UNIWERSYTET LSKI W KATOWICACH
WYDZIA FILOLOGICZNY
SPECJALIZACJA FILOLOGIA POLSKA, JZYKOZNAWSTWO
Mihaela-Claudia Florea-Hygen
OBRAZ WARTOCI W JZYKU POLSKIM
(na przykadzie podrcznikw do nauczania jzyka
polskiego jako obcego)
Praca doktorska napisana pod kierunkiem
dr hab. Jolanty Tambor, prof. U
KATOWICE 2013
[1]
SPIS TRECI
Wstp
..............................................................................................................................................
2
Rozdzia 1. Wprowadzenie
.............................................................................................................
4
1.1. Rnorodno jzykw, rnorodno kultur
.............................................. 5
1.2. Polska i Rumunia stosunek do rnorodnoci jzykowej
....................... 18
Rozdzia 2. Jzyk wartoci w kontekcie koncepcji jzykoznawczych
.................................... 25
2.1. Jzyk mylenie wartoci
..........................................................................
25
2.2. Wartoci, jzyk wartoci, wartociowanie w jzyku
.................................. 37
Rozdzia 3. Analiza wynikw ankiety na temat rozumienia pojcia
wartoci (wrd
Polakw oraz Rumunw)
........................................................................................
54
Rozdzia 4. Wartociowanie w wybranych podrcznikach jzyka
polskiego jako obcego ..... 73
4.1. Uzasadnienie
...................................................................................................
73
4.2. Wartoci wprost deklarowane i wartoci uznawane przez
uytkownikw
jzyka polskiego i rumuskiego
...................................................................
77
4.3. Wartoci deklarowane: ankiety i sowniki
.................................................. 86
4.4. Miejsce rodziny w podrcznikach do nauczania jzyka polskiego
jako
obcego
.............................................................................................................
89
4.5. Wartoci podrcznikowe (konfrontacja polskich, rumuskich
oraz
norweskich podrcznikw)
.........................................................................
115
Zakoczenie
.................................................................................................................................
133
Zaczniki
....................................................................................................................................
135
Bibliografia
..................................................................................................................................
168
[2]
Wstp
Jestem cudzoziemk, ktra jest zafascynowana Polsk i jzykiem
polskim. Uczyam si
jzyka polskiego w Rumunii, po czym przyjechaam do Polski jako
studentka w ramach programu
Erasmus. Potem zostaam na kolejny semestr jako stypendystka Rzdu
Rzeczypospolitej Polskiej.
W czasie swojego pobytu w Polsce zaczam rozumie, e cho mwi tym
samym jzykiem co
Polacy, nie zawsze tak samo widz polski wiat. Przekonywaam si z
dnia na dzie coraz
bardziej, e nie zawsze sowa znacz dla mnie to samo, co dla moich
polskich przyjaci. To by
pierwszy impuls do mojej rozprawy doktorskiej.
Postanowiam zbada i pokaza, jaki obraz rzeczywistoci,
wartociowanej rzeczywistoci,
wyania si z podrcznikw jzyka polskiego jako obcego dla
pocztkujcych, czyli z tych
ksiek, ktre s przeznaczone do przekazywania cudzoziemcom znacze
podstawowych polskich
wyrazw i podstawowej wiedzy o Polsce: jej kulturze, zwyczajach,
obyczajowoci i wreszcie o
najistotniejszych dla Polakw wartociach.
Wychodzc zatem od relacji midzy jzykiem, myleniem a wartociami,
w niniejszej
pracy zaproponowaam wskazanie wartoci rozumianych jako pojcie
lingwistyczno-socjologiczne
wanych dla Polakw, a ktre wyaniaj si z analizy subiektywnie
wybranych podrcznikw do
nauczania jzyka polskiego jako obcego. Cz rozprawy powiciam
samemu pojciu jzyk i
jego wartociowaniu przez Polakw. Tem moich bada s zawsze
odniesienia rumuskie, co
pozwala mi konfrontowa dwa znane mi wiaty. Wyniki ankiet i rozmw
okazay si zaskakujce.
Wrd wartoci podrcznikowych wybraam dla swojego ogldu gwnie te
zwizane z
rodzin, a wic take czynnoci domowe i zawody, religi, role obu
pci. Aby stwierdzi, czy
wartoci, ktre cudzoziemiec odnajduje w podrcznikach, s zbiene z
deklarowanymi wprost
przez modych Polakw przeprowadziam ankiety przeznaczone do
porwnania wynikw bada
materiaw podrcznikowych z opiniami rzeczywistych uytkownikw
jzyka. Poczenie dwch
typw ankiet, otwartych i zamknitych pozwolio mi na uzyskanie
bardziej precyzyjnych i
istotnych statystycznie odpowiedzi.
Ze wzgldu na to, e mj punkt widzenia i perspektywa badawcza
znajduje si poza
granicami kultury polskiej, postanowiam przedstawi wyniki bada
rwnie na tle materiaw z
podrcznikw pochodzcych z Rumunii, ale dodatkowo i z Norwegii.
Rnice i podobiestwa
[3]
wynikajce z tego typu porwnania trzech bardzo odrbnych od siebie
kultur o bardzo
odmiennych tradycjach kulturowych, historycznych, a nawet
religijnych (katolick w Polsce,
prawosawn w Rumunii, protestanck w Norwegii) okazay si znaczce i
bardzo interesujce.
Interakcje midzy jzykiem, kultur a myleniem stanowiy gwny cel
pisania pracy. Ich
wpyw na ksztatowanie mentalnoci i wartoci kierujcych danym
spoeczestwem (w tym
przypadku polskim) poddany zosta analizie z perspektywy
glottodydaktycznej, ale te teorii
wartoci i jzykowego obrazu wiata. Licz na to, e moje
cudzoziemskie spojrzenie na polski
system wartoci deklarowanych i uznawanych okae si interesujce
take dla Polakw.
Zewntrzny punkt widzenia bowiem czsto odkrywa nowe paszczyzny
bada i interpretacji.
[4]
Rozdzia 1. Wprowadzenie
Mwic i piszc o jzyku, posuguj si odniesieniem do mitu wiey
Babel, a wic do
mitycznego rda rnorodnoci jzykw oraz kultur, obyczajw,
namitnoci, wartoci.
Rozgniewany Bg ukara swj lud, mieszajc ludziom jzyki za to, e
pragnli Mu
dorwna. Rozejcie si ludzi budujcych wie Babel po Ziemi stanowi
pocztek mnogoci
jzykw, kultur i tradycji. To mityczny akt zrodzenia
wielokulturowoci wiata, w ktrym dzisiaj
yjemy. Przez dugi czas mit wiey Babel postrzegany by jako
przeklestwo. To przeklestwo,
ktre nosimy od chwili naszego przyjcia na wiat a do chwili,
kiedy go opucimy.
Poprzez wieki wielu filozofw, lingwistw i filologw poszukiwao
korzeni pierwotnego
jzyka, za pomoc ktrego wszyscy ludzie mogli si porozumiewa1.
Niektrzy prbowali nawet
stworzy nowy, wprawdzie sztuczny, ale midzynarodowy jzyk, ktry
staby si powszechnym
systemem komunikacji midzyludzkiej. Taki projekt przeprowadzi
Ludwik azarz Zamenhof,
waciwie Eliezer Lewi Samenhof (esperanto Ludoviko Lazaro
Zamenhof), alias Doktor
1 Zob. Umberto Eco, La ricerca della lingua perfetta nella
cultura europea. Chciaabym zwrci uwag na ciekawy
szczeg: zamierzony lub tylko wynikajcy z bdu merytorycznego w
tumaczeniu. Zgodnie z oryginalnym tytuem w
jzyku woskim idziemy w poszukiwaniu jzyka doskonaego. Jednak
tytu w jzyku polskim brzmi: W poszukiwaniu
jzyka uniwersalnego. Zainteresowaam si tytuami teje ksiki
jeszcze w innych jzykach, bardziej
rozpowszechnionych, jak angielski: The Search for the Perfect
Language (The Making of Europe), francuski: La
Recherche de la langue parfaite dans la culture europenne,
niemiecki: Die Suche nach der vollkommenen Sprache
lub hiszpaski: La bsqueda de la lengua perfecta. W jzyku
rumuskim tytu rwnie bardziej przypomina orygina:
n cutarea limbii perfecte. Czy jzyk doskonay rwna si jzykowi
uniwersalnemu? Doskonay, wedug
Uniwersalnego sownika jzyka polskiego (Uniwersalny... I, 2006:
672) ma nastpujce znaczenia: 1. odznaczajcy
si najwysz jakoci, majcy wszelkie zalety, wolny od jakichkolwiek
bdw, usterek, wad; najlepszy, wzorowy,
niezrwnany, wyborny, znakomity. ... 2. zupeny, absolutny,
idealny. Uniwersalny, wedug tego samego sownika,
oznacza: a) obejmujcy cao, wsplny dla wszystkich, niezaleny od
sytuacji, miejsca, czasu; powszechny, oglny;
b) nadajcy si do wszystkiego, mogcy mie wszechstronne
zastosowanie; c) majcy rozlegy zakres zainteresowa.
(Uniwersalny... IV, 2006: 250). W jzyku woskim, spord dziesiciu
moliwych znacze sowa universle, jedno
zwrcio moj uwag i moglibymy je uzna za blisze intencji polskiego
tumacza: (filos.) Detto di ci che
comune a tutti gli enti appartenenti a uno stesso insieme e che
costinuisce attributo di tutti gli individui della stessa
classe: concetti, valori universali (Zingarelli, 2012: 2484)
czyli (filos.) mwi si o czym, co jest wsplne dla wszystkich
jednostek nalecych do tej samej wsplnoty i stanowi atrybut dla
wszystkich osb z tej samej klasy
(tum. wasne) z kolei sowo perftto ma nastpujce znaczenia, ktre
mog nas zainteresowa: 1. Compiuto,
completo in ogni suo elemento. Totale, completo. 2. Privo di
difetti, errori, mancanze, lacune e sim.. (fig., iron.)
Integrale., a jako synonimy wystpuj: 1. Compiuto, completo,
finito, realizzato, ultimato, totale, assoluto, pieno; 2.
Integro, sano; 3. Eccellente, esemplare, ottimo, ineccepibile,
impeccabile, inappuntabile, incensurabile, magistrale,
squisito, ideale, divino (Zingarelli, 2012: 1651). Pojcie jzyk
doskonay rozumiem zatem jako z gry ustalon bezbdn struktur
morfo-skadniow, niezrwnan fonetyk jzyka, ktrym wszyscy potrafi si
posugiwa.
Wymiary okrelajce jzyk doskonay s zarwno estetyczne, jak i
utylitarne. Z drugiej za strony, jzyk uniwersalny
dopuszcza wycznie wymiar utylitarny. Wane jest, eby ludzie
umieli si porozumiewa. Bliski jest ten termin
pojciu jzyka esperanto Zamenhofa. Jednak chyba uycie
przymiotnika uniwersalny w polskim tumaczeniu tytuu
dziea U. Eco zawzio znaczenie pojcia zaproponowanego przez
autora.
http://es.wikipedia.org/w/index.php?title=La_b%C3%BAsqueda_de_la_lengua_perfecta&action=edit&redlink=1
[5]
Esperanto, wymylajc jzyk esperanto. Noam Chomsky, amerykaski
jzykoznawca, filozof i
dziaacz polityczny poszukiwa uniwersalnej gramatyki,
transformacyjno-generatywnej, ktrej
elementy miayby istnie we wszystkich jzykach. Zatem denie do
posiadania wsplnego jzyka
(czy te wsplnoty jzykowej) wci w nas tkwi.
1.1. Rnorodno jzykw, rnorodno kultur
Zastanawiajc si nad moliwoci powrotu do pierwotnej wsplnoty
jzykowej jeeli
naprawd miao to kiedy miejsce stwierdzamy, e oznaczaoby to mier
rnorodnoci
jzykowej i kulturowej. Biorc pod uwag dane statystyczne dotyczce
liczby jzykw na wiecie
bdcych w uyciu, moemy z ca pewnoci potwierdzi hipotez procesu
wymierania jzykw.
Ustalenie dokadnej liczby jzykw uywanych na wiecie nie jest
zadaniem atwym. Bogdan
Walczak wskazuje na dwa gwne rda rozbienoci danych. Pierwsze
wynika z faktu, e nie
ma kryteriw pozwalajcych na odrnienie by si w tym miejscu posuy
wspczesn
terminologi lingwistyczn etnolektu ze statusem odrbnego jzyka od
etnolektu ze statusem
dialektu czy gwary jakiego jzyka. (...) Drugim rdem niemonoci
ustalenia liczby jzykw
wiata jest nasz brak dokadniejszej wiedzy o wielkiej liczbie
etnolektw, przede wszystkim tzw.
egzotycznych, uywanych w tropikalnych lasach Amazonii czy Azji
Poudniowo-Wschodniej, w
grach Nowej Gwinei, Pamiru, Hindukuszu czy Himalajw lub wysp
poudniowego Pacyfiku.
Zaledwie 5% jzykw wiata doczekao si satysfakcjonujcych opisw (w
postaci sownikw
jedno- lub/i dwujzycznych, gramatyk i podrcznikw sucych do ich
nauki). 20% (a wic okoo
13002) jzykw ma jedynie opisy czstkowe. Utrwalonymi tekstami
dysponujemy w odniesieniu
do 30% jzykw. O 70% wiemy waciwie tylko tyle, e istniej
(Walczak, 2006: 154-155). Fakt,
e jzyki wymieraj, nie powinien by nowoci. Bardzo popularne kiedy
jzyki, jak aciski i
starogrecki straciy ywotno. Ich oralno zanikna. Wiemy o tym, e
istniay dziki pisemnym
dowodom, ktre po nich pozostay. Dzi takie procesy uwaamy za
jzykowe uboenie. Staramy
si rnymi sposobami przeciwdziaa wymieraniu i znikaniu jzykw.
Stajemy wobec
nieuchronnego odwrcenia kierunku od rnorodnoci jzykw i, w
konsekwencji, rnorodnoci
2 Walczak uznaje jako najbardziej wiarygodn liczb jzykw w uyciu
na wiecie od 6500 do 7000, zgodnie z tezami
wysunitymi wczeniej przez Majewicza (Walczak 2006, Majewicz
1999).
[6]
kulturowej ku ujednolicaniu i globalizacji. Bowiem niektre jzyki
staj si coraz bardziej
popularne, podczas gdy inne, o mniejszym zasigu, zanikaj bez
moliwoci powrotu.
Dysproporcja jzykowego podziau wiata jest ogromna i staje si
coraz bardziej widoczna
w kontekcie procesu globalizacji. Rozwj technologiczny, a co za
tym idzie, rozwj gospodarczy
udostpnia ludziom coraz wicej moliwoci szybkiej, efektywnej i
atwej komunikacji,
doprowadzajc do tworzenia tzw. globalnej wioski3. Jednak w tej
globalnej wiosce trudniej jest
zaistnie mniejszym grupom spoecznym, np. tym egzotycznym, o
ktrych wspomnia Walczak,
pomimo tego (a waciwie dlatego), e akurat wrd nich jest najwysza
liczba ywych jzykw.
Analizujc podzia jzykowy wiata, widzimy uderzajce zestawienie:
okoo 98%
ludnoci wiata posuguje si 2% jzykw wiata (te 2% to okoo 140-150
jzykw), natomiast
okoo 98% jzykw wiata (jest to wci jeszcze liczba 6500-7000) jest
uywane przez zaledwie
2% ludnoci wiata (Walczak, 2006: 155). Zgodnie z danymi SIL
International4 jzyk, ktry
cieszy si nawiksz popularnoci, to chiski (w 10 odmianach),
uywany przez ponad 1 mld 200
mln osb w 31 krajach. Kolejny jzyk w grupie najczciej uywanych
jzykw na wiecie to
hiszpaski, posuguje si nim 329 milionw ludzi5 (warto zauway
ogromn rnic w stosunku
do liczby uytkownikw jzyka chiskiego) w 44 krajach. Bardzo
blisko usytuowany jest jzyk
angielski, uywany przez 328 milionw osb w 112 krajach na wiecie.
Naley podkreli, e
referowane liczby dotycz uytkownikw o statusie native speakerw
danych jzykw. Jzyk
polski klasyfikuje si na dwudziestym trzecim miejscu, majc ok.
40 milionw uytkownikw
jzyka w 23 krajach. Jzyk rumuski natomiast jest o wiele mniej
popularny zajmuje
czterdzieste miejsce i ma 23,4 mln uytkownikw w dwudziestu
krajach.
3 Pojcie globalna wioska (global village, ang.) wprowadzone
zostao przez Marshalla McLuhana w ksice The
Guthenberg Galaxy (Galaktyka Guthenberg) i oznacza szybko, z ktr
media masowe przekazuj informacje i
uatwiaj komunikowanie si midzy ludmi na caym wiecie, np. za
pomoc internetu. 4 SIL International (oryginalna nazwa Summer
Institute of Linguistics) to chrzeciaska organizacja naukowa
non-
profit, ktra koncentruje swoj dziaalno na studiowaniu i badaniu
jzykw mniej znanych w celu rozwijania
lingwistyki i wspierania cigoci maych jzykw. SIL zostaa
utworzona przez dwch studentw w 1934 roku w
Stanach Zjednoczonych i obecnie liczy ponad 5000 aktywnych
czonkw w 60 krajach wiata. 5 Wspczeni jzykoznawcy (take polscy)
czsto wskazuj, i to nie jeden jzyk chiski w odmianach, a kilka
jzykw, ktre stanowi median jzykw chiskich.
[7]
Tabela 1. Jzyki majce przynajmniej 3 miliony uytkownikw
pierwotnych (natywnych)
Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -
ogem
Uytkownicy
(miliony)
1 Chiski [zho] Chiny 31 1 213
Chiski, gan [gan] Chiny 1 20,6
Chiski, hakka [hak] Chiny 17 30,0
Chiski, huizhou [czh] Chiny 1 4,6
Chiski, jinyu [cjy] Chiny 1 45,0
Chiski, mandaryski [cmn] Chiny 20 845
Chiski, min bei [mnp] Chiny 2 10,3
Chiski, min dong [cdo] Chiny 7 9,1
Chiski, min nan [nan] Chiny 10 47,3
Chiski, min zhong [czo] Chiny 1 3,1
Chiski, wu [wuu] Chiny 2 77,2
Chiski, xiang [hsn] Chiny 2 36,0
Chiski, yue [yue] Chiny 20 55,5
2 Hiszpaski [spa] Hiszpania 44 329,0
3 Angielski [eng] Wielka Brytania 112 328,0
4 Arabski [ara] Arabia Saudyjska 57 221,0
Arabski, mwiony algierski [arq] Algieria 6 22,4
Arabski, mwiony egipski [arz] Egipt 10 54,0
Arabski, mwiony w regionie Zatoki Perskiej [afb] Irak 10 3,6
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zhohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ganhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hakhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=czhhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cjyhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cmnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mnphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cdohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nanhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=czohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=wuuhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hsnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=yuehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=spahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=enghttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arqhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arzhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=afb
[8]
Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -
ogem
Uytkownicy
(miliony)
Arabski, mwiony hijazi [acw] Arabia Saudyjska 2 6,0
Arabski, mwiony libijski [ayl] Libia 3 4,3
Arabski, mwiony mezopotamski [acm] Irak 5 15,1
Arabski, mwiony marokaski [ary] Maroko 10 21,0
Arabski, mwiony najdi [ars] Arabia Saudyjska 7 10,0
Arabski, mwiony pnocno-lewantyski [apc] Siria 16 14,4
Arabski, mwiony pnocno-mezopotamski [ayp] Irak 4 6,3
Arabski, mwiony sa'idi [aec] Egipt 1 19,0
Arabski, mwiony sanaani [ayn] Jemen 1 7,6
Arabski, mwiony poudniowo-lewantyski [ajp] Jordania 9 6,2
Arabski, mwiony sudaski [apd] Sudan 6 16,8
Arabski, mwiony ta'izzi-adeni [acq] Jemen 8 7,1
Arabski, mwiony tunezyjski [aeb] Tunezja 5 9,4
5 Hindi [hin] Indie 20 182,0
6 Bengalski [ben] Bangladesz 10 181,0
7 Portugalski [por] Portugalia 37 178,0
8 Rosyjski [rus] Rosja 33 144,0
9 Japoski [jpn] Japonia 25 122,0
10 Niemiecki, standardowy [deu] Niemcy 43 90,3
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acwhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aylhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acmhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aryhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=apchttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ayphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aechttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aynhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ajphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=apdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acqhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aebhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hinhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=benhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=porhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rushttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=jpnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=deu
[9]
Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -
ogem
Uytkownicy
(miliony)
11 Jawajski [jav] Indonezja 5 84,6
12 Lahnda [lah] Pakistan 8 78,3
Panjabi, zachodni [pnb] Pakistan 7 62,6
Seraiki [skr] Pakistan 3 13,8
13 Telugu [tel] Indie 10 69,8
14 Wietnamski [vie] Wietnam 23 68,6
15 Marathi [mar] Indie 5 68,1
16 Francuski [fra] Francja 60 67,8
17 Koreaski [kor] Poudniowa Korea 33 66,3
18 Tamilski [tam] Indie 17 65,7
19 Woski [ita] Wochy 34 61,7
20 Urdu [urd] Pakistan 23 60,6
21 Turecki [tur] Turcja 36 50,8
22 Gujarati [guj] Indie 20 46,5
23 Polski [pol] Polska 23 40,0
24 Malajski [msa] Malezja 14 39,1
Malajski [zlm] Malezja 7 10,3
25 Bhojpuri [bho] Indie 3 38,5
26 Awadhi [awa] Indie 2 38,3
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=javhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lahhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pnbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=skrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=telhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=viehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=marhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=frahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=korhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tamhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=itahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=turhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=gujhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=polhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=msahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zlmhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bhohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=awa
[10]
Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -
ogem
Uytkownicy
(miliony)
27 Ukraiski [ukr] Ukraina 27 37,0
28 Malayalam [mal] Indie 11 35,9
29 Kannada [kan] Indie 3 35,3
30 Maithili [mai] Indie 2 34,7
31 Sunda [sun] Indonezja 1 34,0
32 Birmaski [mya] Myanmar 5 32,3
33 Oriya [ori] Indie 2 31,7
34 Perski [fas] Iran 29 31,4
Farsi, wschodni [prs] Afganistan 3 7,6
Farsi, zachodni [pes] Iran 27 23,9
35 Marwari [mwr] Indie 3 31,1
Dhundari [dhd] Indie 1 9,0
Marwari [rwr] Indie 3 5,6
Merwari [wry] Indie 1 3,9
Shekhawati [swv] Indie 1 3,0
36 Panjabi, wschodni [pan] Indie 12 28,2
37 Filipiski [fil] Filipiny 1 25,0
38 Hausa [hau] Nigeria 13 25,0
39 Tagalog [tgl] Filipiny 8 23,9
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ukrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=malhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kanhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=maihttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sunhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=myahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=orihttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=fashttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=prshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=peshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mwrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=dhdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rwrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=wryhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=swvhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=panhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=filhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hauhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tgl
[11]
Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -
ogem
Uytkownicy
(miliony)
40 Rumuski [ron] Rumunia 20 23,4
41 Indonezyjski [ind] Indonezja 6 23,2
42 Holenderski [nld] Holandia 12 21,7
43 Sindhi [snd] Pakistan 8 21,4
44 Taiski [tha] Tajlandia 5 20,4
45 Pushto [pus] Pakistan 9 20,3
Pashto, centralny [pst] Pakistan 1 7,9
Pashto, pnocny [pbu] Pakistan 7 9,7
46 Uzbecki [uzb] Uzbekistan 14 20,3
Uzbecki, pnocny [uzn] Uzbekistan 12 18,8
47 Radastani [raj] Indie 3 20,0
Hadothi [hoj] Indie 1 4,7
Malwi [mup] Indie 1 10,4
48 Yoruba [yor] Nigeria 6 19,4
49 Azerbejdaski [aze] Iran 17 19,1
Azerbejdaski, pnocny [azj] Azerbajdan 10 7,5
Azerbejdaski, poudniowy [azb] Iran 8 12,6
50 Igbo [ibo] Nigeria 1 18,0
Tabela 1
(http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size6,
03.02.2012 r.), zob. Aneks 1.
6 Wersja internetowa ksiki Ethnologue. Languages of the World,
2009, wyd. XVI, red. Paul M. Lewis, SIL
International Publications, Dallas, Texas.
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ronhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=indhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nldhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sndhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=thahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pushttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=psthttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pbuhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uzbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uznhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rajhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hojhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=muphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=yorhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azjhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ibohttp://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size
[12]
Przytoczone liczby s wyranie uzalenione od liczby ludnoci w
krajach, z ktrych owe
jzyki pochodz. Z drugiej za strony, warto take zwrci uwag na
zrnicowanie jzykowe w
krajach na wiecie. Kolejna przedstawiona tabela jest sporzdzona
przez SIL International.
Rubryka Wskanik oznacza wskanik zrnicowania Greenberg, tzw.
Linguistic Diversity Index
(LDI), Wskanik zrnicowania jzykowego7. Rubryka Pokrycie wskazuje
kompletno oblicze
poprzez podanie odsetka jzykw w danym kraju, dla ktrego
szacunkowe dane ludnoci s
dostpne. Brakujce dane s kompensowane za pomoc sumy znanych
populacji jzykowych
(pokazane w kolumnie Liczba) ogu ludnoci. W rubryce Liczba
podana jest wic oglna liczba
uytkownikw pierwszego jzyka ojczystego w danym kraju dla
wszystkich jzykw, dla ktrych
informacje szacunkowe o ludnoci s znane. Wane jest tu, e ta
rubryka nie uwzgldnia
rzeczywistej ludnoci danego kraju, lecz tylko znane dane
szacunkowe o uytkownikach jzykw
ojczystych. W rubryce Ogem wskazana jest sumaryczna liczba ywych
jzykw bdcych w
uyciu w danym kraju, a w rubryce Procent podana jest proporcja
procentowa sumy jzykw w
danym kraju do wszystkich ywych jzykw w uyciu na wiecie. Nie
zostay podane sumy tych
rubryk, poniewa uznano, e ten sam jzyk moe by uwzgldniany w
wielu krajach. Kolejne
dwie rubryki dziel jzyki na Rodzime i Imigranckie. Rubryka
Przecitna podaje przecitn
wielko tych grup jzykowych, dla ktrych informacje dotyczce
ludnoci s znane, a rubryka
rednia wskazuje redni wielko jednej grupy jzykowej.
Tabela 2. Zrnicowanie jzykowe na wiecie (od najwyszego do
najniszego)
Pastwo
Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw
Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba
Przecitna rednia
Papua Nowa Gwinea 0,990 100% 830 12,01 830 0 3 833 255 4 624 1
200
Vanuatu 0,974 98% 114 1,65 108 6 188 549 1 683 700
Wyspy Salomona 0,967 99% 71 1,03 71 0 368 786 5 268 2 770
Republika 0,959 91% 82 1,19 71 11 3 478 795 46 384 15 000
7 LDI (Linguistic Diversity Index) oznacza i dopuszcza moliwo, e
w danym kraju dwie losowo wybrane osoby
maj rne jzyki ojczyste. Wskanik ten waha si od 0 (najnisze
zrnicowanie) do 1 (najwysze zrnicowanie) i
liczony jest jako proporcja osb mwicych w kadym jzyku danego
kraju do jego cakowitej liczby ludnoci.
[13]
Pastwo
Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw
Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba
Przecitna rednia
rodkowoafrykaska
Demokratyczna
Republika Konga
0,948 93% 217 3,14 215 2 40 099 030 199 498 26 000
Tanzania 0,947 91% 129 1,87 128 1 28 383 210 240 536 87 800
Kamerun 0,946 96% 279 4,04 278 1 10 751 460 39 968 8 500
Czad 0,944 91% 133 1,93 131 2 6 573 351 54 325 12 000
Indie 0,940 96% 445 6,44 438 7 1040676464 2 425 819 30 000
Mozambik 0,932 98% 53 0,77 43 10 19 326 700 371 667 90 000
Uganda 0,928 96% 45 0,65 43 2 23 692 900 550 998 260 000
Benin 0,921 96% 56 0,81 54 2 6 743 340 124 877 62 000
Wybrzee Koci
Soniowej
0,917 86% 93 1,35 77 16 9 220 990 115 262 26 400
Liberia 0,916 97% 31 0,45 30 1 2 716 980 90 566 53 200
Timor Wschodni 0,897 95% 19 0,28 19 0 531 510 29 528 20 000
Togo 0,897 88% 43 0,62 39 4 3,978,800 104,705 40,000
Bhutan 0.884 94% 35 0,51 25 10 1,134,500 34,379 8,200
Zambia 0,878 90% 50 0,72 43 7 10 913 380 242 520 54 400
Kenia 0,877 82% 74 1,07 69 5 27 872 508 456 926 121 000
Mali 0,874 92% 60 0,87 56 4 8 996 950 163 581 45 300
Poudniowa Afryka 0,874 90% 40 0,58 24 16 44 645 309 1 240 147 18
000
[14]
Pastwo
Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw
Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba
Przecitna rednia
Chorwacja 0,211 95% 22 0,32 7 15 4 488 450 213 736 4 710
Suazi 0,210 100% 8 0,12 5 3 1 106 500 138 312 7 500
Zachodni Brzeg
Palestyski i Gaza
0,208 67% 6 0,09 4 2 1 812 000 453 000 10 000
Mauretania 0,183 70% 10 0,14 6 4 3 073 730 439 104 39 000
Sowenia 0,174 80% 10 0,14 4 6 1 911 260 238 908 4 020
Kamboda 0,169 88% 25 0,36 23 2 13 511 970 614 180 6 060
Rumunia 0,169 83% 23 0,33 15 8 21 668 300 1 140 437 22 000
Brytyjskie Wyspy
Dziewicze
0,167 100% 2 0,03 2 0 21 700 10 850 2 000
Irlandia 0,165 80% 5 0,07 5 0 4 116 000 1 029 000 100 000
Lebanon 0,161 89% 9 0,13 6 3 4 266 900 533 362 18 000
Armenia 0,159 92% 12 0,17 7 5 3 431 030 311 912 3 500
Finlandia 0,148 74% 23 0,33 12 11 5 102 260 300 133 4 500
Czechy 0,146 95% 20 0,29 10 10 10 019 810 527 358 10 900
Turks i Caicos 0,146 67% 3 0,04 2 1 11 620 5 810 920
Szwecja 0,145 80% 30 0,43 12 18 8 558 850 356 619 4 000
Anguilla 0,141 67% 3 0,04 2 1 12 450 6 225 950
Tuvalu 0,139 100% 2 0,03 2 0 11 570 5 785 870
Grecja 0,137 79% 24 0,35 14 10 11 527 730 606 723 20 000
Meksyk 0,137 98% 297 4,30 291 6 92 806 584 320 023 5 000
[15]
Pastwo
Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw
Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba
Przecitna rednia
Saint Pierre i
Miquelon
0,134 100% 3 0,04 2 1 5 500 1 833 200
Wielka Brytania 0,133 82% 56 0,81 12 44 62 408 140 1 356 699 29
000
Liechtenstein 0,128 75% 4 0,06 3 1 31 100 10 367 1 300
Australia 0,124 86% 207 3,00 161 46 18 595 570 103 886 50
Samoa
Amerykaskie
0,116 83% 6 0,09 2 4 60 350 12 070 1 250
Nowa Zelandia 0,107 68% 22 0,32 4 18 3 398 100 226 540 3 970
Brazylia 0,103 91% 193 2,79 181 12 172 228 296 984 162 330
Urugwaj 0,092 50% 12 0,17 2 10 3 150 200 525 033 28 000
Barbados 0,091 67% 3 0,04 2 1 272 000 136 000 13 000
Gwadelupa 0,084 100% 4 0,06 4 0 449 500 112 375 7 300
Bermudy 0,081 100% 2 0,03 1 1 61 410 30 705 2 610
Nikaragua 0,081 71% 7 0,10 7 0 4 540 724 908 145 30 000
Gujana 0,080 68% 19 0,28 16 3 677 674 52 129 480
Palau 0,078 60% 5 0,07 4 1 15 422 5 141 600
Norwegia 0,072 75% 20 0,29 10 10 4 818 670 321 245 6 000
Niue 0,071 67% 3 0,04 2 1 2 108 1 054 78
Republika Zielonego
Przyldka
0,070 100% 2 0,03 2 0 408 800 204 400 14 800
Seszele 0,067 100% 3 0,04 3 0 75 280 25 093 1 600
Runion 0,066 78% 9 0,13 3 6 574 400 82 057 3 000
[16]
Pastwo
Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw
Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba
Przecitna rednia
Grenada 0,064 100% 3 0,04 3 0 92 250 30 750 2 300
Polska 0,064 75% 20 0,29 14 6 37 827 910 2 521 861 38 000
Portoryko 0,058 54% 13 0,19 3 10 3 546 270 506 610 1 560
Honduras 0,056 92% 13 0,19 10 3 5 763 760 480 313 990
Dania 0,055 77% 13 0,19 7 6 5 606 300 560 630 10 000
Kuba 0,001 50% 4 0,06 2 2 10 003 500 5 001 750 3 500
Haiti 0,000 100% 2 0,03 2 0 6 960 600 3 480 300 600
Brytyjskie
Terytorium Oceanu
Indyjskiego
0,000 100% 1 0,01 1 0 3 500 3 500 3 500
Falklandy 0,000 100% 1 0,01 1 0 1 990 1 990 1 990
Korea Pnocna 0,000 100% 1 0,01 1 0 20 000 000 20 000 000 20 000
000
Wyspa witej
Heleny 0,000 100% 1 0,01 1 0 5 400 5 400 5 400
Watykan 0,000 100% 1 0,01 1 0 1 000 1 000 1 000
Tabela 2
(http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=country,
03.02.2012 r.), zob. Aneks 2.
Analizujc powysz tabel, a w szczeglnoci wskanik Greenberg,
stwierdzamy, e
Rumunia jest pod wzgldem jzykowym bardziej rnorodnym krajem ni
Polska (Rumunia
0,169, Polska 0,064, a jest to rnica ponad 30 miejsc w tabeli),
pomimo tego, e ma w uyciu
tylko o trzy jzyki ywe wicej (23 jzyki w Rumunii, a 20 w
Polsce). Podczas gdy w Polsce
istnieje dwa razy wicej jzykw rodzimych ni imigranckich, w
Rumunii proporcja jzykw
rodzimych do imigranckich jest na poziomie 17/8 (1,875) (zob.
rys. 1 i rys. 2).
http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=country
[17]
Przenoszc rozwaania z ta globalnego na perspektyw europejsk,
zauwaamy, e Polska
jest na pitym miejscu od koca wrd krajw o najmniejszej
rnorodnoci jzykowej. Za Polsk
znajduj si tylko: Dania, Portugalia, Wgry oraz Watykan, podczas
gdy Rumunia sytuuje si na
[18]
czternastym miejscu8 od koca, ze wzgldu na bardziej rnorodne
rodowisko jzykowe. Mwic
tylko o pastwach Unii Europejskiej, Polska, szsty najliczniejszy
pod wzgldem liczby ludnoci
kraj (za: Niemcami, Francj, Wielk Brytani, Wochami, Hiszpani
podaj od najbardziej
zaludnionego kraju), sytuuje si dopiero na dwudziestym czwartym
miejscu pod wzgldem
rnorodnoci jzykowej. Rumunia, sidmy najwikszy kraj pod wzgldem
liczby ludnoci i
modszy czonek Unii Europejskiej (od 1 stycznia 2007 roku),
sytuuje si na siedemnastym
miejscu w skali rnorodnoci jzykowej w Unii Europejskiej.
1.2. Polska i Rumunia stosunek do rnorodnoci jzykowej
Te dane wskazuj na wyszy poziom rnorodnoci jzykowej (i co za tym
idzie
kulturowej) w Rumunii w porwnaniu z Polsk. O zainteresowaniu
Rumunii wielojzycznoci i
wielokulturowoci wiadczy rwnie szybko, z jak przedstawiciele
Rumunii podpisali
Europejsk Kart Jzykw Regionalnych lub Mniejszociowych europejsk
konwencj (CETS
148) zatwierdzon w 1992 roku w ramach Rady Europy w celu ochrony
oraz promocji jzykw
regionalnych oraz jzykw mniejszoci narodowych w Europie. Pomimo
tego, e zostaa
podpisana przez wikszo pastw Rady Europy, Europejska Karta Jzykw
Regionalnych lub
Mniejszociowych zostaa ratyfikowana tylko przez 23 pastwa, w tym
tylko 15 z 27 pastw
czonkowskich Unii Europejskiej. Francja i Wochy, ale take spoza
Unii Rosja (cho kart
podpisaa) nie ratyfikoway jej jeszcze. Belgia, gdzie maj
siedziby gwne instytucje
europejskie, nawet nie podpisaa Karty. Oprcz Belgii jeszcze trzy
pastwa czonkowskie nie
zgodziy si na jej podpisanie. S to Irlandia, Portugalia oraz
Grecja (ktra oficjalnie w ogle nie
uznaje istnienia mniejszoci narodowych).
Rumunia z kolei podpisaa Kart ju 17 lipca 1995 roku, cho
ratyfikowaa j dopiero w
2007 roku ustaw nr 282/2007. Dokument wszed w ycie 1 maja 2008
roku, a w 2009 roku
zosta sporzdzony pierwszy raport krajowy dotyczcy postpu we
wdroeniu przepisw Karty.
8 Kolejno ostatnich 15 krajw europejskich najmniej rnorodnych
pod wzgldem jzykowym (podaj od ostatniego
miejsca): 1. Watykan, 2. Wgry, 3. Portugalia, 4. Dania, 5.
Polska, 6. Norwegia, 7. Liechtenstein, 8. Wielka Brytania,
9. Grecja, 10. Szwecja, 11. Czechy, 12. Finlandia, 13. Irlandia,
14. Rumunia, 15. Sowenia. Najbardziej rnorodnym
krajem europejskim pod wzgldem jzykowym jest Belgia.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Konwencjahttp://pl.wikipedia.org/wiki/1992http://pl.wikipedia.org/wiki/Rada_Europyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_regionalnyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_regionalnyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Europa
[19]
Teoretycznie Rumunia chroni najwicej jzykw regionalnych i
mniejszociowych. Oglnie jest
to 20 jzykw: 1. albaski, 2. bugarski, 3. chorwacki 4. czeski, 5.
grecki, 6. jidysz, 7.
macedoski, 8. niemiecki, 9. ormiaski, 10. polski, 11. romski,
12. rosyjski, 13. rusiski, 14.
serbski, 15. sowacki, 16. tatarski, 17. turecki, 18. wgierski,
19. woski, 20. ukraiski9. Kada z
mniejszoci posugujcych si tymi jzykami jest reprezentowana
zarwno na poziomie
krajowym poprzez wasne organizacje, jak rwnie w parlamencie,
gdzie maj po jednym pole.
Dopiero 12 maja 2003 roku Polska podpisaa Europejsk Kart Jzykw
Regionalnych lub
Mniejszociowych (Dz.U. z 2009 r., Nr 137, poz. 1121), a jeszcze
pniej, bo 12 lutego 2009 roku
Karta zostaa ratyfikowana, a dokument wszed w ycie w stosunku do
Polski z dniem 1 czerwca
2009 roku. Okrelone drog Ustawy o mniejszociach narodowych i
etnicznych oraz o jzyku
regionalnym z dnia 6 stycznia 2005 r. (Dz.U. z dnia 31 stycznia
2005 r.) jzyki mniejszoci
narodowych w Polsce to: 1. biaoruski, 2. czeski, 3. litewski, 4.
niemiecki, 5. ormiaski, 6.
rosyjski, 7. sowacki, 8. ukraiski, 9. jidysz, oraz jzyki
mniejszoci etnicznych: 10. karaimski, 11.
emkowski, 12. romski, 13. tatarski. Zgodnie z t ustaw,
mniejszoci narodowe odrniaj si od
mniejszoci etnicznych tym, e utosamiaj si z narodem
zorganizowanym we wasnym
pastwie.
Warto w tym miejscu zwrci rwnie uwag na sytuacj Modawii. Jest to
jedyny kraj
byego Zwizku Radzieckiego, w ktrym mniejszoci etniczne (Ukraicy,
Gagauzi, Bugarzy,
ydzi oraz czciowo Romowie) bdnie nazwane nierosyjskimi s
poddawane cigemu
procesowi rusyfikacji poprzez prowadzenie edukacji publicznej
tylko w jzyku rosyjskim.
Modawia jeszcze nie ratyfikowaa Karty, ktr podpisaa w lipcu 2002
roku, chocia ostatnio
toczy si coraz wicej dyskusji na ten temat w Rzdzie Modawii.
Ratyfikacja Karty wizaaby si
z zaprzestaniem stosowania pojcia jzyka komunikacji
interetnicznej, za ktry do tej pory
uznawany jest jzyk rosyjski.
Na znaczenie jzykw narodowych i etnicznych w Europie wskazuj
rwnie niedawne
reakcje rumuskiego Ministra Spraw Zagranicznych (Andreia Margi)
na nowo zaproponowan
ustaw Parlamentu Ukrainy na temat jzykw regionalnych. Parlament
Ukrainy zatwierdzi we 5
czerwca 2012 r. projekt ustawy o jzykach regionalnych,
wymieniajc wrd nich zarwno jzyk
9
http://www.dri.gov.ro/documents/B1-Legea%20de%20ratificare%20Carta%20Europeana%20a%20Limbilor.pdf,
11.05.2012 r.
http://www.dri.gov.ro/documents/B1-Legea%20de%20ratificare%20Carta%20Europeana%20a%20Limbilor.pdf
[20]
rumuski, jak i modawski. Byy Minister Spraw Zagranicznych
(obecnie Minister Kultury,
7.11.2012r.) zaprzecza istnieniu jzyka modawskiego jako odrbnego
od jzyka rumuskiego.
Kwestia zaakceptowania istnienia jzyka modawskiego w Rumunii
jest spraw sporn i
kontrowersyjn ju wiele lat i wynika ze wsplnej historii obydwu
obecnie suwerennych krajw.
Modawia (rum. Moldova) i Wooszczyzna (rwnie znana jako Multany,
rum. Muntenia / ara
Romneasc / Valahia) to dwie historyczne i geograficzne krainy
Rumunii: Cay ten tak bardzo
zrnicowany krajobrazowo obszar to Rumunia, kraj i ojczyzna ponad
20-milionowego dzi
narodu rumuskiego w jego historycznym zasigu. Skadaj si na
cztery gwne, zasadnicze
krainy: 1. Siedmiogrd (Transilvania), zajmujcy prawie poow
powierzchni kraju, obejmujcy
Wyyny Siedmiogrodzk i Somesz, Nizin Nadcisask i wiksz cz Banatu;
2. Modawia
(Moldova); 3. Wooszczyzna (ara Romneasc Muntenia [Multany] +
Oltenia); 4. Dobruda
(Dobrogea). Z ziem historycznych jedynie Besarabia i pnocna cz
historycznej Modawii
(Bukowina) nie znajduj si w obecnych granicach pastwa rumuskiego
(Demel, 1986: 15).
Warto tutaj zwrci szczegln uwag na ostatnie zdanie powyszego
cytatu. Mona je
interpretowa jako subtelne wskazanie na przynaleno ziemi
besarabskiej i bukowiskiej do
Rumunii.
Aby lepiej zrozumie relacje, ktre cz te regiony Europy,
potrzebny bdzie
przynajmniej schematyczny przegld historii ostatnich dwch
tysicleci, pomimo tego, e: Il
nest pas de pays en Europe dont les origines soient plus
obscures que celles de la Roumanie.
Pendant plus de mille ans son histoire est couverte dune voile
impntrable et en labsence de
sources crites nous sommes reduits aux conjectures, aux thories,
lapparence des faits. Quand
la fin le voile scarte, nous nous apercevons que lhistoire des
Roumains est mele celle des
nations voisines dune faon plus inextricable que nulle part
ailleurs10
(Seton-Watson, 1937: VII).
W polskiej historiografii jest rwnie mao prac powiconych
Rumunii. Bibliografia jest
minimalna, a wiedza oglna jeszcze ubosza. Juliusz Demel prbuje
wytumaczy ten brak: Lecz
mimo tej bliskoci geograficznej i powiza historycznych dzieje
narodu rumuskiego i
stosunkw rumusko-polskich nie s u nas szerzej znane. Wpyna na to
zapewne znaczna dla
10
Nie ma adnego kraju w Europie, ktrego pocztki byyby bardziej
przesonite tajemnic ni pocztki Rumunii.
Przez ponad tysic lat jego historia jest pokryta nieprzeniknion
zason i z powodu braku rde pisanych jestemy
zmuszeni do przypuszcze, teorii, do pozorw. Kiedy w kocu zasona
zostanie zdjta, zdamy sobie spraw, e
historia Rumunw miesza si z histori narodw ssiadujcych w sposb
bardziej nierozczny ni nigdzie indziej
(tum. wasne).
[21]
obydwu narodw i pastw odmienno ich drg rozwoju, rozmijajcych si
pod niejednym
wzgldem w zakresie inspiracji, a take i w czasie. Ziemie
rumuskie znalazy si w znacznej
czci w obrbie wiata antycznego, greckiego i rzymskiego. Pniej
kultura rumuska wzrosa w
krgu oddziaywania Konstantynopola i prawosawia, a kraj,
podzielony midzy kilka organizmw
pastwowych, pozostawa od schyku redniowiecza pod wzmagajcymi si
wpywami Turcji,
nastpnie pod panowaniem tureckim. Polska w tych czasach przeywaa
okres wietnoci i
rozkwitu, utrzymujc cise zwizki kulturalne z Europ rodkow i
zachodni. Natomiast
wyzwolenie Rumunii z jarzma tureckiego i odbudowa rumuskiego
narodowego pastwa
przypady na czasy, w ktrych Polska upada i ulega rozbiorom, a
nard polski utraci
niepodlego (Demel, 1986: 5).
Rzeczywicie pierwotne krainy pniej stanowice pastwo Rumunia
Wooszczyzna,
Modowa oraz Siedmiogrd (rum. Transilvania) byy pocztkowo
zamieszkiwane przez Dakw
lub jeszcze poprawniej Geto-Dakw11
, o ktrych wiemy od Herodota (V w. p.n.e.), e wywodzili
si z rodu Trakw. O Rumunach i o ich jzyku bdzie mona mwi dopiero
pniej, po
kolonizacji Dacji przez Rzymian i po przejciu fali ludw
imigranckich i koczowniczych, a
szczeglnie Sowian. Dacja staa si prowincj rzymsk po zwycistwie
cesarza Trajana nad
krlem Dacji, Decebalem, w 107 roku n.e. Przez ponad sto lat
autochtoni byli poddawani
procesowi romanizacji, w wyniku ktrego wyksztaciy si podstawy
jzyka rumuskiego:
Odrbna narodowo rumuska z wasnym jzykiem nalecym do grupy
romaskiej wytworzya
si w wyniku dugiego procesu dziejowego, a powstaa na bazie
ludnoci miejscowej,
autochtonicznej, geto-dackiej, ktra w pierwszej poowie I
tysiclecia n.e. ulega romanizacji, w
drugiej za podlegaa silnym wpywom sowiaskim (Demel, 1986: 78).
Uwaa si, e proces
romanizacji by bardzo intensywny, biorc pod uwag, e we
wspczesnym jzyku rumuskim
zostao rzeczywicie bardzo mao sw pochodzenia dackiego, ale
wikszo z ich nie zostaa
niczym zastpiona i uywane s na co dzie przez uytkownikw jzyka
rumuskiego, np.: barz
(bocian), brad (sosna), brnz (ser), cciul (czapka), copil
(dziecko), doin (rumuska ludowa
pie liryczna), buz (warga), mazre (groch), mmlig (mamayga),
smbure (pestka, ziarnko),
stejar (db), strugure (winogrono)12
.
11
Dakowie tak byli nazywani przede wszystkim ludzie mieszkajcy w
Siedmiogrodzie, a ci mieszkajcy na
Wooszczynie, w Dobrody, a do Besarabii byli nazywani Getami
(zob. Djuvara, 2008: 13). 12
Kompletn tabel mona znale w Aneksie 3.
[22]
Z kolei o nazwach Rumunw i Modawian pisa ju Miron Costin
(1633-1691),
kontynuator dzie Grigorea Urechea (1590-1647): nazwa Modawianin
pochodzi bowiem od
rzeki Modawy, po drugim skolonizowaniu tej ziemi przez wojewod
Dragosza, a Munteczycy
nazywaj si bd to Munteczykami od gr, [czyli] gralami, bd to
Olteczykami od Oltu,
albowiem Polacy nazywaj ich Moltanami (Costin, 1998: 332).
Natomiast mwic o jzyku,
Costin uznaje jako suszn jedynie nazw jzyk rumuski, argumentujc:
Mimo tego, e w
historii i w mowie, zarwno przez obcych, jak i przez nich
samych, nazwa ich z czasem w cigu
wiekw zostaa zmieniona i miewali te inne miana, jednak ta dawna
nazwa Rumun stanowi ich
korze i podstaw. Jak wida [i w tym], e cho mwimy teraz:
Modawianie, jednak nie pytamy:
tii moldovenete?, lecz tii romnete?, czyli [czy znasz] rzymski,
niemal nie mwimy scis
romanice? jak w jzyku aciskim. Istnieje wic ta dawna nazwa jako
niewzruszona podstawa,
cho czy to dugi czas, czy to obcy dodali te inne nazwy, jednak
ta [pochodzca z] korzenia nie
zmienia si. I tak najprawdziwsz nazw [ludnoci] tych krajw, i
naszego kraju Modawii i
Muntenii, jest Rumun, jak jeszcze teraz nazywaj siebie wszyscy
[Woosi] mieszkajcy na
ziemiach wgierskich oraz jak nazywaj swj kraj Munteczycy w mowie
i pimie: ara
Romneasc (Costin, 1998: 332). Sowa Costina s bardzo wane zarwno
w kontekcie
uywania terminu jzyk modawski w stosunku do jzyka rumuskiego,
jak rwnie w bardzo
draliwym obecnie kontekcie coraz czstszej potocznej
identyfikacji Rumunw z Romami i, w
konsekwencji, jzyka rumuskiego z jzykiem romani.
Przywoujc opinie blisze naszym czasom, warto wspomnie take
Eugena Coeriu
(1921-2001), jednego z najsynniejszych na wiecie jzykoznawcw
modawskich (biorc pod
uwag dzisiejsze granice). Urodzi si w Mihileni wtedy bya to
Rumunia, a teraz Modawia).
Wikszo jego prac ukazao si w jzykach niemieckim, hiszpaskim i
portugalskim, a jego
wpyw w rumuskim rodowisku lingwistycznym by minimalny w stosunku
do wartoci jego
prac. Midzy innymi by bardzo zainteresowany problematyk jzyka
rumuskiego, twierdzc
wiele razy, e wziwszy pod uwag kryteria naukowe, nie mona
akceptowa stosowania terminu
jzyka modawskiego: A promova sub orice form o limb moldoveneasc,
deosebit de limba
romna este, din punct de vedere strict lingvistic, ori o greeal
naiv, ori o fraud tiinific. Din
[23]
punct de vedere istoric i practic este o absurditate, o utopie i
din punct de vedere politic e o
anulare a identitii etnice i culturale a unui popor i deci un
act de genocid etnico-cultural13
.
Ze wszystkich omawianych krain historycznych najcilej powizane
losy maj Modawia i
Wooszczyzna: La Moldavie et la Valachie, franchement roumaines,
dominent lhistoire du pays
partir du XIVe s.14
(Larousse, III, 1966: 520).
Obie doznay przejcia fal ludw imigranckich i koczowniczych
(Gotw, Hunw, Awarw,
Pieczyngw, Kumanw). Pierwsze zjednoczenie tych dwch regionw miao
miejsce w 1859 r.
pod ksiciem Alexandrem Janem Cuza, gdy utworzono Zjednoczone
Ksistwo Modawii i
Wooszczyzny. W trzy lata pniej, w 1862 r. nazwa Ksistw zostaa
zmieniona na Zjednoczone
Ksistwa Rumunii, a po kolejnych czterech latach, uni t
przeksztacono w Ksistwo Rumunii. Po
zaanektowaniu Modawii przez ZSRR (przy podpisaniu Paktu
Ribbentrop-Mootow w sierpniu
1939 r.) ludzie tu mieszkajcy zostali poddani cigemu procesowi
rusyfikacji, midzy innymi
poprzez reaktywacj alfabetu cyrylickiego, ktry wszak zastpiono
aciskim alfabetem ju od
reformy Alexandra Jana Cuzy z 1860 r.
Obecnie oficjalnym jzykiem Modawii jest jzyk modawski,
zapisywany alfabetem
aciskim. Rwnolegle nadal funkcjonuje jzyk rosyjski z alfabetem
cyrylickim. Struktura
gramatyki urzdowego jzyka modawskiego i urzdowego jzyka
rumuskiego oraz sownictwo
tych dwch urzdowych jzykw nieznacznie si rni. Co prawda, w jzyku
modawskim
istniej pewne regionalizmy oraz archaizmy (za takowe uznawane w
jzyku rumuskim),
aczkolwiek ich ilociowy i jakociowy wymiar nie pozwalaj na ocen
ich jako odrbnych
jzykw w wietle kryteriw jzykoznawczych. Warto tutaj wspomnie tre
Deklaracji
Niepodlegoci Republiki Modawii z 27 sierpnia 1991 roku, ktra
oprcz potpienia Paktu
RibbentropMootow zawieraa punkt o jzyku rumuskim (a nie
modawskim) jako jzyku
13
http://www.basarabia91.net/2012/07/maestrul-eugen-coseriu-ar-fi-implinit.html,
11.11.2012 r. Promowanie za
wszelk cen jzyka modawskiego, odrbnego od jzyka rumuskiego jest,
z punktu widzenia cile lingwistycznego,
albo jakim naiwnym bdem, albo oszustwem naukowym. Z
historycznego i praktycznego punktu widzenia jest to
absurd, utopia, a z politycznego punktu widzenia jest to
anulowanie etnicznej i kulturowej tosamoci narodowej, a w
konsekwencji ludobjstwo etniczno-kulturowe (tum. wasne). 14
Modowa i Wooszczyzna, wprawdzie rumuskie, zdominoway histori
kraju, poczwszy od XIV w. (tum.
wasne).
http://www.basarabia91.net/2012/07/maestrul-eugen-coseriu-ar-fi-implinit.html
[24]
urzdowym nowo powstajcego, suwerennego pastwa: decretarea limbii
romne ca limb de stat
i reintroducerea alfabetului latin, din 31 august 198915
.
Kwestia istnienia jzyka modawskiego jako odrbnego od jzyka
rumuskiego jest wci
mocno dyskutowana po obu stronach rzeki Prut, a jej moliwe
rozwizanie ma raczej charakter
polityczny.
Powiciam t cz rozprawy kwestiom jzykowym, ogldanym z rnych
perspektyw,
w Polsce i Rumunii, gdy uwaam, i stosunek do jzyka (i do jzykw w
ogle) warunkuje
wyraane w jzyku opinie, oceny, relacje.
15
http://istoria.md/articol/573/Declara%C5%A3ia_de_Independen%C5%A3%C4%83_a_Republicii_Moldova,
03.02.2013 r. ustanowienie jzyka rumuskiego jako jzyka
pastwowego oraz ponowne wprowadzenie alfabetu
aciskiego, poczwszy od dnia 31 sierpnia 1989 roku (tum.
wasne).
http://istoria.md/articol/573/Declara%C5%A3ia_de_Independen%C5%A3%C4%83_a_Republicii_Moldova
[25]
Rozdzia 2. Jzyk wartoci w kontekcie koncepcji jzykoznawczych
Jeli jest prawd, e nie potrafimy myle bez myli i
e uczymy si myle za pomoc sw,
to jzyk wyznacza granic i zarys caego ludzkiego poznania...
J.G. Herder
2.1. Jzyk mylenie wartoci
Aby mc analizowa wybrane kategorie: jzyk, mylenie, wartoci i
zrozumie powizania
midzy nimi, trzeba je najpierw zdefiniowa. Zaczn od definiowania
niespecjalistycznego,
zgodnego z rozumieniem przecitnego uytkownika jzyka, co ilustruj
definicje w sownikach
oglnych.
Wedug Uniwersalnego sownika jzyka polskiego PWN pod redakcj
Stanisawa Dubisza,
sowo jzyk ma kilka znacze (podaj wycznie znaczenia istotne w
mojej rozprawie, pomijajc
np. znaczenie anatomiczne jako czci jamy ustnej itd.): 2. system
znakw dzwikowych (i
wtrnie pisanych) sucych do porozumiewania si przez czonkw danego
narodu,
spoeczestwa; mowa, 3. sposb porozumiewania si ludzi pewnego
rodowiska lub zawodu
oraz zapisu i przekazywania informacji w jakiej dziedzinie
wiedzy, 4. ksik. a) sposb
wyraania si, formuowania wypowiedzi w mowie lub pimie,
charakterystyczny dla danego
czowieka, autora, dziea, gatunku literackiego, epoki; styl; b)
utrwalony spoecznie zesp znakw
dotyczcych jakich dziaa czowieka lub wyraajcych jego emocje oraz
kady ukad elementw
rzeczywistoci (wszelkie dzwiki, barwy itp.), ktremu czowiek nada
jak tre (USJP I:
1301-1304). Znaczenia, ktre nas interesuj w analizie relacji
jzyk mylenie wartoci, to 2. i
do pewnego stopnia 3.
Wedug Innego sownika jzyka polskiego pod redakcj Mirosawa Baki,
jzyk jest
zdefiniowany nastpujco: 2. jzyk to take system znakw sucych
ludziom do
porozumiewania si w mowie lub pimie, 3. jzykiem nazywamy 3.1.
sposb mwienia lub
pisania charakterystyczny dla jakiej osoby, autora, epoki lub
sytuacji, zwaszcza rodzaj
uywanego sownictwa, 3.2. formalny system zapisu uywany do
specjalnych celw, np. do
programowania komputerw lub w logice, 4. jzyk filmu, uczu, barw
itp. to zesp nalecych
[26]
do jakiej dziedziny aktywnoci lub emocji czowieka 5. jzykiem
nazywamy zajcia, na ktrych
uczymy si jzyka, zwaszcza obcego (ISJP I: 576).
W Encyklopedii PWN Obyczaje, jzyki, ludy wiata znajdujemy
nastpujc definicj:
zesp rodkw pierwotnie gosowych, wtrnie take innych (jak pismo
czy rnego rodzaju
sygnalizacje), sucych ludziom do porozumiewania si. T funkcj j.
przejto nazywa
komunikatywn. Naley j rozumie szeroko, tzn. nie tylko jako
obejmujc biece
porozumiewanie si czonkw spoecznoci mwicej tym samym j. (tzw.
spoecznoci
jzykowej), ale take jako kontakt informacyjny z przeszoci
poprzez nagromadzone dokumenty
jzykowe. Przeszo odbija si w j. rwnie w sposobie, w jaki w
procesie jego rozwoju hist.
zostaa w nim utrwalona strukturalizacja i kategoryzacja wiata.
Dziki j. moliwe stao si
powstawanie w spoecznociach kultur i przekazywanie ich kolejnym
pokoleniom (Obyczaje,
jzyki, ludy wiata, 2007: 353).
Podsumowujc przytoczone definicje, moemy stwierdzi, e
najwaniejsz cech jzyka,
wskazywan we wszystkich rdach, jest midzyludzkie porozumiewanie
si poprzez korzystanie
ze wsplnego rodka komunikacji, ktrym jest jzyk wanie.
Pojciu jzyka zostao powiconych wiele prac z zakresu bada
jzykoznawczych,
szczeglnie z jzykoznawstwa oglnego. Prb definiowania jzyka jest
niemao. Tadeusz
Milewski, wychodzc od najbardziej ewidentnej sytuacji
posugiwania si jzykiem, twierdzi, e
przysuchujc si mowie ludzi w rnych krajach, jednych z nich
rozumiemy, innych za nie
rozumiemy zupenie. Stwierdzamy wwczas, e ci, ktrych nie
rozumiemy, wychowali si w innej
ni my tradycji spoecznej, e mwi innym ni my, przekazanym im
przez przodkw, jzykiem.
Bez wsplnego jzyka nie ma zrozumiaej mowy. Widzimy wic, e jzyk
wchodzi w skad mowy
i przejawia si w niej, e jest niezbdnym skadnikiem mowy
(Milewski, 2009: 5).
Wyodrbniajc jzyk od mowy, definiuje jzyk jako: to, co w mowie
jest rwnoczenie
spoeczne, trwae i abstrakcyjne (Milewski, 2009: 5). Pisze: Po
mwieniu, zrozumieniu i tekcie
nastpn faz mowy stanowi jzyk, bdcy spoecznym i abstrakcyjnym
tworem mowy. [...] Jzyk
jest wanie tym narzdziem, tym systemem wyrazw i regu
wyabstrahowanych z zapamitanych
tekstw, ktry nam umoliwia tworzenie nowych tekstw. Mono
powtarzania zapamitanych
tekstw nie jest jeszcze opanowaniem jzyka. Jzyk opanowujemy
dopiero wwczas, gdy z
wielkiej iloci zapamitanych zda uda nam si wyabstrahowa
poszczeglne wyrazy i reguy
[27]
gramatyczne, a wic to, co stanowi jzyk (Milewski, 2009: 6).
Stwierdza dalej, e jest on
tworem ponadindywidualnym, spoecznym, jest oglnym systemem norm
porozumiewania,
ktrym wszyscy podpodrzdkowa si musz, aby unikn nieporozumie.
Jzyk jest zatem
skadnikiem mowy charakteryzujcym si trzema cechami, a mianowicie
tym, e jest on s p o e c
z n y (w przeciwiestwie do indywidualnego procesu mylenia), e
jest t w o r e m, czyli ma
trwae istnienie w czasie (w przeciwiestwie do przemijajcych
procesw, jakimi s mwienie i
zrozumienie), i wreszcie, e jest a b s t r a k c y j n y (w
przeciwiestwie do konkretnych procesw
mwienia i zrozumienia oraz do konkretnego tworu, jakim jest
tekst) (Milewski, 2009: 6).
W Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego jzyk jest zdefiniowany jako
system znakw
(prymarnie dwikowych, wtrnie pisanych i in.) sucy do
porozumiewania si w obrbie danej
spoecznoci. Jz. jest tworem spoecznym, tj. wsplnym wszystkim
czonkom danej spoecznoci
(nazywanej spoecznoci jz.), w przeciwnym bowiem wypadku
niemoliwe byoby
porozumienie. Spoeczny charakter jz. i jego jednolito jako
systemu abstrakcyjnego podkrelay
szkoy strukturalistyczne w przeciwiestwie do modogramatykw, dla
ktrych jz. stanowi
zjawisko indywidualne (Encyklopedia, 1999: 269-270).
Chciaabym zwrci szeczegln uwag w tym miejscu na spoeczny
charakter jzyka.
Porozumiewanie midzyludzkie moe istnie tylko pod warunkiem
posugiwania si wsplnym
kodem, znanym wszystkim stronom.
Na relacj jzyka ze wiatem wskazuje Renata Grzegorczykowa: Odkd
bowiem powstaa
refleksja filozoficzna nad wiatem, pojawia si take myl o jzyku
jako zjawisku nieodcznie
zwizanym z czowiekiem, ktry jedyny w wiecie wytworzy system
znakw majcych
przekazywa innym zamierzone, abstrakcyjne informacje
(Grzegorczykowa, 1995: 9).
Wan rol odgrywa te jzyk w procesie mylenia: bez niego nie mona
sobie wyobrazi
wyranego formuowania myli. Zreszt jzyk wywiera te pewien wpyw na
mylenie w wyniku
rozwoju utrwalonej w nim kategoryzacji wiata zewntrznego, rnej
nieco w rnych jzykach,
ktra nie moe by bez wpywu na sposb, w jaki ludzie percypuj
rzeczywisto (Obyczaje ...,
2007: 353). Ewidentna relacja midzy jzykiem a myleniem jest
bezporednio pokazana w
przedstawionej definicji jzyka, wskazuje na zaleno percypowania
wiata od jzyka.
Pojcie mylenie myle, to wedug Uniwersalnego sownika jzyka
polskiego: 1.
uwiadamia sobie co i skupia na tym uwag, usiowa co zrozumie lub
rozwiza;
[28]
zastanawia si, rozwaa, analizowa, rozumowa; 2. sdzi,
przypuszcza, mniema; 3.
pamita o czym, o kim; dba, troszczy si o kogo, o co; 4. nosi si
z jakim zamiarem,
mie zamiar, chcie co zrobi; zamierza, projektowa, postanawia
(USJP II, 2006: 754).
Wedug Innego sownika jzyka polskiego mylenie jest zdefiniowane
nastpujco: 1.
kiedy mylimy, to w naszym umyle powstaj jakie sdy, idee,
wnioski, pomysy, itp. 2. Jeli
mylimy o jakiej osobie, rzeczy, sprawie, itp., to ona jest
przedmiotem naszych myli. 3. Jeli
kto mwi, e myli o jakiej osobie, rzeczy lub sprawie, to
wskazuje, e jest ona przedmiotem
jego wypowiedzi w danym momencie. 4. Mwimy, e kto myli o jakiej
osobie, rzeczy lub
sprawie, jeli jest ona przedmiotem jego troski. 5. Jeli mylimy
co o czym, to mamy na ten
temat takie zdanie. 6. Jeli mylimy o zrobieniu czego, to
zamierzamy to zrobi. 7. Mwimy,
e kto ani myli czego zrobi, jeli nie ma najmniejszego zamiaru
tego zrobi. 8. Mwimy, e
kto niewiele mylc zrobi co, jeli zrobi to spontanicznie, bez
zastanowienia i szybko. 9.
Jeli pytamy, co kto sobie myli, to wyraamy irytacj lub oburzenie
z powodu jego
zachowania. 10. Jeli pytamy, co nasz rozmwca myli, to dajemy mu
do zrozumienia, e jego
wtpliwoci s nieuzasadnione. 11. Wyraenia mylaby kto uywamy, aby
zaznaczy, e
sytuacja jest odmienna od tego, co kto mgby przypuszcza. 12.
Mwimy (Ja) myl na
znak, e to, co powiedzia nasz rozmwca, uwaamy za oczywiste (Inny
sownik jzyka
polskiego, 2000, I: 908-909).
Tyle znajdujemy w popularnych sownikach. Przyjrzyjmy si z kolei
literaturze naukowej.
Jedna z fundamentalnych prac powiconych zagadnieniu relacji
midzy jzykiem a myleniem
oraz ich stosunkowi do rzeczywistoci to zbir artykuw Benjamina
Lee Whorfa zawarty potem
w tomie Jzyk, myl i rzeczywisto. Jest to praca
interdyscyplinarna, a wic odbiorcy nale nie
tylko do grona jzykoznawcw (ze szczeglnym wyodrbnieniem
etnolingwistw), ale take
filozofw jzyka, kulturoznawcw i antropologw.
Rozwaajc kwesti mylenia w spoecznociach prymitywnych, Whorf
podkrela
wan rol, jak jzykoznawstwo i jej badacze powinni odgrywa w
ustalaniu tego, co i jak dana
grupa spoeczna myli. Twierdzi on, e problem mylenia czonkw owej
spoecznoci [] ma
charakter w duej mierze kulturowy, a co wicej, ma bardzo bliski
zwizek z pewnym szczeglnie
spoistym zbiorem zjawisk kulturowych, ktry zwiemy jzykiem.
Wymaga podejcia
lingwistycznego, uwydatniajcego (Whorf, 1982: 108). Bardzo
istotna dla niniejszej pracy
[29]
informacja, ktr mona zaczerpn z pracy Whorfa, dotyczy rozrnienia
mylenia od wartoci
jako elementw sfery jzyka. W celu zrozumienia pojcia mylenia,
Whorf powouje si na
klasyfikacj funkcji umysu ludzkiego wedug Carla Junga, ktry
wyodrbnia cztery takie funkcje,
a mianowicie: intuicj, odczuwanie, mylenie i postrzeganie.
Zgodnie z propozycj Whorfa,
charakterystycznym rysem koncepcji Jungowskiej jest to, e owe
cztery funkcje rni si nie
tylko jakociowo, lecz stanowi odrbne i relatywnie zamknite
systemy dziaania zasady
energetycznej libido. Innymi sowy o ile dobrze zrozumiaem Junga
libido, czyli energia
suca myleniu, nie ulega transformacji w libido postrzegania lub
odczuwania i vice versa, z
wyjtkiem przejcia na paszczyzn niewiadomoci, gdzie osiga sw
pierwotn, nie
zrnicowan form, i dalej ujcie Jungowskie jest istotnym elementem
mojego ujcia problemu
mylenia (Whorf, 1982: 109).
Analizujc wskazane pojcia, Whorf twierdzi, e ostatecznie wic
tylko mylenie jest
funkcj prymarnie i immanentnie jzykow (Whorf, 1982: 109), co
jest dla jzykoznawcy
oczywiste. Zgodnie z podziaem Junga, mylenie i odczuwanie s
funkcjami racjonalnymi,
podczas gdy intuicja i postrzeganie s funkcjami irracjonalnymi,
a wic niejzykowymi. Natomiast
to nie oznacza, e mylenie i odczuwanie nawizuj do jzyka w sposb
identyczny, szczeglnie
biorc pod uwag, e charakteryzuj si odrbnymi libido. Mylenie, z
jednej strony, zawiera
obszerny element jzykowy o naturze strukturalnej, podczas gdy
odczuwanie ma charakter
zasadniczo niejzykowy i cho korzysta czasem z mowy jako nonika,
to jednak w sposb
zasadniczo odmienny. Mona powiedzie, e mylenie jest dziedzin
swoicie jzykow,
natomiast odczuwanie dotyczy wartoci, ktre mieszcz si wprawdzie
w sferze jzyka, ale tkwi
raczej na jego peryferiach (Whorf, 1982: 109).
Wanym pojciem w naszych dalszych rozwaaniach bd wartoci.
Przyjrzyjmy si
wobec tego znaczeniom i funkcjonowaniu sowa warto. Zobaczymy, e
majc zaledwie
peryferyjn styczno z jzykiem wedug Whorfa zaczy przybiera coraz
bardziej konkretny
ksztat w zainteresowaniach jzykoznawcw. I znw zacznijmy od
przegldu sownikw.
W Uniwersalnym sowniku jzyka polskiego warto ma nastpujce
znaczenia: 1. to, ile
co jest warte pod wzgldem materialnym, cecha jakiej rzeczy dajca
si opisa iloci pienidzy
uzyskan z jej sprzeday lub moliwoci wymiany na inne towary; 2.
cecha tego, co jest dobre
pod jakim wzgldem, przypisywana rzeczom np. ze wzgldu na ich
uyteczno lub moliwo
[30]
wywoania pozytywnych uczu; wano, znaczenie; 3. waciwoci jakiego
przedmiotu,
towaru, dziki ktrym zaspokaja on okrelone potrzeby; 4.
posiadanie zalet moralnych lub
spoecznych; 5. zestaw cech uznawanych za dobre, bdcych wzorem
postpowania, godnych
urzeczywistnienia; 6. fiz. mat. liczba okrelajca, ile jednostek
zawiera dana wielko fizyczna
lub wielko mogca zastpi wyraenie algebraiczne, jego zmienne
(USJP IV: 353, 354). Jak
wynika z przedstawionych definicji, leksem warto wystpuje gwnie
w trzech podstawowych
znaczeniach, a mianowicie:
1. matematyczno-logicznym (znaczenie 6. oraz, do pewnego
stopnia, znaczenie 3.);
2. ekonomicznym (znaczenie 1. oraz czciowo 3.);
3. aksjologicznym (wikszo znacze 2, 4, 5.).
Wedug Innego sownika jzyka polskiego, sowo warto ma nastpujce
znaczenia: 1.
Warto jakiej rzeczy to pienidze, ktrych jest ona warta. 2. Jeli
kto lub co ma jak
warto, to ma jakie zalety. 3. Wartoci etyczne, estetyczne itp.
to zasady i przekonania wane
w yciu jakiej spoecznoci, bdce podstaw przyjtych w niej norm i
ocen, np. etycznych lub
estetycznych (Inny sownik jzyka polskiego, 2000, II: 969).
Sprbujmy przyjrze si, do jakiego stopnia zbiene z codziennym
uyciem sowa
warto (uznajc, e te uycia s odnotowane przez popularne sowniki)
s rozwaania
aksjologiczne jzykoznawcw.
wiat wartoci jest wiatem zoonym. Skada si z wielu elementw,
poziomw i
aspektw. Koncepcje strukturalizacji i kategoryzacji wiata
wartoci nie s jednorodne, jest tu
wiele propozycji przewanie w postaci klasyfikacji lub typologii.
Przede wszystkim wynika to z
faktu, e zainteresowanie pojciem wartoci byo i w dalszym cigu
jest popularne zarwno wrd
filozofw, jak i psychologw, socjologw, antropologw oraz
jzykoznawcw. Percypowanie i
rozumienie pojcia wartoci zaley wic od punktu widzenia badacza
kadej z wymienionych
dziedzin naukowych.
Warto uczynia jednym z centralnych punktw zainteresowa polska
szkoa lingwistyki
antropologiczno-kulturowej i etnolingwistyki kognitywnej, ktra
uksztatowaa si w rodowisku
Uniwersytetu Wrocawskiego oraz Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej w Lublinie. Pocztki
bada i publikacji zwizanych z tematyk wartoci sigaj poowy lat
80. Jerzy Bartmiski, jako
koordynator prac w sekcji jzykoznawczej w ramach pierwszego
spotkania w 1985 roku w
[31]
Karpaczu, przedstawi krtki zarys narodzin tzw. biaej serii
wrocawskiej serii wydawniczej
Jzyk a Kultura: Pierwsze spotkanie zostao zorganizowane w roku
1985 w Karpaczu przez
Janusza Anusiewicza, wwczas jeszcze doktora, pracownika Zakadu
Wspczesnego Jzyka
Polskiego w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu
Wrocawskiego, we wsppracy z
wrocawskim Biurem Problemu Wzowego, reprezentowanym przez mgr.
Grzegorza Drylla i doc.
Jerzego Bartmiskiego, jako koordynatora prac w sekcji
jzykoznawczej. Materiay z tej
konferencji ukazay si pod redakcj J. Anusiewicza i J.
Bartmiskiego w publikacji Podstawowe
pojcia i problemy, Jzyk a Kultura, t. 1. Do referatw
konferencyjnych doczono take
sprawozdania z prac dotowanych przez Biuro (m.in. Jadwigi
Puzyniny nad jzykiem Norwida
oraz Jerzego Bartmiskiego nad Sownikiem etnolingwistycznym)
(Bartmiski, www 2,
10.11.2012 r.). Pierwsze dwa tomy biaej serii ukazay si w latach
1988-1989 w niszowym
nakadzie 100 egzemplarzy poniewa tyle Uniwersytet Wrocawski mg
wyda na wewntrzne
potrzeby, czyli bez poddawania si kontroli cenzury (sformuowanie
na wewntrzne potrzeby
jest eufemizmem, ktrego prawdziwy sens wyraa czciowy zakaz
rozpowszechniania
publikacji) (Bartmiski www 2, 10.11.2012 r.). Publikacje z
artykuami wygoszonymi podczas
spotka powiconych jzykoznawstwu kognitywnemu cieszyy si ogromn
popularnoci, miay
zasig oglnopolski, licz obecnie ponad 20 tomw. Trzeba jednak
przypomnie, e Prace
powstajce w krgu umw zawieranych przez wrocawskie Biuro Problemu
Wzowego Polska
kultura narodowa ukazyway si nie tylko w biaej serii
wrocawskiej, lecz take w czerwonej
serii lubelskiej (w latach 1988-2010 wydano 25 tomw) oraz w
roczniku Etnolingwistyka (20
tomw wydanych w latach 1988-2010) (Bartmiski, www 2, 10.11.2012
r.). Wszystkie te prace
stanowi podstawowy korpus bada nad tematyk midzy innymi
stereotypw jzykowych,
jzykowego obrazu wiata czy wartoci i wartociowania
jzykowego.
Cay tom 3. tej serii, pod redakcj Jadwigi Puzyniny i Janusza
Anusiewicza, powicony
zosta zagadnieniu wartoci: Wartoci w jzyku i tekcie. Ronorodno
artykuw tego tomu
widoczna jest raczej w tematach i metodologiach bada
aksjologicznych, mniej w teorii bada nad
jzykiem wartoci. Brakuje rwnie analiz materiau gramatycznego,
skadniowego, prozodii.
Nie ujawniy si w naszym tomie zainteresowania histori
wartociujcych rodkw jzykowych
(Puzynina, www).
[32]
Przyjrzyjmy si znaczeniom nadawanym terminowi warto. Janusz
Sztumski prezentuje
ujcie bardzo oglne i twierdzi, e wartoci moe by wszystko to, co
dany czowiek uznaje za
szczeglnie cenne ze wzgldu na swoje dowolne potrzeby lub
aspiracje, zarwno trwae, jak i
przejciowe. Wartoci moe sta si wszystko, cokolwiek istnieje
materialnie (jako np. konkretna
rzecz) lub idealnie (jako np. idea), wszystko zatem cokolwiek
istnieje materialnie lub idealnie jest
wic aktualn lub potencjaln wartoci, ktra moe zrealizowa si w
konkretnej sytuacji
(Sztumski, 1995: 12).
Romuald Grzesiak z kolei, odwoujc si do klasyfikacji S.
Kamiskiego, dzieli wartoci
na absolutne i instrumentalne. W tym ukadzie, wartoci absolutne,
w znaczeniu aksjologicznym,
dotycz najwyszych i niekwestionowanych wartoci, ktre wszyscy
powinni ceni i ich poda:
warto odnosi si do (tzn. stanowi przedmiot lub cel) aktw
poznawczych, uczuciowych lub
deniowych. Jest relacyjna nie co do istnienia jakoci, lecz co do
jej charakterystyki. Std
wartociowe jest co nie dlatego, e jest poznane, cenione, podane,
przyjemne, kochane, ale
dlatego, e jest wartociowe, powinno by cenione, podane itp.
(Grzesiak, www). Natomiast
dopuszczane s take wartoci instrumentalne, ktre tylko stanowi
rodek do zdobycia jakiej
wartoci absolutnej (Grzesiak, www). A wic wartoci, czy to
materialne / niematerialne, czy
absolutne / instrumentalne s obiektywne. Kady byt jest
wartociowy i, w konsekwencji,
powinien by uznany za ceniony i podany. W lad za Whorfem,
Grzesiak rwnie zwraca uwag
na charakter odczuciowy wartoci. Typologie wartoci w znaczeniu
socjologicznym, jak i
lingwistycznym zostan przedstawione bardziej szczegowo w odrbnym
podrozdziale
powiconym w caoci wartociom, jzykowi wartoci oraz wartociowaniu
w jzyku.
Majc na uwadze przedstawione definicje omawianych poj jzyk
mylenie wartoci,
mona relacje midzy nimi okreli jako wzajemne.
Aby zrozumie sposb dziaania jzyka, trzeba wgbi si w kultur, bdc
rodzim
kultur danego jzyka, gdy jzyk jest gboko wpleciony w duchowy
rozwj ludzkoci,
towarzyszy mu na kadym szczeblu jego lokalnego postpu lub
cofania si i w jzyku rwnie
przejawia si kadorazowy stan kultury (Humboldt, 2003: 63). Ta
hipoteza rwnie dziaa z
drugiej strony, a mianowicie jzyk jest kluczem do zrozumienia
ludzkiego wiata (Pitkowa,
2007: 86). Obraz wzajemnej zalenoci midzy jzykiem a kultur
stanowi jedno z zaoe tomu
Wspczesny jzyk polski pod redakcj Jerzego Bartmiskiego: Mona
bowiem zasadnie mwi o
[33]
jzyku, e jest czci kultury jako zjawiska szerszego
(wieloaspektowej caoci, zoonej z
warstwy norm, wzorw i wartoci, warstwy dziaa, warstwy wytworw i
obiektw tych dziaa
wedle definicji Antoniny Koskowskiej), jak te e jest zjawiskiem
szerszym, ogarniajcym sob
kultur (Bartmiski, 2001: 17).
W XX wieku zainteresowania jzykoznawcze zmieniay swoje kierunki
bada w sposb
bardzo dynamiczny. Jzykoznawstwo strukturalistyczne, gramatyka
transformacyjno-generatywna
ukazyway istot, budow i rozwj jzyka jako odrbny sposb bada
komunikowania si
midzyludzkiego. Strukturalici (m.in. Ferdynand de Saussure i Jan
Baudouin de Courtenay)
tworzyli teori opart na przekonaniu, e jzyk jest struktur,
zorganizowanym systemem znakw,
bdcym podstawowym kodem komunikacji midzyludzkiej.
Strukturalizm, dominujcy w
badaniach nad jzykiem do koca lat 50. XX wieku, ujmuje jzyk jako
system wewntrznych
relacji. Elementy pozajzykowe nie s brane pod uwag w teorii
gramatyki strukturalnej.
Gramatyka transformacyjno-generatywna opiera si na zasadzie
skoczonego zbioru regu
(zwanych reguami gramatycznymi). Zgodnie z teori gramatyki
generatywnej kady mwicy jest
w stanie budowa zdania, ktrych nigdy dotd nie percypowa, a
suchajcy moe rozumie
zdania, ktrych dotd nigdy jeszcze nie sysza, pod warunkiem, e
zostay one gramatycznie
poprawnie zbudowane. Inaczej mwic, jeeli reguy gramatyczne s
przestrzegane, kady
uytkownik jzyka jest w stanie skutecznie si nim posugiwa.
Definicja Chomskyego (twrcy
gramatyki generatywnej) ma podkrela kreatywny i innowacyjny
charakter jzyka. W
odrnieniu od gramatyki strukturalistycznej, ktra nacisk kada na
analiz tekstw, gramatyka
generatywna kadzie nacisk na znajomo jzyka implicytn,
nieuwiadamian, tzw. kompetencj
jzykow, ktrej przeciwstawia si performancja jzykowa. Podobnie
jak de Saussure wyodrbnia
langue (abstrakcyjny, spoecznie uksztatowany system) i parole
(indywidualny proces realizacji
jzykowej), tak samo mona wyodrbnia u Chomskyego kompetencj oraz,
odpowiednio,
performancj jzykow, z tym, e pojcia de Saussurea nale bardziej
do sfery spoecznej,
podczas gdy w rozumieniu Chomskyego kompetencja oraz
performancja jzykowa s zjawiskami
psychologicznymi. Ju na tym etapie mona dostrzec pierwsze
powizania jzykoznawstwa z
innymi dziedzinami naukowymi.
Po szczytowym okresie strukturalizmu i generatywizmu, ktre
odryway jzyk od
konkretnych sytuacji spoecznych i kulturowych, dajc w
konsekwencji precyzyjny opis naukowy,
[34]
wicej uwagi zaczto zwraca na wielokierunkowo dziaania jzyka w
kontekcie spoecznym,
psychologicznym i kulturowym. Powsta wic m.in. nowy kierunek
bada jzykoznawczych, a
mianowicie jzykoznawstwo kognitywne.
Wspczesne jzykoznawstwo przede wszystkim jzykoznawstwo
kognitywne wiele
uwagi powica ogromnej roli jzyka i jego wpywowi na kszatowanie
obrazu wiata (Pitkowa,
2007: 86), traktujc jzyk jako form poznawania rzeczywistoci i
kadc nacisk na silny zwizek
jzyka, mechanizmw jego zmian, zasad ukadu klas elementw itd. z
aparatem poznawczym
czowieka, zmianami i zasadami ukadu poj, take uczu i wartociowa
(Puzynina, 1992: 12).
Lingwici lat siedemdziesitych i osiemdziesitych skupili si
szczeglnie na zwizkach
jzyka ze spoeczn sytuacj porozumiewania si (socjolingwistyka), z
osobowoci i potrzebami
psychicznymi mwicych (psycholingwistyka), z kultur wreszcie jako
rzeczywistoci par
excellence ludzk (etnolingwistyka) (Bartmiski, Konwersatorium
Jzyk a kultura. Projekt
programu, http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/: 2). Wzrasta
zakres zainteresowa dyskursem
ponadjzykowym (tekstami lub wypowiedziami). Uwag przeniesiono na
funkcje aktw mowy.
Sytuacje komunikacyjne stanowi podstaw do opisania dyskursu.
Zostay wprowadzone nowe
pojcia punkt widzenia i perspektywa.
Na pytanie, na ile jzyk wpywa na nasz sposb mylenia i w jakim
stopniu jzyk jest
powizany z myleniem, prbowa odpowiedzie ju angielski filozof
John Locke w XVIII wieku,
ktry zaobserwowa, e w kadym jzyku istnieje ogromna rnorodno
sw..., ktrym nie
odpowiadaj adne w innym [jzyku]. Takie sowa typowe dla danego
jzyka, twierdzi, s
odpowiednikami pewnych zoonych idei, ktre wyrosy ze zwyczajw i
sposobu ycia
danego narodu (Tabakowska, 2001: 176). Kontynuatorami myli
Lockea na gruncie niemieckim
byli Johann Gottfried Herder oraz Wilhelm von Humboldt, ktrzy
uwaali jzyk za pryzmat lub
sie rozpostart nad przedmiotami istniejcymi w wiecie, ktra
powoduje, e kady jzyk wyraa
odmienny punkt widzenia na wiat (Weltsicht) (Tabakowska, 2001:
176-177). Wedug
Humboldta jzyk zaczyna si bezporednio wraz z pierwszym aktem
refleksji, a gdy czowiek z
mroku podania, w ktrym podmiot wchania przedmiot, zbudzi si do
samowiedzy, take i
sowo jest ju obecne niejako pierwszy, od samego czowieka
pochodzcy impuls, by znienacka
zatrzyma si, rozejrze si dokoa i zorientowa (Humboldt, 2002:
152), a wic mylimy tak,
http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/
[35]
jak mwimy, ale jednoczenie mwimy tak, jak mylimy, jak wyrazi to
Adam Schaff we Wstpie
napisanym do polskiego wydania pracy Whorfa Jzyk, myl i
rzeczwyisto (Whorf, 1982: 6).
W Stanach Zjednoczonych refleksje nad relacj midzy jzykiem a
myleniem byy
kontynuowane w pracach Franza Boasa, ktry da podstawy
antropologii kulturowej i
jzykoznawczej oraz w pracach jego uczniw, midzy innymi Edwarda
Sapira.
Teoria relatywizmu jzykowego, ogoszona przez Edwarda Sapira i
Benjamina Lee
Whorfa, gosi, i nie ma tylko jednej prawdy o rzeczywistoci, lecz
jzyk powoduje ustalenie
punktu widzenia. Poznanie ludzkie staje si subiektywne, a w
relacji midzy jzykiem a
rzeczywistoci wprowadzona zostaa nowa kategoria umys czowieka.
Jzyk staje si nie tylko
narzdziem, ale rwnie form mylenia. Rne kategorie gramatyczne w
rnych jzykach
skaniaj, a nawet zmuszaj osoby nimi mwice do widzenia wiata w
specyficzny sposb. Ten
pogld okrelany jest jako hipoteza Sapira-Whorfa (Tabakowska,
2001: 178). Termin relatywizm
jzykowy zosta okrelony przez Whorfa w nastpujcy sposb:
Dokonujemy segmentacji natury
tropami wyznaczonymi przez nasze jzyki ojczyste... Dzielimy wiat
na czci, porzdkujemy go
za pomoc poj, przypisujemy mu sens w okrelony sposb, poniewa
jestemy sygnatariuszami,
by czyni to tak wanie, a nie inaczej, umowy, ktra obowizuje w
naszej spoecznoci jzykowej
i ktr skodyfikowano we wzorcach naszego jzyka. Umow t zawarlimy
implicite i nigdy nie
zostaa ona spisana, ale jej warunki obowizuj bezwzgldnie nie
jestemy w stanie mwi bez
zaakceptowania ustanawionych przez ni klasyfikacji danych i ich
uporzdkowania (Whorf,
1982: 284-285; za Tabakowska, 2001: 178). Wedug kognitywistw
(m.in. Ronald Langacker,
George Lakoff, Mark Johnson) jzyk jest odbiciem umysu ludzkiego,
a traktowany jest jako
element ludzkiego poznania.
Wedug jzykoznawstwa kognitywnego jzyk nie jest tylko narzdziem
przekazu kultury16
z pokolenia na pokolenie, jzyk odgrywa rol nie tylko cznika
pomidzy jednostkami, rnymi
kulturami i systemami, lecz rwnie suy jako interpretant /
klasyfikator danej kultury oraz
sposobu, systemu mylenia danej grupy spoecznej. W jzyku
zakodowane s interpretacje wiata
zewntrznego, jak pisze Ryszard Tokarski: Jzyk, narzdzie
komunikacji midzyludzkiej,
kumuluje w sobie i utrwala dowiadczenia spoeczne, ktrych podstaw
s wielorakie relacje
16
Wedug Edwarda Tylora: kultura lub cywilizacja jest to zoona cao
obejmujca wiedz, wierzenia, sztuk,
prawo, moralno, obyczaje oraz wszystkie inne zdolnoci i nawyki
nabyte przez czowieka jako czonka
spoeczestwa (Tylor, Primitive Culture, Boston (1871), s. 1; cyt
za: A. Koskowska, 1991: 18).
[36]
midzy czowiekiem a tym wszystkim, co skada si na otaczajc go
rzeczywisto. Owo
utrwalone w jzyku dowiadczenie spoeczne sprawia, e poprzez jzyk
czowiek moe nie tylko
doranie orzeka o formach istnienia teje rzeczywistoci, ale moe j
take wartociowa
(Tokarski, 2001: 343). Naley te przytoczy sowa J. Bartmiskiego:
Jzyk buduje mosty
midzy jednostkami, wyprowadzajc je z izolacji do ycia
wsplnotowego. czc nas z innymi i
suc wzajemnej komunikacji z otoczeniem, tworzy ludzk wsplnot,
ksztatuje j i
podtrzymuje. Bdc rodowiskiem, w ktrym roniemy, poruszamy si,
wsppracujemy z innymi,
ktre nasze dziaania ksztatuje jzyk, dobro wsplne, peni funkcj
humanizujc i
socjalizujc (Bartmiski, 2001: 15). W innym miejscu Bartmiski
pisze: Jzyk jest
interpretantem kultury, tak jak jest interpretantem wiata, to
znaczy za jego pomoc mona
wyjani i zinterpretowa wszystkie systemy znakowe funkcjonujce w
spoeczestwie, take
takie, ktre operuj znakami graficznymi, obrazem, dwikami, odwouj
si do zachowa, postaw
i wierze. Jzyk moe te interpretowa siebie (Bartmiski, 2001: 21).
Bardzo znaczc rol w
jzykoznawstwie kognitywnym odgrywaj prace powicone teorii
jzykowego obrazu wiata.
Jest to teoria odnoszca si do relacji midzy jzykiem a
uwarunkowanym rodowiskowo,
psychicznie, kulturowo ludzkim umysem. Na podstawie tej teorii
mona okrela sposb
postrzegania wiata zewntrznego danej grupy spoecznej przez
pryzmat uywanego przez ni
jzyka. Pierwsze opracowania powicone problematyce JOS zostay
opublikowane w Polsce w
latach osiemdziesitych i dziewidziesitych. Ich autorami s m.in.:
Jerzy Bartmiski, Ryszard
Tokarski, Maria Peisert, Jolanta Makiewicz, Janusz
Anusiewicz.
Dziki tym teoriom punktem odniesienia opisu jzyka staa si
kultura i zawarte w niej
modele poznawcze oraz systemy wartoci.
[37]
2.2. Wartoci, jzyk wartoci, wartociowanie w jzyku
W obrazie wiata kreowanym, interpretowanym poprzez jzyk miejsce
poczesne zajmuje
warto, a waciwie wartociowanie.
Jak napisa Romuald Grzesiak: Czynnik aksjologiczny towarzyszy
naszemu mwieniu w
sposb konieczny, poniewa posugiwanie si jzykiem jest konsekwencj
oceny rzeczywistoci.
Mwic o rzeczach, faktach, o swoich przekonaniach ujmujemy je
zawsze w pewne wartociujce
schematy (Grzesiak www).
Zainteresowania lingwistyczne pojciami wartoci, jzyka wartoci,
wartociowania w
jzyku zaczy si szerzej pojawia w latach szedziesitych XX wieku
wraz z ukazaniem si
ksiki Semantic Analysis amerykaskiego filozofa i artysty Paula
Ziffa. Wanie z potrzeby
zdefiniowania i ustalania pojcia dobry obraz, tego, co tak
naprawd definiuje pewn sztuk jako
dobr lub z, powstaa jedna z pierwszych i najwaniejszych prac na
temat wartociowania w
jzyku, kwestionujc aspekty zwizane ze znaczeniem. aden filozof
ani filolog nie zrobi tego do
tamtej pory. Badania swoje Ziff zacz od definicji sowa dobry w
leksykonie jzyka angielskiego,
dochodzc potem, za pomoc teorii lingwistyki strukturalnej, do
semantycznej analizy tego sowa.
Wnioskowa, e elementy okrelane jako dobre musz odpowiada pewnym
zainteresowaniom
(this is what good means: answering to certain interests) (Ziff,
1960: 247).
Wartoci
Aksjologia (nauka o wartociach, zawierajca wieloaspektowe
badania nad pojciem
wartoci, wywodzce si z etycznych koncepcji sowa dobro) dopuszcza
wiele propozycji
klasyfikacji wartoci. Przyjrzyjmy si kilku klasyfikacjom, ktre
uznaam za istotne dla moich
bada.
Maria Misztal podzielia wartoci na psychologiczne, socjologiczne
oraz kulturowe.
Przyja kryterium psychologiczne i zaproponowaa kilka definicji
wartoci jako:
1. elementu systemu przekona jednostki o nienormatywnym
charakterze;
2. elementu systemu przekona jednostki o charakterze
normatywnym;
3. przekonania innych ludzi na temat stanu psychicznego,
fizycznego lub dziaa
jednostki uwaanych za godne podania;
[38]
4. przedmiotu, ktry zaspokaja potrzeby jednostki;
5. obserwowanych zachowa jednostki (Misztal, 1980: 17).
Wida tu wic, e klasyfikacja pod ktem psychologicznym skupia si
jedynie na
indywiduum oraz jego wewntrznych przeyciach, nie biorc pod uwag
wspdziaania
czynnikw spoecznych i kulturowych.
Kolejna typologia wartoci, uwzgldniajca elementy spoeczne,
zewntrzne, traktuje
wartoci jako:
1. Przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze,
determinujce wzgldnie
podobne przeycia psychiczne i dziaania jednostek czonkw grup
spoecznych.
2. Przekonania rozpowszechnione w grupie spoecznej, okrelajce
godne podania sdy i
zachowania czonkw tej grupy.
3. Przekonania pojedynczych jednostek lub przekonania
rozpowszczechnione w grupach
spoecznych, okrelajce godne podania cechy poszczeglnych grup
spoecznych lub
spoeczestwa jako caoci (Misztal, 1980: 18).
W odrnieniu od perspektywy psychologicznej, typologia spoeczna
powica szczegln
uwag grupie czonkw spoeczestwa. Do wartoci zalicza cao przekona
danej grupy.
Najwiksz trudno sprawia wyodrbnienie wartoci spoecznych od
kulturowych.
Trudno ta spowodowana jest problemem cisego okrelenia elementw
sfery spoecznej oraz
sfery kulturowej. Spoeczestwo i kultura s to pojcia na tyle
wzajemnie uzalenione, e granice
midzy nimi staj si rozmyte. Wartoci dominujce, charakterystyczne
dla spoeczestwa byy
uznawane zgodnie z tradycj antropologiczn za wartoci kulturowe i
okrelaj one wartoci jako:
1. Powszechnie podane w danym spoeczestwie przedmioty o
symbolicznym lub
niesymbolicznym ckarakterze.
2. Powszechnie akceptowane sdy egzystencjonalno-normatywne
(orientacje
wartociujce).
3. Rozpowszechnione w danym spoeczestwie przekonania, okrelajce
godne podania
sdy i zachowania czonkw tego spoeczestwa.
4. Przekonania na temat systemu wartoci i norm, uwaanego za
godny podania dla
danego spoeczestwa (Misztal, 1980: 19).
[39]
Wida jednak z przedstawionych elementw wyrniajcych wymienione
trzy kategorie
klasyfikacji wartoci, e bardzo czsto sposb rozoenia akcentw jest
decydujcym elementem
typologii. Perspektywa jzykowa, ktra nas szczeglnie interesuje,
odpowiada wszystkim
kryteriom klasyfikacyjnym. Wychodzimy zatem z zaoenia, e wartoci
promowane przez
polskich autorw w podrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako
obcego (co stanowi
przedmiot moich bada) s wartociami oglnie obowizujcymi w
przekonaniach spoeczestwa
polskiego, s to wartoci dominujce i reprezentatywne dla wikszoci
czonkw (indywiduw)
badanej grupy spoecznej.
Z kolei faktyczna promotorka bada aksjologii jzykowej w Polsce,
Jadwiga Puzynina, w
ksice Jzyk wartoci, powica rozdzia III przedstawieniu typologii
wartoci, omawiajc trzy z
istniejcych typw ich podziaw: podzia na wartoci odczuwane,
uznawane i deklarowane, na
wartoci ostateczne i instrumentalne, a take aby pokaza rozmaito
uj kilka propozycji
podziau treciowego wartoci (Schelera, Ingardena, von Wrighta,
Zilliga i Rokeacha), wysuwajc
na zakoczenie propozycj wasn, ktra posuy za podstaw opisowi
sownictwa w rodziale IX
(Puzynina, 1992: 29).
Zaczynajc od pierwszego podziau (wartoci deklarowane, uznawane i
odczuwane),
trzeba podkreli fakt, e wartoci deklarowane mog by szczere lub
nieszczere. Wartoci
deklarowane wynikaj z bezporednich wypowiedzi ludzkich, jak na
przykad: ankiet,
przemwie, deklaracji, utworw literackich itd. Wartoci
deklarowane szczerze naley
traktowa jako wartoci uznawane. Poniewa s to wartoci
deklarowane, a wic subiektywne,
nie jest atwo okreli, ktre z nich to wartoci deklarowane
szczere, a ktre nieszczere.
Z drugiej za strony, wartoci uznawane nie zawsze przejawiaj si w
wypowiedziach.
Pen wiedz o nich ma tylko ich podmiot. Odbiorca lub obserwator
moe: 1) sdzi, e
odpowiadaj one wartociom deklarowanym przez podmiot, 2)
wnioskowa o wartociach
uznawanych podmiotu z jego zachowa. Poza tym czsto ludzie skonni
s bd przypisywa
innym wasny ukad wartoci, bd kierowa si w swoich hipotezach
emocjami i w zwizku z
tym ich wnioskowania bywaj nie do obiektywne (Puzynina, 1992:
30). Wartoci uznawane
s nazwane przez Puzynin inaczej jako wartociujce sdy asertywne
(