Äàéàç ÷àé ìåëêîâîäíàÿ ðåêà; 3. ï å ð åí. íåãëóáîêèé, ïîâåðõíîñòíûé.Äàéàç àäàì íåãëóáîêèé ÷åëîâåê, äàéàç ôèêèðëÿð íåãëóáîêèå ìûñëè, äàéàç áèëèêïîâåðõíîñòíûå çíàíèÿ.

8. Ôðàçåîëîæè âàùèäëÿð ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíèí ñîíóíäà âåðèëèð âÿ ÿââÿë ýÿëÿí ìÿòí-äÿí ◊ èøàðÿñè èëÿ àéðûëûð. Îíëàðûí ãàðøûëûãëàðû àäÿòÿí ðóñ äèëèíäÿêè ìöâàôèã âàùèäëÿðëÿèôàäÿ îëóíóð. ßýÿð ôðàçåîëîæè âàùèäèí ðóñ äèëèíäÿ ãàðøûëûüû éîõäóðñà, î, èçàù åäèëèð.

9. Èñèìëÿð, áèð ãàéäà îëàðàã, òÿê øÿêëèíäÿ âåðèëèð.Ôåëè èñèìëÿð àéðûúà ëöüÿò ìÿãàëÿñè êèìè âåðèëèð. “ñ óù. î ò ã ë à ã.” èõòèñàðûíäàí

ñîíðà ôåèë ìÿñäÿð ôîðìàñûíäà ýþñòÿðèëèð.10. Ôåèëëÿð ìÿñäÿð ôîðìàñûíäà âåðèëèð; ðóñ äèëèíäÿ ìöâàôèã ôåëèí òÿðç úöòëöéö

âàðñà, îíëàð áèòìÿìèø âÿ áèòìèø òÿðç ôîðìàñûíäà âåðèëèð.ÉÀÇÌÀÃ ã ë à ã. í ÿ é è – ïèñàòü, íàïèñàòü.Ìèñàëëàðäà ðóñ ôåëèíèí òÿðçëÿðè òÿêðàð îëóíìóð.Èñèìëÿðèí òàáåëèê ùàëëàðûíû òÿëÿá åäÿí Àçÿðáàéúàí ôåèëëÿðè âÿ îíëàðûí ìÿíà-

ëàðûíûí éàíûíäà ê è ì, í ÿ âÿ ñ. ñóàë ÿâÿçëèêëÿðèíèí, ðóñ äèëèíäÿ èñÿ ê ò î, ÷ ò î ñóàëñþçëÿðèíèí ìöâàôèã ôîðìàëàðû âåðèëèð.

Ôåëèí ìÿúùóë, ãàðøûëûã, èúáàð, ãàéûäûø íþâëÿðè áàø ñþçëÿð êèìè âåðèëèð.Àçÿðáàéúàí ôåëèíèí íþâëÿðè àäÿòÿí ðóñ ôåëèíèí ìöâàôèã íþâëÿðè èëÿ òÿðúöìÿ åäèëèð.

Áóíóíëà éàíàøû, Àçÿðáàéúàí ôåèëëÿðè ðóñ äèëèíäÿí ôÿðãëè ñïåñèôèê íþâ ôîðìàëàðûíàìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí äèëè ôåèëëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ôåèë íþâëÿðè àäÿòÿí îíëàðûíëåêñèê âÿ ãðàììàòèê ìÿíàëàðûíû èôàäÿ åäÿí ñþç áèðëÿøìÿëÿðè èëÿ òÿðúöìÿ îëóíóð.

11. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ñèôÿòëÿðè ðóñ äèëèíÿ ìöâàôèã ñèôÿòëÿðèí êèøè úèíñè ôîðìà-ñûíûí àäëûã ùàëûíäà òÿðúöìÿ åäèëèð, ìÿñ.:

ÄÀÐ ïðèë. 1. óçêèé... 2. òåñíûé...Ñóáñòàíòèâëÿøìèø (èñèìëÿøìèø) ñèôÿòëÿð ìöñòÿãèë ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðè êèìè âåðèëèð,

ìÿñ.:ÃÛÐÌÛÇÛËÀÐ ñ óù. è ñ ò î ð. êðàñíûå, êðàñíîãâàðäåéöû.Àçàëòìà âÿ øèääÿòëÿíäèðìÿ äÿðÿúÿñèíè áèëäèðÿí ñèôÿòëÿð àéðûúà ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðè

êèìè âåðèëèð, ìÿñ.:ÀÜÀÏÏÀÃ ïðèë. áåëåéøèé, ñîâåðøåííî áåëûé.ÀÜÛÌÒÛË ïðèë. áåëîâàòûé.12. ßâÿçëèêëÿð àäëûã ùàë ôîðìàñûíäà âåðèëèð âÿ ðóñ äèëèíÿ ìöâàôèã ñþçëÿðëÿ

òÿðúöìÿ åäèëèð. ßâÿçëèéèí íþâëÿðè ýþñòÿðèëìèð.13. Éàëíûç ñàäÿ ñàéëàð ìöñòÿãèë ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðè êèìè òÿãäèì îëóíóð.14. Çÿðôëÿð ìöñòÿãèë ëöüÿò ìÿãàëÿñè êèìè âåðèëèð.15. Íèäàëàð, òÿãëèäè ñþçëÿð, ãîøìàëàð, ÿäàòëàð, áàüëàéû÷ûëàð ìÿíà âÿ èøëÿíìÿ

õàðàêòåðèñòèêàñû èëÿ àéðûúà ìÿãàëÿëÿðëÿ âåðèëèð.16. Ôåëè ñèôÿòëÿð þç ìÿíà âÿ ôóíêñèéàëàðûíà üþðÿ ñèôÿò âÿ éà èñìÿ êå÷äèêäÿ

ñÿðáÿñò ëöüÿò ìÿãàëÿñè êèìè òÿãäèì îëóíóð.17. Ëöüÿòäÿ ñþçëÿðèí åòèìîëîýèéàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèð. Áàøãà äèëëÿð-

äÿí àëûíìà ñþçëÿð õöñóñè èõòèñàð èëÿ ãåéä îëóíìóð, ñþçëÿðèí ùàíñû äèëäÿí àëûíäûüûýþñòÿðèëìèð.

18. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ôÿàë èøëÿíìÿéÿí, àíúàã XIX ÿñðäÿ âÿ XX ÿñðèíÿââÿëëÿðèíäÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòäà èøëÿíìèø ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿð ëöüÿòäÿ“ó ñ ò à ð.” (éÿíè êþùíÿëìèø) èøàðÿñèëÿ òÿúùèç îëóíóð.

15

à â è à . – àâèàöèÿ, àâèàöèîííûé

à â ò î . – àâòîìîáèëüíûé

à â ò îì . – àâòîìàòèêà

à ã ð î ò å õ . – àãðîòåõíèêà

à ã ð î õèì . – àãðîõèìèÿ

à í à ò . – àíàòîìèÿ

à ð õ . – àðõàè÷åñêîå ñëîâî

à ð õ å î ë . – àðõåîëîãèÿ

à ð õè ò . – àðõèòåêòóðà

à ñ ò ð . – àñòðîíîìèÿ

á à ê ò å ð . – áàêòåðèîëîãèÿ

á å ç ë . – áåçëè÷íîå

áèáë . – áèáëèîòå÷íîå äåëî

áèîë . – áèîëîãèÿ

áèîõèì . – áèîõèìèÿ

áî ò . – áîòàíèêà, áîòàíè÷åñêèé

áð àí . – áðàííîå ñëîâî

â í àð . ì å ä . – â íàðîäíîé ìåäèöèíå

â ñ î ÷ å ò . – â ñî÷åòàíèè

â ñ ð à â í . – â ñðàâíåíèè

â â î ä í . ñ ë . – ââîäíîå ñëîâî

â å ò . – âåòåðèíàðèÿ

â ç à èìí . – âçàèìíûé çàëîã

â èí . ï à ä . – âèíèòåëüíûé ïàäåæ

â î å í . – âîåííîå äåëî

â ó ë ü ã . – âóëüãàðíîå

ã ä å - ë . – ãäå-ëèáî

ã ä å - í . – ãäå-íèáóäü

ã å î ã ð . – ãåîãðàôèÿ

ã å î ä å ç . – ãåîäåçèÿ

ã å î ë . – ãåîëîãèÿ

ã å îì . – ãåîìåòðèÿ

ã è ä ð . – ãèäðîëîãèÿ

ã è ä ð à â . – ãèäðàâëèêà

ã è ä ð î ò å õ . – ãèäðîòåõíèêà

ã ë à ã . – ãëàãîë

ã î ðí . – ãîðíîå äåëî

ã ð àì . – ãðàììàòè÷åñêèé

ã ð ó á . – ãðóáîå ñëîâî

ä à ò . ï . – äàòåëüíûé ïàäåæ

ä è à ë . – äèàëåêòíîå

ä ð . – äðóãèå

å ä . ÷ . – åäèíñòâåííîå ÷èñëî

æ.- ä. – æåëåçíîäîðîæíûé òðàíñïîðò

æèâî òíî â . – æèâîòíîâîäñòâî

ç â óêîïîäð. – çâóêîïîäðàæàòåëüíîå

ç í à ÷ . – çíà÷åíèå

ç î î ë . – çîîëîãèÿ

èðîí . – â èðîíè÷åñêîì ñìûñëå

è ñ ò î ð . – èñòîðèÿ, èñòîðè÷åñêèé

è ñ õ . ï . – èñõîäíûé ïàäåæ

ê à ê îé - ë . – êàêîé-ëèáî

ê à ê îé - í . – êàêîé-íèáóäü

êíèæí . – êíèæíîå

ê ò î - ë . – êòî-ëèáî

ê ò î - í . – êòî-íèáóäü

ê ó ä à - í . – êóäà-íèáóäü

ë à ñ ê . – ëàñêàòåëüíîå

ë å ñ . – ëåñîâîäñòâî

ëèí â . – ëèíãâèñòèêà

ëè ò . – ëèòåðàòóðíîå ñëîâî, âûðà-

æåíèå

ìà ò . – ìàòåìàòèêà

ìàø . – ìàøèíîñòðîåíèå

ìå ä . – ìåäèöèíà

ìåæä . – ìåæäîìåòèå

ìåëèîð . – ìåëèîðàöèÿ

ìå ñ ò . – ìåñòîèìåíèå

ìå ò . – ìåòàëëóðãèÿ

ìå ò å î ð . – ìåòåîðîëîãèÿ

ìèí å ð à ë . – ìèíåðàëîãèÿ

ìèôîë . – ìèôîëîãèÿ

ìí . ÷ . – ìíîæåñòâåííîå ÷èñëî

ìîä . ñ ë . – ìîäàëüíîå ñëîâî

16

ØßÐÒÈ ÈÕÒÈÑÀÐËÀÐ

ìîð ñ ê . – ìîðñêîé

ìó ç . – ìóçûêàëüíûé

í à ç â . – íàçâàíèå

í à ð å ÷ . – íàðå÷èå

í å î ä î áð . – íåîäîáðèòåëüíîå

í åôò . – íåôòÿíîå äåëî

îáîáù . – îáîáùåííî

î ò ã ë à ã . – îò ãëàãîëà

î ò ê ó ä à - í . – îòêóäà-íèáóäü

î ò ð . – îòðÿä

î ò ðèö . – îòðèöàòåëüíîå

ï à ë å îí ò . – ïàëåîíòîëîãèÿ

ï å ä . – ïåäàãîãèêà

ï å ð å í . – ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå

ïî ä ð . – ïîäðàæàòåëüíîå

ïîëè ã ð . – ïîëèãðàôèÿ

ïîëè ò . – ïîëèòè÷åñêèé

ïîí ó ä . – ïîíóäèòåëüíûé çàëîã

ïî ñ ë å ë . – ïîñëåëîã

ïî÷ â . – ïî÷âîâåäåíèå

ïî ý ò . – ïîýòè÷åñêîå

ïð å ä èê . – ïðåäèêàòèâ

ïð å ä ë . ï . – ïðåäëîæíûé ïàäåæ

ïð å ç ð . – ïðåçðèòåëüíîå

ïð åèì . – ïðåèìóùåñòâåííî

ïðèë . – ïðèëàãàòåëüíîå

ïðî ñ ò îð å ÷ . – ïðîñòîðå÷íîå ñëîâî,

âûðàæåíèå

ïðî÷ . – ïðî÷åå

ï ñèõ . – ïñèõîëîèÿ

ðà ç ã. – ðàçãîâîðíîå ñëîâî, âûðàæåíèå

ð å ëè ã . – ðåëèãèÿ

ðî ä . ï . – ðîäèòåëüíûé ïàäåæ

ñ . - õ . – ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûé

ñ åì . – ñåìåéñòâî

ñì . – ñìîòðè

ñ î áèð . – ñîáèðàòåëüíîå

ñ î âì . – ñîâìåñòíûé çàëîã

ñ ï å ö . – ñïåöèàëüíûé

ñ ï îð ò . – ñïîðòèâíûé

ñ ò îì à ò . – ñòîìàòîëîãèÿ

ñ ò ð îè ò . – ñòðîèòåëüíûé

ñ óá ñ ò. – ñóáñòàíòèâèðîâàííîå ñëîâî

ñ óù . – ñóùåñòâèòåëüíîå

ò . ï . – òîìó ïîäîáíîå

ò â . ï . – òâîðèòåëüíûé ïàäåæ

ò å õ . – òåõíèêà

ò èïî ã ð . – òèïîãðàôñêîå äåëî

ò î ðæ . – òîðæåñòâåííîå

óì åí üø . – óìåíüøèòåëüíîå

óì åí üø. - ë à ñ ê . – óìåíüøèòåëüíî-

ëàñêàòåëüíîå

ó ï î ò ð å á . – óïîòðåáëÿåòñÿ

ó ñ ò à ð . – óñòàðåëîå ñëîâî

ôàì . – ôàìèëüÿðíî

ôàðì . – ôàðìàêîëîãèÿ

ôè ç . – ôèçèêà

ôè çèîë . – ôèçèîëîãèÿ

ôèç . - ì à ò . – ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñ-

êèé

ôèëî ñ . – ôèëîñîôèÿ

ôèí . – ôèíàíñîâûé

ôîë üê . – ôîëüêëîð

ôîòî . – ôîòîãðàôèÿ

õèì . – õèìèÿ

÷ à ñ ò . – ÷àñòèöà

÷è ñ ë . – ÷èñëèòåëüíîå

÷ ò î - ë . – ÷òî-ëèáî

÷ ò î - í . – ÷òî-íèáóäü

øàõì . – øàõìàòíûé

øóòë . – øóòëèâî

ý ê îí . – ýêîíîìèêà

ý ë . - ò å õ . – ýëåêòðîòåõíè÷åñêèé

ýìáð . – ýìáðèîëîãèÿ

ý ò íî ã ð . – ýòíîãðàôèÿ

þðèä . – þðèäè÷åñêèé òåðìèí

17

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßËÈÔÁÀÑÛ

18

A

à

Á

áå

Ú

úå

×

֌

Ä

äå

Å

å

ß

ÿ

Ô

ôå

Ý

ýå

Ü

üå

Ù

ùå

Õ

õå

Û

û

È

è

Æ

æå

Ê

êå, êà

Ã

ãå

Ë

åë

Ì

åì

Í

åí

Î

î

Þ

þ

Ï

ïå

Ð

åð

Ñ

ñå

Ø

øå

Ò

òå

Ó

ó

Ö

ö

Â

âå

É

éå

Ç

çå

ÀàÀ1 1. ïåðâàÿ áóêâà àçåðáàéäæàíñêîãî àë-

ôàâèòà è ãëàñíûé çâóê [à], îáîçíà÷àåìûéýòîé áóêâîé; 2. ïåðâûé (ïðè ïåðå÷èñ-ëåíèÿõ â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå). Áåøèíúèìàääÿíèí “à” áÿíäè ïóíêò “à” ñòàòüèïÿòîé.

À2 ìåæä . ýé (óïîòðåáëÿåòñÿ ïðè îáðà-ùåíèè). À éîëäàø! Ýé, òîâàðèù!

À3 ÷ à ñ ò . 1. à (óïîòðåáëÿåòñÿ â íà÷àëåôðàçû, âûðàæàåò äîãàäêó, âîñòîðã, óäèâ-ëåíèå). À... òàïäûì! À... íàø¸ë! À... ñèç-ñèíèç? À... ýòî âû?; 2. -êà: 1) óïîòðåá-ëÿåòñÿ â êîíöå ôðàçû è âûðàæàåò óäèâ-ëåíèå, íåäîóìåíèå. Áèð áóíà áàõ, à! ïî-ñìîòðè-êà íà íåãî!; 2) óïîòðåáëÿåòñÿ âíà÷àëå ôðàçû äëÿ ïðèâëå÷åíèÿ âíèìà-íèÿ. À, áèð îðà áàõûí ñìîòðèòå-êà òóäà.

ÀÁ ñ óù . ó ñ ò à ð . âîäA.ÀÁÀ1 ñ óù . 1. ðfñà, õëàìIäà, ìAíòèÿ;

2. ïëàù, íàêIäêà, àáA.ÀÁÀ2 ñóù . ïðîñòîðå÷. 1. ñòàðøàÿ ñåñ-

òðà; 2. ñòàðøàÿ íåâåñòêà.ÀÁÀÄ ïðèë . 1. çàñåë¸ííûé, íàñåë¸ííûé;

2. áëàãîóñòðOåííûé, îáæèòOé. Àáàä øÿ-ùÿðëÿð áëàãîóñòðîåííûå ãîðîäà, êö÷ÿëÿðàáàääûð óëèöû áëàãîóñòðîåíû, àáàä éåð-ëÿð îáæèòûå ìåñòà; àáàä åòìÿê í ÿ é è ,ù à ð à í û áëàãîóñòðàèâàòü, áëàãîóñòðî-èòü, îáæèâàòü, îáæèòü. Êÿíäëÿðè àáàäåòìÿê áëàãîóñòðàèâàòü ñ¸ëà; àáàä åäèë-ìÿê áëàãîóñòðàèâàòüñÿ, áûòü áëàãîóñ-òðîåííûì, áûòü îáæèòûì; àáàä îëìàãñòàíîâèòüñÿ, ñòàòü áëàãîóñòðîåííûì;àáàä îëóíìàã áëàãîóñòðàèâàòüñÿ, áûòüáëàãîóñòðîåííûì; àáàä îëñóí ïîæåëàíèåáëàãîïîëó÷èÿ, óäà÷è êîìó - , ÷ åìó - ë .

ÀÁÀÄÀÍ ïðèë . áëàãîóñòðOåííûé, îáæè-òOé. Àáàäàí êÿíä òöñòöñöíäÿí áÿëëè îëóðáëàãîóñòðîåííîå ñåëî âèäíî ïî äûìó.

ÀÁÀÄÀÍËÀÍÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã . àáà-äàíëàíìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀÍÌÀÃ ã ë à ã . áëàãîóñòðAè-âàòüñÿ, áëàãîóñòðOèòüñÿ, ïðèîáðåòàòü,ïðèîáðåñòè áëàãîóñòðOåííûé âèä.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã .àáàäàíëàøäûðûëìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ã ë à ã . áëàãîóñ-òðAèâàòüñÿ, áûòü áëàãîóñòðOåííûì.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã .àáàäàíëàøäûðìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ã ë à ã . í ÿ é è áëà-ãîóñòðàèâàòü, áëàãîóñòðOèòü ÷ ò î .

ÀÁÀÄÀÍËÀØÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã . àáà-äàíëàøìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÌÀÃ ãëà ã. áëàãîóñòðAèâàòü-ñÿ, áëàãîóñòðîèòüñÿ.

ÀÁÀÄÀÍËÛà ñ óù . 1. áëàãîóñòðOåííîå,îáæèòOå ìFñòî; 2. áëàãîóñòðOéñòâî.Àáàäàíëûã øþáÿñè îòäåë áëàãîóñòðîéñòâà,àáàäàíëûã èøëÿðè ðàáîòû ïî áëàãîóñòðîé-ñòâó; ◊ àáàäàíëûãäàí äàíûøìàã âåñòè áåñ-ïî÷âåííûé ðàçãîâîð, è ð îí . ãîâîðèòüî âûñîêèõ ìàòåðèÿõ.

ÀÁÀÄÚÀ ïðèë . áëàãîóñòðOåííûé, îáó-ñòðOåííûé. Êÿíäèìèç àáàäúà éåðäèð ñåëîíàøå – áëàãîóñòðîåííîå ìåñòå÷êî.

ÀÁÀÄÛÑÒÀÍ ñóù. áëàãîóñòðOåííîå, îá-æèòOå ìFñòî, áëàãîóñòðOåííûé êðàé,ï å ð å í . ðàé çåìíîé.

ÀÁÀÄËÀÍÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã . àáàäëàí-ìàã.

ÀÁÀÄËÀÍÌÀÃ ã ë à ã . ñòàíîâIòüñÿ, ñòàòüáëàãîóñòðOåííûì.

ÀÁÀÄËÀØÄÛÐÛËÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã .àáàäëàøäûðûëìàã, áëàãîóñòðOéñòâî. Øÿùÿðâÿ êÿíäëÿðèí àáàäëàøäûðûëìàñû áëàãîóñ-òðîéñòâî ãîðîäîâ è ñ¸ë, éàøàéûø ìÿí-òÿãÿëÿðèíèí àáàäëàøäûðûëìàñûíû ýöúëÿíäèð-ìÿê óñèëèòü ðàáîòû ïî áëàãîóñòðîé-ñòâó íàñåë¸ííûõ ïóíêòîâ.

ÀÁÀÄËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ã ë à ã . 1. áëàãîóñ-òðAèâàòüñÿ, áûòü áëàãîóñòðOåííûìê åì - ë.; 2. îáñòðAèâàòüñÿ, áûòü îáñòðO-åííûì.

ÀÁÀÄËÀØÄÛÐÌÀ ñ óù. î ò ãëàã . àáàä-ëàøäûðìàã: 1. áëàãîóñòðOéñòâî. Àáàäëàø-äûðìà èøëÿðè ðàáîòû ïî áëàãîóñòðîéñòâó,àáàäëàøäûðìà õèäìÿòè ñëóæáà áëàãîóñ-òðîéñòâà, øÿùÿð àáàäëàøäûðìà òðåñòè ãîðîä-ñêîé òðåñò ïî áëàãîóñòðîéñòâó; 2. îá-ñòðOéêà.

ÀÁÀÄËÀØÄÛÐÌÀÃ ã ë à ã . í ÿ é è , ù à ð à í û1. áëàãîóñòðAèâàòü, áëàãîóñòðOèòü, äF-ëàòü, ñäFëàòü áëàãîóñòðOåííûì ÷ òî - ë .

19

À ÀÁÀ

20

ÀÁÀ ÀÁÅ

ßðàçèíè àáàäëàøäûðìàã áëàãîóñòðîèòüòåððèòîðèþ, ãÿñÿáÿíè àáàäëàøäûðìàã áëà-ãîóñòðîèòü ïîñ¸ëîê; 2. îáñòðAèâàòü,îáñòðOèòü ÷ ò î - ë . Ãóéóëàðûí ãàçûëìàñûö÷öí ñàùÿëÿðè àáàäëàøäûðìàã îáñòðîèòüó÷àñòêè äëÿ áóðåíèÿ ñêâàæèí.

ÀÁÀÄËÀØÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã . àáàä-ëàøìàã, áëàãîóñòðOéñòâî. Øÿùÿðèí àáàä-ëàøìàñûíà ôèêèð âåðìÿê óäåëÿòü âíèìàíèåáëàãîóñòðîéñòâó ãîðîäà.

ÀÁÀÄËÀØÌÀà ã ë à ã . 1. áëàãîóñòðAèâàòü-ñÿ, áëàãîóñòðOèòüñÿ. Áàêû ýåòäèêúÿ àáàä-ëàøûð Áàêó âñ¸ áîëüøå áëàãîóñòðàèâà-åòñÿ; 2. çàñåëfòüñÿ.

ÀÁÀÄËÛÃ ñ óù. 1. áëàãîóñòðOéñòâî. Àáàä-ëûã ñàùÿñèíäÿ èøëÿð ðàáîòû ïî áëàãîóñ-òðîéñòâó; 2. áëàãîóñòðOåííîñòü.

ÀÁÀÆÓÐ1 I ñ óù . àáàæTð. Êàüûç àáàæóð áó-ìàæíûé àáàæóð, èïÿê àáàæóð ø¸ëêîâûéàáàæóð; II ï ðè ë . àáàæóðíûé. Àáàæóðåìàëàòõàíàñû àáàæóðíàÿ ìàñòåðñêàÿ.

ÀÁÀÆÓÐ2 ñ óù . ä è à ë . ìîðêOâü.ÀÁÀÆÓÐËÓ ïðèë . ñ àáàæTðîì. Àáàæóðëó

ëàìïà ëàìïà ñ àáàæóðîì.ÀÁÀÊ ñ óù . à ð õè ò . àáAê (âåðõíåå îá-

ðàìëåíèå êîëîííû).ÀÁÀËÛ ïðèë . îäåòûé â àáT; â àáF.ÀÁÀÑÁßÉÈ ñ óù . íàçâàíèå ñîðòà ãðóøè.ÀÁÀÑÛ ñ óù . ñì . àááàñû.ÀÁÀÑÛËÛà c óù . ñì . àááàñûëûã.ÀÁÀÂÖ-ßÚÄÀÄ ñ óù . ó ñ ò à ð . ïðFäêè.ÀÁÀÇ Û ñ óù . àáàçIí, àáàçIíåö, àáàçIíêà

(ïðåäñòàâèòåëü íàðîäà, æèâóùåãî â Êà-ðà÷àåâî-×åðêåññêîé Ðåñïóáëèêå); àáàç-ëàð àáàçèíû; II ïðèë . àáàçIíñêèé. Àáàçäèëèíäÿ íà (â) àáàçèíñêîì ÿçûêå.

ÀÁÁÀÑÛ ñ óù . è ñ ò î ð . äâóãðIâåííûé(äâàäöàòèêîïåå÷íàÿ ìîíåòà), àáàç. Áèðàááàñû äâóãðèâåííûé.

ÀÁÁÀÑÛËÛÃ è ñ ò î ð . Û ñ óù . äâóãðèâåí-íûé, äâóãðIâåííèê. Àááàñûëûüû õûðäàëà-éûí ðàçìåíÿéòå äâóãðèâåííûé; II ïðèë .ñòîèìîñòüþ â äâàäöàòü êîïååê.

ÀÁÁÀÑÈ ïðèë . è ñ ò î ð . àááàñIäñêèé.Àááàñè õÿëèôÿëèéè àááàñèäñêèé õàëèôàò.

ÀÁÁÀÑÈËßÐ ñ óù . è ñ ò î ð . ÀááàñIäû(äèíàñòèÿ â Èðàêå 750-1258 ãã.) Àááà-ñèëÿð åïîõàñû ýïîõà Àááàñèäîâ.

ÀÁÁÀØ ñ óù . ä è à ë . ëFéêà.

ÀÁÁÀÒ ñ óù . àááAò: 1. ãëàâà êàòîëè÷åñ-êîãî ìîíàñòûðÿ; àááàòèñà; 2. òèòóë êà-òîëè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà.

ÀÁÁÀÒËÛà ñóù . àááAòñòâî (êàòîëè÷åñ-êèé ìîíàñòûðü, óïðàâëÿåìûé àááàòîìèëè àááàòèñîé).

ÀÁÚÎ ñ óù . ó ñ ò à ð . ïIâî.ÀÁÄÀË Û ïðèë . 1. ãëTïûé; 2. íAãëûé;

3. ä è à ë . íåâîñïIòàííûé, íåó÷òIâûé;II ñ óù . 1. ãëóïFö, äóðAê; 2. íàãëFö;3. áåçäFëüíèê, áðîäfãà.

ÀÁÄÀËÚÀ Û ïðèë . ð à ç ã . ãëTïûé, äó-ðAöêèé; II í à ð å ÷ . ïî-äóðAöêè, ãëTïî.

ÀÁÄÀËÚÀÑÛÍÀ í à ð å ÷ . ïî-äóðAöêè, ïî-õAìñêè, èäèOòñêè, íåâFæåñòâåííî.

ÀÁÄÀË-ÕßÐ×ßÍÝ ñ óù . ç îîë . ðàê-îò-øFëüíèê.

ÀÁÄÀËËÀØÌÀ ñ óù . î ò ã ë à ã . àáäàë-ëàøìàã.

ÀÁÄÀËËÀØÌÀà ã ë à ã. 1. ãëóïFòü, äóðFòü;2. ñòàòü íåðføëèâûì, íå÷èñòîïëOòíûì.

ÀÁÄÀËËÛà ñ óù . 1. ãëTïîñòü; 2. íåâFæå-ñòâî; 3. íå÷èñòîïëOòíîñòü.

ÀÁÄÀÍ ñ óù . ó ñ ò à ð . âîäîõðàíIëèùå,áàññFéí, âîäî¸ì.

ÀÁÄÀÐ ïðèë . ñO÷íûé: 1. ñîäåðæàùèéìíîãî ñîêà. Àáäàð ìåéâÿëÿð ñî÷íûåôðóêòû; 2. ï å ð å í . ìFòêèé, Oáðàçíûé,âûðàçIòåëüíûé (î ñëîâàõ è ò.ï.).

ÀÁÄÀÐËÛà ñ óù . 1. ñO÷íîñòü; 2. ï å ð å í .âûðàçèòåëüíîñòü. Êÿëàìûí àáäàðëûüû âûðà-çèòåëüíîñòü ñëîâà.

ÀÁÄßÑÒ ñ óù . ó ñ ò à ð . 1. îìîâFíèå;2. òóàëFò.

ÀÁÄßÑÒÕÀÍÀ ñ óù . ó ñ ò à ð . óáOðíàÿ,òóàëFò.

ÀÁÄÓÊÒÎÐ ñ óù . àáäTêòîð (ðàçâîäÿùàÿìûøöà).

ÀÁÄÓà ñ óù . ðàçâåä¸ííîå âîäîé êèñëîåìîëîêî; àéðàí (ïðîõëàäèòåëüíûé íà-ïèòîê).

ÀÁÅÐÐÀÑÈÉÀ I ñ óù. àáåððAöèÿ: 1. àñòð.êàæóùååñÿ ñìåùåíèå íåáåñíûõ ñâåòèë,âûçûâàåìîå äâèæåíèåì Çåìëè âîêðóãÑîëíöà; 2. èñêàæåíèå èçîáðàæåíèé âîïòè÷åñêèõ ïðèáîðàõ; 3. ï ñèõ. îòêëî-íåíèå îò íîðìû, çàáëóæäåíèå; II ïðèë .àáåððàöèOííûé. Àáåððàñèéà éåðäÿéèø-ìÿñè àáåððàöèîííîå ñìåùåíèå, àáåð-

ðàñèéà õÿòàëàðû ôîòî . àáåððàöèîííûåïîãðåøíîñòè.

ÀÁÝÀÙ ñ óù . ó ñ ò à ð . ëTæà. ÀÁÝßÐÄßÍ ñ óù . êîâø, ÷åðïAê, ïîëOâ-

íèê.ÀÁÝÖÍ ïðèë . ó ñ ò à ð . ãîëóáOé, öâFòà

âîä\.ÀÁÝÖØÒ ñ óù . ó ñ ò à ð . áîçáAø, ïèòI.

ñ ì . áîçáàø, ïèòè.ÀÁ-ÙÀÂÀ ñ óù . êëIìàò: 1. êëèìàòè÷åñ-

êèå óñëîâèÿ, ìíîãîëåòíèé ðåæèì ïî-ãîäû); 2. ï å ð å í . îáñòàíîâêà, ïîëîæå-íèå. Ñèéàñè àá-ùàâà ïîëèòè÷åñêèé êëè-ìàò, êîëëåêòèâäÿêè àá-ùàâà êëèìàò â êîë-ëåêòèâå.

ÀÁ-ÙÀÂÀËÛ ïðèë . îáëàäàþùèé áëàãî-ïðèÿòíûìè êëèìàòè÷åñêèìè óñëîâèÿìè.Àá-ùàâàëû éåðëÿð ìåñòà, îáëàäàþùèåáëàãîïðèÿòíûì êëèìàòîì.

ÀÁÕÀÇ I ñ óù. àáõàç, àáõAçåö, àáõAçêà.Àáõàçëàð àáõàçû, àáõàçöû (íàðîä, ñîñòàâ-ëÿþùèé îñíîâíîå íàñåëåíèå Àáõàçèè);II ïðèë. àáõAçñêèé. Àáõàç äèëè àáõàçñêèéÿçûê.

ÀÁÕÀÇÚÀ í àð å ÷ . ïî-àáõAçñêè. Àáõàçúàäàíûøìàã ãîâîðèòü ïî-àáõàçñêè.

ÀÁÕÎÐ ñ óù . ó ñ ò à ð . ïîñóäà äëÿ âîäû.ÀÁÛ I ïðèë . 1. ãîëóáOé. Àáû ðÿíýëè êþéíÿê

ãîëóáàÿ ðóáàøêà; 2. ñIíèé. Àáû “Âîëãà”ñèíÿÿ “Âîëãà”; 3. ëàçTðíûé; II ñ óù .ëàçóðü. Àáû áîéà êðàñêà ëàçóðü.

ÀÁÛÚÀ ñ óù . ç îîë . ëàçOðåâêà (ïòèöà èçñåì. ñèíèö).

ÀÁÛ-ÝÞÉ ïðèë . ñèíå-ãîëóáOé.ÀÁÛ-ÃÛÐÌÛÇÛ ïðèë . êðàñíî-ãîëóáOé.ÀÁÛËÛÃ ñ óù . ãîëóáèçíA.ÀÁÛÐ ñ óù . 1. íàðTæíîñòü, âíFøíèé âèä.

Áó àáûðäà êö÷ÿéÿ ÷ûõìàã îëìàç â òàêîìâèäå íåëüçÿ âûõîäèòü íà óëèöó; 2. ñòûä(÷óâñòâî ñèëüíîãî ñìóùåíèÿ); 3. ñðàì(î íàðóæíûõ ïîëîâûõ îðãàíàõ ÷åëîâåêà);àáðûíû àëìàã ê è ì è í ñðàìèòü, ñòûäèòü,ïðèñòûäèòü êî ã î ; àáðûíû àòìàã òåðÿòü,ïîòåðÿòü ñîâåñòü, ñòûä; àáðûíû âåðìÿêê èìèí óïðåêàòü, óêîðÿòü, ñòûäèòü, ïðè-ñòûäèòü ê î ã î ; àáûð âåðìÿê ê è ì ÿ ñì .àáðûíû âåðìÿê; àáûð ãîéìàìàã ê è ì ä ÿñì . àáðûíû âåðìÿê; àáûðà äöøìÿê ïðèíè-ìàòü, ïðèíÿòü ïðèëè÷íûé âèä; àáûðäàí

äöøìÿê òåðÿòü, ïîòåðÿòü ñòûä; àáûðà ãû-ñûëìàã ìîë÷àòü, ÷òîáû íå ðîíÿòü äîñ-òîèíñòâà, ðåïóòàöèè, áîÿòüñÿ ñêàíäàëà,ïîçîðà; àáûðäàí ñàëìàã ê è ì è ñðàìèòü,îñðàìèòü, ïîçîðèòü, îïîçîðèòü; àáûðàìèíìÿê ñì . àáûðà äöøìÿê; àáðûíû àïàð-ìàã 1. ïîçOðèòü, îïîçOðèòü ê î ã î ;2. íàäîåäAòü, íåäîFñòü, äîêó÷Aòü êîìó ;àáðûíû ÿòÿéèíÿ áöêìÿê ê è ì è í ñðàìèòü,îñðàìèòü, ïîçîðèòü, îïîçîðèòü ê î ã î ,çàäàâàòü, çàäàòü æàðó êîìó; ðóãàòü, áðà-íèòü íà âñå êîðêè ê î ã î ; àáðû ýåòìÿêîïîçîðèòüñÿ; àáðûíû ýþçëÿìÿê ñîáëþäàòüïðèëè÷èÿ; àáðûíû ÿëèíÿ âåðìÿê ê è ì è íñì. àáðûíû ÿòÿéèíÿ áöêìÿê; àáðû ãàëìà-ìàã îêîí÷àòåëüíî îïîçîðèòüñÿ; àáûðàìèíäèðìÿê 1. ê è ì è ïðèäàòü ïðèëè÷íûé,äîñòîéíûé âèä ê îì ó ; 2. ù à ð à í û íà-âîäèòü, íàâåñòè ïîðÿäîê ã ä å ; àáðû òþ-êöëìÿê ñì . àáûðäàí äöøìÿê; àáðûíû èòèð-ìÿê ïîòåðÿòü ñîâåñòü, ÷åñòü; àáðû îë-ìàìàã íå èìåòü íè ìàëåéøåãî ñòûäà,íå èìåòü ñîâåñòè; àáûð åòìÿê ê è ì ä ÿ íñòûäèòüñÿ, ñòåñíÿòüñÿ êî ã î .

ÀÁÛÐ-ÙßÉÀ ñ óù . ñOâåñòü, ñêðOìíîñòü,ïðèñòOéíîñòü, ïðèëI÷èå; àáûð-ùÿéàíûòàïäàëàìàã ïåðåõîäèòü, ïåðåéòè âñÿêèåãðàíèöû; àáûð-ùÿéà (åëÿìÿê) åòìÿê ê è ì -ä ÿ í çíàòü ìåðó, ñòûäèòüñÿ, óñòûäèòüñÿ,ñòåñíÿòüñÿ êî ãî ; àáûð-ùÿéàñû ãàëìàìàãòåðÿòü, ïîòåðÿòü ñòûä, ïðèëè÷èå; àáûð-ùÿéàäàí ñàëìàã ê è ì è ðóãàòü, âûðóãàòüê î ã î ; àáûð-ùÿéà ýþçëÿìÿê ñîáëþäàòüïðèëè÷èÿ, èìåòü ñîâåñòü.

ÀÁÛÐ-ÙßÉÀËÛ ïðèë . ïðèëI÷íûé, ïðè-ñòOéíûé, ïîðfäî÷íûé, âîñïèòàííûé.

ÀÁÛÐËÀÌÀ ñóù. î ò ã ë à ã . àáûðëàìàã;óïð¸ê, ïîðèöAíèå, óêOð.

ÀÁÛÐËÀÌÀÃ ã ë à ã . ê è ì è óêîðfòü, óêî-ðèòü, ñòûäIòü, ïðèñòûäèòü, óïðåêAòü,óïðåêíTòü.

ÀÁÛÐËÀÍÄÛÐÌÀ ñ óù . îò ã ë à ã . àáûð-ëàíäûðìàã.

ÀÁÛÐËÀÍÄÛÐÌÀà ã ë à ã . ê è ì è ïðèäà-âàòü, ïðèäàòü ïðèëè÷íûé âèä; ïðèäà-âàòü, ïðèäàòü áîæåñêèé âèä êîìó, ïðè-âîäèòü, ïðèâåñòè â íàäëåæàùóþ ôîðìóêî ã î .

ÀÁÛÐËÀÍÌÀ ñóù. îò ãëàã . àáûðëàíìàã.

21

ÀÁÝ ÀÁÛ

ÀÁÛÐËÀÍÌÀà ã ë à ã . ïðèíèìAòü, ïðèí-fòü ïðèëè÷íûé, ïðèñòîéíûé âèä, ñòà-íîâèòüñÿ, ñòàòü îïðÿòíûì.

ÀÁÛÐËÛ I ï ðè ë . 1. îïðfòíûé; 2. ïðè-ëI÷íûé, ïðèñòOéíûé; 3. ïîðfäî÷íûé,ñêðOìíûé. Ìÿí îíó àáûðëû àäàì ùåñàáåäèðäèì ÿ ñ÷èòàë åãî ïîðÿäî÷íûì ÷åëî-âåêîì, àáûðëû ãûçëàð ñêðîìíûå äåâóøêè;II í à ð å ÷ . 1. îïðfòíî; 2. ïðèëI÷íî,ïðèñòOéíî; 3. ñêðOìíî. Àáûðëû ýåéèíìÿêñêðîìíî îäåâàòüñÿ; àáûðëû îëìàã 1. áûòüîïðÿòíûì; 2. áûòü ïðèñòîéíûì.

ÀÁÛÐËÛËÛÃ ñ óù . 1. ñòûäëIâîñòü; 2. ïðè-ñòOéíîñòü.

ÀÁÛÐÑÛÇ I ï ðè ë. 1. íåïðèëI÷íûé. Àáûðñûçýþðêÿì íåïðèëè÷íûé âèä; 2. íåïîðfäî÷-íûé, íåâîñïIòàííûé, ïOøëûé, öèíI÷-íûé, áåññò\äíûé. Àáûðñûç àäàì áåññòûä-íûé ÷åëîâåê; II ñ óù. áåññò\äíèê, áåñ-ñò\äíèöà, ïîøëfê, öIíèê; II í à ð å ÷.áåññò\äíî, íåïðèñòOéíî, íåïðèëI÷íî;íåïîðfäî÷íî, ïOøëî, öèíI÷íî.

ÀÁÛÐÑÛÇ-ÀÁÛÐÑÛÇ í à ð å ÷ . íAãëî, äFðçêî,áåññò\äíî, íåïðIëè÷íî. Àáûðñûç-àáûðñûçäàíûøìàã âûðàæàòüñÿ íåïðèëè÷íî.

ÀÁÛÐÑÛÇ-ÀÐÑÛÇ ïðèë . öèíI÷íûé, íAã-ëûé, íàõAëüíûé, áåññò\äíûé.

ÀÁÛÐÑÛÇÚÀ I ï ðè ë . íAãëûé, öèíè÷íûé,íàõàëüíûé; II í à ð å ÷ . íåïðèñòOéíî,íAãëî, öèíI÷íî, íàõAëüíî.

ÀÁÛÐÑÛÇÚÀÑÛÍÀ í à ð å ÷ . íàõAëüíî, íà-õAëüíûì Oáðàçîì, íåïðèñòOéíî, íåïðè-ñòOéíûì Oáðàçîì.

ÀÁÛÐÑÛÇ-ÙßÉÀÑÛÇ ïðèë . íåïðèëI÷íûé,íåïîðfäî÷íûé, íåïðèñòOéíûé, íàõAëü-íûé.

ÀÁÛÐÑÛÇËÛà ñ óù . 1. îòñTòñòâèå ïðè-ëI÷íîãî âèäà; 2. áåññò\äñòâî, íåïðè-ñòOéíîñòü, íåïðèëI÷èå, íåïîðfäî÷íîñòü,íåâîñïIòàííîñòü, ïOøëîñòü, öèíIçì, öè-íI÷íîñòü; 3. áåñ÷åñòüå, áåçîáðàçèå; àáûð-ñûçëûã åëÿìÿê (åòìÿê) âåñòè ñåáÿ íåïðèñ-òîéíî, íàãëî, âûõîäèòü, âûéòè çà ðàìêèïðèëè÷èÿ.

ÀÁÛÐÑÛÇËÛÃ-ÀÐÑÛÇËÛÃ ñ óù . öèíIçì,íAãëîñòü, íàõAëüñòâî, áåññò\äñòâî.

ÀÁÛÒßÙßÐ ïðèë . ãîëóáîâAòûé.ÀÁÛÉÀ×ÀËÀÍ ïðèë . ñì . àáûéàîõøàð.ÀÁÛÉÀÎÕØÀÐ ïðèë . ãîëóáîâAòûé.

ÀÁÛ-ÉÀØÛË ïðèë . çåë¸íî-ãîëóáOé.ÀÁÈ-ÁßÃÀ ñ óù . ñì . àáè-ùåéâàí.ÀÁÈ-×ÅØÌ ñóù. óñòàð. ðîäíèêOâàÿ âîäA.ÀÁÈÄ ó ñ ò à ð . I ñ óù . àñêFò, áîãîìOëåö;

II ï ðè ë . áëàãî÷åñòIâûé, íàáîæíûé,áîãîìOëüíûé.

ÀÁÈÄÀÍß ó ñ ò à ð . I ï ðè ë . íAáîæíûé,àñêåòI÷åñêèé; II í à ð å ÷. íAáîæíî, àñ-êåòI÷åñêè.

ÀÁÈÄÚßÑÈÍß í à ð å ÷ . ó ñ ò à ð . ñ ì . àáè-äàíÿ II.

ÀÁÈÄß ñ óù . ïAìÿòíèê: 1. àðõèòåêòóðíîåèëè ñêóëüïòóðíîå ñîîðóæåíèå â ïàìÿòüê àêî ãî - ë . ëèöà, ñîáûòèÿ. Ñàáèðèí àáè-äÿñè ïàìÿòíèê Ñàáèðó, àáèäÿ ãîéìàãïîñòàâèòü ïàìÿòíèê, àáèäÿíèí ãîéóëìàñûñîîðóæFíèå ïàìÿòíèêà; 2. ñîîðóæåíèåíà ìîãIëå â ïAìÿòü óìFðøåãî; 3. ïðåä-ìåò ìàòåðèàëüíîé êóëüòóðû ïðîøëîãî.Òàðèõè àáèäÿ èñòîðè÷åñêèé ïàìÿòíèê, ãÿ-äèì àáèäÿëÿð äðåâíèå ïàìÿòíèêè, ìåìàð-ëûã àáèäÿñè ïàìÿòíèê àðõèòåêòóðû; 4. ïðî-èçâåäåíèå äðåâíåé ïèñüìåííîñòè. Éàçûëûàáèäÿëÿð ïèñüìåííûå ïàìÿòíèêè, ìÿäÿ-íèééÿò àáèäÿëÿðè ïàìÿòíèêè êóëüòóðû.

ÀÁÈÄËßØÌß ñóù. îò ãëàã . àáèäëÿøìÿê.ÀÁÈÄËßØÌßÊ ã ë à ã . äåëàòüñÿ, ñäåëàòüñÿ

íàáîæíûì, ñòàíîâèòüñÿ, ñòàòü àñêåòîì.ÀÁÈÄËÈÊ ñ óù . áëàãî÷åñòIâîñòü, áëàãî-

÷Fñòèå, íAáîæíîñòü, àñêåòIçì; àáèäëèêåòìÿê (åëÿìÿê) çàíèìàòüñÿ áîãîñëóæå-íèåì, ïîêàçûâàòü, ïîêàçàòü ñåáÿ ñëóæè-òåëåì Àëëàõà, ïðèòâîðÿòüñÿ, ïðèòâîðèòü-ñÿ íàáîæíûì.

ÀÁÈ-ÙÅÉÂÀÍ ñóù. óñòàð. ñì. àáè-ùÿéàò.ÀÁÈ-ÙßÉÀÒ ñ óù . ó ñ ò àð . íåêòAð, æè-

âIòåëüíàÿ âëAãà, ýëèêñIð.ÀÁÈ-ÊÀÑÍÈ ñ óù . ó ñ ò àð . ëåêAðñòâî, íà-

ñòOÿííîå íà öèêOðèè.ÀÁÈ-ÊÞÂÑßÐ ñ óù . ó ñ ò à ð . àáè-ùÿéàò.ÀÁÈ-ËÅÉÑÀÍ ñ óù . 1. âåñåííèé äîæäü;

2. ëIâåíü.ÀÁÈ-ÍÈÉÑÀÍ ñ óù . ñì . àáè-ëåéñàí.ÀÁÈÎÝÅÍÅÇ ñ óù . ôèëî ñ . àáèîãåíFç

(òåîðèÿ âîçíèêíîâåíèÿ æèâûõ ñóùåñòâèç âåùåñòâ íåîðãàíè÷åñêîé ïðèðîäû).

ÀÁÈÎÒÈÊ ïðèë . á è î ë . àáèîòI÷åñêèé.Àáèîòèê àìèëëÿð àáèîòè÷åñêèå ôàêòîðû.

ÀÁÈÑÑÀË ã å î ë., ã å î ã ð . 1. ñ óù . àáèñ-ñAëü (ãëóáèííàÿ çîíà îêåàíà, ìîðÿ);

22

ÀÁÛ ÀÁÈ

II ïðèë . àáèññàëüíûé. Àáèññàë ÷þêöíòö-ëÿð àáèññàëüíûå îòëîæåíèÿ, àáèññàë äÿ-ðèíëèê àáèññàëüíàÿ ãëóáèíà, àáèññàë ñàùÿàáèññàëüíàÿ îáëàñòü, àáèññàë îðãàíèçì-ëÿð àáèññàëüíûå îðãàíèçìû.

ÀÁÈ-ØÈÐÈÍ ñ óù . ó ñ ò à ð . ïðFñíàÿ âîäA,ïèòüåâAÿ âîäA.

ÀÁÈÒÓÐÈÉÅÍÒ ñ óù . àáèòóðèFíò (ïîñòó-ïàþùèé â ó÷åáíîå çàâåäåíèå). Àáèòó-ðèéåíòëÿð òåëåâèçîðëà ìÿñëÿùÿò àëà áèëÿðëÿðàáèòóðèåíòû ìîãóò ïîëó÷àòü êîíñóëü-òàöèè ïî òåëåâèçîðó.

ÀÁÈÉÅÒÈÍ õèì . 1. ñ óù . àáèåòIí (ïðè-ðîäíàÿ ñìîëÿíàÿ êèñëîòà); II ï ðè ë .àáèåòèíîâûé. Àáèéåòèí ãàòðàíû àáèåòèíî-âàÿ ñìîëà.

ÀÁÈ-ÇßÌÇßÌ ñ óù . æèâàÿ âîäà, æèâè-òåëüíàÿ âëàãà (âîäà èç ñâÿùåííîãî êî-ëîäöà Çåìçåì, íàõîäÿùåãîñÿ íåäàëåêîîò ñâÿòûíè ìàãîìåòàí â Ìåêêå).

ÀÁÈ-ÇÈÍÄßÝÀÍÈ ñ óù . ñì . àáè-ùåéâàí.ÀÁÈ-ÇÖËÀË ñ óù . ó ñ ò à ð . ÷Iñòûé ðîä-

íIê, ï å ð å í . ÷èñòîòA.ÀÁÊÅØ ñ óù . 1. ñIòî, ðåøåòO; 2. á î ò .

ëóá (ñëîæíàÿ òêàíü âûñøèõ ðàñòåíèé).ÀÁÃÎÐÀ ñ óù . ñîê íåçðåëîãî âèíîãðàäà,

óïîòðåáëÿåìûé â êà÷åñòâå ïðèïðàâû êïèùå.

ÀÁÃÎÐÀËÛÃ ñ óù . âèíîãðàä, ïîäëåæà-ùèé âûæèìêå.

ÀÁËÀÊÒÈÐÎÂÊÀ ñ óù . ë å ñ . àáëàêòè-ðOâêà (ñïîñîá ïðèâèâêè äåðåâüåâ).

ÀÁËÉÀÑÈÉÀ ñ óù . àáëföèÿ: 1. ã å î ã ð .óìåíüøåíèå ìàññû ëåäíèêà ïóò¸ì òàÿ-íèÿ, èñïàðåíèÿ è ä ð.; 2. òåïëîâàÿ çà-ùèòà â ðàêåòàõ.

ÀÁÍÀÁÀÒ ñ óù . êîíôåòû-ëåäåíö\.ÀÁÍÎÑ ñ óù. áî ò . òèñ, òèññ (ðîä âå÷íî-

çåë¸íûõ õâîéíûõ äåðåâüåâ ñåì. òèñî-âûõ).

ÀÁÎËÈÑÈÎÍÈÑÒ ñ óù . è ñ ò î ð . àáîëèöè-îíIñò.

ÀÁÎËÈÑÈÎÍÈÇÌ ñ óù. ôèëîñ . àáîëèöè-îíIçì (îáùåñòâåííîå äâèæåíèå, äîáè-âàþùååñÿ îòìåíû êàêî ãî - ë . çàêîíà).

ÀÁÎÍÅÌÅÍÒ I ñ óù . àáîíåìFíò: 1. ïðàâîïîëüçîâàíèÿ ÷ åì - ë . â òå÷åíèå îïðåäå