-
1
CURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYY
TERMIZ -2020
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH
VA
ULARNING MALAKASINI OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI
ANIQ VA TABIIY FANLAR METODIKASI KAFEDRASI
BIOLOGIYA FANIDAN AMALIY
MASHG’ULOTLAR VA LABORATORIYA
ISHLARINI O’TKAZISH TEXNOLOGIYASI moduli bo‘yicha
O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI
XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING
MALAKASINI OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI
TERMIZ -2020
-
2
-
3
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI HODIMLARINI
QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI
OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI
ANIQ VA TABIIY FANLAR METODIKASI KAFEDRASI
“BIOLOGIYA FANIDAN AMALIY
MASHG’ULOTLAR VA LABORATORIYA
ISHLARINI O’TKAZISH TEXNOLOGIYASI” moduli bo‘yicha
O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A
TERMIZ -2020
Malaka toifa
yo‘nalishi:
biologiya fani o‘qituvchilari
Tinglovchilar
kontingenti:
umumiy o‘rta ta’lim maktablari, ta’lim
DTS asosida olib borilayotgan imkoniyati
cheklangan bolalar ixtisoslashtirilgan
maktablari, maktab-internatlari va
imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning
uyida yakka tartibda ta’lim beruvchi
biologiya fani o‘qituvchilari
-
4
Mаzkur majmua Хаlq tа’limi 2020 yil 3 yanvаrdаgi 2-sоn buyrug’i
bilаn
tаsdiqlаngаn tаyanch o’quv rejаlаri hamda 2020 yil 3 yanvardagi
2-sonli buyrug’i
bilan tasdiqlangan o’quv dasturlari asosida ishlab chiqilgan
o’quv reja va
dasturlariga muvofiq yaratildi.
Tuzuvchilar: S.Raxmatova- Surxondaryo viloyati xalq ta’limi
xodimlarini qatra tayyorlash va ularning
malakasini oshirish hududiy markazi “Aniq va
tabiiy fanlar metodikasi” kafedrasi katta
o’qituvchisi
Taqrizchi: A.Xurramov- Termiz Davlat Universiteti
“Tabiiy fanlar” fakul’teti dekani, biologiya fanlari
doktori
O`quv-uslubiy majmua Surxondaryo viloyat xalq ta’limi
xodimlarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazining
2020 yil 5
yanvardagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan.
-
5
3.2 MODUL
MUNDARIJA
I. ISHCHI DASTUR
.............................................................................................
7
II. MODULNI O‘QITISHDA FOYDALANILADIGAN
INTERFAOL TA’LIM METODLARI
.......................................................... 11
III. AMALIY MASHG‘ULOT MATERIALLARI
............................................. 21
IV. GLOSSARIY
...............................................................................................
65
V. ADABIYOTLAR RO‘YXATI
...................................................................
66
-
6
KIRISH
Mazkur majmua O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
yil
7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni,
2018 yil
5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi
tamoyillarini joriy
etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3931-sonli Qarori,
shuningdek O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi “Umumiy
o‘rta va o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi
187-sonli Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
yil 29 apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-conli farmonida
belgilangan
ustuvor vazifalar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan
bo‘lib, u zamonaviy
talablar asosida fan o‘qituvchilari malakasini oshirish
jarayonlarining mazmunini
takomillashtirish hamda ularning kasbiy kompetentligini
oshirishni nazarda tutadi.
Majmua mazmuni O‘zbekiston Respublikasining ta’lim-tarbiya
sohasidagi
davlat siyosati, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning
huquqiy-me’yoriy
hujjatlari,pedagogning kasbiy kompetentligi va mahorati,
ta’lim-tarbiya jarayoniga
psixologik yondashuv, o‘quv jarayonida
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini qo‘llash, amaliy xorijiy til, biologiya fanini
o‘qitishda
innovatsion yondashuvlar, biologiya fanini o‘qitish metodikasi
o‘quv jarayonini
tashkil etishning zamonaviy usullarini o‘z ichiga oladi va ular
bo‘yicha tegishli
yangi bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni
shakllantirishga
yo‘naltirilgan.
Majmua doirasida berilayotgan mavzular xalq ta’limi tizimi
pedagog
kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish mazmuni,
sifati va ularning
tayyorgarligiga qo‘yiladigan malaka talablari va o‘quv rejasi
asosida
shakllantirilgan bo‘lib, biologiya fani o‘qituvchilarini
zamonaviy ta’lim va
innovatsiya texnologiyalari, ilg‘or xorijiy tajribalardan
foydalanish, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini o‘quv jarayoniga keng tatbiq
etish darajasini
oshirish hisobiga ularning kasb mahorati va o‘quv-uslubiy
faoliyatini sifatli tashkil
etish kompetensiyalarini muntazam yuksaltirishni nazarda
tutadi.
“Amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlarini o‘tkazish
texnologiyasi”
modulining o’quv-uslubiy majmuasi biologiya fani o’qituvchilari
malakasini
oshirish modulning o’quv dasturi asosida tuzilgan bo’lib, u
biologiya fani
o’qituvchilariga o’qitishning zamonaviy metodlari mazmuni va
mohiyatini ochib
beradi.
-
7
TAYANCH O‘QUV REJASI
№ O`quv modullari
Um
um
iy s
oa
t
%
J
am
i a
ud
ito
riy
a
soa
ti
Jumladan
Mu
sta
qil
ta
`lim
Haftalar bo`yicha soatlar
taqsimoti
M
a’r
uza
am
ali
y
ma
shg
’ulo
t
Ko
`ch
ma
ma
shg
`ulo
t
1 -
hafta
2 -
hafta
3 -
hafta
4 -
hafta
Kunlar bo`yicha soatlar
taqsimoti
36 36 36 36
i
I Ijtimoiy modullar 14 9,72 10 4 6 0 4 8 6 0 0
1. O`zbekiston Respublikasining
ta’lim va tarbiya sohasidagi
davlat siyosati
8
6 2 4
2 4 4
2. Ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil
etishning huquqiy-me’yoriy
asoslari
6
4 2 2
2 4 2
II Umumkasbiy modullar 46 31,94 40 6 34 0 6 20 16 10 0
1. Pedagogning kasbiy
kompitentligi va mahorati 14 12 2 10
2 6 4 4
2. Ta’lim-tarbiya jarayoniga
psixologik yondashuv 10 8 2 6 2 4 4 2
3. O’quv jarayonida axborot -
komunikatsiya texnologiyalarini
qo’llash
14 12 2 10 2 6 4 4
4. Amaliy xorijiy til 8 8 8 4 4
III Mutaxassislik modullari 78 54,17 70 10 54 6 8 8 14 26 30
1. Biologiya fanini o’qitishda
innovatsion yondashuvlar 22 18 4 14 4 4 4 8 6
2. Biologiya fanini o`qitish
metodikasi 50 46 6 34 6 4 4 10 18 18
3. Biologiya fanidan amaliy
mashg’ulotlar va laboratoriya
ishlarini o’tkazish texnologiyasi
6 6 6 6
IV Ta’lim muassasasi
ixtiyoridagi soatlar 6 5,55 6 2 4 6
Jami: 144 100 126 22 98 6 18 36 36 36 36
-
8
-
9
ISHCHI DASTUR
-
10
Modulning maqsadi va vazifalari
Modulning maqsadi: umumiy o‘rta ta’lim maktablari biologiya
fani
o‘qituvchilari biologiya fani boyicha laboratoriya
mashg’ulotlariga qo’yilgan
zamonaviy talablarni, fan kabineti va laboratoriya xonasini
tegishli o’quv-
laboratoriya anjomlari bilan jihozlash bo’yicha mey’orni va
laboratoriya
mashg’ulotlarini tashkil etishni, biologiya fanini o‘qitish
shakllarini
kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etish ko‘nikmalarini
rivojlantirishdan
iborat.
Modulning vazifalari: o‘qituvchilarning biologiya fanini
o‘qitishda
o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirish uchun
laboratoriya va amaliy
mag’ulotlarni qo‘llash haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini
rivojlantirish;
biologiya darslarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish
ko‘nikmalarini
rivojlantirish.
Biologiya fani o’qituvchilari:
1. Mazkur kursni muvafaqqiyatli tugatgan tinglovchi
quyidagilarni
bilishi zarur:
- -umumiy o’rta ta’lim davlat ta’lim standarti (umumiy
qoidalar), shuningdek,
biologiya fani bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlariga qo’yilgan
zamonaviy
talablarni;
-fan kabineti va laboratoriya xonasini tegishli
o’quv-laboratoriya anjomlari
bilan jihozlash bo’yicha talablarini;
- belgilangan sanitariya-gigiyena normalari va texnika
xavfsizlik qoidalarini;
- laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish va
o’tkazishni;
- laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazishda mahalliy
materiallardan
foydalanishni;
- laboratoriya mashg’ulotlarini baholash va nazorat
qilishni;
2. Quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim:
- Umumiy o’rta ta’lim davlat ta’lim standarti (umumiy qoidalar),
shuningdek,
o’qitilayotgan predmet bo’yicha o’quv dasturi asosida
laboratoriya ishlarini
o’tkazish;
-
11
- o’quvchilarning laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazish
jarayonida egallagan
bilim, ko’nikma, malakalarini baholash;
- laboratoriya mashg’ulotlarini kuzatish, tahlil qilish.
3. Quyidagi malakalarni egallagan bo’lishi shart:
-fan kabineti va laboratoriya xonasini tegishli
o’quv-laboratoriya anjomlari
bilan jihozlash bo’yicha talablarni bajara olish;
-ta’lim jarayoni sifatini oshirish va o’quvchilarning o’quv
ehtiyojlarini
qondirish maqsadida AKTning turli vositalaridan laboratoriya va
amaliy
mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida qo’llash;
-fanni o’qitishda iqtidorli o’quvchilar bilan ishlash;
-belgilangan texnika xavfsizlik qoidalari va sanitariya-gigiyena
normalariga
rioya qilish;
4. Quyidagi kompetensiyalarni egallagan bo’lishi shart:
-o’zini-o’zi rivojlantirish, o’z ustida ishlash kompetentligi
ko’rsatkichlari:
- ilg’or pedagogik texnologiyalardan kasbiy faoliyatda
foydalanish;
- zamonaviy talablar darajasida darslarni tashkil qilish va
o’tkazish.
Mas’uliyat va moslashuvchanlik kompetensiyasi
- turli xil yangi vazifalar va mas’uliyatlarni qabul qila
olish;
- o’ziga, jamoada va hamjamiyat miqyosida mas’uliyatli
bo’lish;
-o’quvchilarning muvaffaqiyatli o’zlashtirishini nazorat qilish
mas’uliyatini
o’z zimmasiga olish.
Modulning o‘quv rejadagi boshqa modullar bilan bog‘liqligi
va
uzviyligi
Mazkur modul mazmuni o‘quv rejadagi “Pedagogning kasbiy
kompetentligi
va mahorati”, “O’quv jarayonida axborot-kommunikasiya
texnologiyalarini
qo‘llash”, bloklari, “Biologiya fanini o‘qitishda innovatsion
yondashuvlar” va
“Biologiya o’qitish metodikasi” moduli bilan uzviy bog‘langan
holda
pedagoglarning kasbiy pedagogik tayyorgarlik darajasini
orttirishga xizmat qiladi
-
12
Modulning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi
Mazkur modul “O‘zbekiston Respublikasining ta’lim va tarbiya
sohasidagi
davlat siyosati”, “Ta’lim-tarbiya jarayoniga psixologik
yondoshuv” va “O’quv
jarayonida axborot-kommunikasiya texnologiyalarini qo‘llash” va
“Biologiya
o’qitish metodikasi” bloklaridan keyin o‘rganiladi. Unda
yuqoridagi bloklarda
o‘rganilgan mazmun yo‘nalishlari va uslubiy jihatlarini
biologiya faniga tatbiq
etish imkoniyatlari ochib beriladi.
Modulning ta’limdagi o‘rni
Amaliy mashg’ulotlarda tinglovchilar o’quv bloklari doirasidagi
ijodiy
topshiriqlar, keyslar, o’quv loyihalari, texnologik jarayonlar
bilan bog’liq vaziyatli
masalalar asosida amaliy ishlarni bajaradilar.
Amaliy mashg’ulotlar zamonaviy ta’lim uslublari va
innovatsion
texnologiyalarga asoslangan holda o’tkaziladi. Bundan tashqari,
mustaqil holda
o’quv va ilmiy adabiyotlardan, elektron resurslardan, tarqatma
materiallardan
foydalanish tavsiya etiladi.
-
13
3.3. Biologiya fanidan laboratoriya mashg’ulotlarini
o’tkazish
texnologiyasi bloki bo’yicha soatlar taqsimoti
№ Modul mavzulari
Ha
mm
asi
Ja
mi
o‘q
uv
yu
kla
ma
si
Jumladan
Mu
sta
qil
ta
’lim
Naza
riy
Am
ali
y
Ko
‘ch
ma
ma
shg
’ulo
t
1. Fan kabineti va laboratoriya xonasida
tegishli o’quv-laboratoriya anjomlari bilan
ishlash. fan kabineti va laboratoriya
xonasiga tegishli hujjatlarni yuritish.
2 2
2
2
2
2. Sinflar kesimida biologiya fanidan
laboratoriya ishlarini o’tkazish metodikasi.
AKTning turli vositalaridan laboratoriya
mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida
foydalanish
4
4
4
4
4
Jami 6
6
6
6
6
AMALIY MASHG‘ULOTLAR MAZMUNI
1-mavzu: Fan kabineti va laboratoriya xonasida tegishli
o’quv-
laboratoriya anjomlari bilan ishlash. fan kabineti va
laboratoriya xonasiga
tegishli hujjatlarni yuritish.(2 soat)
Biologiya fanidan o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va
ulardan samarali
foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma tahlili. Biologiya o‘quv xonasi
va laboratoriya
xonalarining jihozlash hamda biologiya faniga tegishli me’yoriy
hujjatlari bilan
tanishsish. Belgilangan texnika xavfsizlik qoidalari va
sanitariya-gigiena
normalariga rioya qilish. Biologiya fanidan o‘quv-laboratoriya
jihozlarini saqlash
va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma tahlili.
-
14
2-mavzu: Sinflar kesimida biologiya fanidan laboratoriya
ishlarini
o’tkazish metodikasi AKTning turli vositalaridan laboratoriya
.
mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida foydalanish.(4 soat)
Biologiya fanidan 5-11 sinflar kesimida laboratriya
mashg‘ulotlarini
o‘tkazish. Fanlar kesimida laboratoriya ishlarini bajarish,
tajriba o‘tkazish.
Vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash. Biologiya fanidan
tayyorlangan virtual
va virual laboratoriyalar bilan tanishtirish. O‘quv filmlari va
electron darsliklar
bilan ishlash metodikasini o‘rganish. Biologiya fanidan
laboratoriya
mashg‘ulotlarini o‘tkazishda zamonaviy ta’lim texnologiyalarini
qo‘llash.
Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va
tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotlarda tinglovchilar o‘quv bloklari doirasidagi
ijodiy
topshiriqlar, keyslar, o‘quv loyihalari, texnologik jaraѐnlar
bilan bog‘liq vaziyatli
masalalar asosida amaliy ishlarni bajaradilar.
Amaliy mashg‘ulotlar zamonaviy ta’lim uslublari va
innovatsion
texnologiyalarga asoslangan holda o‘tkaziladi. Bundan tashqari,
mustaqil holda
o‘quv va ilmiy adabiѐtlardan, elektron resurslardan, tarqatma
materiallardan
foydalanish tavsiya etiladi.
-
15
MODULNI O‘QITISHDA
FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA’LIM
METODLARI
-
16
“Swot-tahlil” metodi
Metodning maqsadi: mavjud nazariy bilimlar va amaliy
tajribalarni tahlil
qilish, taqqoslash orqali muammoni hal etish yo‘llarini
topishga, bilimlarni
mustahkamlash, takrorlash, baholashga, mustaqil, tanqidiy
fikrlash, nostandart
tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.
Namuna: Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining tahlilini
ushbu jadvalga tushiring
S Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining kuchli tomonlari
W Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining kuchsiz
tomonlari
O Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining imkoniyatlari
T Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining to`siqlari
S- (strength)
W- (weakness)
O- (opportunity)
T- (threat)
Kuchli tomonlari
Zaif, kuchsiz tomonlari
Imkoniyatlari
To`siqlar
-
17
“Keys-stadi" metodi
«Keys-stadi» - inglizcha so‘z bo‘lib, («sase» - aniq vaziyat,
hodisa, «study» -
o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil
qilish asosida
o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi.
Keysda vaziyat sifatida
ochiq axborotlardan yoki aniq voqea-hodisadan tahlil uchun
foydalanish mumkin.
Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farkli ravishda real
vaziyatlarni
o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar
u o‘quv jarayonida
ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod
xarakteriga ega
bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma- bosqich,
ma’lum bir algoritm
asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks
ettiradi.
“Keys stadi"metodini amalga oshirish bosqichlari
“Keys-stadi” metodining o ‘ziga xos xususiyatlari:
Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning
axborot ta’minoti bilan
tanishtirish
yakka tartibdagi audio-vizual ish;
keys bilan tanishish (matnli, audio yoki
media shaklda);
axborotni umumlashtirish;
axborot tahlili • 2-bosqich: Keysni
aniqlashtirish va o‘quv
topshirig‘ini belgilash
individual va guruhda i shlash;
muammolarning dolzarblik ierarxiyasini
aniqlash;
asosiy muammoli vaziyatni belgilash 3-bosqich:Keysdagi
asosiy
muammoni tahlil etish orqali
o‘quv topshirig‘ining yechimini
izlash, hal etish yo‘llarini ishlab
Chinich
individual va guruhda ishlash;
muqobil yechim yo‘llarini ishlab chiqish;
har bir yechimning imkoniyatlari va
to‘siqlarni tahlil qilish; 4-bosqich:Keys yechimini
shakllantirish va asoslash,
taqdimot.
yakka va guruhda ishlash;
muqobil variantlarni amalda qo‘llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat yechimining
amaliy aspektlarini yoritish;
-
18
-izlanishga doir faoliyatning mavjud bo‘lishi;
-jamoaviy va guruhlarda o‘qitish;
-individul, guruhli va jamoaviy ish shakllari
integratsiyasi;
-xilma-xil o‘quv loyihalarini ishlab chiqish;
-muvaffaqiyatga erishish uchun ta’lim oluvchilarning
o‘quv-bilish faoliyatini
rag‘batlantirish;
-keys harakatlari o‘z ichiga quyidagilar savollar bo‘yicha
faoliyatni qamrab
oladi: kim? (who?), qachon? (when?), qaerda? (where?), nima
uchun? (why?),
qanday?/ qanaqa? (how?), nima? (natija) (what?).
Keys. 10-11 sinf darsligining sizga taqdim etilgan bitta mavzusi
materiallari
bo‘yicha keys topshirig‘ini tuzing. Bu keys asosida o‘tiladigan
dars loyihasini
yarating, taqdimot tayyorlang va uni namoyish eting.
“FSMU” metodi
Metodning maqsadi: Mazkur metod ishtirokchilardagi umumiy
fikrlardan
xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali
axborotni o‘zlashtirish,
xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantirishga
xizmat qiladi. Mazkur metoddan mavzuni mustahkamlashda, o‘tilgan
mavzuni
so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot
natijalarini tahlil etishda
foydalanish tavsiya etiladi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
-qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya
taklif
etiladi;
- har bir ishtirokchiga FSMU metodining bosqichlari yozilgan
qog‘ozlarni
tarqatiladi:
-
19
Ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy
tartibda
taqdimot qilinadi. FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy
bilimlarni amaliy
mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli
o‘zlashtirilishiga
asos bo‘ladi.
Namuna:
Fikr: Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish
ta’lim
samaradorligini oshiradi.
Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali
tahlil
qiling.
“Tushunchalar tahlili” metodi
Metodning maqsadi: mazkur metod o‘quvchilar yoki
qatnashchilarni
mavzu buyicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirish darajasini
aniqlash, o‘z
bilimlarini mustaqil ravishda tekshirish, baholash, shuningdek,
yangi mavzu
buyicha dastlabki bilimlar darajasini tashxis qilish maqsadida
qo‘llaniladi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
ishtirokchilar mashg‘ulot qoidalari bilan tanishtiriladi; ta’lim
oluvchilarga
mavzuga tegishli bo‘lgan so‘zlar, tushunchalar nomi tushirilgan
tarqatmalar
beriladi (individual yoki guruhli tartibda);
F
S
M
U
Fikringizni bayon eting
Fikringizni bayoniga sabab
ko`rsating
Ko`rsatgan sababingizni isbotlab,
misol keltiring
Fikringizni umumlashtiring
-
20
ta’lim oluvchilar mazkur tushunchalar qanday ma’noni anglatishi,
qachon,
qanday holatlarda qo‘llanilishi haqida yozma ma’lumot
beradilar;
belgilangan vaqt yakuniga etgach, o‘qituvchi berilgan
tushunchalarning
to‘g‘ri va to‘liq izohini o‘qib eshittiradi yoki slayd orqali
namoyish etadi;
har bir ishtirokchi berilgan to‘g‘ri javoblar bilan o‘zining
shaxsiy
munosabatini taqqoslaydi, farqdarini aniqlaydi va o‘z bilim
darajasini tekshirib,
baholaydi.
Namuna: “Moduldagi tayanch tushunchalar tahlili”
Tushunchalar Sizningcha, bu
tushuncha qanday ma’noni
anglatadi?
Qo‘shimcha
ma’lumot
Izoh: Ikkinchi ustunga qatnashchilar tomonidan fikr bildiriladi.
Mazkur
tushunchalar haqida qo‘shimcha ma’lumot glossariyda
keltirilgan.
“Aqliy hujum” metodi
Mazkur metod biror muammo bo‘yicha ta’lim oluvchilar
tomonidan
bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali
ma’lum bir yechimga
kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki
shakllari
mavjud. Og‘zaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan
savolga ta’lim
oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim
oluvchilar o‘z
javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. YOzma shaklda
berilgan savolga
ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalariga qisqa
va barchaga
ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar
yordamida) yoki
«pinbord» doskasiga mahkamlanadi.“Aqliy hujum” metodining yozma
shaklida
javoblarni ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati
mavjuddir.
-
21
Ushbu metod to‘g‘ri qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy
fikrlashga o‘rgatishga
imkon yaratiladi.
“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning
barchasini
jalb etish mumkin bo‘ladi, jumladan, ta’lim oluvchilarda muloqot
qilish va
munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ularda o‘z fikrini
faqat og‘zaki
emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va
tizimli fikr yuritish
ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi turli
g‘oyalar
shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy
tafakkurni
rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
“Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan
maqsadga
qarab amalga oshiriladi:
1.Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad
qilib
qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga
oshiriladi.
2.Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan
bog‘lash maqsad
qilib qo‘yilganda yangi mavzuga o‘tish qismida amalga
oshiriladi.
3.O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda
mavzudan
so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
“Aqliy hujum” metodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:
1.Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va
baholanmaydi.
2.Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri
bo‘lmasa ham
inobatga olinadi.
3.Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart.
Quyida “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan:
muammoli savol beriladi;
fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi;
fikr va g‘oyalar guruhlanadi;
aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi;
“Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol
bo‘yicha o‘z
javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlari
so‘raladi;
-
22
2.Ta’lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini
bildirishadi;
3.Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari rangli qog‘ozlarga yoki
doskaga
to‘planadi;
4.Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi;
5.Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘rijavob tanlab
olinadi.
“Aqliy hujum” metodining afzalliklari:
-natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr-
g‘oyalarning
shakllanishiga olib keladi;
-ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;
-fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi;
-ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib
ko‘rish imkoniyati
mavjud;
-ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘onadi.
“Aqliy hujum” metodining kamchiliklari:
-ta’lim beruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik;
ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab
etilishi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodi
Mazkur metod ta’lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni
kichik
guruhlarga ajratgan holda o‘quv materialini o‘rganish yoki
berilgan topshiriqni
bajarishga qaratilgan. Ushbu metod qo‘llanilganda ta’lim oluvchi
kichik
guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etishi, boshlovchi
rolida bo‘lish, bir-biridan
o‘rganish va turli nuqtai-nazarlarni qadrlash imkoniga ega
bo‘ladi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodi qo‘llanilganda ta’lim
beruvchi vaqtni
tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi, chunki ta’lim beruvchi bir
vaqtning o‘zida barcha
ta’lim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodining bosqichlari
quyidagilardan
iborat:
1.Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga
bog‘liq bo‘lgan
masalalar belgilanadi;
-
23
2.Kichik guruhlar belgilanadi. Ta’lim oluvchilar guruhlarga 3-6
nafardan
bo‘linishlari mumkin;
3.Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar;
4.Ta’lim beruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar beriladi va
yo‘naltirib
turiladi;
5.Kichik guruhlar taqdimot qiladilar;
6.Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi;
7.Kichik guruhlar baholanadi.
«Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi: o‘qitish
mazmunini
yaxshi o‘zlashtirilishiga olib keladi; muloqotga kirishish
ko‘nikmasining
takomillashishiga olib keladi; vaqtni tejash imkoniyati mavjud;
barcha ta’lim
oluvchilar jalb etiladi; o‘z-o‘zini va guruhlararo baholash
imkoniyati mavjud
bo‘ladi.
«Kichik guruhlarda ishlash» metodining kamchiliklari: ba’zi
kichik
guruhlarda kuchsiz ta’lim oluvchilar bo‘lganligi sababli kuchli
ta’lim
oluvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor;
barcha ta’lim oluvchilarni nazorat qilish imkoniyati past
bo‘ladi; guruhlararo
o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi mumkin; guruh
ichida o‘zaro nizo
paydo bo‘lishi mumkin.
“Bahs-munozara” metodi
Mazkur metod biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro
bahs, fikr
almashinuvi ko‘rinishiga ega bo‘ladi.
Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar
asosida
muhokama qilinishi nazarda tutilganda ushbu metoddan foydalanish
mumkin.
Bahs-munozarani boshqarib borish vazifasini ta’lim oluvchilardan
biriga topshirish
yoki ta’lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin.
Bahs-munozarani erkin holatda
olib borish va har bir ta’lim oluvchini munozaraga jalb etishga
harakat qilish
lozim. Ushbu metod qo‘llanilgan vaqtda ta’lim oluvchilar orasida
paydo
bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish
kerak.
-
24
“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal
qilish
kerak:
- barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat
yaratish;
- “o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruxsat olgandan so‘ng
so‘zlash)ga
rioya qilish;
- fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;
- bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;
- bir-birlariga o‘zaro hurmat.
“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan
iborat:
1.Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir
savollar
ishlab chiqadi.
2.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol
beradi va
ularni munozaraga taklif etadi.
3.Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni
turli g‘oya va
fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim
oluvchilardan birini
kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi ta’lim
oluvchilarga o‘z
fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.
4.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan
fikr va
g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil
qiladi.
5.Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul yechimi
tanlanadi.
“Muammoli vaziyat” metodi
Mazkur metod ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab
va
oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yechimini topish
bo‘yicha ko‘nikmalarini
shakllantirishga qaratilgandir.
“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning
murakkabligi
ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos kelishi kerak. Ular
qo‘yilgan
muammoning yechimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda
yechimni topa
olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga,
o‘zlariga bo‘lgan
ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat»
metodi
-
25
qo‘llanilganda ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritish,
muammoning sabab va
oqibatlarini tahlil qilish, uning yechimini topishni
o‘rganadilar.
“Muammoli vaziyat” metodining bosqichlari quyidagilardan
iborat:
1.Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi,
maqsad va
vazifalarni aniqlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga
muammoni bayon
qiladi.
2.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni topshiriqning maqsad,
vazifalari va
shartlari bilan tanishtiradi.
3.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga
ajratadi.
4.Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar.
Muammoning
kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot
qiladi. Barcha
taqdimotlardan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.
5.Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari
to‘g‘risida
fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir
xil fikrlar jamlanadi.
6.Muammoni echishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar,
ularni
tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni yechish yo‘llarini ishlab
chiqadilar.
7.Kichik guruhlar muammoli vaziyatning yechimi bo‘yicha taqdimot
qiladilar
va o‘z variantlarini taklif etadilar.
8.Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil yechimlar jamlanadi. Guruh
ta’lim
beruvchi bilan birgalikda muammoli vaziyatni echish yo‘llarining
eng maqbul
variantlarini tanlab oladi.
“Loyiha” metodi
Bu ta’lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan
vaqt
davomida, belgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot
o‘tkazish va
amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta’lim
oluvchilar
rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish
va xulosa chiqarish,
natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyihani
ishlab chiqish yakka
tartibda yoki guruh bilan bo‘lishi mumkin, lekin har bir loyiha
o‘quv guruhining
birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir.
-
26
Loyiha o‘rganishga xizmat qilittti, nazariy bilimlarni
amaliyotga tadbiq etish,
ta’lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish,
tashkillashtirish va amalga
oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kerak.
“Loyiha” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.Pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi.
Ta’lim
oluvchilar mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma
materiallar asosida
topshiriqqa oid ma’lumotlarni yig‘adilar.
2.Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda ish rejasini ishlab
chiqadilar. Ish
rejasida ta’lim oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan
vaqt va texnologik
ketma-ketlikni, material, asbob-uskunalarni rejalashtirishlari
lozim.
3.Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta’lim
oluvchilar ish
rejasiga asosan topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul
qiladilar. Ta’lim
oluvchilar pedagog bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar
bo‘yicha erishiladigan
natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar
taqqoslanib, eng maqbul
variant tanlab olinadi. Pedagog ta’lim oluvchilar bilan
birgalikda “Baholash
varaqasi”ni ishlab chiqadi.
4.Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil
ravishda amalga
oshiradilar. Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari
mumkin.
-
27
AMALIY MASHG`ULOT
MATERIALLARI
-
28
1-MAVZU: FAN KABINETI VA LABORATORIYA XONASIDA
TEGISHLI O’QUV-LABORATORIYA ANJOMLARI BILAN ISHLASH.
FAN KABINETI VA LABORATORIYA XONASIGA TEGISHLI
HUJJATLARNI YURITISH.
(2 SOAT AMALIY MASHG`ULOT )
DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI
Darsning
maqsadi:
Tinglovchilar biologiya fan kabineti va laboratoriya
xonasida tegishli o‘quv-laboratoriya anjomlari bilan
ishlash,
fan kabineti va laboratoriya xonasiga tegishli hujjatlarni
yuritish hamda texnik xavfsizlik qoidalari bilan
tanishadilar.
.
REJA:
1.Fan kabineti va laboratoriya xonasida tegishli o‘quv-
laboratoriya anjomlari bilan ishlash
2. Fan kabineti va laboratoriya xonasiga tegishli
hujjatlarni yuritishni o`rganish
3.Laboratoriya xonasini jihozlash tartibi bilan tanishish
4.Texnika xavfsizlik qoidalari bilan tanishish
Dars turi Amaliy mashg`ulot
Dars
bosqichlari va dars
taqsimoti
80 daqiqa.
I. Tashkiliy qism – 5 daqiqa.
II. Mavzuga doir suhbat matni – 10 daqiqa.
III.Yangi mavzu bayoni – 60 daqiqa.
IV. Darsga yakun yasash – 5 daqiqa.
O‘quv
jarayonining
mazmuni:
Metod: savol-javob, kichik guruhlarda o`qitish,
hamkorlikda o`qitish
Forma: jamoada, guruhlarda.
Jihoz: AKT vositalari, dars ishlanmasi namuna,
marker, rangli qalamlar, qog‘oz.
Usul: og‘zaki, yozma, ko‘rgazmali taqdimot.
Baholash: reyting tizimida.
Uyga vazifa Keyingi o‘tiladigan dars mavzusiga tayyorlanish.
Mavzuga doir adabiyotlar bilan tanishish
Biologiya fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish
metodikasi
Ishdan maqsad: Tinglovchilarning biologiya fanidan
laboratoriya
mashg‘ulotlarini o‘tkazish, vaqtinchalik mikropreparatlar
tayyorlash, biologiya
-
29
o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va o‘quv-
laboratoriya asbob-
uskunalarini saqlash va ulardan samarali foydalanish
ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Bajarilishi lozim:
1. Biologiya o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va ulardan
samarali
foydalanish yuzasidan yo‘riqnoma bilan tanishish, uni tahlil
qilish.
Umumta’lim maktablarining biologiya o‘quv-laboratoriya
xonasi
1. Biologiya o‘quv - laboratoriya xonasidagi o‘quv jihozlari va
o‘quv-
laboratoriya asbob-uskunalarini joylashish tartibi:
O‘quv-laboratoriya xonasi texnik hujjatlarining moslik
sertifikati va
sanitariya - gigiena sertifikati bo‘lgan, Davlat me’yorlariga
mos maxsus mebellar
komplekti bilan jihozlangan bo‘lishi shart.
Xonada: o‘qituvchi ish joyini tashkil etuvchi; o‘quvchi ish
joyini tashkil
etuvchi; o‘quv-ko‘rgazmali qurollarni va o‘quv-laboratoriya
asbob- uskunalarini
saqlash imkonini beruvchi; texnik vositalarini saqlovchi mebel
va jihozlar bo‘lishi
lozim.
Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi uchun berilgan shkaflar (4
ta) xonaning
orqa tomoniga joylashtiriladi, unga kolleksiyalar to‘plami,
o‘quv - ko‘rgazmali
qurollar, darsliklar va o‘quv metodik adabiyotlar, o‘quvchilar
tomonidan
tayyorlangan materiallar qo‘yiladi. 2 ta maxsus shkaf
laboratoriya xonasiga
joylashtiriladi va unda zararsiz bo‘lgan kimyoviy moddalar,
laboratoriya va amaliy
mashg‘ulotlarda foydalaniladigan asbob- uskunalar saqlanadi.
O‘quv-laboratoriya xonasining doskaga qarama-qarshi tomonidagi
devorga
biologiya fanining rivojlanishiga hissa qo‘shgan yirik olimlar
portreti (3-5 ta)
ularning faoliyatiga doir qisqacha ta’rif berilgan holda
ilinishi tavsiya etiladi.
2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasiga mas’ul o‘qituvchi va
laborantga
qo‘yilgan talablar:
2.1. Ta’lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan har bir
biologiya o‘quv-
laboratoriya xonasi uchun olingan mebel, jihoz va o‘quv
laboratoriya asbob -
uskunalarining saqlanishi, soz holda tutilishi va ulardan
samarali foydalanish
uchun javobgar shaxs etib tayinlanadi.
-
30
2.2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi bo‘yicha belgilangan
me’yoriy
hujjatlarga asosan umumta’lim maktabiga (ro‘yxatlarda) etkazib
berilgan hamda
mavjud jihozlar va o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalarini
maktabning ichki
buyrug‘i bilan 1-shakldagi kirim-chiqim dalolatnomasi asosida
qabul qilib oladi:
1-shakl
Dalolatnoma namunasi
T/r Mahsulot
nomi
Qayd
raqami
Izoh
2.4. O‘quv-laboratoriya xonasidagi jihozlarning (kimyoviy
reaktivlar,
o‘simliklar urug‘lari to‘plamlari) hisobini olib borish, o‘rnini
qayta to‘ldirish
uchun mas’uldir (Mazkur belgilangan talablar asosida).
2.5. Biologiya xonasiga ajratilgan barcha mebel, jihozlar va
laboratoriya
asbob-uskunalarini tartib bilan raqamlanishini (inventar raqami)
ta’minlaydi.
Maktab rahbari
Maktabning xo‘jalik bo‘yicha
direktor o‘rinbosari
Imzo F.I.SH
Ota-onalar vakili Imzo F.I.SH
Biologiya fani o‘qituvchisi Imzo F.I.SH
Biologiya fani bo‘yicha laborant Imzo F.I.SH
Imzo F.I.SH
Biologiya o ‘quv-laboartoriya xonasidagi barcha mebel, jihoz va
o‘quv-
laboratoriya asbob- uskunalaridan samarali foydalanish, saqlash,
ularni to ‘g ‘ri
joylashtirish va qayta to ‘ldirishga biologiya fani o
‘qituvchisi va laborant
jabogardirlar.
-
31
2.6. O‘qituvchi va laborant biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi
uchun
ajratilgan o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalarini texnik pasporti
asosida doimiy
ishchi holatiga keltirish uchun mas’uldirlar.
2.7. O‘qituvchi va o‘quvchilar amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlarini
bajarish jarayonida oq yoki ko‘k rangdagi xalatda bo‘lishlari
talab etiladi.
2.8. O‘qituvchi va laborant tomonidan amaliy laboratoriya
mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish uchun
biologiya o‘quv -
laboratoriya xonasida oq yoki ko‘k rangdagi xalat doimiy
ravishda tayyor bo‘lishi
lozim.
2.9. Laborantning biologiya o‘quv - laboratoriya xonasida
xalatsiz yurishi
va o‘qituvchining amaliy mashg‘ulotlarni xalatsiz o‘tkazishi
qat’iyan man etiladi.
2.10. Jihozlar, o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kimyoviy
moddalar
nomlari yozilgan ma’lumotlar daftari tutadi va unga sinf
xonadagi barcha
jihozlarning nomlarini inventar raqamlari bilan mos holda tartib
asosida yozadi
hamda shu ro‘yxat asosida nazorat olib boradi.
2.11. Daftar uch qismdan iborat bo ‘ladi:
1- qism: Mebel va jihozlar (plakatlar, ko‘rgazmali va proeksion
materiallar,
barelef modellar va boshqalar);
2- qism: o‘quv laboratoriya asbob-uskunalari;
1 va 2-qismlar uchun 4-shakldagi jadval asosida yuritiladi.
3- qism kimyoviy moddalar;
4- qism 2-shakldagi jadval asosida olib boriladi.
2.12. O‘quv-laboratoriya va laboratoriya xonasida mavjud mebel,
jihozlar va
o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari va kimyoviy moddalar
3-shakldagi sinf
2-shakl
T
/R
Jihoz nomi Zarurati Buyurtma
berilgan sana
Buyurtmaning kim
tomonidan qabul
nilinCTanliai
-
32
F.I.SH imzo
pasporti asosida ro‘yxatini tuzadi va uning nusxasini sinf
xonasi eshigining yon
tarafiga ilib qo‘yiladi.
3-shakl
Maktab rahbari
Fan xonasidagi jihozlarga mas’ul imzo F.I.SH
Laborant xonasidagi jihozlarga ma’sul
2.4. Har haftada biologiya o‘quv-laboratoriya xonasidagi va
laboratoriya
xonasidagi mavjud jihozlarni ko‘zdan kechiradi
(inventarizatsiyadan o‘tkazadi) va
nosoz holga kelib qolgan jihozlar va ularni ta’mirlash bo‘yicha
maktabning
xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosariga 4-shakldagi
dalolatnoma asosida
yozma ravishda ma’lumotnoma taqdim etib boradi.
Sinf pasporti
T/r Mahsulot nomi O‘lchov birligi Soni Qayd raqami
(inven.
raqami)
Sinf xonadagi jihozlar holati bo‘yicha dalolatnoma
T/r Mahsulot
nomi
Ulchov
birligi
Soni Qayd
raqami
(inven.
raqami)
Holati
(yaroqli,
ta’mirtalab,
yaroqsiz)
Sababi
Topshirdi: Fan xonasidagi
jihozlarga mas’ul
Topshirdi: Laboratoriya
xonasida jihozlarga mas’ul
imzo F.I.SH
imzo F.I.SH
-
33
Qabul qildi:maktab direktorining Xojalik ishlari oyicha
director orinbosari: imzo F.I.SH.
2.5. Har haftada o‘quv-laboratoriya xonasidagi mavjud kimyoviy
moddalarni
ko‘zdan kechiradi (inventarizatsiyadan o‘tkazadi) ishlatish
muddati
tugayotganlarini o‘rnini to‘ldirish bo‘yicha maktabning xo‘jalik
ishlari bo‘yicha
direktor o‘rinbosariga 5-shakldagi dalolatnoma asosida yozma
ravishda
ma’lumotnoma taqdim etib boradi.
2.6. Kimyoviy moddalarni ishlatilgan muddati bo‘yicha
hisob-kitob ishlarini
olib borish 5-ilovada keltirilgan tavsiyaga asosan olib
boriladi.
5-shakl
Laboratoriya xonasidagi kimyoviy moddalarni ishtatilishi boyicha
dalolatnoma
Т/r Mahsulot Olchov Qayd Amaliy Amaliy Jami
nomi birligi raqami mashg'ulot mashg'ulot
sarfi
(invent.ra soati sarfi
qami)
2.7. O'qituvchi tomonidan laborantga taqvimiy mavzuiy reja
asosida
tashkil etiladigan har bir darsdan oldin kerakli jihozlar,
asbob- uskunalar va
kimyoviy moddalar ro‘yxatini nomma-nom yozma ravishda
beradi.
2.8. Laborant ushbu ro‘yxat asosida dars jarayonida
foydaniladigan
jihozlar, asbob-uskunalar va kimyoviy moddalarni
tayyorlaydi.
2.9. Mashg‘ulot tugagandan so‘ng laborant tomonidan sinf xonasi
va
Fan xonasidagi jihozlarga
mas’ul
imzo F.I.SH Topshirdi: Laboratoriya xonasidagi
jihozlarga mas’ul
Qabul qildi: Maktab direktorining xo‘jalik
ishlari bo‘yicha director
o`rinsosari
imzo F.I.SH
Tops
hirdi:
-
34
laboratoriya asbob-uskunalari tartibga solinadi, shisha idishlar
belgilangan talablar
asosida yuviladi va quritish moslamasiga joylashtiriladi. SHisha
idishlar
qurigandan so‘ng tartib bilan shkaflarga taxlab qo‘yiladi.
2.10. O‘qituvchi va laborantdan o‘quv-laboratoriya jihozlari,
asbob-
uskunalari va kimyoviy moddalardan samarali foydalanishda
ularning texnik
pasportlari va amaldagi me’yoriy talablarga qat’iy rioya
etishlari talab etiladi.
3. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va
o‘quv-
laboratoriya asbob-uskunalaridan samarali foydalanish va ularni
saqlashga qo‘yilgan
talablar:
3.1. Biologiya faniga taaluqli bo‘lgan o‘quv reja va dasturga
muvofiq
mavjud jihozlardan foydalangan holda nazariy va amaliy
mashg‘ulotlarni tashkil
etish;
3.2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasiga etkazilgan va mavjud
barcha
jihozlardan o‘quv dasturi asosida belgilangan mavzu bo‘yicha
amaliy va
laboratoriya mashg‘ulotlarini jihozlardan optimal foydalanilgan
holda tashkil etish
talab etiladi.
3.3. O‘quv-laboratoriya xonasini amaliy mashg‘ulot o‘tkazilganda
2-3
marta havosini almashtirish kerak. Zaharli, uchuvchan moddalar
bilan ishlab
bo‘lgandan so‘ng tezlikda idishlar og‘zi tiqinlar bilan zich
berkitilishi va parafinlab
qo‘yilishi lozim.
3.4. Quruq moddalar solingan idishlar shkaf tokchalariga faqat
og‘zi
berkitilgan holda qo‘yiladi. O‘quv-laboratoriya jihozlari -
shisha idishlar, asboblar
shunday joylashtirish kerakki, har bir jihoz o‘quv yili davomida
reja asosida
foydalanish muddatini e’tiborga olingan holda saqlanadi.
3.5. SHisha va polipropilen idishlar (kolbalar, stakanlar,
o‘lchov
menzurkalari,), katta-kichikligiga, turi hamda ishlatish
ketma-ketligi va olib turish,
foydalanish uchun qulay bo‘lgan holda doimiy aniq joyda
joylattttirilittti talab
etiladi.
3.6. Suyuq, uchuvchan moddalar, konsentrlangan kislotalar va
eritmalarni
quruq moddalar bilan bir tokchada saqlat mumkin emas.
-
35
3.7. O‘quv-laboratoriya xonasida yonuvchan moddalar ko‘p
miqdorda
saqlat mumkin emas.
3.8. O‘quv-laboratoriya xonasi uchun ajratilgan barelef modellar
qutidan
chiqarilib, quti ustiga va barelef modelning orqa qismiga
inventar raqamlari
qo‘yiladi va mashg‘ulotlar vaqtida foydalanilgandan so‘ng
tegishli raqamlangan
qutisida (tik holatda) saqlanadi.
3.9. Namoyish stoli pastki qismi tokchasida kundalik dars
davomida zarur
bo‘ladigan buyumlar (filtr va oddiy qog‘ozlar, qisqichlar,
qaychi, va boshqalar)
tartib bilan joylashtiriladi.
3.10. Ko‘rgazmali qurollarni saqlashda proeksion ko‘rgazmali
slaydlar,
elektron darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar, o‘quv-laboratoriya
xonasining salqin
joyida saqlanadi. Yoz vaqtida (ta’tilda) ularni namligi
o‘zgarmas holda bir
me’yorda turuvchi metall qutilarda saqlanadi.
3.11. Mavjud jihozlardan samarali foydalanish va ularni saqlash
holatini
ta’lim muassasasining pedagogik kengashida o‘quv yilida kamida
bir marta
atroflicha muhokama qilish va samarali foydalanish bo‘yicha
berilgan takliflarni
inobatga olish.
3.12. Mas’uliyatsizlik tufayli xato va kamchiliklarga yo‘l
qo‘yib, mebel va
jihozlarining ishlash muddatlarining qisqarishiga, qismlarining
ishdan chiqishga
olib kelgan javobgar shaxslarga nisbatan o‘rnatilgan tartibda
ma’muriy va
intizomiy choralar ko‘riladi.
3.13. Biologiya xonasidagi o‘qituvchi, laborant va o‘quvchilar
stollari,
stullari, shkaflar va boshqa turdagi jihozlarni qirilishi
chizilishi kabi holatlari va
uning tozaligi uchun o‘qituvchi, o‘quvchining ota-onasi,
o‘quvchi hamda ta’lim
muassasining rahbariyati shaxsan javobgar hisoblanadi.
Umumta’lim maktablarining biologiya o‘quv-laboratoriya
xonalaridagi
o‘quv-laboratoriya jihozlaridan samarali va to‘g‘ri
foydalanishni tashkil etish
maqsadida Respublika ta’lim markazi va tegishli idoralar
mutaxassislari
tomonidan ishlab chiqilgan metodik qo‘llanmadan foydalanish
tavsiya etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta
maxsus ta’limi
-
36
vazirligi, Madaniyat va sport ishlari vazirligi. Ta’lim
muassasalaridagi mebel,
o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kompyuter texnikasi, sport
anjomlari va
boshqa inventarlardan samarali foydalanish hamda ularni saqlash
to‘g‘risida
yo‘riqnoma (qo‘llanma), Toshkent, 2010.
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MUASSASALARIGA AJRATILGAN
O‘QUV-LABORATORIYA JIHOZLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH
VA ULARNI SAQLASH BO‘YICHA
NIZOM
Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi
Qonun,
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining «2004-2009 yillarida Maktab ta’limini
rivojlantirish Davlat
umummilliy dasturi to‘g‘risida»gi 2004 yil 21 maydagi
PF-3431-sonli Farmoni,
Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 9 iyuldagi «2004-2009 yillarda
Maktab ta’limni
rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish
chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi 321-sonli qarori asosida umumiy o‘rta ta’lim
muassasalariga
ajratilgan o‘quv-laboratoriya jihozlaridan samarali foydalanish
va ularni saqlash
tizimini yaratish, bu borada umumta’lim maktablari
o‘qituvchilari va
rahbarlarining shaxsiy javobgarligini oshirish maqsadida ishlab
chiqilgan.
Ushbu Nizom umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida
o‘quv-laboratoriya
jihozlaridan samarali foydalanish va ularni saqlash tizimi
tartiblarini
shakllantirib xodimlari va moddiy javobgar shaxslar
ma’suliyatini belgilaydi.
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida jihozlangan fan xonalari,
o‘qitishning
texnikaviy vositalari foydalanadigan mashg‘ulotlarning sifatini
oshirishga, ta’lim
jarayonini takomillashtirishga, o‘quvchining malaka va
ko‘nikmalarini
shakllantirishda ta’lim jarayoni sub’ektlari vazifalarini
belgilash uchun me’yoriy
xujjat bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quv-laboratoriya jihozlaridan foydalanish va ularni saqlashni
tashkil
etish tartibi
-
37
Ta’lim muassasalarining rahbarlari jihozlarni qabul qilib
olishda yuk qabul
qilib olishning amaldagi qoidalariga qat’iy rioya qilishlari
lozim.
Ta’lim muassasalarining rahbarlari buyrug‘i bilan har bir fan
xonasi,
laboratoriya, o‘quv ishlab chiqarish ustaxonalari, o‘quv-tajriba
xo‘jaligi uchun
olingan jihozlar va texnikalarning saqlanishi, soz holda
tutilishi uchun javobgar
shaxslar tayinlanadi.
Fan xona jihozlari maxsus ajratilgan joylarda, o‘quv dasturining
tegishli
bo‘limlariga mos ravishda, ularning og‘irliklari hamda
o‘lchamlarini
e’tiborga olgan holda joylashtiriladi va saqlanadi.
Jihozlarni saqlash joylari tartib bilan raqamlanadi va u erda
saqlanayotgan
jihozlar nomlari yozilgan ma’lumotlar daftarida belgilanadi.
Qutilarda
saqlanayotgan jihozlarning ro‘yxati yozilgan yorliqlari quti
tashqarisiga
yopishtiriladi.
Fan xonasi, laboratoriya, o‘quv ustaxonalarida mavjud o‘quv
jihozlaridan
mashg‘ulotlarga tayyorlanishda qulaylikni yaratish maqsadida
kartoteka tashkil
qilinadi.
Fan xonasi (kabinet) mudiri, fan o‘qituvchisi va to‘garak,
fakulptativ
mashg‘ulotlarni o‘tkazadigan o‘qituvchi xonani, laboratoriya va
o‘quv
ustaxonalarini jihozlash bo‘yicha mas’ul hisoblanadilar. Fan
xonasi (kabinet)
mudiri rahbarligida xonada mashg‘ulot o‘tkazadigan o‘qituvchilar
bilan xonani
jihozlashning istiqbol, yillik rejasi va o‘z kuchlari bilan
jihozlashning ish
taqsimotlari amalga oshiriladi. Xonaga biriktirilgan o‘quv
guruhlari bilan
birgalikda jihozlarning tozaligi, sozligi va saqlanishi bo‘yicha
ish olib boradi va
har chorakda inventarizatsiya qiladi. Xonada texnika, yong‘in va
o‘quvchilarning
xayotiy xavfsizligining ta’minlanishiga, gigienik talablarning
bajarilishiga, mavjud
jihoz va materiallardan tejamkorlik bilan foydalanishga va
o‘quvchilarni ham
tejamkorlikka o‘rgatishga mas’uldir.
To‘garak va fakultativ mashg‘ulotlar fan xonasi, laboratoriya,
o‘quv
ustaxonalarida o‘tkazilganda, mashg‘ulot vaqtida jihozlarning
saqlanishi
mashg‘ulotni o‘tadigann pedagog zimmasiga yuklatiladi.
-
38
Laborant laboratoriya xonasidagi o‘quv jihozlarining saqlanishi
va
foydalanish uchun javobgardir. Laborant jihozlardan foydalanish
tizimini, ularni
saqlash va texnik xizmat ko‘rsatish qoidalarini bilishi hamda
barcha jihozlarni soz,
ishlatishga shay holatda tutishga ma’sul.
Fan o‘qituvchisi va laborant elektr toki, gaz va qizdiruvchi
asbob-uskunalar
hamda kimyoviy reaksiyalar bilan ishlashning texnikaviy
xavfsizlik qoidalarini,
baxtsizlik hodisalarida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni
bilishi hamda
uskunalarni soz saqlanishi uchun ma’suldirlar.
Ta’lim muassasasining o‘quv ishlari bo‘yicha direktor
o‘rinbosari fan xonalari
(kabinet) mudirlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi,
kabinetlardan sinfdan
tashqari, to‘garak va fakulptativ mashg‘ulotlar uchun to‘g‘ri
foydalanishni nazorat
qilib boradi.
Barcha fan xonalari, laboratoriyalarning jihozlari va ularning
ishga yaroqlilik
holati ta’lim muassasasining Pasportida o‘rnatilgan tartibda
qayd etib boriladi.
O‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlashni nazorat qilish
tartibi
Fan xonalarida jihozlarning saqlanishi, maqsadli foydalanish
ustidan qat’iy
nazorat o‘rnatish hamda o‘qituvchi, laborantlarning jihozlardan
foydalanish
bo‘yicha malaka oshirish ehtiyojini o‘rganish va ta’minlash
ta’lim muassasasining
direktor o‘rinbosari tomonidan amalga oshiriladi.
Biologiya xonasiga qo’yiladigan xavfsizlik va gigiena
talablari:
Biologiya o’quv xonasini jihozlash va uni yil davomida boyitib
borishni
hisobga olish, undan foydalanish uchun har doim tayyor holda
turishini ta’minlash
asosiy vazifalaridan biridir.
Biologiya o’quv fani asosan tirik organizmlar to’g`risida bilim
beruvchi fan.
Biologiya o’quv fanini DTS talablari asosida o’qitish, tirik
organizmlar ustida
ko’rgazmali va amaliy usullarni qo’llash asosida mashg`ulotlar
o’tkazishga imkon
beradigan moddiy bazani tashkil etishni talab etadi. Biologiya
xonasi 2ta: dars olib
boriladigan xona, laboratoriya ishlari olib boriladigan, zarur
jihozlar, asboblar,
jismlar, jadvallar saqlanadigan, “tirik tabiat burchagi”
xonasidan iborat bo’ladi.
-
39
O’quv va laboratoriya xonalari kerakli asboblar bilan
jihozlangan maxsus
xonalarda tashkil qilinadi. O’quv xonasi jihozlanganda fanining
mazmunini to’liq
qamrab olgan bo’lishi kerak. Kabinet old tomonida doska, o’ng
tomonida
televizor, chap tomoniga kompyuter qo’yiladi. Doskaning chap
tomoniga o’simlik
va hayvon xujayrasi stend yoki modeli o’ng tomonida organik olam
rivojlanish
evolyustiyasi, oyna tomoniga xonagullari, orqa tomoniga
biologiyaning bo’limlari
bo’yicha shkaflar va bu shkaflarga har bir bo’limga tegishli
bo’lgan jihozlar
qo’yish kerak. Shkafning tepa tomoniga biologiya faniga katta
xissa qo’shgan
olimlar jumladan, E.P.Karovin, I.A.Raykova, T.Z.Zohidov,
A.A.Muzaffarov,
Yo.X.To’raqulov, B.O.Toshmuhammedov, J.A.Musaev, A.Abdullaev
kabilarning
portretlari qo’yiladi. Fan xonasi jihozlari alohida har bir
biologiya fani talablariga
javob beradigan muayan tizimda joylashtirilishi lozim. Tajriba
o’tkazish uchun
mo’ljallangan asboblar so’ngi fan texnika yutuqlari darajasida
bo’lishi, texnik
estetikasi, xavfsizlik texnikasi, mehnat gigienasi talablariga
javob berishi lozim.
Shu sababli o’quv va laboratoriya xonalari o’quv asbob
uskunalaridan
foydalanishda zarur bo’lgan umumiy talablar mavjud.
1.Pedagogik talablar:
O’quv va laboratoriya xonalari, undagi jihozlar hamda vositalar
darsda
o’rganiladigan mavzu mazmunini yoritishga, o’quvchilarning
ob’ektlarning
tuzilishini to’liq tasavvur etishlariga yo’naltirilishi
bilimlarni yodda saqlash va
amaliyotda qo’llashga yordam berishi, biologik ta’lim jarayonida
ko’rgazmaviylik
prinstipini amalga oshirish, shuningdek ilg`or pedagogik va
axborot texnikalarini
qo’llash orqali o’quvchilarning biologiya fani asoslarini puxta
o’zalshtirishlari
uchun, o’kuv va amaliy ko’nikmalarini tarkib toptirishi, ularni
mustaqil hayotga
tayyorlash va kasb tanlashlariga yordam berishi lozim.
Xonadagi o’quv jihozlarining barchasi ta’limning texnikaviy
vositalari va
mehnat gigienasi hamda xavfsizlik texnikasi talablariga javob
berishi lozim. O’quv
xonasida texnik vositalari (asboblar)ni ishlatish va saqlash
qoidalarini eslatib
turuvchi (eslatmalar) bo’lishi kerak. Xavfsizlik texnikasi va
gigiena talablariga
to’liq rioya qilish baxtsiz xodisalarni hamda turli
kasalliklarni oldini olishning
-
40
ishonchli garovidir.
3.Estetik talablar:
Xonaga qo’yilgan har bir jihoz, shuningdek, ularning elementlari
va umumiy
ko’rinishi go’zalllik qonuniyatlariga javob berishi,
o’quvchilarning badiiy didini
tarbiyalashi o’quvchida ham, o’qituvchida ham qoniqish xissini
hosil qilishi kerak.
Xonadagi ko’rgazmali manbalar:
Optik asboblar – biologiya darslarida ko’proq optik asboblar,
ya’ni mikroskop
va lupadan foydalaniladi. Ular ko’zimizga ko’rinmaydigan
xayvonot va o’simliklar
organizmning anatomo – morfologik, shuningdek,
mikroorganizmlarning
tuzilishini o’rganish uchun foydalaniladi.
Biologiya darslarida foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar
tabiiy va tasviriy
qurollarga bo’linadi.
Tabiiy preparatlashtirilgan qurollarga: botanikadan –
gerbariylar, gerbariy
tablistalari va amaliy ishlar uchun quritilgan o’simlik uning
organlaridan
tayyorlangan tarqatma materillar kiradi;
zoologiyadan – xasharotlar kollekstiyalari va umurtqasiz
xayvonlar tiplarining
fiksastiya qilingan vakillari, xayvonlarning rivojlanishini
ko’rsatuvchi xo’l
preparatlar, umurtqalilarning har xil sistematik gruppa
vakillarining tulup
(chuchela) va skeletlari, tarqatma material – xayvonlarning
ayrim qismlari,
baliqlarning suyaklari, tangachalari, qushlarning patlari va
boshqalar; odam
anatomiyasi, fiziologiyasi va gigienasidan – odam skeleti, ayrim
suyaklari
mikropreparatlar va boshqalar kiradi.
Tasviriy ko’rgazmali qurollar: har bir kurs bo’yicha tablistalar
va rasmlar;
odam anatomiyasi, fiziologiya va gigienasi kursi uchun qismlarga
ajratiladigan
odam gavdasi va mulyaji va ayrim organlar sistemalari; umumiy
biologiya kursi
uchun maymun kalla suyaklari va miyasining mulyajlari
diapozitivlar va
mikropreparatlar kiradi. Jadvallar – o’quv jadvallarni saqlashga
alohida ahamiyat
berilishi lozim. Jadvallarni shkafdagi sim ilgaklarga osilgan
holda saqlash qulay.
Biologiya xonasining barcha jihozlari dars davomida tajriba,
amaliy ish kuzatishlar
o’tkazishda, jadvallar, video filmlar, diapozitlarni o’z vaqtida
namoyish qilishga,
-
41
amaliy ishlarda material va asboblarni tarqatish hamda yig`ib
olishga moslashgan
bo’lishi kerak. O’quv qurollarni muayan tizimda saqlash ularni
darsda foydalanish
uchun tez topish va tayyorlashga imkon beradi. Biologiya
xonasida barcha
buyumlarni to’g`ri va chiroyli joylashganligi o’quvchilarda
estetik tuyg`ularni
tarbiyalashga yordam beradi.
LABORATORIYA MASHG`ULOTLARINI O`TKAZISHDAGI
TEXNIKA HAVFSIZLIK QOIDALARI
1. Ish bajarish tartibini puxta o’zlashtirmasdan va tajriba
o’tkazish uchun
asboblarning to’g’ri yig’ilganligiga ishonch hosil qilmasdan
tajribani boshlamaslik
kerak.
2. Moddalarni bevosita hidlash, ushlash, ta'mini totish mutlaqo
mumkin
emas.
3. Tajriba davomida termometr sinib qolsa, undagi simobni maxsus
usullar
bilan tezda yig’ishtirib olish va simob to’kilgan joyga
oltingugurt sepish kerak.
4. Yonuvchan va uchuvchan moddalami tajriba stolida ortiqcha
miqdorda
saqlamaslik, ularni elektr plita va ochiq alanga manbasidan
uzoqda saqlash kerak.
5. Qizdirish maqsadida imkon boricha usti berk isitgich
asboblaridan
foydalanish lozim.
6. Yong’in chiqqan taqdirda avvalo, o’t chiqishiga sabab bo’lgan
manba
o’chiriladi, so’ngra qum sepiladi yoki yopqich yopiladi.
Alanganing yoyilish xavfi
bo’lsa o’t o’chirgichdan foydalanish kerak.
7. Probirka va boshqa shisha idishlarni ehtiyotlik bilan
qizdirish va bunda
ularning og’zi odam ishiamayotgan tomonga qaratilgan bo’lishi
kerak.
8. Kislota va ishqorlar eritmalarini qizdirishda himoya
vositalarini kiyib
olish, maxsus ko’zoynak taqib olish zarur.
9. Reaksiya olib borilayotgan va qizdirilayotgan idishlarga
engashib qarash
mumkin emas.
10. Kislotalarni suyultirishda kislotani oz-ozdan idish devori
bo’ylab suvga
quyish kerak.
11. Konsentrlangan kislota va ishqorlarni kimyoviy pipetka bilan
o’lchash
man etiladi. Ularni faqat tomizgich yordamida o’lchab olish
lozim.
12. Kislotalar saqlanadigan idishlarni to’kilmaydigan va
sachramaydigan qilib
ushlash kerak.
-
42
13. Portlovchi aralashma hosil qilish xavfi bor moddalar bilan
ishlashda alohi-
da ehtiyot choralarini ko’rish lozim.
14. Ehtiyotsizlik kiyim-kechaklarga, ko’zga, teriga zarar va
jarohat yetkazishi
mumkin. Shuning uchun nojo’ya harakatlar qilmaslik, moddalar
bilan
hazillashmaslik lozim.
15. Tajribalar tugagach, gaz, elektr va suv tarmoqlarini
berkitish, asboblarni
o’chirish kerak.
16. Ish joyining doimo toza va ozoda saqlanishini ta'minlash
lozim.
-
43
2-MAVZU: SINFLAR KESIMIDA BIOLOGIYA FANIDAN
LABORATORIYA ISHLARINI O’TKAZISH METODIKASI AKTNING
TURLI VOSITALARIDAN LABORATORIYA MASHG’ULOTLARNI
O’TKAZISH JARAYONIDA FOYDALANISH
(2-soat amaliy mashg`ulot)
DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI
Darsning
maqsadi:
Tinglovchilar sinflar kesimida biologiya fanidan
laboratoriya mashg`ulotlarining soni va o‘tkazish
metodikasi bilan tanishadilar.
.
REJA:
1.5-6 sinf botanika fanidan laboratoriya mashg`ulotlarini
bajarish metodikasi bilan tanishish
2.7-sinf zoologiya fanidan laboratoriya mashg`ulotlarini
bajarish metodikasi bilan tanishish
3.8-9 sinf biologiya fanidan laboratoriya mashg`ulotlarini
bajarish metodikasi bilan tanishish
4.10-11 sinf biologiya fanidan laboratoriya
mashg`ulotlarini bajarish metodikasi bilan tanishish
5. Aktning turli vositalaridan laboratoriya va amaliy
mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida foydalanish.
Dars turi Amaliy mashg`ulot
Dars
bosqichlari va dars
taqsimoti
80 daqiqa.
I. Tashkiliy qism – 5 daqiqa.
II. Mavzuga doir suhbat matni – 10 daqiqa.
III.Yangi mavzu bayoni – 60 daqiqa.
IV. Darsga yakun yasash – 5 daqiqa.
O‘quv
jarayonining
mazmuni:
Metod: savol-javob, kichik guruhlarda o`qitish,
hamkorlikda o`qitish
Forma: jamoada, guruhlarda.
Jihoz: AKT vositalari, dars ishlanmasi namuna,
marker, rangli qalamlar, qog‘oz.
Usul: og‘zaki, yozma, ko‘rgazmali taqdimot.
Baholash: reyting tizimida.
Uyga vazifa Keyingi o‘tiladigan dars mavzusiga tayyorlanish.
Mavzuga doir adabiyotlar bilan tanishish
-
44
1.Biologiya laboratoriya mashg’ulotlarining maqsadi,
vazifalari,
ta’lim- tarbiya jarayonida tutgan o’rni
Amaldagi DTS va o`quv dasturiga muvofiq holda 5 - 11-sinflar
uchun
biologiya fanidan laboratoriya mashg`uloti (43 ta) va
ekskursiyalar (5 ta)
belgilangan.
Laboratoriya va amaliy mashg`ulotlar - yangi mavzuni o`rganish,
kuzatish,
tabiiy obyektlar namunasida tadqiqot uslublaridan keng
foydalanib, ularni dars
jarayonida tatbiq etishni ko`zda tutadi.
Biologiya fani maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda,
ta'lim jarayonini
quyidagi tashkiliy shakllarda o`tkazish ko`zda tutiladi:
• Dars an’anaviy ta'lim jarayonining eng dinamik, barcha
jihatlardan
muqobil va asosiy tashkiliy shaklidir. Darsning asosiy
ko`rsatkichlari: o`qituvchi-
ta'lim berish texnologiyalari; o`quvchi-bilim darajasi,
o`zlashtirish; davlat ta'lim
standarti - darslik; o`quv xonasi - ko`rgazmali qurollar; dars
jadvali - ta'lim
jarayoniga ajratilgan (cheklangan 45 daqiqa) vaqt. Darsga
qatnashish -
majburiydir.
• Kuzatish - hodisa va obyektni tabiiy sharoitda kuzatish.
Kuzatish jarayoni
o`quvchilardan ziyraklikni talab etadi.
• Namoyishli tajriba - o`tilgan mavzu, olingan nazariy
bilimlarni tajribada
tasdiqlash va ko`rsatish maqsadida o`quv-laboratoriya sharoitida
o`qituvchi (yoki
maxsus tayyorgarlik ko`rgan assistent) tomonidan namoyish
etiladigan tajriba.
• Amaliy ish - o`quvchilar egallagan bilimlarga asoslangan holda
muayyan
mehnat malaka-ko`nikmalarini talab etuvchi topshiriq (xona
o`simliklarini
ko`paytirish, urug`larni undirish). Yakka tartibda yoki bir
guruh o`quvchilar bilan
bajarilishi mumkin. Amaliy ish sinfdan tashqari vaqtda ham
o`tkazilishi mumkin
(uy sharoitida pichan ivitmasini tayyorlab kelish, ipak qurtini
parvarish qilish).
• Amaliy mashg`ulot - o`qituvchi rahbarligida va uning
hamkorligida
bajariladi. Mashg`ulot bir nechta tashkiliy qismlarga boiinadi.
Amaliy
mashg'ulotni darsga qiyoslash mumkin.
-
45
• Laboratoriya ishi - maxsus jihozlangan o`quv-laboratoriya
xonasida tashkil
etilib, o`qituvchi ishning maqsadini tushuntiradi va
o`quvchilarni topshiriqni
bajarish algoritmi (tartibi) bilan tanishtiradi. Laboratoriya
ishida bajarilishi lozim
bo`lgan amallar aniq o`rnatilgan tartibda bajarilishi talab
etiladi.
• Laboratoriya mashg`uloti - maxsus jihozlangan
o`quv-laboratoriya
xonasida tashkil etilib, o`quvchilar egallagan bilimlarini
aniqlashtirish, uni
tajribaviy uslubda isbotlash, tushunchalarini mustahkamlash,
o`quv-laboratoriya
jihozlari bilan ishlashda amaliy malaka va ko`nikmalarni
shakllantirish maqsadida
o`tkaziladi. Mashg`ulot bir nechta tarkibiy qismlardan iborat
bo`lib, unda bir
vaqtning o`zida bir nechta laboratoriya ishi o`tkazilishi mumkin
(pichan
bakteriyasi tayoqchasi va urug` tukchalarini
mikroskopda ko`rish).
• Ekskursiya - tabiiy sharoitda biron-bir obyekt, tabiiy
hodisani o`rganish
imkoniyatini yaratuvchi tashkiliy-pedagogik jarayon. Ekskursiya
sinfdan
tashqarida o`tkaziladi, cf tkazilish vaqti bilan cheklanmagan,
o*quvchilar tarkibi
o`zgarishi (sinflardan terma qilib olingan) ham mumkin
• Eksperiment - sinov, tajriba, ilmiy-tadqiqot metodlaridan biri
bo`lib,
pirovard
natijada ilmiy bashorat o`z isbotini topishi lozim. Eksperiment
muayyan tartibda
muntazam qayd etilib borilishini talab etadi.
Laboratoriya va amaliy mashg"ulotlarga tayyorgarlik ko'rilar
ekan, biologiya
laboratoriya xonasining sanitariya-gigiyenik holatiga e'tibor
berilishi lozim: havo
almashinuvi, ozodaligi va boshqalar.
Biologiya fanidan laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarni
o`tkazishga zarur
bo’lgan asbob hamda jihozlar yuvilgan va quritilgan bo`lishi
zarur. Tajriba
maqsadi va vazifasiga qarab, o`quvchilar soniga mos ravishda
zaruriy asbob va
jihozlar tayyorlanadi. Bunda, laborant-assistent uslubiy
qo`llanmada ko`rsatilgan
laboratoriya jihozlarini belgilangan miqdorlarda taqsimlab,
muayyan tartibda
tayyorlab qo`yadi.
Har bir jihozning o`z o`rni bo`lishi lozim. Laboratoriya
mashg`ulotlari
-
46
o`tkazib bo’lingandan so`ng, barcha jihozlar joy-joyiga
qo`yilishi kerak. Bu
qoidani o`quvchilarga singdirib borish kerak va u odat tusiga
kirishiga erishish
lozim.
Darsda o'qituvchi tomonidan tayyorlangan yo`riqnomalar, tavsiya
va
topshiriqli varaqalar ishlatilishi mumkin. Odatda ularda ishning
maqsadi
mujassamlanadi hamda tarkibiga ishni bajarish rejasi va
topshiriqlar kiritiladi.
Bunday varaqalar o`quvchilarda qo`yilga'" riasalalarni mustaqil
yechish, biologik
tajribalarni qadamba-qadam amalga oshirish malakalarini
rivojlantiradi. Mazkur
topshiriq varaqalari bilan ishlash jarayonida o`quvchilarning
ilmiy-tadqiqotchiligi,
faolligi rivojlanib, ortib boradi.
Laboratoriya va atnaliy mashg`ulotlar samaradorligini oshirish
maqsadida
o`quvchilarni kichik guruhlarga b lish, har biriga alohida
vazifalar berish. olingan
natijalarning himoyasini tashkil qilish mumkin. Hamkorlikda
amalga oshirilgan ish
esa - o`quvchilarning faolligini oshiradi, darsda olingan
bilimlarni yanada
mustahkamlaydi.
Laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarda yangi materialni
kuzatish, tabiiy
obyektlardan keng foydalanish uslubini tatbiq etish ko`zda
tutiladi. Bunday darslar
real bilimlarni to`plash, amaliy malaka va ko`nikmalarni
shakllantirish maqsadida
o`tkaziladi.
Biologiya darslarida o`quvchilar bajarayotgan amaliy
laboratoriya tajribalari
ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Mustaqil bajariladigan
laboratoriya tajribalari
o`quvchilarning bilim-malakalarni ongli ravishda
o`zlashtirishga, fikrlash
faoliyati va biologiya faniga boigan qiziqishlarini
rivojlantirishga, mehnat
malakalarini o`stirishga, kuzatuvchanlik qobiliyatini
oshirishga, borliqni to`g`ri
idrok etishni shakllantirishga o`zining ta'sirini
ko`rsatadi.
Laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarni tashkil qilishda va
o`tkazishda
quyidagi rejadan foydalanish mumkin:
- o`tilgan materialni takrorlash(suhbat, savol-javob);
- laboratoriya va amaliy mashg`ulot maqsadi va vazifasini
tushuntirish;
-
47
- o`quv jihozlari bilan ishlash qoidalarini eslatish;
- ish tartibini tushuntirish;
- belgilangan laboratoriya va amaliy mashg`ulotni amalga
oshirish;
- laboratoriya va amaliy mashg`ulot natijalarini qayd
qilish;
- laboratoriya va amaliy mashg`ulot natijalarini himoyalash;
- laboratoriya va amaliy mashg`ulotni yakunlash;
- yakuniy savol-javob o`tkazish;
- o`quvchilarni reyting tizimida baholash.
Biologiya darslarida laboratoriya mashg’ulotlarini tashkil
etish
Biologiya o‘quv dasturida o‘quvchilarning o‘zlashtirgan
bilimlarini
mustahkamlash, ularni amaliyotga qo‘llash orqali biologik,
amaliy va o‘quv
mehnati ko‘nikmalarini tarkib toptirish maqsadida laboratoriya
mashg‘ulotlari
kiritilgan.
O‘qituvchi laboratoriya mashg‘ulotlarini talab darajasida
o‘tkazish uchun:
1. Laboratoriya mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini
aniqlashi;
2. Laboratoriya mashg‘uloti uchun zarur bo‘ladigan jihozlarni
tayyorlashi;
3. Laboratoriya mashg‘ulotida o‘quvchilarning bilish faoliyatini
tashkil etish
yo‘llarini belgalashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini
loyihalashi;
4. O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida
zarur bo‘ladigan
topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi;
5. Laboratoriya mashg‘uloti topshiriqlari bo‘yicha
o‘quvchilar
tomonidan tayyorlanadigan axborotni rasmiylashtirish yo‘llarini
aniqlashi lozim.
6. Laboratoriya mashg‘ulotining borishi va olingan natijalarni
tahlil
qilishi, zarur hollarda tegishli o‘zgartarishlar kiritishi
lozim.
Biologiya o‘quv dasturidan o‘quvchilarning o‘quv va amaliy
mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida amaliy
mashg‘ulotlar ham
o‘rin olgan. O‘qituvchi mazkur amaliy mashg‘ulotlarning
samaradorligini oshirish
maqsadida quyidagilarga e’tiborini qaratishi lozim:
-
48
• O‘quv dasturidan o‘rin olgan amaliy mashg‘ulotlarni istiqbol
va taqvim-
mavzuli rejadagi va ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o‘rnini
aniqlashi;
• Amaliy mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini aniqlashi;
• Amaliy mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan
jihozlarni tayyorlashi;
• Amaliy mashg‘ulotda o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil
etish
yo‘llarini belgilashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini
loyihalashi;
• O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida zarur
bo‘ladigan
topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi;
• Amaliy mashg‘ulotning borishi va olingan natijalarni tahlil
qilishi, zarur
hollarda tegishli o‘zgartirishlar kiritishi lozim. Xulosa qilib
aytganda, biologiya
o‘qituvchisi o‘quv yili boshida o‘quv fanini o‘qitishni rejali
va tizimli amalga
oshirish maqsadida istiqbol reja tuzishi, unda fanlararo
bog‘lanishlar, ekskursiya va
sinfdan tashqari ishlarni belgilashi, shu asosda mavzuli-takvim
reja tuzishi zarur.
Mazkur mavzuli-taqvim rejada dars, darsdan tashqari ishlar,
laboratoriya va amaliy
mashg‘ulotlarni belgilashi, dars va mashg‘ulotlarni talab
darajasida tashkil etishi
va o‘tkazishiga erishishi lozim.
Umumta’lim maktablarining biologiya darslarida
o‘quv-laboratoriya
jihozlaridan foydalanishni tashkil etish tartibi
Mavjud jihozlardan samarali foydalanishda o‘quv ishlari bo‘yicha
direktor
o‘rinbosari boshchiligida fan xonasi mudiri, fan
o‘qituvchilarini majburiyatlari va
vazifalari:
- o‘quv reja va dasturga muvofiq mavjud jihozlardan foydalangan
holda
amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil etish;
- yangi informatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq
etish;
- jihozlardan foydalanishning texnikaviy xavfsizlik
chora-tadbirlarini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
- byudjetdan tashqari mablag‘ topish maqsadida o‘quv jarayonini
to‘liq
-
49
ta’minlagan holda mavjud jihozlardan foydalanib, xizmat
ko‘rsatishni yo‘lga
qo‘yish choralarini ko‘rish.
Mavjud jihozlardan samarali foydalanish va ularni saqlash
holatini ta’lim
muassasasining pedagogik kengashida o‘quv yilida kamida bir
marta muhokama
qilinadi.
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining tajriba xo‘jaliklarida
ishlatish uchun
berilgan qishloq xo‘jaligi texnikalaridan birinchi navbatda
o‘quv maqsadlarida
foydalanilishga ta’lim muassasalari rahbari shaxsan
mas’uldir.
Fan xonalari jihozlaridan maqsadli foydalanish va ularning
saqlanishini
samarali tashkil etgan fan xonasi (kabinet) mudiri, fan
o‘qituvchisi va
o‘quvchilarni rag‘batlantirish masalasi ta’lim muassasa
rahbariyati tomonidan
yarim yillik va o‘quv yili yakuni bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.
Biologiya fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish
metodikasi
Ishdan maqsad: Tinglovchilarning biologiya fanidan
laboratoriya
mashg‘ulotlarini o‘tkazish, vaqtinchalik mikropreparatlar
tayyorlash, biologiya
o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va o‘quv-
laboratoriya asbob-
uskunalarini saqlash va ulardan samarali foydalanish
ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Bajarilishi lozim:
2. Biologiya o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va ulardan
samarali
foydalanish yuzasidan yo‘riqnoma bilan tanishish, uni tahlil
qilish.
3. Vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash.
4. “Odam va uning salomatligi” fanidan “Nafas bilan
chiqadigan
havodagi karbonat angidridni aniqlashga oid tajriba qo‘yish”
mavzusidagi
laboratoriya ishini bajarish.
1. Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) fanidan
“Amilazaning
kraxmalga ta’siri” mavzusidagi laboratoriya ishini bajarish.
2. “Turning morfologik mezonini aniqlash” mavzusidagi
laboratoriya
ishini bajarish.
3. Tinglovchilar baj argan ishi yuzasidan taqdimot
tayyorlaydilar.
-
50
SINFLARDA BIOLOGIYA FANIDAN LABORATORIYA
MASHG`ULOTI O`TKAZISH METODIKASI
5-SINF BOTANIKA
1-LABORATORIYA MASHG`ULOTI
Mavzu: Gulli o`simliklarning organlari bilan tanishish.
Maqsad: Gulli o`simliklarning vegetativ (ildiz,poya,barg) va
generativ
(gul,urug` va meva) organlarining tuzilishi, joylashishi va
ularning o`ziga xos
tuzilishi va vazifalari bilan tanishtirish.
Jihozlar:o`quv-laboratoriya mikroskopi,lupa,preparoval
to`plam
(pinset,skalpel.preporaval nina),filtr qog`ozi,gerbariy va tirik
o`simlik namunalari.
Mashg`ulotni bajarish tartibi
1.O`simlikning vegetative organlari: ildiz, poya, barglar
topiladi va o`rganiladi.
2.O`simlikning generativ organlari: gul, urug` va mevasi
topiladi va o`rganiladi.
3.Gulning tuzilishi kuzatiladi.
4.Urug`ning tuzilishi o`rganiladi.
5.Mevaning tuzilishi o`rganiladi.
6.Jadvallar to`ldiriladi:
Gulli o`simliklarning solishtirma tavsifi
O`simlik nomlari Hayotiy
shakli
O`simliklar organlari
Olma daraxt Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`
Anor buta Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`
Shuvoq yarim buta Ilidz, poya,barg, gul, meva, urug`
Ajriq ko`p yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`
Sabzi ikki yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`
Pomidor bir yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`
Gulli o`simliklar organlari va vazifasi
O`simlik organlari Vazifasi
Ildiz Oziqlantiradi
Poya Oziq moddani to`playdi
Barg Nafas oladi,organik modda hosil qiladi
Gul Jinsiy ko`payadi
Meva Urug`ni himoyalaydi va tarqatadi.
Urug` Ko`payish
-
51
Xulosa:
Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga ildiz, poya, barg va
generativ
organlariga gul,meva,urug` kiradi. Gul gulkosacha,
gultoj,changchi,urug`chidan
tashkil topgan.Urug` po`st, urug`palla va murtakdan tashkil
topgan. Meva po`st,et
va mag`izdan tashkil topgan.Gulli o`simliklarning vegetativ
organlaridan ildiz oziq
moddalarni tuproqdan so`rib olib yer ustki qismga uzatadi. Poya
ildiz bilan barg
orasida moddalar harakatini ta`milaydi va oziq moddalarni
to`playdi. Barg
organik modda hosil qiluvchi, suvni bug`latuvchi va nafas
oluvchi organ. Gul
yopiq urug`li o`simliklarning jinsiy ko`payish organi. Meva
urug`ni himoyalaydi
va tarqatishga yordam beradi.Urug` ko`payuvchi organ.
Nazorat uchun savollar
1.Gulli o`simliklarning vegetativ va generativ orgalariga misol
keltiring va
ularning vazifalari haqida ma`lumot bering.
2.Gul o`simliklarda qanday vazifani bajaradi?
3.Urug` va mevaning tuzilishiga ta`rif bering.
Uyga vazifa: Birinchi laboratoriya mashg`ulotini o`rganish.
Rasm:
6-SINF BIOLOGIYA (BOTANIKA)
3-LABORATORIYA MASHG'ULOTI
Mavzu: Barglarning tashqi tuzilishini o’rganish.
Maqsad: O’simlik barglarining tashqi tuzilishini shakli va
qirrasi tuzilishini
raqamlanishini bir-biri bilan taqqoslab o’rganish. Qaysi sinfga
va oilaga kirishini
ham o’rganish. Mavzuga doir hayotiy ko’nikmalarni
shakllantirish.
-
52
Jihozlar: Gerbariylar, tirik o’simliklardan namunalar, (o’rik,
bug’doy,
akatsiya, soxta kashtan, atirgul) xona o’simliklari.
Ishni bajarish tartibi:
1.Bandli va bandsiz barglar tuzilishi bilan tanishiladi.
2.Barglarning tomirlanish turlari bilan lupa yordamida
tanishiladi.
3.Oddiy va murakkab barglar bilan tanishiladi.
4.Chetlari butun, o’yilgan, barg plastinkasi ikki-uch karra
qirqilgan
o’simliklar bilan tanishiladi.
5.Barg plastinkasining bir nechta turi chiziladi .
6.Bargning asosiy qismlari belgilanadi.
Jadval-1
T
t/r
O’simlik
nomi
Barg turi Tomirlanish Shakli Qirrasi
1
1
O’rik oddiy patsimon yuraksimon tishli
2
2
Bug’doy oddiy parallel qalami tekis
3
3
G`oza oddiy panjasimon o`yilgan tekis
4
4
Soxta
kashtan
murakkab to’rsimon panjasimon tishli
5
5.
Atirgul murakkab to’rsimon ovalsimon tishli
Rasm: Bargning xillari chiziladi
-
53
Mashg’ulot natijalari va yakuniy xulosa.
1.Barg- o’simlikning muhim biologik jarayonlar asosida organic
moddalar
hosil qiluvchi suvni bug’latuvchi va nafas oluvchi asosiy
vegetativ organi. Barg
asosan ikki qismdan : barg yaprog’i (plastinkasi) va barg
bandidan tashkil topgan
.Ayrim o’simliklar barg bandining pastki qismida yon bargchalar
bo’ladi. Ba’zi
o’simliklarning bargi bandsiz bo’ladi. Bunday burglar bandsiz
(o’troq ) barg
deyiladi.Barglar poyaga yoki novdaga, odatda, barg bandi bilan
birikadi. Bandsiz
burglar poyaga yaprog’ining pastki qismi bilan birikadi. Bandli
barglarga: olma,
o’rik, nok, terak, yong’oq, anjir, tok, bodring, qovun kabilar;
bandsiz barglarga
lola, piyoz, shirach, gulsafsar, bug’doy, makkajo’xori, arpa,
sholi kabi o’simliklar
kiradi.
2.Ko’pchilik o’simliklarning bargi va bargchalari aniq ko’rinib
turadigan va
ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan tomirlari bo’ladi.Tomirlar barg
bandidan bargga
o’tib shoxlanadi.Shu tomirlar tufayli barg mustahkam
bo’ladi.Ikki palllali
o’simliklarning bargi to’rsimon tomirlangan. Ularni ayniqsa,
terak, chinor, olma,
o’rik,nok, yalpiz, g’o’za kabi o’simliklar bargida yaxshi
ko’rish mumkin. Bunday
tomirlanish to’rsimon tomirlanish deb aataladi. Bir pallali
o’simliklardan bug’doy,
arpa, makkajo’xori, oqjo’xori, g’umay va boshqalar bargaining
tomiri burglar
chetiga parallel yoki yoysimon joylashgan. Bunday tomirlanish
parallel yoki
yoysimon tomirlanish deb ataladi.
3.Yuksak o’simliklarning bargi tuzulishiga ko’ra oddiy va
murakkab
bo’ladi.Barg bandida bitta barg joylashsa, bunday barg oddiy
barg deb ataladi.
Bularga olma, nok, o’rik, shaftoli, tut, tok, go’za, terak,
rovoch, yantoq kabilarning
bargi kiradi. Bitta barg bandida bir nechta bargchalar
joylashgan bo’lsa, bunday
burglar murakkab barglar deyiladi.Murakkab bargli o’simliklarga
shirinmiya, beda,
soxta kashtan, yong’oq, jiyda, na’matak, qulupnay, loviya,
no’xat, yeryong’oq
kabilar kiradi.
Xulosa: Barg ikki qismdan:barg yaprog`i va barg bandidan
tashkil
topgan.barglar bandli va bandsiz bo`ladi. Barglar oddiy va
murakkab, shakli
turlicha bo’ladi. Barg- o’simlikning muhim biologik jarayonlar
asosida organik
-
54
moddalar hosil qiluvchi, suvni bug’latuvchi va nafas oluvchi
asosiy vegetativ
organi hisoblanadi.
7-SINF BIOLOGIYA (ZOOLOGIYA)
1-LABORATORIYA MASHG`ULOTI
Mavzu:Tufelkaning tuzilishi.Harakatlanishi va ta’sirlanishini
o`rganish.
Maqsad:Infuzoriya tufelkani