تشاددای - bmn.ir · 11Marta Perez Cusa ... MPO Management and Planning Organisation (predecessor of the PBO) MSRT Ministry of Science, Research and Technology MULC Maximum

3

یادداشت

اراکاربردهشدهواطالعاتارائههایبهطرح شدهبیانگرنظرسازمانمللدرارتباطباوضعیتقانونیهیچکشور،قلمرو،شهرر منطقه،اامقاماتاادرارتباطباتعیینحدودومرزهانیست.

آن تجدادچاپاانقلاطالعاتارائهشدهدراانکتابآزادبودهولیباادموردتأایدسازمانمللمتحدباشدواکنسخهاز بهدبیرخانهآنکتادارسالشود.واراستاریااناثرخارجازسازمانمللانجامشدهاست.

هابیانگرمواردزاراست:نمادهایمورداستفادهدرجدول

(بیرن-طورمجزاارائهنشدهاست.استفادهازخطتیره)کهبهدهدکهاطالعاتموجودنبودهاستوااااندونقطه)..(نشانمی گیرد.دهدکهکلفاصلهزمانیازابتداتاانتهایسالرادربرمی(نشانمی0222-0202عنوانمثالها)بهاطالعاتمربوطبهسال

کهبهصورتداگریذکرشدهباشد.،دالراااالتمتحدهاست،مگراان($) “دالر”منظوراز

باشد.دلیلگردکردن،الزاماًبامیزانکلبرابرنمیهابهارقامودرصدهایارائهشدهدرجدول

دراسنادملیسیاستیجمهوریاسالمیااران،منطقهشاملکشورهایافغانستان،ارمنستان،آذربااجان،بحران،مصر،گرجستان،سرعرودی، عرربسرتران ااران،عراق،فلسطیناشغالی،اردن،قزاقستان،کوات،قرقیزستان،لبنان،عمان،فلسطین،پاکستان،قرطرر،

شود.تاجیکستان،ترکیه،ترکمنستان،امارات،ازبکستانوامنمی

گزارشحاضرترجمهایغیررسمیبودهوتمامیمسئولیتآنبرعهدهتهیهکنندگاناست.The present work is an unofficial translation for which the providers accepts full responsibility.

فهرست مطالب

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 4

،رایر 0هایعلم،فناوریونوآوریجمهوریاسالمیاارانتحتنظارتمستقیمآنهلگنزالزسانزگزارشمروریبرسیاست)مسئولهماهنگری0واحدعلم،فناوریوفناوریاطالعاتوارتباطات)آنکتاد(وتوسطتیممتخصصینباسرپرستیمااکللیم

عرلرم،ازمؤسسهآماراونسکو)برایشاخص3پروژه،آنکتاد(تهیهشدهاست.فصولمختلفگزارشتوسطمارتینشاپر هرایها)براینظامملینوآوری(،ااوابنیانوتوسعهبنگاهالمللیاقتصاددانش،مدارموسسهبین4فناوریونوآوری(،توماساندرسون

اسرتروکر 6،مشاورومحققمرکزتحقیقاتسیاستعلموفناوری،دانشگاهساسک 5دانتاس ،7)براینفتوگاز(وکاتران آاد.اند.ازهمکاریمؤسسهآماراونسکودراانپروژهنهااتتشکروتقداربهعملمیفناوری(تهیهشدهمشاور)برایزاست

02)آنکتاد(،کلودااکرانرتررسراس9)آنکتاد(،باببل2نقطهنظراتمربوطبهگزارشتوسطآنهلگنزالزسانز)آنکتاد(،دانگوو )آنکتاد(ارائهشدهاست.00)آنکتاد(ومارتاپرزکاستو

جمهوریاارانتهیهشدهاستکهاجرایاانپرروژهگزارشحاضرتوسطآنکتادوباهمکاریمعاونتعلمیوفناوریرااستگذاریوسیلهمراتبسپاسخودرااززحماتارزندهدکترمهدیالیاسی،معاونسیاستهاممکننبود.بدانبدونهمکاریآن

وارزاابیراهبردی)عضوهیأتعلمیدانشکدهمداراتوحسابداریدانشگاهعالمهطباطبائی(درزمینهمداراتتیمهرمرکراربریداخلیدرمعاونتعلمیوفناوریتقداممی رنرگ،دارام.همچنین،بهپاستالشوزحماتارزشمنددکترعلیمرتضری

ارزشرمرنردرئی مرکزتعامالتبینالمللیعلموفناوری،درخصوصکمکبهآغازفرآاندتدوانگزارشوپشتیبانی هرایثمردکترمهدیمحمدیگردد.ازحسنتدبیروتالشمثمرااشاندرکلفرآاندتهیهوتدوانگزارشحاضرتقداروتشکرمی

مرحرمردصرادقعنوانمشاورعلمیتیمدست)عضوهیأتعلمیدانشکدهمداراتدانشگاهتهران(به دکرترر اندرکارداخلیوگذاریوارزاابیراهبردی)عضوهیأتعلمیپژوهشکدهمطالعاتبنیادانعلموفنراوریخیاطیانازدی،مشاورمعاونسیاست

شود.ازحمااتارزشمندداگراعضایتیمکهدرتهیهدردانشگاهشهیدبهشتی(نیزدرتهیهگزارشحاضرتشکروقدردانیمیهاواسنادسیاستیومشارکتدرجلساتبامتصداانهمکاریداشتنرد،محتوایاصلیگزارش،اجرایتحقیقاتمربوطبهداده

مرحرسرنآاد:کیارشفرتاش،محمدعلیبرادرانقهفرخی،سیدمحمدموسینهااتتشکروتقداربهعملمی و زادهموسرویسرازمرانخوش هرایسیرت.همچنین،ازحمااتسازمانیبابکرحیمیاردبیلیوحمااتواژهگیتیمرتضویسرمد،مسئرول شود.المللیمعاونتعلمیوفناوریرااستجمهوریدرساماندهیگزارشسپاسگزاریمیبین

1 Angel Gonzales Sanz 2 Michael Lim 3 Martin Schaaper 4 Thomas Andersson 5 Eva Dantas 6 SPRU (Science Policy Research Unit) 7 Kathryn Stokes 8 Dong Wu 9 Bob Bell 10 Claudia Contreras 11 Marta Perez Cusa

تقدیر و تشکر

5

نراهریردهمچنین،ازهمکارانمؤسسهپواندگانتوسعهفناوریونوآوریاارانیانخانم هازهرافراهانی،مرامرضااینژادفررد،تشرکررجمشیدیراد،مرامذوالفقارروشنوفاطمهمشیدیجهتترجمه،وارااش،طراحیوصفحه و آراایگزارشتقدارر

گردد.می

گزارشحاضربااستنادبهنظراتوپیشنهاداتارزشمندافرادزاادیدراارانتهیهشدهاست.بسیاریازمقاماتدولتی،محققاندرواعضایهیأتعلمیدانشگاه را هاومؤسساتپژوهشی،نمااندگانبخشخصوصیوساارافرادسخاوتمندانهزمانخرودهایخودرابهاشتراکگذاشتند.ازتمرامرینوا گزارشگذاشتهوتجربیاتودادگاهکنندهپیشاختیارتیمتحقیقاتیتدوان

شود.اانهمکارانصمیمانهسپاسگزاریمی

7

فهرست

3.........................................................اادداشت.....................................................................................................................

4.......................................................تقداروتشکر................................................................................................................

9.......................................................اختصارات....................................................................................................................

00..................................................خالصهمداراتی...............................................................................................................

32................................فصل اول: مقدمه ..............................................................................................................

23....های علم، فناوری و نوآوری در ایران ................................................................................ فصل دوم: شاخص

36.............................................مقدمه.......................................................................................................................0-0

37..............هایعلم،فناوریونوآوریدرااران................................................................................ارزاابیشاخص0-0

54.................................پیمااشملینوآوریااران.....................................................................................................0-3

52............................گیریوپیشنهاداتسیاستی.................................................................................................نتیجه0-4

32فصل سوم: محیط كالن علم، فناوری و نوآوری و نظام ملي نوآوری ایران...........................................................

الف( محیط كالن علم، فناوری و نوآوری در ایران

64........شرااطیمنحصربهفردبرایاقتصادمبتنیبرمنابعطبیعی:ساختاراقتصادی........................................................3-0

ب( نظام ملي نوآوری ایران

72..................سیاستعلم،فناوریونوآوریااران:پیشینهتاراخی..............................................................................3-0

22...........................مناسباتنهادی:بازاگرانوحاکمیت............................................................................................3-3

90......................هایملیعلم،فناوریونوآوری............................................................................................سیاست3-4

96..........هایموضوعیوبخشیعلم،فناوریونوآوری...................................................................................سیاست3-5

000نگرولزومتوسعهصادراتفناورانهوصنعتی...................گیریوپیشنهاداتسیاستی:اقتصادیمتنوعودروننتیجه3-6

121..فناوری ............................................................................... فصل چهارم: نظام نوآوری ایران در حوزه زیست

030............................................مقدمه.......................................................................................................................4-0

فهرست مطالب

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 8

033.......................فناوریدرااران...............................................................................................قدمتتوسعهزاست4-0

034فناوریدرااران.......................................................هایملیتوسعهزاستچارچوبسیاستی،هماهنگیوسیاست4-3

032...............فناوریدرااران.....................................................................................گیرینظامنوآوریزاستشکل4-4

045...........................فناوری........................................................................................................هایزاستزاربخش4-5

047....................................پیشنهاداتسیاستی............................................................................................................4-6

132..................فصل پنجم: نظام نوآوری نفت و گاز..............................................................................................

054............................................مقدمه.......................................................................................................................5-0

056.............................بررسیصنعتنفتوگاز........................................................................................................5-0

052.......................بازاگراناصلینظامنوآورینفتوگاز..........................................................................................5-3

073............سیاستعلم،فناوریونوآوریدربخشنفتوگاز..................................................................................5-4

020............................ارزاابینظامنوآورینفتوگاز...............................................................................................5-5

027....................................پیشنهاداتسیاستی............................................................................................................5-6

093.........................................................منابع........................................................................................................................

9

اختصارات

BTC Biotechnology Council

EDCS Expediency Discernment Council of the System

EOR Enhanced Oil Recovery

EPC Engineering, Procurement and Construction

FDI Foreign Direct Investment

FDA Food and Drug Administration

FYDP Five-Year Development Plan

GDP Gross Domestic Product

GERD Gross Expenditure on R&D

ICT Information and Communication Technology

IDRO Industrial Development and Renovation Organization (of Iran)

IOC International Oil Company

IOR Improved Oil Recovery

IPC Iranian Petroleum Contract

IPF Innovation and Prosperity Fund

IPR Intellectual Property Rights

IPRC Islamic Parliament Research Center

IRPHE Institute of Research and Planning for Higher Education

IVCA Iranian Venture Capital Association

JCPOA Joint Comprehensive Plan of Action

KBE Knowledge-based Economy

KBF Knowledge-based Firm

MEAF Ministry of Economic Affairs and Finance

MIMT Ministry of Industry, Mines and Trade

MNE Multinational Enterprise

MOA Ministry of Agriculture

MOD Ministry of Defense

MOHME Ministry of Health and Medical Education

MoP Ministry of Petroleum

MPO Management and Planning Organisation (predecessor of the PBO)

MSRT Ministry of Science, Research and Technology

MULC Maximum Utilization of Local and Capabilities (Law)

NDF National Development Fund

NIGC National Iranian Gas Company

اختصارات

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 10

NIGEB National Institute of Genetic Engineering and Biotechnology

NIOC National Iranian Oil Company

NIORDC National Iranian Oil Refining and Distribution Company

NPC National Petrochemical Company

NIS National Innovation System

NMPSE National Master Plan for Science and Education

NRCGEB National Research Center for Genetic Engineering and Biotechnology

NTBF New Technology-based Firm

NSF National Science Foundation

O&G Oil and Gas

OECD Organisation for Economic Co-operation and Development

PBO Planning and Budget Organization (formerly the MPO)

PTP Pardis Technology Park

R&D Research and Development

RIPI Research Institute of Petroleum Industry

RTD Research and Technology Development

S&E Science and Engineering

S&T Science and Technology

SCI Statistical Centre of Iran

SCCR Supreme Council for the Cultural Revolution

SCSRT Supreme Council of Science Research and Technology

SEC Supreme Economy Council

SIPIEM Society of Iranian Petroleum Industry Equipment Manufacturers

SME Small and Medium-sized Enterprise

SOE State-owned Enterprise

STEM Science, Technology, Engineering and Mathematics

STI Science, Technology and Innovation

TRIPS Trade-related Intellectual Property Rights

UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development

UNDP United Nations Development Program

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

VCF Venture Capital Fund

VPST Vice-Presidency for Science and Technology

WHO World Health Organization

WIPO World Intellectual Property Organization

WTO World Trade Organization

11

خالصه مدیریتي

0372جمهوریاسالمیاارانازابتدایدهه شاهدپیشرفت و عرالری آمروزش پرژوهرش، هایقابلتوجهیدرزمینه سرطر در برزر فناوریبودهاست.اارانهمچنینصاحبچهارمینذخاارنفتجهانودارایدومینمنابعگازی جهانبودهوبهعالوه،برخوردارازذخاارغنیموادمعدنیوداگرمنابعطبیعیاست.باوجوداانهاامااارانهموارهبه

”منظوراجتنابازاستعارهمعرو اقتصادی 0“نفرانمنابعطبیعی تالشوافرینمودهاست.دامنهوتنوعبخشصنعتری دردهه هایاخیرتوسعهاافتهودرنتیجه،اارانتوانستهدرمقااسهباساارکشورهاینفت مرترنروع خیزمنطقهبره تررارن

اقتصادباکمترانوابستگیبهدرآمدهاینفتوگازتبدالشود.طیدودههگذشته،اارانمتعهدبهتوسعهنظاممرلری نوآوریپواابودهوگذارتدراجیبهاقتصاددانش ترحررارم بنیانومبتنیبرنوآوریراپیگیرینمودهاستکره هرای

بین المللینیزباع تقواتعزمکشوربرایتحققاانگذارگرداد.درنتیجههمینتعهد،کشوردارایپااهبسیارقوی منابعانسانیشاملتعدادزاادینیرویانسانیتحصیل کرده،آموزش دادهوپرانرژیاستکهدرداخلکشورفعالریرت

دارندوبخشیازآن حرال در هانیزبهعنواندانشمند،کارآفرانوبازرگاندرخارجازکشورمشغولکارهسرترنرد. حاضر،اارانبهدنبالتقوات رفیتتولیدیخودوتشواقهمکاریبین و المللیدرزمینهتبادلفناوریودانشفرنری

فعالیتدرزمینهفعالیت هاینوآورانهدرراستایرشداقتصادیوتوسعهپااداراست.

گزارشقبلیمرورسیاست 0هایعلم،فناوریونوآوریاارانکهباهمکاریآنکتاد 0324درسال گرردارد، منرترشرر مصاد بااصالحاتسیاستیوتوجهفزااندهسیاست زمرانری گذارانبهعلم،فناوریونوآوریبود.گزارشمذکرور

آن در برود. تهیهشدکهگذارازتمرکزبررواکردمحدودسیاستعلمبهسیاستنوآوریموردتأکیدقرارگرفرتره گزارش،نظامملینوآوریبههمراهصنااعنفت،گازوپتروشیمیوهمچنینزاست قررار داروایاارانموردبرررسری

اقرترصراد بره طربریرعری گرفتهاست.حتیدرآنزماننیزضرورتگذارسیاستتوسعهملیازاقتصادمبتنیبرمنابرع دانش بنیانمشخصبودهوسیاست گذارانبهضرورتتنوع گراز و بخشیاقتصادیواجتنابازمحوراتصنااعنفت

ازطراقفرآاندصنعتی سازیوبااستفادهازدرآمدنفتوگازبهمنظورپپرکردنشکا سرمااه گذاریوارزخارجری ً پیبردهبودند.راهبردتوسعهآندورانعمدتاابرخودکفاایمتمرکزبودودرعینحالبهسمترواکردیبرون نرگرر

ومبتنیبرصادراتدرحرکتبودهاست.گزارشحاضرنشانمی دهدکهرفعاکثرچالش هایذکرشدهدرگرزارش 0324قبلی)سال (باانجاماقداماتواتخاذطرح اسرت. گررفرتره هایسیاستیمختلفطیدههاخیر،موردتوجهقرار ”گزارشفعلی مرورسیاست “ هایعلم،فناوریونوآوریااران می تواندبهعنواناکارزاابیبی کرارااری از طرفانه

خالصه مدیریتي

1 Natural resource curse 2 UNCTAD, (2005). Science, Technology and Innovation policy Review of the Islamic Republic of Iran.

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 12

سیاست هایدولتدررابطهباتوسعهعلم،فناوریونوآوریوهمین پریرش طوربهعنوانراهنماایبرایمسریرر روی توسعهعلم،فناوریونوآوریاارانتلقیگردد.

درفاصلهسال 0324-94های نظامملینوآوریااراندربخش عرالری، آمروزش عرلرمری، هایپژوهشوانتشرارات از 34صادراتوزارساختفناوریاطالعاتوارتباطاتبهبوداافتهاست.رتبهجهانیااراندرانتشاراتعلمری در

0324سال 06به 0394درسال طری ارتقا اافتهاست.اگرچهاارانموفقبهافزااشقابلتوجهسهمتحقیقوتوسرعره اانبازهزمانینشده،ولیطیااندههفعالیت هایپژوهشیمتعددیدرحوزه هاینوانفناورانهازجملهنانروفرنراوری،

زاست فناوریوانرژی سررانره نرظرر هایتجدادپذارصورتگرفتهاست.درآموزشعالی،اارانرتبهدومجهانیاز تعدادفار 0394التحصیالنمهندسی)مطابقگزارششاخصجهانینوآوریدرسال داده اخرترصراص خرود (رابره

0395است.تامهرماه ودرنتیجهقانونحمااتازشرکت هایدانش 0730(،0329بنیان)مصوب شرکتدانش بنیاناز تسهیالتمالیوغیرمالیاانقانونبهره مندشده اند.اانشرکت 72هادرمجموع،موجبااجاد و شرغرل 6 6هرزار

میلیارددالرگردشمالیشده اند.تنوع بخشیازطراقتوسعهفعالیت هایدانش 2بنیانبهافزاارش صرادرات بررابرری دانش )از 00بنیانمنجرشدهاست.زارساختفناوریاطالعاتوارتباطاتنیزازنظرنفوذتلفنهمراه سرال درصرد0324 93به 0394درصددرسال 2(وکاربراناانترنت)از 0324درصدسال 44به 0394درصددرسال (بهبوداافتره

است.بااانوجودوعلی مسرترلرزم رغماقداماتسیاستیمختلف،زارساختفناوریاطالعاتوارتباطاتهمرچرنران سرمااه گذاری و هایبیشتربهمنظورتسهیلتجارتالکترونیک،دولتالکترونیک،بهبودخدماتفناوریاطرالعرات

ارتباطاتوکاربردی ترکردنآنهابرایکسب وکارهااست.

سرطر در جرداردی مرؤسرسرات گرذشرتره دهره طری درارتباطباتغییراتساختاریونهادینظامملینوآوری، سیاست گذاریتأسی شده اند.تأسی معاونتعلمیوفناوریرااست 06و0326جمهوریدرسال تروسرعره ستراد

0392فناوریوابستهبهآنوهمچنینصندوقنوآوریوشکوفاایدرسال ازجملهاصلی ترانتغییراتنهادیدراارن زمینهبهشمارمی آاد.بهعالوه،سیاست شررکرت و هایحمااتیجدادی)بهعنوانمثالدرارتباطبامؤسسرات هرای

دانش بنیان(تصوابواجراایشده اندوسازوکارهایداگری)نظیرمراکزرشد،پارک مرنراطرق هایعلموفنراوری، واژهعلموفناوری،صندوق هایپژوهشوفناوریوهمچنینصندوق هایسرمااه ارا و اارجراد گذاریخطرپرذارر(

توسعهدادهشده -0324اند.ازسال -زمانتدوانگزارشقبلیآنکتاد اتخاذسیاست هاوبرنامه هایسیاستیمرترعردد، زمینه ساز هوروتقواتنهادهایمبتنیبرفناوریونوآورینظیرشرکت هایتازه فرنراوری، برر مربرترنری ترأسریر استارت آپ هاوشرکت هایدانش 0390بنیانشدهاست.ازسال ،تغییراتعمده صرورت کرالن ایدرمحیطاقتصراد

گرفتهکهرشدبخشخدمات،مهارتورموتثبیتاقتصادکالنازجملهاانموارداست.

13

0324درمقااسهباشرااطموردبررسیدرگزارشقبلی)سال (مرورسیاست برا اارران هایعلم،فناوریونروآوری، تحرام هایبین المللیسختیمواجهگرداد.تحرام 0359هاازسال 0327آغازولیدرسال کره شدتاافتبهنحوی

اانتحرام هااارانراازدسترسیبهنظام هایپرداختبین المللیمحرومنمود.ازاان رو،وارداتبرخیفنراوری و هرا همکاری هایجهانیاارانمحدودگرداد.بجزااجادمحدوداتدرتعامالتبین المللی،اانتحرام هابرخیترأثریررات

مثبتنیزداشته اند.بهطورمشخص،تحرام اترخراذ هامحرکتوسعهعلم،فناوریونوآوریبودهوموجبحمااتاز رواکردتوسعهبومیدرکشورشده اند.بهعبارتداگر،درنتیجهچالش هایناشیازتحرام ها،دولتخودرامترعرهرد

بهااجادنظامجامعوپوااینوآوریواقتصاددانش بنیاننمودهاست.

گزارشحاضرسهموجتوسعهسیاست 0372هایعلم،فناوریونوآوریدراارانراازابتدایدهه نرمروده شناسااری 0369است.اولینموجبرتوسعهآموزشعالیمتمرکزبودهکهازسال و پرژوهرش تروسرعره آغازشد.موجدومبرر

فناوری)ازجملهفناوری هاینو هوروزارساخت 0379هایموردنیازآنها(متمرکزبودهوازحدودسال شرد. آغراز سومینموجهمگذاربهاقتصاددانش 0329بنیانومبتنیبرنوآوریراهد گرفتهوازحدودسال اسرت. آغازشده رشدفزااندهنیرویکارجوان،تحصیل کردهوماهرکهامروزهمهم ترانداراایکشورمحسوبمی شودونیزافزاارش

رفیتپژوهشازنتاا موج هایاولودوممی باشد.برایتکمیلموجسوم،اانداراای در کرامرل طرور هاباادبره جهتصنعتی شدنسراعوگذاربهاقتصاددانش بنیانموردبهره برداریقرارگیرند.هم اکنونسؤالاصلیااناستکه

” اانداراای هاچگونهتأثیراتاقتصادی،اجتماعیوزاست محیطیمثبتیرابههمراهخواهندداشتوبهتوسعهپرااردار منجرمی “.شوند

” سیاست “هایکلیاقتصادمقاومتی 0393کهدرسال ابال شدرامی روابرط مرداررارت توانسیاستیعملیباهرد بین ها،المللیوتوسعهعلمی،فناوریونوآوریقلمدادکردکهدرشرااطمحدودات خرودکرفرااری زمریرنره برتروانرد

اقتصادیوحداکثراستفادهازمزااایبالقوهتجارتبین المللی،سرمااه گذاریوروابطفناورانهرافراهمنمااد.

درشرااطفعلیبرخیازنهادهایاصلیفعالدرنظامنوآوریبرتولیدتأکیدبیشتریدارندولیتوجهکافیبهتوسرعره رفیتنوآوریونقشکلیدیآندررقابت پذاریشرکت از خرارج بره صرادرات هاوصنااعدربازارداخلیوارا

کشور،هم زمانبااتصالمجدداارانبهاقتصادجهانیندارند.هم برررسری حرال در زمانباتجدادااناتصال،اارران WTO)0)عضواتدرسازمانتجارتجهانی است.الزماستنهادهایپپرقدرتاقتصادینظیرشورایعالیاقتصراد،

پرااره عرنروان وزارتاموراقتصادیوداراایوحتیاتاقبازرگانیهمبهگسترش رفیتعلم،فناوریونوآوریبه ااجاداقتصادرقابتیدرسال هایآتیتوجهبیشترینشاندهند.

بهطورکلی،علی رغمپیشرفت هایصورت گرفته،ااراندربخش هایمختلفازجملهافزااشبهره وری،بهبودمحیط1 World Trade Organization

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 14

کسب وکار،نوسازیزارساخت هایقدامی)بهواژهدربخشانرژیوحمل ونقل(،پرداختنبهموضوعاتمرتربرط بامحیطزاستوتغییراقلیم،تثبیتتورم،تحراکرشداقتصادی،اشتغال داخرلری زاایوافزااشسرانهتولیدناخالص

باچالش مواجهاست.بابرخورداریاززارساختگستردهفناوریاطالعاتوارتباطات،حمل و انررژی و نرقرل و 73همچنینتوجهبهتأثیراتبالقوهشهرنشینیگسترده)درحالحاضرحدود درصدجمعیتکشورشهرنشینهسترنرد(

وبازاربزر داخلی،باادتالش هابهسمتافزااشبهره وریازطراقعلم،فناوریونوآوریوبهره برداریمؤثررترر ازنیرویکارماهرهدااتشود.

رواکردجدادمبتنیبرپیوستنمجدداارانبهاقتصادجهانیبامجموعهپیچیده ایازفرصت چرالرش هاو هرمرراه هرا خواهدبود.ااراننیازمندافزااشسراعبهره وری،به روزرسانیصنااعوتقوات رفیتنوآوریاستکهموجبشرود

بررای را درفرآانداتصالمجددبهاقتصادجهانی،توانمندیصنااعبومیتضعیفنشدهواانفرآاند،بیشترانفواارد کشورداشتهباشد.اارانازتواناایبالقوهباالایبرایتوسعه رفیتعلم،فناوریونوآوریوبهره در آن از بررداری

اارن در اسرت. جهتپشتیبانیازتوسعهپااداربرخورداراست.تحققاانتواناایبالقوهمستلزماصالحاتسیراسرتری گزارش،تعدادیپیشنهادسیاستیبرایبهبودتالش اارن اسرت. هایسیاستیعلم،فناوریونوآوریکشورارائهشده

و فرنراوری عرلرم، پیشنهادات،تقواتحاکمیتنظامنوآوریوهمچنینموضوعاتسیاستیخاصیکهمانعتوسرعره نوآوریمی شوندرادربرمی گیرد:

های كلیدی سیاست ملي به م ن ظ ور اف ای انسجام میان سیاست علم، فناوری و نوآوری و سایر ب اف ای ت یرات ا تصادی م ت علم، فناوری و نوآوری

در برایافزااشپشتیبانیازنوآوریوافزااششمولچارچوبنهادیوهمچنینتقواتسازوکارهایمروجرود قلبنظامملینوآوریدرراستایافزااشتأثیرگذاریآنبررشداقتصادیوتوسعهپاادار،باادبینبرخرش هرای

سریراسرت سیاستیهماهنگیبیشتریبهوجودآاد.نیازآشکاریبرایافزااشارتباطبینسیاستتوسعهصنعتیو علم،فناوریونوآوریوجوددارد.بهبودانسجامبینسیاست هایعلم،فناوریونوآوریوسیاست مرربروط های

بهسرمااه گذاریمستقیمخارجی،تجارت،آموزش،مالی،رقابتوکارآفرانی شرکت هایکوچکومتوسطنیرز حائزاهمیتاست.سیاست هایاقتصادکالنباادبرحف ثباتاقتصادیوخلقفضایطرفداررشد،متمرکزشود.

ضرورتانسجامسیاستیدرسطوحپائین ترازملینیزمی بااستاعمالگردد.

ها در نظام حاك یت علم، فناوری و نوآوری باز راحي تفکی و ایف و مس ولیت

درفعالیت هاینهادهایکلیدیفعالدرسیاست گذاری،طراحیواجرایسیاست نروآوری و هایعلم،فرنراوری کشور،برخیهم پوشانی هاقابلمشاهدهاست.دراانراستاتوصیهمی شودبرنامه بره ایجامعدرجهتدسرتریرابری

15

تفکیکشفا و اافومسئولیت آنرهرا هاینهادهایسیاستیعلم،فناوریونوآوریتدوانوحوزهاختریرارات شفا ترشود.بهعالوه،و اافجدادیازقبیلحمااتازسرمااه و نروآوری گذاریخطرپذاربهمنظورارتقرا

حمااتازکارآفرانینیزحائزاهمیتبودهکهباادتقواتگردد.منطقفکریهمباادبهگونه کره ارابرد ایتغییر تمامیبازاگراناصلیموجوددرکمشترکیازاهمیتوسیاستعلم،فناوریونوآوریداشتهباشند.درراستای تسراعروندموجود،باادتغییریتدراجیازرواکردسنتیوخطیفشارعلمبهنوآوریبهسمترواکردنظام منرد

بهنوآوریموردتوجهقرارگیرد.

تحقی و توس ه با ت كید بر ارتقا و كرد مدت برای سط ابل دستر ه ینه ت یی اهدا كوتاه تا میان و كار های مورد نیاز به ب كسب ارا ه مشو

درکشورهاایکهسرمااه گذاریقابلتوجهیدرزمینهتحقیقوتوسعهدارند،قسمتاعظماانسررمرااره گرذاری توسطبخشخصوصیصورتمی کشرور گیرد.کمتردولتیدرسط جهانبیشازاکدرصدازتولیدناخالص رادرتحقیقوتوسعهسرمااه گذاریمی کندوبخشیازاانسرمااه گذارینیزدرقالبمشوق جرهرت مرالری های

تشواقبنگاه هایخصوصیبهسرمااه گذاریدرتحقیقوتوسعهپرداختمی گردد.بنابراانتوصیهمی اارران شرود هد فعلیخودبرایافزااشهزانه کردبخش هایدولتیوخصوصیدرزمینهتحقیقوتوسعهبهترتیببهمیرزان

اکواک ونیمدرصدتولیدناخالصداخلیراتعدالنمااد.افزااشهزانه بره تروسرعره و 5 0کردکلیتحقیق درصدتولیدناخالصداخلی،هد واقع بینانه ایاستکهباتالش هایجدیقابلدسترساست.هم زمانباتأکیرد

برتحققاهدا تحقیقوتوسعه،بهبودمستمرسرمااه نریرز مرهرنردسری و گذاریدرزمینهتقوات رفیتطراحی بااستیموردتوجهقرارگیرد.

های ت می مالي های پ وه و فناوری و م رفي برنامه ها و سازمان ع لکردمحور كردن بود ه دانش اه دار های اولویت در ب “گرا م موریت ”یا “محور پرو ه ”های تحقی و توس ه در الب برنامه

اارانباادساختارفعلیبودجه هایپژوهشیدانشگاه هاودستگاه هایپژوهشیدولتیراکهبرمبناهاایغیررقرابرتری )سرانهدانشجو،محققوعضوهیأت علمی(ونهمبتنیبرعملکردمی باشدرااصالحنمااد.برایتخصیصبرودجره،

اسراس برر ترا اسرت الزم طراحیواستقراراکنظاممتمرکزملیازطراقصندوقیمانندبنیادملیعلوماارران معیار هایعملکردی،میزانحمااتازدانشگاه هاودستگاه برخرش هایپژوهشیدولتیوهمچرنریرن دارای هرای

مرعریرارهرااری اولواتوباتأثیرباالیاجتماعیواقتصادیتعیینگردد.احرازشرااطتأمینمالینیزباادبراساس باشدکهموجبتقواتارتباطاتدرونینظامنوآوریمی شود.

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 16

1اصال رویکرد ارزیابي و یادگیری سیاستي از ری تقویت تجربه سیاستي

درارزاابینوآوری،باادوزنکمتریبهسنجشخروجی بررنرامره هایحاصلهدرمقااسهبااهردا رارزی 0شرده اختصاصاابد.درعو باادنتاا وتأثیراتاقتصادی،اجتماعیوزاست محیطی ارزاابینتاا پیش بینری نشرده

ارک عرنروان درنظرگرفتنتأثیراتمستقیموغیرمستقیموهمچنینکمکبهطراحینظامنوآوریکارآمدتربه کل،موردتأکیدبیشتریقرارگیرد.

گ اری مستقیم خار ي و سایر مناب خار ي گیری از سرمایه ات ا راه ردی ام برای ب و بهرهفناوری و یادگیری های ریان ها و ایجاد بستری كه امکان ارتقا روابط، سازی سیاست ت می مالي و پیاده

فناورانه را فراهم آورد بهره گیریازمزااایبالقوهسرمااه گذاریمستقیمخارجیبهصورتخودکارامکان مسرترلرزم و پذارنخواهدبود

اتخاذسیاست 3هاواقداماتمتناسبوااجادشرااطالزمازجملهبهبود رفیتجذب شرکت اسرت. هایداخرلری سیاست گذارانبااددردورهپساتحرام،سرمااه گذارانخارجیوسرمااه هایآنهارابهسمتصنااعوفعالیت هرای اولوات دارملیودرراستاایکهموجبارتقا همکاری هایداخلی،توسعه ارتقا مهارت هایشرکت هایداخلی

واادگیریفناورانهشودهدااتنمااند.ازاان رو،تدوانچارچوبسیاستیمناسببرایسرمااه خرارجری گذاری بسیارحائزاهمیتاست.سیاست 4هایانتقالفناوریوساختداخلازجملهپیوستفرنراوری سریراسرت و هرای 5حداکثراستفادهازتوانداخلی باادبهشکلیعمل گراوانعطا پذاراجراشوندتاموجبتحققمزااایحاصلاز

سرمااه گذاریمستقیمخارجیگردد.هم زمانبااداطمینانحاصلکردکهالزاماتغیرواقع کره اهردافری و بینانه تحققآنهادرآاندهنزداکدشوارخواهدبود،مانعسرمااه گذاری دربخش هایدارایاولواتنخواهندشد.

و كاربردی بودن حقو مالکیت فکری از ری به ود گس ت رده و ت دری ج ي آن، 3به ود كیفیت دادن ت ام چرخه نظام مالکیت فکری با هد بیشینه كردن ارت ا آن با نظام نوآوری پوش

درحالحاضرموضوعاصالحقانونحقوقمالکیتفکریدرمجل شورایاسالمیدرحالبررسیاست.قانرون حقوقمالکیتفکریاارانباادبهگونه امرر ایاصالحشودکهارتباطحداکثریآنبانوآوریتضمینشود.اان

مستلزمتوجهوحمااتنهادیمجل شورایاسالمیوداگرتصمیم حراصرل گیرندگانکلیدیاستتااطمیرنران -نمااندکهکلچرخهنظاممالکیتفکری ثربرت شاملتمامیمراحلفرآاندحقوقمالکیتفکریازدرخواست

اختراعتاحلاختال وضمانتاجراایآنوهمچنینافزااشآگاهی،پشتیبانیآموزشیوحرفره -ای طرور بره

1 Policy experimentation 2 Delivery versus planned objectives 3 Absorptive capacity 4 Technology Annex 5 Policy on Maximum Utilization of Local Capacity 6 Credibility

17

مؤثریپیاده سازیشدهوتمامیاجزا اانچرخهبااکداگرهم راستاهستند.هم زمانبابهبودنظاممالکیتفکرری، موضوعکپی سرازمران در عضروارت رااتوحفا تازآننیزباادموردتوجهقرارگیرد.چنانچهااراندرصردد

تجارتجهانیباشد،استقرارنظامحفا تازکپی رااتدراانزمینهبسیارحائزاهمیتاست.

ه ا و آ های الب صن تي ه راه با پشتی اني مست ر از توس ه استارت بنیان در ب تروی ا تصاد دانبوم نوآوری وكار و به ود زیست ای كسب های دید با رشد با از له از ری خدمات حرفه حوزه

و كارآفریني

اارران سرنرتری زارساختقدامیوباعملکردپائینصنعتیکشور،مانعپیشرفتگستردهورشداافتهصنااعبال و شدهونیازمندارتقا وتوسعهاست.شرکت 0هایسنتیوبال حاضردرصنااعغالبکشور،نیازمندمشروق هرااری

جهتافزااشسرمااه گذاریدرنوآوریهستند.بهصورتهم زمان،سیاست شررکرت گذارانباادتروسرعره هرای جداددانش بنیان،فعالیت هاوصنااعجدادراهمدنبالنمااند.برنامهفعلیحمااتازشرکت هایدانش بنیانشامرل

بسته ایازابزارهایبهخوبیطراحی شدهبرایشناساایوتوسعهجامعه 0ایباطراوت ازشرکت برا و جروان هرای پتانسیلرشدباالاست.بهعالوه،دولتنیازمندتسهیلااجادشرکت هایارائه دهندهخدماتحرفه ایکسب وکرار

باقابلیتارائهمشاورهبهاستارت آپ هاوشرکت 3هایجوانومتماالبهرشد درحوزه ثربرت هااینظیراستراتژی، دولرت اسرت. شرکت،تأمینمالی،بازاراابی،حقوقمالکیتفکری،تبادلسالموشفا اطالعاتومرذاکررات

همچنینباادسرمااه گذارانخطرپذاررابهفعالیتبیشترتشواقنمااد.

تری نتای و پیشنهادات سیاستي فناوری ایران: مهم نظام نوآوری زیست

سابقهزاست فناوریدراارانبهدههاولقرنچهاردهمشمسیوهم و زمانباتولیدواکسنتوسطمؤسساتپراسرترور رازیبازمی گردد.اارانازدودههقبلباتأکیدبرسیاست هایطر تقاضانظیرتأسی مراکزپژوهشیجداد،توسعره

رشته هایمرتبطدردانشگاه هاوتصوابقوانینحمااتیجدادواردعرصهنوانزاست امرر اارن اسرت. فناوریشده موجبافزااشتعدادشرکت هایدانش بنیانحوزهزاست 327فناوریبهبیشاز عرلری اسرت. شرده شررکرت رغرم

پیشرفت هایقابلتوجهزاست فناوریطیسال هایاخیر،چالش هااینیزدراانبخشمشاهدهمی برا براارد کره شود اتخاذبرنامه هایسیاستیمتناسبمرتفعگردند.کاستیدرسیاست پرائریرن هایتحراکطر تقاضا،ضمانتاجراای

حقوقمالکیتفکری،ناکافیبودنمنابعتأمینمالیوسرمااه گذاریمستقیمخارجیوهمچنینکاستی مروجرود های درفرآاندهایتجاری سازیازجملهاانچالش هابهشمارمی آاند.درادامه،توصیه هایسیاستیپیشنهادیجهتفائرق آمدنبرچالش هایاادشدهمطرحشده اند:

1 Mature firms 2 Vibrant 3 Growth-oriented

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 18

فناوری ارتقا ت می مالي در حوزه زیست

اارانباادسازوکارهایمؤثرترسرمااه گذاریجهتتوسعهتأمینمالیزاست اارن در و فناوریرابهکارگرفتره راستانسبتبهتوسعهبازارسرمااه گذاریخطرپذارداخلیوجذبسرمااه گذاریخطرپذاربین المللیاقدامنمااد.

های بال فناوری و شركت بنیان حوزه زیست های دان به ود ه کاری بی شركت

درراستایافزااشمشارکتشرکت هایبال درفعالیت جردارد، مرحرصروالت هایتحقیقوتوسعهونیزتوسعره دولتباادنسبتبهتشدادرقابتوارائهمشوق هایالزماقدامنمااد.ااناقداماتباادبهترتیبیصورتپذاردکه

امکانافزااشفرصت هایهمکاریباشرکت هایدانش انرجرام بنیانازطراقااجادارتباطاتدرزنجیرهترأمریرن، پروژه هایمشترکتحقیقوتوسعهومشارکتدرپروژه هایاکتسابرافراهمآورد.

فناوری ب ه های داخلي ف ال در زیست فناوری و دسترسي شركت ال للي در زیست تقویت ه کاری بی ال للي بازارهای بی

بهبوددسترسیشرکت هایداخلیبهبازارهایبین المللیمستلزمبهبودبازاراابی،برندسازی،مهارت مرذاکرره های بین المللیوااجادشبکه هایتوزاعازطراقارائهآموزش مشراوره خردمرات هایمتناسرب، تروانرمرنردسرازی و

شرکت هایداخلیاست.

ها و تجهی ات تست فناوری از ری ارتقا آزمایش اه در زیست 1به ود نظام اعت ارسنجي

تضمینکیفیتوسااراستانداردهایموردنیازمحصوالتزاست فناوریتولیدشدهدراارانجهتعرضهدربرازار نرظرام داخلیوهمچنینبازارهایصادراتیمستلزمااجادوااارتقا نهادهایموجوداعتبارسنجی، و تسرت هرای

اعطا صالحیتاست.

فناوری در زیست در راستای ح ایت از نوآوری 3های ساخت داخل و ت می دولتي گستر سیاست

تأمیندولتیرامی توانباتشواقنوآوریتوسطشرکت هایمحلیبهواژهدرزمینهبهداشتوکشاورزیزاسرتری بهبودداد.

فناوری شامل سالمت، صن ت، كشاورزی و محی ط به ود بکارگیری متوازن چهار زیرب اصلي زیست زیست

درراستایرفعچالش مرتروازن، هایبخشسالمت،کشاورزی،صنعتیومحیطزاست،الزماستکهبهصورتی سیاست هاواقداماتیبرایدستیابیبه رفیتکاملحوزه هایکاربردزاست فناوری،طراحیوپیاده سازیشوند.

1 Accreditation 2 Public procurement

19

تری نتای و پیشنهادات سیاستي نظام نوآوری نفت و گاز ایران: مهم

صنااعنفتوگازازقدامی ترانصنااعاارانهستندکهتاراخچهآنهابهاواالقرنبیستمبازمی گرددوقدامی تران صنعتدرخاورمیانهمحسوبمی 0394شوند.بخشنفتوگازدرسال 02،حدود درصدتولیدناخالصداخلیرابه

وچالش دستاوردها به توجه با بود. اختصاصداده خود اقداماتوطرح هایاانبخش، پیشنهاد هایسیاستیزار می شود:

ارتقا یادگیری از ری ه کاری در نظام نوآوری نفت و گاز به ه راه راه ردهای توس ه توان داخلي همان طورکهدرگزارشحاضربیانشدهسیاست مداراناجراایومدارانبنگاه گذاران، باادفعالشدندر ها

0توسعهفناوریواادگیریفناورانهبرایهمپاایفناورانه راموردتوجهخاصقراردهند.نوآورینهتنهامستلزم بلکهنیازمندتوانمندی تحقیقوتوسعهاست، هایمهندسیوطراحینیزمی توسعههمکاریبینبازاگران باشد.

داخلیوشرکت هایخارجیهمنیازمندتوجهوتقواتاست.اادگیریازطراقتعامل،فرآاندیکلیدیاست کهباادازطراقطراحیسازوکارهایمناسبسیاستیعملیشود.

های داخلي های چندملیتي و شركت كنندگان از ری ارت ا ات بی شركت توس ه ت می توسعهتأمین کنندگانوارتباطاتداخلیرامی 0توانازطراقالزامسهمساختداخل واستراتژیفناوریکهبه

صورتخاصبرایبخشنفتوگازطراحیشدهباشد،موردپشتیبانیقرارداد. دهي اب ارها و نهادهای مالي مورد نیاز برای ح ایت از ر توس ه اب ارهای ت می دولتي و شکل

عر ه و تقا ا نوعخدمتشاملسرمااه سه اکنظامحمااتیمالیبا فرشتگانکسب گذاریخطرپذار، 3وکار وسازمان های

اختصاصیجهتتأمینمالیپروژه هاوهمچنینسازوکارهایپوشش راسکوعدمقطعیت ها)نظیربیمه(بااد طراحیواستقراراابد.

های های دانشي بی سازمان باز راحي ساختار نهادی ب نفت و گاز و توس ه ارت ا ات و ریان ها پ وه و فناوری و بن اه

هماهنگیافقیبیننهادهایکلیدیسیاست گذارینفتوگازباادبهبوداافتهوذهنیتسیاست گذاراندرارتباط نظام رواکرد اتخاذ با 4نوآوری بخش عالوه، به اابد. تغییر نوآوری سیاست در در بااد تولیدی های

تصمیم گیری هایسط باالودرخصوصاولوات گذاریوطراحیبرنامه هایسیاستی،مشارکتبیشتریداشته باشند. درجمع بندی،همچنینتوصیهمی شوداکبستهسیاستیبراینظامنوآوریدربخشنفتوگازتدوانشودکه

پاسخگویتقاضاهایمتفاوتبرایارتباطاتدانش بنیانمیانانواعمختلفشرکت هاباشد.شرکت هایدولتیو1 Technological catch-up 2 Local content requirements 3 Angel investors 4 Innovation systems approach

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 20

شرکت هایتأمینوساختبزر مهندسی،بااددرتوسعهفناوریمشارکتفعاالنهبیشتریداشتهباشند.وزارت نفتوشرکت هایوابستهبهآنهمان طورکهنسبتبهتولیددربخشنفتوگازمسئولیتدارند،باادنسبتبه

توسعهفناوریدراانبخشنیزقبولمسئولیتنمااند.الزمبهذکراستبخش هاایمحدوددروزارتنفتدر فعالیت بخش اان که دارند مشارکتجدی فناوری توسعه های داگر عبارت به شود. گسترشداده بااد ها سیاست هایساختداخلباادبه منظورگسترشهمکاری هایفناورانهبینشرکت هایداخلیوبین المللیو

توسعهتوانمندی هایفناورانهشرکت هایداخلیبازطراحیوپیاده سازیشوند. داراای از اانگزارشحاکی کلی نتیجه توانمندی انسانیو قویسرمااه پااه منظر از هایقابلمالحظه های اانداراای فناوریاست. پژوهشو دانش اقتصاد به کشور برایگذار ها حائز نوآوریبسیار مبتنیبر و بنیان درحالحاضر،سیاست اهمیتهستند. گذارانبافرصت هایبسیارعالیوتصمیماتیکلیدیدرکشورمواجه

هستند.هردوبخشدولتیوخصوصیبااداقداماتوطرح هایسیاستیموردنیازجهتبهره گیریکاملازاان داراای هادرسرعتبخشیدنبهتوسعهاقتصادیوتوسعهپاادارراتدوانوپیاده سازینمااند.

نزداکتعیین آانده در تصمیماتاتخاذشده طیسال مسیریاستکهکشور کننده هایآتیپیش خواهد رو کهروابطتجاریوسرمااه ازآنجا داشت. گذاریبین المللیااراندرحرکتبهسمتعادیشدنمی باشد،

سیاست گذارانباادتوجهداشتهباشندکهدرآمدحاصلازنفت،گازوموادمعدنیباادمصرو سرمااه گذاری درزمینهارتقا توانمندیصنعتیونوسازیزارساخت هاگردد.آنهاهمچنینباادبرارتقا توانمندی هایفناورانه

ونوآورانهموردنیازبرایرشدوتوسعهپاادارکشورتأکیدکنند.اانامربرضرورتتالشمضاعفدرراستای گذارازاقتصادمبتنیبرمنابعطبیعیبهاقتصادمبتنیبردانش همچنیناانامرمستلزم ونوآوریداللتدارد.

و بخشدولتی محوری نهادهای توسط بااد و است کشور توسعه سیاستی بسته به نوآوری سیاست الحاق خصوصیموردپیگیریجدیقرارگیرد.

21

علم، فناوری و نوآوری ایران در یک نگاه بنیان های دانش شرکت

انتشارات علمی

برابری جنسیتی در آموزش عالی

53% 47%

1393-1392

سط با ی برابری نسیتي در هر دو مقط تحصیلي دبیرستان و آموز عالي در مقایسه

با سایر كشورهای خاورمیانه

التحصیالن آموزش عالی در ایران تعداد ثبت نام شدگان و فارغ

2732به 1392شركت در اسفند ماه 52بنیان از های دان ت داد شركتها مو ب ایجاد اف ای یافته است. ای شركت 1395شركت تا مهر ماه

اند. میلیارد د ر درآمد شده 6/6ه ار شغل و كسب 70حدود

52 2732 1392 1395

1 39 1381 1395

های علم و فناوری در ایران تعداد پارک

136 170 1392 1395

تعداد مراکز رشد در ایران

های مستقر در پارکهای علم و فناوری و مراکز رشد شرکت

)میلیارد دالر ( صادرات دانش بنیان

1391 1392 1393 1394

0/7 14/1 49/6 50/6

های بنیان توسط پارک صادرات محصوالت دانش)میلیوندالر(علم و فناوری و مراکز رشد

صادراتکاالهایبافناوریپیشرفتهوکاالهایبافناوریمتوسطروبهباال

1394 1390 1384

28/6% 32/4% 14/8% سهم ایران در

انتشارات عل ي در خاورمیانه

1 1 3 رت ه ایران در خاورمیانه

1/5% 1/5% 0/4% سهم ایران در انتشارات عل ي

هان

16 17 34 رت ه ایران در

هان

1392-1391 1385-1384

دانشجویان 2,389,867 4,367,901

التحصیالن فارغ 340,246 718,801

دانشجویان دكترا 19,237 58,683

ها در ایران تعداد دانشگاه

های دولتي دانش اه

های علوم پ شکي دولتي دانش اه

دانش اه آزاد اسالمي

های خصوصي دانش اه

154

58

567

354

صندوق نوآوری و شکوفایی 1380 میلیوندالر 382

پروژههایمصوب کلحمااتصورتگرفته

1391 1392 1393 1394

2518 3000 3400 3650

12/1 1383

7 1/5 1388 1393

1 مقدمه

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 24

ازامروزهسیاست )کره گذارانجمهوریاسالمیاارانمری نرامریرده اارران برااانپ تحتعرنروان شرود(

روبرهفرصت روهایقابلمالحظهوتصمیماتیکلیدیرویدولرتکنندهمسیرپیشهاتعیینهستند.اانتصمیم

هایآتیاست.باتوجهبهسمتوسویکشروردرسالگذاریالمللیوسرمااهسازیتجارتبیندرمسیرعادیگذارانباادازدرآمدهاینفت،گازوخارجی،سیاست

تروانرمرنردیموادمعدنیبرایسرمااه گذاریدرارتقا نرههابهرهصنعتیونوسازیزارساخت بردارینمااندو

ررفریرت تنهابهافزااش رفیتتولیدی،بلکهبرارتقا و نوآوریوفناوریموردنیازبرایتحققرشدپراارداربره امرر توسعهکشوردربلندمدت،همتگمارند.اان

ازمعنایتداومتالش گرذار جرهرت هایحالحاضرردانرش واقتصادمبتنیبرمنابعطبیعیبهاقتصاد برنریران

هرمرکراریباشد.همنوآورمی تروسرعره هرایزمانبراالمللی،بااداطمینانحاصلگرددکهدستراوردهرایبین

در اخیرکشوردرافزااش رفیتتولیدونوآوریکرهبراشرااطعدموجودرقابتخارجیحاصلشرده انرد،بریرن الرمرلرلریگشودندرهایاقتصادبهرویرقرابرت

خرلرقتضعیفنمی برر مسرترمرر شود.درواقع،تأکیدتوانمندیعلم،فناوریونوآوری،تقواتنظامنوآوری

گذاریخارجیباهد ارتقا فنراوریوتشواقسرمااهاارران در ونوآوری،توسطدولتوبخشخصوصری

کشوربسیارحائزاهمریرت0ایبرایبستهسیاستیتوسعهبره مرجردد استتاااناطمینانحاصلشودکهاتصال

اقتصادجهانیبرایاارانمفیدخواهدبود.

1 Development policy mix 2 Science, Technology & Innovation Policy Review (STIPR)

نروآوریمرورسیاستگزارش” و فرنراوری هایعلم،ترهریره0324باهمکاریآنکتادوااراندرسال 0“ااران

شد.گزارشاادشدهدردورهاصالحاتسیاستیترهریرهنروآوری شدکهتوجهبیشتریبهسیاستعلم،فناوریو

گرذاردردستورکارقرارداشت.اانگزارشهم زمانبااول بررنرامره در ازتمرکزگستردهبرسیاستعلم)کهدر توسعهتصرا شدهبود(بهسیاستفناوری)مرطررح( تروسرعره سروم -24برنامهدومتوسعه(بود.دربرنامه

قررار0322 بریرشرترری (فناوریونوآوریموردتأکید( تروسرعره (0325-29گرفت.درمقابل،برنامهچرهرارم

گرزارش، نوآوریراموردتوجهبیشترقرارداد.دراارنگراز نظامملینوآوریااران نظامنوآوریبخشنفت،نروآوری نرظرام هرمرچرنریرن و وصنااعپترروشریرمری

داروایکشورموردبررسیقرارگرفتهاست.اارنزاستازمیگزارشنشان گرذار دهدکهسیاستتوسعهملری

حرتریاقتصادمبتنیبرمنابعطبیعیبهاقتصاددانش بنیرانگذارانااررانآغازشدهاست.سیاست0324قبلازسال

بهضرورتمتنوعکردناقتصادوکاهشاتکا بهنرفرتوگازازطراقصنعتیشدنوبابکارگیریدرآمردهرای

وجهتپ رکردنشکا سرمااره-نفتوگاز گرذاریآگاهیدارند.اگرچهراهبردتوسعه-درآمدهایارزی

گرزارش امرا بروده اارانبارواکردخودکفاایهمرراهبررون ومزبورحاکیازآغازگذاربهرواکردی نرگرر

برهمبتنیبرصادراتاست.رواکردبرنامه رازیمتمرکزخصروصری و مرحردود سرازیآرامیوباآزادسرازی

هایدولتیوحرکتتدراجیبهسمتاقتصادیشرکت

25

بره تروجره برا الربرتره مبتنیبربازارتکاملاافتهاست.المللیوتنشدرروابطکشرورهایاقتصادیبینتحرام

اافتهوبرخوردارازفناوریپیشرفرترهباکشورهایتوسعهاترخراذ امرکران درآمراکایشمالیواروپایغرربری،

بررراهبردیمنسجمبرایتوسعهبرون مربرترنری و نگررصادراتدرآنزمانوجودنداشت.عالوهبراان،بستر

وگذاریبینسرمااه فرنراوری المللی،همکاری،انتقرال تبادلدانشنیزدرآنزمانبسیارمحدودبود.

سیاست سرال در 0393هایکلیاقتصادمقاومتیکرهعرمرل گرراابال گردادبهعنوانرواکردیسیاستیو

المللیوتوسعهعلم،هایبیندهیهمکاریجهتسامانهایاقترصرادیفناوریونوآوریدرشرااطمحدودات

آاد.اانسیاستتقواتمقاومتاقترصرادیبهشمارمیوگیریازمزااایبالقوهتجارتبینملیوبهره الملرلریکند.بیشترموضوعاتگذاریرادنبالمیروابطسرمااهطررارق0324شدهدرگزارشسالهایبیانوچالش از

قرراراقداماتوبرنامه تروجره هایسیاسیمتنوعمرورداند.گزارشحاضرامراگرفتهوبرخیازآنهامرتفعشده

تواندبهعنوانارزاابیاثربخشیآناقداماتسیاسریمیهایمربوطهمحسوبشدهوراهنرمرااریدولتدرزمینه

برایمسیرآاندهتلقیگردد.

ه ای ع ل م، از زمان تهیه گ ار مرور سیاس ت ( تاكنون: 1281فناوری و نوآوری ایران )

ا تصاد و گ ار ب ه كردن متنوعمند برای تالشي نظام بنیان ا تصاد دان

برا0324درزمانتهیهگزارشسال ،ااراندرمرقرااسرهتوسعهدارایزاررسراخرتریبسیاریازکشورهایدرحال

مرنرابرع و آمروزشری نسبتًاقویدرعلموفناوری،نظامروارکررد انسانیبود.گزارشمذکوربراهمیتاترخراذاارجراد نظامنوآوریودستیابیبهاقتصادیباقرابرلریرتدر کشرور پریرشریرن ترجرارب مرانرنرد صنااعجدارد

فناوری،صنااعپتروشیمیواستفادهازموادجدادزاستراهربرردی مرلری، تأکیدنمود.دربرنامهچهارمتوسعره

نرظرامتصرا شدکهبربهینه سازینظاممبتنیبربهبرودزاررسراخرت آموزشعالیوانتشاراتعلمیوتوسرعرهدو تراکرنرون، فناورانهکشورتأکیدداشت.ازآنزمران

فصرلبرنامهتوسعهداگرپیاده سازیشدهاست.دراارنکرالن، درتالشهستیمتغییراتاصلیدرمحیطاقتصادمرلری نرظرام تغییراتساختاری،نهادیوعرمرلرکرردی

نوآوریاارانراموردارزاابیقراردهیم.

نریرز0324گزارشسال و صرنرعرتری ازپااهگسرترردهانسرانریزارساختتوسعه اافتهعلموفناوریونریرروی

تروسرعره براارد گرزارش ماهرحکااتداشت.بنابهآناقرترصرادسازیاقتصاد،صنعتیمتنوع بره شدنوگرذارطربرقدانش بنیانواقتصادمبتنیبرنوآوریتسراعشود.

برا مرقرااسره در اارران آنگزارش،نظامملینوآوریترازحدانتظارداشرتره رفیتبالقوهآنعملکردیپائین

ووعلی انسرانری رغمبرخورداریازپااهقویسرمرااره،جرهرت0هایعلم،فناوری،مهندسیورااضیاتداراای

خرودتقواتتوانمندی هایفناورانهوعملکردنروآوریبردارینکردهاست.علتاارنبهشکلیمؤثرازآنبهره

شرااط”هایموجوددرنظامنوآوریوامرعمدتاًضعفدولرتری0“نهادی عرمردترًا کشوربودهوبهدلیلاقتصاد

افرزوده ارزش سرهرم کشور،فشاررقابتپائیناسرت.

فصل اول: مقدمه

1 Science, Technology, Engineering and Mathematics (STEM) 2 Framework conditions

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 26

درصد05بخشخصوصیازتولیدناخالصداخلیتنها برآوردشدهواکثرمؤسساتپژوهشیوآموزشعالری

هاانگیزهمحردودیرو،شرکتاند.ازااننیزدولتیبودهگرزارش برایارتقا فناورانهونوآوریخودداشرترنرد.

رقابتیونظامنروآوریهایمحرکاادشدهبرلزومااجادگرذاریهابرایسرمااهمؤثریبهمنظورتشواقشرکت

دراادگیریفناورانهونوآوریتأکیدنمودهاست.

درباتوجهبهحضورمحدودشررکرت خرارجری هرایالمللی،اقتصاد)بهغیرازبخشنفتوگاز(وروابطبین

عرمردتراًسررازدانشوفناوریدرشرکت هایداخلیدر ضعیفبودهواااصالًوجودنداشت.بااانوجرود،بریرن نرزدارکری نظامملینوآوریازاانجهتروابط

هاوهمچرنریرنها،مؤسساتپژوهشیودانشگاهشرکتکره0سنرتری“گانهمارپیچسه)”دولت داشرت وجرود )

مروجرب تمامیآنهادولتیبودند.ساختارانگیزشیهمصرنرعرتارتقا اادگیریفناورانهونوآوری دربخرش

ترقراضرای پراسرخرگروی نشدوروابطضعیفموجودارتربراط در اادگیریوهمکاریبراینوآورینربرود.

ضرعرفمصر وجرودکنندهوتولیدکنندهنیز هرااریکننده)برایمحصوالتجدادداشتوتقاضایمصر

مرحرصرولری، نروآوری تشروارق اابهبوداافته(براعر در مرداررارتری روارکرردهرای ارا فرآاندی،سازمانی

زمریرنرهتولیدکنندگاننمی در هرم شد.نظامنروآوریوهابرایدستیابیبهفناوریتشواقشرکت هایجدارد

گذاریدراادگیریوااجادتوانمندیبهمنظرورسرمااهجردارد، بهبودمحصوالتخوداامعرفیمرحرصروالت

عملکردمناسبینداشت.

دراافته هایگزارشبرمؤثرنبودنچارچوبسیاسرتریهایجذاببرایبازاگرانکلیدیحمااتوارائهمشوق

آن مرلری نظامنوآوریداللتدارد.بهعالوه،سیاسرتگیریازنوآوریجهتارتقرا دوراننیزبرتولیدوبهره

در مسرئلره اارن رشداقتصادیوتوسعهمتمرکزنربرود.وبسیاریازکشورهایدرحال بروده مرترداول توسرعره

هاباادبرااجرادهست.گزارشپیشنهادنمودکهسیاستطررارق از رفیتفناورانهونوآورانهوتروا پژوهش

ترمررکرزسرمااه گذاریمشترکوحقلیسان ،بیشتررطررارق )از رقرابرت نمااند.همچنینگزارش،تقروارتبراز و اقرترصراد در افزااشمشارکتبخشخصوصیو آمرار کردناقتصادنسبتبهرقابت( بهبودوضعیرتو اطالعاتعلم،فناوریونوآوری بهبودنظامارزاابی

سازیراهبردهایملیوبخرشرینظارت طراحیوپیادهکنندهوتولیدکننردهنوآوری تقواتروابطبینمصر

تروسرعرهبهمنظورتببیندقیق ترتقاضا اولواتدادنبرهشربرکرهشرکت اارجراد هایکوچکومتوسطونهااتًا

راپیشنهادنمروده0هایبزر دولتیتأمینبرایشرکت است.

ازمنظرر0324-93هاینظامملینوآوریدرفاصلهسالو پرژوهرش عملکردی،تغییراتیازقبیلافزااشتعردادبرهربرود انتشاراتعلمی،آموزشعالی،صادراتونیرززارساختفناوریاطالعاتوارتباطاتراتجربهنمرودهاارران است.درپژوهشوانتشاراتعلمی،رتبهجهانری

.3رسیدهاست0394درسال06به0324درسال34از

1 Triple helix 2

State-Owned Enterprise www.Scopus.comمنبع:پااگاهدادهاسکوپوس 3

27

کررداگرچهکشورموفقبهافزااشقابلتوجههرزارنره هایپژوهشیمتعرددیامافعالیت0تحقیقوتوسعهنشده

وهاینواننظیرفناورینانو،زاستدرحوزه فرنراوریهایتجدادپذارصورتپذارفتهاست.درارتباطانرژی

رشرترهبانظامدانشگاهی،تعدادفار هرایالتحصریرالننرظرر از مهندسیاارانافزااشاافتهورتبهدومجهانی

التحصیالنراالتحصیالنمهندسیبهکلفار سرانهفار نروآوری شراخرص )گرزارش ازآنخودکردهاسرت

بره(.البتهتعدادزاادیازفار 0394جهانی، التحصیالنآمروزشدلیلعدمهم آمروزشری، نرظرام راستاایبین

مرانردهایوخواستهحرفه .0انردهایصنعت،بیکارباقیمصروبهایدانشذالقانونحمااتازشرکت بنریران

0395وتامهرماه0329سال شررکرت0730،ترعرداداارندانش بنیانازتسهیالتمالیوغیرمالیحرمراارتری

در72اند.درمجموعمندشدهقانونبهره هزارکارمرنرداانشرکت آنرهرا 6 6هامشغولبهکاروحجمفروش

برا صرادرات حرجرم اسرت. میلیارددالرآمراکابودهمیرلریرارد5 0از3پیشرفته-هایپیشرفتهومتوسطفناوری

0 00به0324دالردرسال 0393میلیارددالردرسالبررایهایصورتارتقا پیداکردهاست.تالش گرفرتره

برههایدانشسازیاقتصادازطراقفعالیتمتنوع بنیران،اسرت.برابریصادراتدانش2افزااش بنیانمنجرشده

سرال00بهعالوه،افزااشنفوذتلفنهمراه)از درصرد(وکاربراناانرتررنرت0394درصددرسال92به0324

02به0324درصدسال00)از سرال (0394درصددرحاکیازبهبودزارساختفناوریاطالعاتوارتباطرات

اقردامراتاست.باوجوداتخاذسیاست و هایمرترعرددارتربراطرات و اطرالعرات مختلف،زارساختفنراوری

ارترقرا همچنانمستلزمسرمااه بررای گذاریبیشرترریهرمرچرنریرن و تجارتالکترونیک،دولتالکترونیرکو افزااشکیفیتخدماتفناوریاطالعاتوارتباطات

وکارهااست.بازدهکسب

مرلری نرظرام نرهرادی و دررابطهباتغییراتساختراریدر جرداردی نرهرادهرای اخریرر دهره طری نوآوری،

هایعلم،فناوریوسازیسیاستگذاریوپیادهسیاستهایجدادحرمراارتری.سیاست4اندنوآوریتأسی شده

شررکرت از هرای)بهعنوانمثالدرارتباطباحمراارتسرازدانش هرمرچرنریرن و شرده بنیان(تصوابواجرا

هایوکارهایحمااتیداگری)نظیرمراکزرشد،پارکهرایعلموفناوری،مناطقواژهعلموفناوری،صندوقصرنرردوق هررمررچرنرریررن و فررنرراوری و هررایپرژوهررش

(ااجادگردادهااتوسعهپریردا5گذاریخطرپذارسرمااه اند.کرده

قرابرلدرنهااتوهم زمانباگذاراقتصادازوابسترگریثباتیاقتصادکالنبهوابستگریتوجهبهنفتوگازوبی

طری کرالن کمترآنبهنفتوگازوثباتدراقترصرادایدرمحیطاقتصادکرالنهایاخیر،تغییراتعمدهسال

فصل اول: مقدمه

باشد.می0424درصدتاسال4گیردودولتدرصددافزااشآنبهدرصدتولیدناخالصداخلیطیدههگذشتهرادربرمی5 2تحقیقوتوسعه 0 درصداست.02درصدی،نرخبیکاریفار التحصیالنحدود02درمقااسهباکلنرخبیکاریحدود0

3 Medium-high-tech ستادراهبردیونو هورفناوری06بهعنوانمثالمعاونتعلمیوفناوریرااستجمهوری،صندوقنوآوریوشکوفاایو4

5 Venture Capital Funds

های علم، فناوری و نوآوری ایران مروری بر سیاست 28

در کشورصورتگرفتهاست.کاهشسهمنفتوگازاز ارکری تولیدناخالصداخلیوبودجهساالنهدولرت

کرالن0مصاداقااندورهگذاراست .درارزاابیتأثیررنرقرشهایاخیر،ازجملهمیهایسالتحرام بره تروان

محرکآنهابرایتوسعهتوانداخلیدرعلم،فناوریونرمرود.نوآوریواتخاذرواکردتوسعهدرون اشراره زا

ازالبتهاانتحرام مرالری هادرعینحال،مانعتبادالتوارداتهایپرداختبینطراقنظام المللیوهمچنریرن

تجهیزاتگرداد.نوساناترشداقتصادی،رکودونررخرشردعلی-نسبتاًباالیبیکاری نررخ بره رغمدستیابی

عرلرم،-هامثبتوقویدربرخیسال مانعپریرشررفرتازفناوریونوآوریبهشکل اسرت. هایمختلفشده

خردمرات،0390سال بهبعدکشورشاهدرشدبرخرش کاهشتورمونیزتثبیتاقتصادکالنبودهاست.

از0-0شکل کشرور تصوارساختارنظامملینوآوریاارنجملهعناصرکلیدیآنرانمااشمی در دهدکره گزارشموردبح قرارگرفتهاست.

درصدبرآوردشدهبود.35و02،بهترتیبحدود0395مقادارمربوطهازاانرقمبرایاقتصادااراندرسال0