•Το ζήτημα της έξωσης των Ελλήνων από τους Άγιους Σαράντα στο μεσοπόλεμο: μια ακόμη περίπτωση κρατικής

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

1

The expulsion of Greeks from The ciTy of AGhioi sArAnTA in The inTerwAr: one more cAse of GovernmenT imposiTion And AnTi-

minoriTy policy in The modern world

hisTory

ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΜΠΡΑΒΟΣ

2

ThAnAsis A. BrAvos

The expulsion of Greeks from The ciTy of AGhioi sArAnTA in The inTerwAr:

one more cAse of GovernmenT imposiTion And AnTi-minoriTy policy in

The modern world hisTory

AnT. sTAmoulis puBlicATions


3


ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΣΑΡΑΝΤΑ

ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ: ΜΙΑ ΑΚΟΜΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΙΟΝΟΤΙΚΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ


4

Θανάσης Α. Μπράβος

Το ζήτημα της έξωσης των Ελλήνων από τους Άγιους Σαράντα στο μεσοπόλεμο: μια ακόμη περίπτωση κρατικής

επιβολής και αντιμειονοτικής πολιτικής στη σύγχρονη παγκόσμια ιστορία

Θεσσαλονίκη, 2008

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗΤηλ. 2310 264 748

2310 900 777 6946 461 460

Σελιδοποίηση - Eπεξεργασία - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία :

Εργαστήρι Εντύπου Ι. Μιχαήλ 1, Θεσσαλονίκη

Τηλ.: 2310 257 211

ISBN 978-960-6741-94-4Όλα τα δικαιώματα μετάφρασης, αναπαραγωγής και προσαρμογής

κατοχυρωμένα για όλες τις χώρες του κόσμου. Copyright © by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ

All rights reserved


5

Στους γιους μου

Αντώνη και Μιχάλη


6


7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος ............................................................................................... 9Βραχυγραφίες ...................................................................................... 12ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ............ 13ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΒΑΝΙΑ ΣΤΟ

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΜΑΤΙΑ ..............................35

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ..............................................................39Οι όψεις του ζητήματος ............................................................................44Οι απαρχές ..................................................................................................52Η ελληνική στάση για τα οικοδομήματα της ιταλοκρατίας .............53Η εκτιμητική επιτροπή..............................................................................55Ελπίδα για δίκαιη λύση – Συμφωνία Κοκοτάκη ................................ 57Η ελπίδα διαψεύδεται ..............................................................................60Άρχισε η έξοδος – σταθερή η αλβανική στάση ...................................64Εκ νέου διαπραγματεύσεις – σαφής η υποχώρηση............................67Κωλυσιεργία και νομικίστικα τεχνάσματα .........................................69Η επιτροπή επιθεώρησης. Τα προσκόμματα ατελείωτα ................... 72Τα οικόπεδα των Αγίων Σαράντα γίνονται βασιλική περιου-

σία. Νέες ελπίδες, νέα διάψευση ...................................................... 75Διεκδίκηση αποζημίωσης για τις εγκαταλελειμμένες περιουσίες ...84Η κορύφωση του προβλήματος και η απαρχή επίλυσής του ...........86Η μερική αποζημίωση ...............................................................................89

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ.............................................................99Ιταλική επιθετική πολιτική ....................................................................105


8

Γιουγκοσλαβική επιθετική πολιτική ....................................................122Ελληνικοί διπλωματικοί χειρισμοί .......................................................130Απροκάλυπτος εμπαιγμός ..................................................................... 137Ούτε καν ευέλικτοι ..................................................................................143

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ...............................................................................155

ΠΙΝΑΚΕΣ - ΕΓΓΡΑΦΑ....................................................................169

ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ .......................................................................... 187

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ .................................................................................199

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .............................................................201

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ......................................................................................207

summAry .......................................................................................... 211

xΑΡΤΕΣ ..............................................................................................213

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ............................................................. 217


9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αναδιφώντας στο αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, προκειμέ-νου να εντοπίσω και να συγκεντρώσω υλικό σχετικά με την ελληνική εξωτερική πολιτική στη διάρκεια του μεσοπολέμου, εντόπισα σε διάφορους φακέλους, αλλά και αυτοτελώς, πληροφορίες αναφορικά με ένα ζήτημα, για το οποίο δεν γνώριζα τίποτε πριν, εκείνο των οικοδομών των Αγίων Σαράντα, ζήτημα που είχε να κάνει άμεσα με τις συνθήκες διαβίωσης της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία, αλλά και την αντιμετώπισή της από τον πολιτικό κόσμο της τελευ-ταίας. Ό,τι είχα, όμως, την ευκαιρία να συλλέξω επί του θέματος αυτού, λόγω και των απίστευτων περιορισμών που επιβάλλονται στο εν λόγω Αρχείο ως προς τον αριθμό των αναπαραγομένων αντι-γράφων από τα πρωτότυπα έγγραφα, ήταν μάλλον ανεπαρκές για μια ολοκληρωμένη συγγραφή, μιας και χαρακτηριζόταν από χάσμα-τα που διέκοπταν την ομαλή εξέλιξή του στην πορεία του χρόνου. Τα κενά, ωστόσο, στο προϊόν της έρευνάς μου ήρθε να συμπληρώ-σει το υλικό που έθεσε στη διάθεσή μου η καλή φίλη και εξαίρετη ιστορικός Ελευθερία Μαντά, συνεργάτης του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, καθιστώντας έτσι δυνατή τη συγγραφή του παρόντος πονήματος · οι συμβουλές της δε και οι καίριες παρατη-ρήσεις της το έκαναν σίγουρα καλύτερο.

Η διαπίστωση της ευρηματικότητας των αλβανικών Αρχών στην επινόηση προσκομμάτων και άσκηση πιέσεων, που οδήγησαν βαθ-μιαία στην απογύμνωση, περιθωριοποίηση και τελικά στην έξωση του εν λόγω δραστήριου τμήματος της ελληνικής μειονότητας από τη χώρα, προκάλεσε σίγουρα την προσοχή μου. Πέραν τούτου, όμως, η απόφαση να προχωρήσω στην παρουσίαση του ζέοντος, για την


10

ελληνική κοινότητα της πόλης των Αγίων Σαράντα, προβλήματος σχετικά με την τύχη των οικοδομημάτων τους εκεί, που αποδείχτηκε άλλωστε απόλυτα συνδεδεμένη και με τη διατήρηση της φυσικής τους παρουσίας στην πόλη εκείνη, υπαγορεύτηκε τόσο από το πρω-τότυπο του θέματος όσο και από την εντύπωση που μου προκάλεσε ο ήκιστα αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισής του από την ελ-ληνική εξωτερική πολιτική. Η διαπίστωση αυτή με ώθησε να προβώ στην αναλυτική παρουσίαση των κινήσεων της τελευταίας οι οποίες τελικά δεν απέφεραν κανένα αποτέλεσμα, αν και θα μπορούσαν – όπως αναφέρεται στο δεύτερο μέρος.

Θα ήταν πιθανή η διαπίστωση ότι η ανά χείρας συγγραφή έχει επιθετική διάθεση (κυρίως στο δεύτερο μέρος), ίσως περισσότερη από αυτή που θα αναμενόταν. Πώς, όμως, θα μπορούσε να είναι διαφορετικά όταν διαπιστώνεται ότι η υιοθέτηση μιας πιο ευέλικτης στάσης, έστω και με τον ενστερνισμό μεθόδων που θα προκαλού-σαν ενδεχομένως την ηθική κάποιων αλλά ανταποκρίνονταν πλήρως στο εθνικό συμφέρον, δεν επιχειρήθηκε, παρότι φάνταζε, τη στιγμή που προτάθηκαν, ως η μόνη λύση για μια, κατά το δυνατόν, θετική διευθέτηση του εν λόγω ζητήματος; Η επιμονή των διαμορφωτών της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να αρνούνται να αντιληφθούν τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος και το ιδιόμορφο του τρόπου επίλυσής του φτάνει, σύμφωνα με την άποψη του συγγρα-φέα, στο βαθμό της αβελτηρίας · γι’ αυτό, άλλωστε, και ο επιθετικός χαρακτήρας της.

Την εν λόγω μελέτη συμπληρώνει η παράθεση στο τέλος αρχει-ακού υλικού δηλαδή αυτούσιων εγγράφων ή τμημάτων τους που παρουσιάζουν την σαφέστατη πρόταση των διπλωματικών αντιπρο-σώπων της χώρας στην Αλβανία να συνδεθεί το ζήτημα των οικοδο-μών των Αγίων Σαράντα με τα κτήματα των Αλβανών υπηκόων που είχαν απαλλοτριωθεί από το ελληνικό κράτος, την πορεία του ζητή-ματος όπως φαινόταν στο υπόμνημα του επιτετραμμένου Κοκοτάκη προς τον υπουργό Οικονομικών Starova, καθώς και την ξεκάθαρη πρόταση του ίδιου επιτετραμμένου, σε συνδυασμό με ταυτόσημη ει-


11

σήγηση του υποπροξένου στους Αγίους Σαράντα Λουδοβίκου Σκάρ-πα, για χρηματισμό των Αλβανών υπουργών προκειμένου να επι-λυθεί το επίμαχο ζήτημα. Το τελευταίο έγγραφο παρουσιάζει τους Έλληνες κατοίκους των Αγίων Σαράντα να ζητούν από την ελληνική κυβέρνηση να φροντίσει για τη διευθέτηση του προβλήματός τους, εφόσον είχε ήδη προχωρήσει σε ευνοϊκή ρύθμιση του ζητήματος των απαλλοτριωμένων αλβανικών κτημάτων.

Τα αλβανικά ονόματα που απαντώνται στις σελίδες του βιβλίου δεν αποδίδονται γραφόμενα απλώς στην λατινική αλλά στην αλβα-νική γλώσσα.

Το προϊόν της παρούσας προσπάθειας παραδίδεται με την ελπί-δα ότι συνέβαλε στην κατανόηση ενός προβλήματος που ταλάνισε τις ελληνοαλβανικές σχέσεις στη διάρκεια του μεσοπολέμου, και επιπλέον ότι η συνειδητοποίηση των λαθών του παρελθόντος ίσως αποτρέψει τελικά την ελληνική εξωτερική πολιτική από τη διάπραξη παρόμοιων σφαλμάτων και στο μέλλον.

Θα ήταν σκόπιμο, στο σημείο αυτό, να σημειώσω τις ευχαριστίες μου προς τον κάτοικο των Αγίων Σαράντα και πρώην πρόεδρο της Ομόνοιας Ανδρέα Ζαρμπαλά, ο οποίος είχε την καλοσύνη να μου προσφέρει δύο φωτογραφίες της γενέτειράς του, μία του 1922 και μία του 1939, καθώς και την Στέλλα Καρτάκη του εκδοτικού οίκου Ροές, η οποία, με περισσή απλοχεριά, μου παραχώρησε, διαμορφω-μένη ήδη από την ίδια, φωτογραφία της ίδιας πόλης που βρισκόταν στο βιβλίο του προαναφερθέντος εξέχοντος βορειοηπειρώτη Η μοί-ρα του Αλκίνοου και άλλα διηγήματα, Αθήνα: Ροές, 2008.

Θα ήταν παράλειψη δε να μην ευχαριστήσω τον εκδότη Αντώνη Σταμούλη, ο οποίος αμέσως αντιμετώπισε θετικά το παρόν πόνημα και δέχτηκε ευθύμως να το συμπεριλάβει στις εκδόσεις του.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στη σύζυγό μου για τη συνεχή υποστήριξη και ενθάρρυνση καθ’ όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μου.

Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2008


12

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΥΕ Αρχείο Υπουργείου ΕξωτερικώνPRO, FO Public Record Office, Foreign OfficeΚτΕ Κοινωνία των ΕθνώνΥΠΕΞ Υπουργείο εξωτερικώνχ.χ. χωρίς χρονολογία


13

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ

Ορισμός

Για να σταθεί δυνατό να αντιμετωπιστεί ένα πολυσύνθετο πρό-βλημα, όπως εκείνο των μειονοτήτων, θα έπρεπε πρώτα-πρώτα να οριστούν οι παράμετροι που το συνθέτουν· δηλαδή, θα έπρεπε να υπάρξει ένας ορισμός που να ανταποκρίνεται στην ουσία της έννοι-ας «μειονότητα», παρέχοντας έτσι τα διανοητικά εργαλεία για την επίτευξη μιας γενικά αποδεκτής συμφωνίας σε τι συνίσταται το εν λόγω πρόβλημα, ώστε να είναι δυνατό κατόπιν να αναζητηθούν οι τρόποι και οι μέθοδοι που θα οδηγούσαν, θεωρητικά, στην επίλυσή του.

Δυστυχώς, όμως, τόσο στο παρελθόν όσο και στις μέρες μας δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της μειονότητας ο οποί-ος να έχει, από νομικής πλευράς, δεσμευτικό χαρακτήρα. Ακόμη και αυτός που προτάθηκε, το 1977, από τον ειδικό εισηγητή της υπο-επιτροπής του ΟΗΕ για την αποτροπή των διακρίσεων και την προστασία των μειονοτήτων καθηγητή Francesco Capotorti – και έγινε, τελικά, δεκτός από τον ΟΗΕ – έχει αμφισβητηθεί από πολλές πλευρές1.

1. Ο Capotorti είχε προτείνει να θεωρείται μειονότητα «μια ομάδα κατώτερη αριθμητικά από τον υπόλοιπο πληθυσμό ενός κράτους, η οποία βρίσκεται σε μη κυρίαρχη θέση, της οποίας τα μέλη (υπήκοοι του κράτους) κατέχουν εθνικά, θρη-σκευτικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τον υπόλοιπο πληθυσμό και δείχνουν, έστω έμμεσα, (ότι υπάρχει) μια αίσθηση αλληλεγγύης, με σκοπό τη διατήρηση του πολιτισμού, των παραδόσεων, της θρησκείας και της γλώσσας». Σπυρόπουλος 1996, 34 · Καζάκος 1992, 13. Ο ίδιος ορισμός και στον Clogg Richard


14

Η έλλειψη, όμως, αυτή δεν είναι καθόλου μικρής σημασίας · αντι-θέτως, συνιστά ένα πρόβλημα με σημαντικές πολιτικές και νομικές προεκτάσεις. Η ανυπαρξία ενός ορισμού εμπεριέχει δύο κινδύνους, με τον πρώτο να είναι αυτός που μπορεί να προέλθει από τις δι-αφορετικές ερμηνείες της έννοιας, μιας και δεν έχει γίνει γενικώς αποδεκτό ότι οποιαδήποτε διαφορά (γλωσσική, εθνική, θρησκευτι-κή), συνεπάγεται την αυτόματη σύσταση μιας μειονοτικής ομάδας · όπως δεν αληθεύει, επίσης, το γεγονός ότι όλες οι μειονότητες διεκ-δικούν ένα ιδιαίτερο καθεστώς. Ο δεύτερος κίνδυνος έχει να κάνει με τις διαφορετικές τοποθετήσεις των κρατών, τα οποία θα ήταν ήκιστα πρόθυμα να αποδεχτούν μια ακόμη διεθνή υποχρέωση, εκ-χωρώντας έτσι ένα μέρος της κυρίαρχης εσωτερικής έννομης τάξης τους προς όφελος ενός διεθνούς ορισμού. Δεν θα έπρεπε, πάντως, να αποσιωπηθεί το γεγονός ότι αυτή η έλλειψη ‘βολεύει’ τα κράτη, τα οποία καλύπτονται πίσω από την αδυναμία εκτίμησης του ακριβούς εύρους των δεσμεύσεών τους, για να μην τις εκπληρώσουν2.

Τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι είναι μέγιστη ανάγκη να προσ-διοριστεί με σαφήνεια ο όρος «μειονότητα», αν πράγματι υπάρ-χει η επιθυμία να εφαρμοστεί γι’ αυτήν ένα σύστημα προστασίας, πόσο μάλλον που γίνεται παραδεκτό πως, παρά τις διαφωνίες στον ορισμό, υπάρχει σύμπτωση σε τέσσερα γενικά κριτήρια της έννοι-ας αυτής: (α) τον αριθμητικό παράγοντα, (β) τη μη κυρίαρχη θέση (από πλευράς εξουσίας και επιρροής), (γ) την πολιτιστική διαφορά (γλώσσα, θρησκεία κ.λ.π.) και (δ) την ανάγκη προφύλαξης και ανά-πτυξης της δικής της ταυτότητας3.

Όπως προαναφέρθηκε, δεν έχει γίνει ακόμη κοινά αποδεκτός ένας ορισμός για τη μειονότητα4. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι δεν 2002, Minorities in Greece: aspects of a plural society, London: Hurst & Company, xii.

2. Σπυρόπουλος 1996, 25-26.3. Σπυρόπουλος 1996, 35.4. Με την από 24.05.2006 ανακοίνωσή της η Επιτροπή Αναφορών του Ευ-Με την από 24.05.2006 ανακοίνωσή της η Επιτροπή Αναφορών του Ευ-

ρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αποφαινόμενη επί της αναφοράς 0689/2005 του μέλους της «Ευρωπαϊκής Ελεύθερης Συμμαχίας-Ουράνιο Τόξο» Παύλου Βοσκόπουλου ότι «απαγορεύεται κάθε διάκριση ιδίως λόγω ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας», υπενθύμισε ότι «δεν υπάρχει γενικά αποδεκτός ορισμός των μειονοτήτων, ούτε


15

έχουν υπάρξει ως τώρα προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή, με μεγάλες μάλιστα αξιώσεις επιτυχίας. Έτσι, αρκετά πριν από τον ορισμό Capotorti, το Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης (ΔΔΔΔ) έδωσε τον καλύτερο μέχρι σήμερα ορισμό της έννοιας μει-ονότητα, με την ευκαιρία της γνωμοδότησης της 31ης Ιουλίου 1930, στο πλαίσιο της διμερούς ελληνο-βουλγαρικής Συνθήκης της 27ης Νοεμβρίου 1919, σχετικά με τη μετανάστευση των Ελληνοβουλγαρι-κών κοινοτήτων. Η μειονότητα, λοιπόν, προσδιορίστηκε ως: «ομάδα ατόμων που ζει σε μία συγκεκριμένη χώρα ή περιοχή, έχοντας ιδιαί-τερα φυλετικά χαρακτηριστικά, θρησκεία, γλώσσα και παραδόσεις και όντας ενωμένη από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της φυλής, της γλώσσας και της παράδοσης αυτής με αίσθημα αλληλεγγύης και στόχο τη διατήρηση των παραδόσεων της, του τρόπου λατρείας της και την εξασφάλιση της ανατροφής και της διαπαιδαγώγησης των παιδιών της σύμφωνα με το πνεύμα και την παράδοση της φυ-λής της βοηθώντας ο ένας τον άλλον». Στη γνωμοδότηση αυτή το ΔΔΔΔ βάσισε την ερμηνεία του σε ψυχολογικούς, κοινωνικούς και ιστορικούς λόγους, δίχως να αναφερθεί καθόλου στον αριθμητικό παράγοντα. Πέντε δε χρόνια αργότερα, σε μια άλλη γνωμοδότηση, το ίδιο Δικαστήριο, επιχειρώντας να προσδιορίσει το γενικό πλαίσιο της έννοιας «μειονότητα», αποφάνθηκε ότι πρόκειται για «κοινω-νικές ομάδες ενσωματωμένες σ’ ένα κράτος που διαφέρουν από πλευράς φυλής, γλώσσας και θρησκείας, σε σχέση με τον υπόλοι-πο πληθυσμό, για τις οποίες πρέπει να διασφαλιστεί η δυνατότητα μιας ειρηνικής συνύπαρξης και μιας εγκάρδιας συνεργασίας με τον πληθυσμό αυτό, διατηρώντας ταυτόχρονα όλα τα χαρακτηριστικά που τις διαχωρίζουν από την πλειοψηφία».

Την ίδια χρονιά, πάντως, με τον πρώτο ορισμό ο διεθνολόγος Ch. de Vissher προέβη στον δικό του, σύμφωνα με τον οποίο μειονότη-τα «συνιστά μια ομάδα ατόμων τα οποία από ιστορικής πλευράς έχουν συνδεθεί μ’ ένα προσδιορισμένο έδαφος και διαφέρουν σε

εναρμονισμένος ορισμός σε ευρωπαϊκό επίπεδο». http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/cm/617/617119/617119el.pdf


16

ορισμένα χαρακτηριστικά από τον υπόλοιπο πληθυσμό του κράτους στο οποίο βρίσκονται προσαρτημένα. Η ομάδα αυτή πρέπει να είναι αριθμητικά υποδεέστερη του υπόλοιπου πληθυσμού». Στην προ-σπάθεια αυτή προσδιορισμού έκανε την εμφάνισή του και ο αριθμη-τικός παράγοντας, ενώ στον προαναφερθέντα του Capotorti τα νέα στοιχεία που εισήγε ο ορισμός εκείνος ήταν η επιθυμία διατήρησης των κοινών χαρακτηριστικών της μειονότητας, καθώς και το συναί-σθημα αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη της5.

Η δημιουργία του έθνους-κράτους στην Ευρώπη

Γίνεται εύκολα αντιληπτό πως σε ελάχιστες μόνον περιπτώσεις είναι πλεονέκτημα να αποτελεί κανείς τμήμα μιας μικρής ομάδας στο πλαίσιο ενός ευρύτερου συνόλου πόσο μάλλον όταν η πρώτη διαφοροποιείται από το δεύτερο σε αυτό που λέγεται «εθνικά χα-ρακτηριστικά», βρισκόμενη έτσι αντίπαλη των πολλών. Δυστυχώς, η Ιστορία δεν έχει να επιδείξει καθόλου πολλά παραδείγματα ορθής αντιμετώπισης των ολιγαριθμότερων από τις πολυπληθέστερες ομά-δες. Ιδιαίτερα, μάλιστα, στην καθολική Δ. Ευρώπη από το 12ο αιώνα αρχίζει να παρατηρείται το φαινόμενο της οργανωμένης εκδίωξης ολόκληρων κατηγοριών υπηκόων έξω από τα όρια του κράτους, πα-ρότι μέχρι τότε η μετακίνηση ανθρώπων για πολιτικούς ή άλλους λόγους δεν ήταν άγνωστη, συντελούμενη ωστόσο εντός των ορίων του κράτους6. Η ερμηνεία του φαινομένου, γιατί δηλαδή η τέτοιου είδους συνολική μετακίνηση ανθρώπινων ομάδων έλαβε χώρα ειδικά και μόνον στην καθολική Δ. Ευρώπη, δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας μελέτης7 · δεν θα ήταν, όμως, άνευ σημασίας η υπογράμ-

5. Σπυρόπουλος 1996, 29-30, 33-34.6. Τόσο στη Ρώμη όσο και στο Βυζάντιο η μετακίνηση ανθρώπων συντελούνταν

εντός των ορίων της αυτοκρατορίας και δεν αφορούσε τη συστηματική εκδίωξη ολόκληρης κατηγορίας ανθρώπων. Kedar 1996, 167, 173.

7. Ο Kedar (1996, 176-177) αναφέρει ότι στην καθολική μεσαιωνική Ευρώπη, από τον 12ο αι. και μετά, όταν η τελευταία άρχισε να μετασχηματίζεται και προσπα-θούσε να ορίσει τα πνευματικά – και όχι μόνον – όριά της, παραμένοντας ωστόσο δέσμια της θρησκοληψίας και της άγνοιας, ήταν σύνηθες να δαιμονοποιείται οτι-δήποτε φάνταζε ότι μπορούσε να ‘μολύνει’ και να καταστρέψει την χριστιανική


17

μιση του γεγονότος ότι η ευρωπαϊκή αυτή ‘συνήθεια’ μαζικής εκδί-ωξης – και μάλιστα με τη χορήγηση του ίδιου χρονικού περιθωρίου μέχρι την τελική πραγματοποίησή της – ‘πέρασε’ όπου έφτασαν (μέσω αποικιοκρατίας) οι Ευρωπαίοι και μάλιστα με το ίδιο σκε-πτικό8.

Από την άλλη μεριά, όσο κι αν η ‘ιδιαίτερη’ και σκληρή στάση απέναντι στους λιγότερους και τους διαφορετικούς αποτέλεσε μια πρακτική που χαρακτήρισε τη νεότερη Ευρώπη, θα έπρεπε να ση-μειωθεί ότι στην τελευταία ήταν που παρατηρήθηκαν οι πρώτες συμβατικές ρυθμίσεις προστασίας των μειονο τικών δικαιωμάτων, χρονολογούμενες ήδη από τον 16° και 17° αιώνα, ενώ κατά τη διάρ-κεια του 18ου αι. αρκετές ευρωπαϊκές χώρες συνήψαν διμερείς και πολυμερείς διακρατικές συμφωνίες για την προστασία των μειονο-τήτων · στα τέλη δε του 19ου αι., στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878), για πρώτη φορά έγινε αναφορά στην προστασία εθνικών μειονοτή-των – σύμφωνα με το άρθρο 4 της εν λόγω Συνθήκης, η Βουλ γαρία υποχρεώθηκε να παρέχει προστασία στους Τούρκους, Έλληνες και Ρου μάνους που παρέμειναν σε εδάφη των οποίων η κατοχή πέρασε στη βουλγαρική κυριαρχία9.

Η οργανωμένη μετακίνηση ολόκληρων κατηγοριών ανθρώπων, εκδίωξη που δεν φείδονταν καθόλου βίαιων μέσων, δεν ήταν τυχαίο ότι αποτέλεσε ευρωπαϊκή πρωτοτυπία ταυτόχρονα με τη δημιουρ-γία του έθνους-κράτους – γέννημα της Ευρώπης και αυτό. Στην κοινωνία. Αυτό, σε συνδυασμό με τον αυξανόμενη τάση των κοσμικών ηγετών να απλώσουν την εξουσία τους – κόντρα πολλές φορές σε εκείνη της Εκκλησίας – τόσο στη φυσική όσο και στην πνευματική ολότητα των βασιλείων τους, θα μπορούσε να εξηγήσει σε μεγάλο βαθμό το φαινόμενο της οργανωμένης μετακίνησης ανθρώπων στο χώρο της Δ. Ευρώπης.

8. Όπως ο Λουδοβίκος �� με διάταγμά του διέταξε την έξωση των Λομβαρ-Όπως ο Λουδοβίκος �� με διάταγμά του διέταξε την έξωση των Λομβαρ-δών τοκογλύφων από τη Γαλλία το 1268 κατηγορώντας τους ότι κατατρώγανε τις σάρκες της χώρας, έτσι τον Αύγουστο 1972 ο πρόεδρος της Ουγκάντα �di Amin, μεμφόμενος τους Ασιάτες υπηκόους του ως παράσιτα που τρέφονταν σε βάρος των ιθαγενών, ανακοίνωσε ότι όλοι, από αυτούς που έφεραν βρετανικό διαβατήριο, έπρεπε να εγκαταλείψουν τη χώρα μέσα σε 90 ημέρες, μιμούμενος μάλιστα στο σημείο αυτό τα ευρωπαϊκά διατάγματα έξωσης στα οποία συνηθιζόταν να δίνεται 3μηνη προθεσμία. Kedar 1996, 179-180.

9. Παναγιωτίδης 2005, 35.


18

τελευταία ήταν που η ανθρώπινη κοινωνία οργανώθηκε πολιτικά ταυτίζοντας το κράτος (έδαφος, λαός, εξουσία) με το έθνος (σχέση συγγένειας του λαού που προσδιορίζεται από κοινά άυλα γνωρί-σματα, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η πολιτιστική παράδοση, τα αμοιβαία συμφέροντα). Υπό την έννοια αυτή, το ζήτημα των μειο-νοτήτων στην Ευρώπη είναι παλιό, ήδη από τον 18ο αι., και έβαινε οξύτερο όσο εθνοκεντρικότερος γινόταν ο χαρακτήρας των ευρω-παϊκών κρατών10. Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι, στο βαθμό που έγινε κατορθωτός, ο σκοπούμενος εθνικά ομοειδής χαρακτήρας του σύγ-χρονου ευρωπαϊκού κράτους δεν επιτεύχθηκε με ανώδυνο τρόπο · η επιδιωκόμενη ταύτιση κράτους και έθνους συνεπέφερε σημαντικό-τατες αλλαγές στον γεωγραφικό και πολιτικό χάρτη της Ευρώπης, μέσα από έντονες πολιτικές ζυμώσεις, αιματηρές συγκρούσεις και επαναστατικά κινήματα11.

Δεν θα ήταν, συνεπώς, υπερβολή να σημειωθεί ότι το έθνος-κράτος και οι μειονότητες είναι αντίπαλοι από παλιά. Οι τελευταίες (γλωσ-σικές, θρησκευτικές και προπάντων εθνικές) αντιμετωπίστηκαν με βαθειά δυσπιστία και θεωρήθηκαν ως απειλή για την εθνική ενότητα και την εδαφική ακεραιότητα, σε σημείο ώστε η μεροληπτική (ή και εχθρική) στάση απέναντί τους να θεωρηθεί ως αποδεκτή απόκλιση από την αρχή της ισότητας έναντι του νόμου, μιας και η αντίληψη πως αυτές παίζουν (ή μπορεί να παίξουν) ρόλο «πέμπτης φάλαγ-γας» για το κράτος ήταν εδραιωμένη. Ο όρος μειονότητα, λοιπόν, έφτασε να παρα πέμπει (και στην ελληνική γλώσσα) στο ξένο στοι-χείο μέσα στο έθνος-κράτος, ταυτιζόμενο με την αντιπαλότητα προς την εθνική ταυτότητα και την αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας · η πλειονότητα, δηλαδή, του έθνους-κράτους ή αλλιώς ο πληθυσμός που αποτελούσε τη βάση, τον πυρήνα, του τελευταίου αντιμετώπισε τη μειονότητα ως τον ‘άλλο’, ο οποίος όμως έπρεπε να εξαφανιστεί, εάν ήθελε εκείνη να συνεχίσει να υπάρχει12.

10. Σπυρόπουλος 1996, 4.Σπυρόπουλος 1996, 4.11. Καζάκος 1992, 20.Καζάκος 1992, 20.12. ��duygu - �o�tas - Soner 2008, 359 ·��duygu - �o�tas - Soner 2008, 359 · Μήλλας 2004, 23-25 · Καζάκος 1992, 4.


19

Αν και ο όρος «εθνική κάθαρση» – ή βίαιη μετακίνηση πληθυ-σμών, στην καλύτερη περίπτωση – υιοθετήθηκε στις αρχές του ’90, ήδη η κάθαρση του εθνικού εδάφους από μειονοτικές ομάδες, από τους ‘άλλους’, αποτέλεσε το εργαλείο για τη δημιουργία ομοιογε-νούς εθνικού κράτους, αποτέλεσε δηλαδή το ιδανικό της πολιτικής οργάνωσης στη νεότερη Ευρώπη13. Βέβαια, στο πλαίσιο της φιλε-λεύθερης σκέψης που αναπτύχθηκε στην τελευταία, η απαλλαγή από τους ‘άλλους’ δεν θεωρήθηκε πως έπρεπε να είναι υποχρεωτι-κά αποτέλεσμα βίαιων μεθόδων παρά ειρηνικής και συστηματικής αφομοίωσης, δίχως πάντως να αμφισβητείται η ανάγκη απάλειψης της διαφορετικότητας για το καλό του εθνικού κράτους: «Οι ελεύ-θεροι θεσμοί», επισήμαινε το 1861 ο John Stuart Mill, ο στοχαστής που συνέβαλε τα μέγιστα στη δια μόρφωση της φυσιογνωμίας του σύγχρονου φιλοσοφικού φιλελευ θερισμού, «είναι σχεδόν αδύνατο να υπάρξουν σε μια χώρα η οποία συγκροτείται από διαφο ρετικές εθνότητες. Μεταξύ λαών τους οποίους δεν χαρακτη ρίζει η αλληλεγ-γύη, ειδικά όταν μιλούν και διαβάζουν σε δια φορετική γλώσσα, είναι αδύνατο να υπάρξει η κοινή δημόσια γνώμη που είναι αναγκαία για τη λειτουργία της αντιπροσω πευτικής κυβέρνησης»14. Η λύση, λοι-πόν, σύμφωνα με τον Mill, για την αντιμετώπιση των προβλημάτων ενός κράτους που α ποτελείται από αλληλοσυγκρουόμενες και χωρίς καμία διάθεση συνεν νόησης (εθνικές) ομάδες, ήταν η σύμπτωση των ο ρίων εθνότητας και κράτους. Ωστόσο, επειδή αντιλαμβανόταν ότι η αρχή «όσες εθνότητες, τόσα κράτη» ήταν ανεφάρμοστη και επειδή έτεινε να χωρίζει τα έθνη σε πολιτισμένα και απολίτι στα, θεωρούσε ότι ήταν αναγκαίο και ταυτόχρονα προς το συμφέ ρον εκείνων που ανήκαν σε μια «κατώτερη και καθυστερημένη με ρίδα της ανθρώπι-νης φυλής» να απορροφηθούν από μια περισσότε ρο καλλιεργημένη και πολιτισμένη εθνότητα, υπό την προϋπόθεση ότι αυτό θα επιτυγ-χανόταν με δίκαιο τρόπο15.

13. Preece 1998, 817, 820.Preece 1998, 817, 820. 1998, 817, 820.14. Παιονίδης 1997, 234.Παιονίδης 1997, 234.15. Παιονίδης 1997, 235.Παιονίδης 1997, 235.


20

Παρόλα αυτά, η εθνική ολοκλήρωση στην Ευρώπη δεν στάθηκε δυνατό να πραγματοποιηθεί στη βάση της επιδιωκόμενης εθνικής ομοιογένειας, μιας και στα περισσότερα εθνικά κράτη, που αναδύ-θηκαν από τις έντονες διεργασίες του 19ου και του 20ου αι., εγκλωβί-στηκαν, αλλού λιγότερο κι αλλού περισσότερο, τμήματα πληθυσμών με διαφορετικά εθνικά γνωρίσματα από αυτά της κυρίαρχης εθνό-τητας · αυτοί δε οι πληθυσμοί είτε αναζήτησαν, με τη φυγή τους, καταφύγιο στις εθνικές εστίες τους (ή υποχρεώθηκαν να κάνουν κάτι τέτοιο), είτε αφομοιώθηκαν από τις πλειοψηφίες, είτε διατήρη-σαν – όχι χωρίς προβλήματα – την ιδιαιτερότητά τους σε σχέση με τις τελευταίες.

Τακτικές του έθνους-κράτους απέναντι στις μειονότητες

Ο τρόπος οικοδόμησης των εθνικών κρατών στην Ευρώπη προ-διέγραψε, ουσιαστικά, και την τύχη των μειονοτήτων. Εφόσον, δη-λαδή, το έθνος-κράτος όρισε ως sine qua non στοιχείο ένταξης σε αυτό την υιοθέτηση της εθνικής (και πολιτισμικής) ταυτότητας, οι μειονότητες a priori εξοβελίστηκαν από τον κρατικό σχηματισμό ως μη συμβατό στοιχείο του · έχοντας, δηλαδή, αποφασίσει η κυρίαρχη πλειοψηφία πως η θρησκευτική ή εθνική διαφορά με τη μειονότητα δεν ήταν πλέον συμβατή με ό,τι αντιπροσώπευε εκείνη, η τελευταία απορριπτόταν αντιμετωπιζόμενη όχι μόνον ως παθητικό, αλλά ως θανάσιμη απειλή16. Ενώ στο παρελθόν η ταύτιση με την κρατική οντότητα ερχόταν με τον προσηλυτισμό, στα νεότερα χρόνια ήρθε με τη θεσμοθέτηση της εθνικότητας ως υποχρέωση και δικαίωμα · έτσι η βία κατά των μειονοτήτων αποτέλεσε κομμάτι του σχηματισμού του έθνους-κράτους17.

Στο πέρασμα των χρόνων το έθνος-κράτος ακολούθησε δύο βα-σικές κατηγορίες λύσεων για να επιλύσει το πρόβλημα «μειονότη-τα»: εκείνες της ‘άρνησης’ και εκείνες της ‘αποδοχής’. Οι πρώτες συμπεριλαμβάνουν την εξόντωση, την ομαδική εκδίωξη, την άρνηση

16. Amor Meir 2003, 364.Amor Meir 2003, 364. Meir 2003, 364.Meir 2003, 364. 2003, 364.17. Amor Meir 2003, 361 · Παιονίδης 1997, 243-244.Amor Meir 2003, 361 · Παιονίδης 1997, 243-244. Meir 2003, 361 · Παιονίδης 1997, 243-244.Meir 2003, 361 · Παιονίδης 1997, 243-244. 2003, 361 · Παιονίδης 1997, 243-244.


21

της ύπαρξης ή της ταυτότητας της κάθε μειονότητας, την καταπίεση, τις διακρίσεις (θεσμοθετημένες ή μη) και την (συχνά βίαιη) ενσω-μάτωση (assimilation) στο κυρίαρχο έθνος18. Οι δεύτερες, αντιθέτως, συμπεριλαμβάνουν την αναγνώριση των μειονοτικών δικαιωμάτων και την προστασία της εθνοτικής ταυτότητας της μειονότητας, την ένταξη χωρίς αφομοίωση (integration), την αυξημένη συμμετοχή στο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι της χώ-ρας, και τέλος την αυτονομία ή ομοσπονδία με εθνοτικά κριτήρια19.

Θα έπρεπε να σημειωθεί, ασφαλώς, ότι η πολιτική της ‘άρνησης’ χαρακτήριζε περισσότερο την πρακτική που ακολούθησε το έθνος-κράτος στο παρελθόν περισσότερο παρά στις μέρες μας, που η διε-θνής κοινότητα δεν είναι πρόθυμη πλέον να δεχτεί την εθνοκάθαρση όπως στο μεσοπόλεμο20. Είναι προφανές – και κυρίως στο δυτικό κόσμο – ότι υπό τις σημερινές συνθήκες παγκοσμιοποίησης (και όσον αφορά την ευαισθησία για τα ανθρώπινα και μειονοτικά δικαι-ώματα) οι διάφορες λύσεις ‘άρνησης’, ειδικά αν έχουν αποκτήσει δι-εθνή προβολή, είναι αναποτελεσματικές, εφόσον είναι απαράδεκτες – μιας και για να πετύχουν χρειάζεται άσκηση βίας –, συνεπώς μη εφαρμόσιμες, για μια σύγχρονη δημοκρατική χώρα. Πάντως, ακόμη και μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο η άποψη πως η αφομοίωση των μειονοτήτων ήταν αναγκαίο στοιχείο της διαδικασίας δημιουργίας και διατήρησης των εθνών ήταν κυρίαρχη21. Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι για να θεωρείται η αφομοίωση μέχρι τη δεκαετία του ’50 θεμιτή πρακτική, τότε το εύρος των καταναγκαστικών μέτρων σε βάρος των μειονοτήτων ήταν πολύ μεγάλο – με τη γενοκτονία, ασφαλώς, να αποτελεί το έσχατο.

18. Παναγιωτίδης 2005, 96 · Παιονίδης 1997, 243.Παναγιωτίδης 2005, 96 · Παιονίδης 1997, 243.19. Καζάκος 1992, 113. Καζάκος 1992, 113. 20. Preece 1998, 840.Preece 1998, 840. 1998, 840.21. Καζάκος 1992, 7.Καζάκος 1992, 7.


22

Οι μειονότητες μετά το 1919

Με τη λήξη του Α΄ παγκοσμίου πολέμου στην Ευρώπη προέκυψαν εκτεταμένες εδαφικές μεταβολές είτε με τη συγκρότηση νέων εθνι-κών κρατών είτε με τη διεύρυνση άλλων. Η προσπάθεια, ωστόσο, να χαραχτεί ο χάρτης πάνω σε εθνικές γραμμές αποδείχτηκε μάταιη. Έτσι, στη νέα εδαφική τάξη, που διαμορφώθηκε μετά το 1919, το πρόβλημα των μειονοτήτων προσέλαβε ακόμη μεγαλύτερες διαστά-σεις, μιας και τα νέα κράτη εμπεριείχαν νέες μειονότητες, γεγονός που θα απειλούσε το εδαφικό καθεστώς που προέκυψε από τις συνθήκες του 1919 ως συνέπεια εμφάνισης ισχυρών αυτονομιστικών τάσεων και αλυτρωτισμού22. Οι νικητές, θέλοντας να προστατεύσουν τις μειονό τητες που προέκυψαν από τις νέες εδαφικές οριοθετήσεις, αποδέχτηκαν την εθνική κάθαρση – ισοδύναμη της μετακίνησης πλη-θυσμών – η οποία θεωρήθηκε τότε θεμιτό μέσο ξεπεράσματος των εθνικών αντιφάσεων και διαφορών που είχαν εμφανιστεί τόσο έντο-νες, εφόσον οι μειονότητες που είχαν μείνει εκτός συνόρων των κρα-τών των οποίων αισθάνονταν τμήμα, θα μπορούσαν να ενταχθούν σε αυτά απλώς μετακινούμενες εκεί23. Στα Βαλκάνια ιδιαίτερα, όλες αυτές οι διαδικασίες θα εμφανιστούν με εξαιρετική ένταση, μιας και η αναγωγή του έθνους στο μόνο νόμιμο θεμέλιο του κράτους προ-κάλεσε ιδιαίτερη όξυνση στην περιοχή, όπου οι εθνικές ομάδες ήταν (συνήθως) μικρού μεγέθους και καταδιασπαρμένες, τα δε σύνορα δεν ανταποκρίνονταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, στη λογική του μονοεθνικού κράτους24.

Ό,τι και αν επρόκειτο, πάντως, να μεσολαβήσει έως τον Β΄ πα-γκόσμιο πόλεμο, που θα διέψευδε τις ελπίδες που είχαν γεννήσει τα όμορφα και βαρύγδουπα λόγια μετά το τέλος του πρώτου μεγάλου πολέμου, γεγονός ήταν ότι το νέο καθεστώς προστασίας των μειο-νοτήτων που καθιερώθηκε με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και την ίδρυση της ΚτΕ διαφοροποιούνταν από ό,τι ίσχυε μέχρι τότε.

22. Διβάνη 1995, 26.Διβάνη 1995, 26.23. Preece 1998, 823.Preece 1998, 823. 1998, 823.24. Σπυρόπουλος 1996, 5.Σπυρόπουλος 1996, 5.


23

Τιθέμενες υπό την αιγίδα της Κ.τ.Ε. οι μειονότητες ήλπιζαν, θε-ωρητικά τουλάχιστον, ότι θα έμπαινε φραγμός στην καταπίεση των φιλοξενούντων κρατών, αλλά και τα τελευταία ότι θα περιοριζόταν η αυθαί ρετη επεμβατική πολιτική των Μ. Δυνάμεων. Το πρόβλη-μα, λοιπόν, των μειονοτήτων διεθνοποιείται για πρώτη φορά, η λει-τουργία τους ρυθμίζεται με ειδικές συνθήκες και αναγνωρίζεται ως εγγυητής, για την πιστή εφαρμογή των διατάξεών τους, ο διεθνής οργανι σμός25. Επιπλέον, ως αποτέλεσμα των διμερών και πολυμε-ρών συνθηκών που συνομολογήθηκαν κατά την περίοδο 1919-1924, καθώς και των μονομερών δηλώσεων δεσμευτικού χαρακτήρα, που υπογράφτηκαν από μερικά κράτη26, κατά την εισ δοχή τους στην Κ.τ.Ε., διαμορφώθηκε η άποψη ότι το πρόβλημα των μειονοτήτων δεν ήταν πλέον ζήτημα που αφορούσε μόνον το φιλοξενούν κράτος και εκείνο του οποίου η μειονότητα ήταν τμήμα του, αλλά αποτε-λούσε υπόθεση της διεθνούς κοινότητας27. Από την άλλη μεριά, και οι μειονότητες, ως αντάλλαγμα για τα δικαιώματα που θα απο-λάμβαναν, καλούνταν από τη διεθνή κοινότητα να δώσουν εκ των προτέρων τις ανάλογες εγγυήσεις ‘νομιμοφροσύνης’ στα κράτη που ανήκαν. Γι’ αυτό και η Γενική Συνέλευση της Κ.τ.Ε. υιοθέτησε το 1922 απόφαση, σύμφωνα με την οποία οι μειονότητες είχαν την

25. Παναγιωτίδης 2005, 36.Παναγιωτίδης 2005, 36.26. Η �ινλανδία, αφού υπέγραψε με τη σοβιετική κυβέρνηση τη συνθήκη του Η �ινλανδία, αφού υπέγραψε με τη σοβιετική κυβέρνηση τη συνθήκη του

�artu (Dorpat), 14 Οκτωβρίου 1920, με την οποία η τελευταία αναγνώρισε τη φιν-λανδική ανεξαρτησία και τα σύνορα μεταξύ των δύο χωρών, και αφού τα νησιά Άαλαντ (Aaland, Åland), με τη διάσκεψη του Λονδίνου, αποφασίστηκε να παραμεί-νουν στην επικράτειά της, προχώρησε σε δήλωση, τον Ιούνιο του 1921, με την οποία αναγνώρισε την αυτονομία τους, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα την υποχρέωση να εγγυηθεί τη διατήρηση της γλώσσας, της κουλτούρας και των τοπικών εθίμων των Σουηδών κατοίκων τους · Η Αλβανία, η οποία, διά του πρωθυπουργού της και ορθόδοξου επισκόπου Fan Noli, κατέθεσε στην ΚτΕ την 2α Οκτωβρίου 1921 τη γνωστή Μονομερή Διακήρυξη με την οποία δεσμεύτηκε για την προστασία των μειονοτήτων στο έδαφός της, προσδιορίζοντας την εφαρμογή τόσο των δύο γενικό-τερων υποχρεώσεών της απέναντι σε αυτές (σεβασμός των πολιτικών δικαιωμάτων χωρίς διακρίσεις και θρησκευτική ελευθερία) όσο και την τρίτη που είχε να κάνει με τα εκπαιδευτικά δικαιώματα της ελληνόφωνης ορθόδοξης μειονότητας, όπως χαρακτηρίστηκε τότε. Το κείμενο της Δήλωσης στο ΚτΕ, C.547.M.329.1922.�, όπως παρατίθεται στο Kondis – Manda, 1994, 34-36.

27. Παναγιωτίδης 2005, 37.Παναγιωτίδης 2005, 37.


24

υποχρέωση να επιδεικνύουν πίστη και αφοσίωση προς το κράτος, στην επικράτεια του οποίου ήταν εγκατεστημένες28.

Η προσπάθεια, πάντως, τόσο να προστατευτούν οι μειονότητες, για να λιγοστέψουν οι τριβές και να προστατευτεί η ανθρωπότη-τα απέναντι στο ενδεχόμενο νέας αιματηρής σύρραξης, όσο και να μπορέσουν οι τελευταίες να λειτουργήσουν αποτελεσματικά μέσα στα νέα κράτη και σε σύμπνοια με αυτά, δεν τελεσφόρησε. Από τη μεριά, τα τελευταία δεν είχαν διοικητική εμπειρία και παρουσίαζαν μεγάλη δυσανεξία απέναντι στις μειονότητές τους. Τα νέα κράτη δεν είχαν τίποτε να κάνουν με τη χαλαρότητα που χαρακτήριζε τις ημιαυτόνομες τοπικές κυβερνήσεις των πολυεθνικών αυτοκρατοριών που είχαν αντικαταστήσει. Η γραφειοκρατία ανήκε πλέον αποκλει-στικά στην κυρίαρχη πλειοψηφία, που σκοπό είχε την επι βολή των εθνικών χαρακτηριστικών της29. Από την άλλη, πολλές μειονότητες υπονόμευσαν την όποια πιθανότητα συνεργασίας υπήρχε με τα κρά-τη στα οποία βρίσκονταν, γινόμενες εργαλείο στην υπηρεσία επε-κτατικής πολιτικής, που στόχευε ανοιχτά σε αναθεώρηση του εδαφι-κού καθεστώτος και συνέβαλε στην αιματοχυσία του Β΄ παγκοσμίου πολέμου · ενώ, λοιπόν, μετά την ειρήνη του 1919, η προστασία των μειονοτήτων είχε αναχθεί σε ένα διορθωτικό ισοδύναμο της αρχής της εθνικής ολοκλήρωσης, στην πράξη αποδείχτηκε πως έγινε ερ-γαλείο εθνικιστικής πολιτικής, γεγονός που εξηγεί άλλωστε και την πλήρη αποσιώπηση του ζητήματος αυτού μετά το 194530.

Οι μειονότητες μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο

Με το τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου δεν άλλαξε μόνον η όψη του κόσμου, άλλα και η άποψη του τελευταίου για τις μειονότητες. Η προστασία τους, που τόσο είχε απασχολήσει τη διεθνή πολιτική το 1919, ξεχάστηκε και θεωρήθηκε υπόθεση «παρωχημένων δεκαε-τιών». Η διάλυση της Κ.τ.Ε. επέφερε την παύση της ισχύος των συν-

28. Παναγιωτίδης 2005, 92.Παναγιωτίδης 2005, 92.29. Διβάνη 1995, 26-27.Διβάνη 1995, 26-27.30. Καζάκος 1992, 2, 4.Καζάκος 1992, 2, 4.


25

θηκών και των μονομερών δηλώσεων που είχαν υπογραφεί για την προστασία των μειονοτή των υπό την αιγίδα της31 · και αυτό γιατί το καθεστώς της προστασίας των μει ονοτήτων, που κυριάρχησε κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, κρίθηκε ως ιδιαίτερα ανεπιτυχές, μιας και είχε δημιουργηθεί στο μεταξύ έντονο κλίμα καχυποψίας – όχι αδικαιολόγητα – για τους απώτερους στόχους τους32.

Έτσι, οι συνθήκες ειρήνης του 1947 δεν περιελάμβαναν ειδικές διατάξεις προστασίας μειονοτήτων, όπως ούτε και ο Καταστατικός Χάρτης του ΟΗΕ · ο διάδοχος της ΚτΕ διεθνής οργανισμός ακολού-θησε μια τελείως διαφορετική προσέγγιση στο ζήτημα αυτό και δε συνέχισε την εγγυητική αρμοδιότητα του προκατόχου του έναντι των μειονοτήτων, εντάσσοντας το ζήτημα της προστασίας τους στο γενικότερο πλαίσιο της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτό, σε συνδυασμό με τη μη ύπαρξη γενικά αποδεκτού ορισμού της μειονότητας, τη μη παγίωση ακόμη των γεωγραφικών ορίων πολλών κρατών, και το ενδιαφέρον της διεθνούς πολιτικής, με κύριο εκφραστή τον ΟΗΕ, στραμμένο στο τεράστιο πρόβλημα της αποα-ποικιοποίησης, θα μπορούσε να δικαιολογήσει αν όχι την «επίσημη κυβερνητική έχθρα», σίγουρα όμως την ουδέτερη έως αδιάφορη στά-ση των κρατών έναντι των μειονοτικών δικαιωμάτων33 · τα ιδρυτικά, μάλιστα, κράτη-μέλη του ΟΗΕ, με πρωταγωνιστή τις ΗΠΑ, έχοντας

31. Αναφορικά με τις προπολεμικές συμβάσεις μειονοτήτων, εξεδόθη υπόμνημα Αναφορικά με τις προπολεμικές συμβάσεις μειονοτήτων, εξεδόθη υπόμνημα του Γενικού Γραμματέα το 1950 στο οποίο είχε ενσωματωθεί μελέτη του οργανι-σμού σχετικά με την ισχύ τους. Σύμφωνα με την τελευταία, είχε επέλθει λήξη της ισχύος των συνθηκών κατά «αυστηρή» εφαρμογή της ρήτρας rebus sic stantibus («τα πράγματα έτσι μόνιμα», δόγμα του διεθνούς δικαίου, που αναγνωρίζει ότι μια συνθήκη μπορεί να καταστεί ανεφάρμοστη λόγω θεμελιωδών αλλαγών των περιστάσεων). Η θέση αυτή θεμελιωνόταν στο γεγονός ότι οι προϋποθέσεις που ίσχυαν κατά την σύναψη των εν λόγω συνθηκών, χωρίς την συνδρομή των οποίων τα μέρη δεν θα είχαν ποτέ δεσμευτεί, είχαν αλλάξει ριζικά.

Σημειωνόταν, λοιπόν, ότι καταργούνταν όλες οι υποχρεώσεις που απέρρεαν από τις συνθήκες και δηλώσεις προστασίας μειονοτήτων μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο, πλην εκείνων που αναφέρονταν στη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 και στη δήλωση της �ινλανδίας του 1921 για τα νησιά Άαλαντ · καταργούνταν δε το καθεστώς προστασίας μειονοτήτων που ίσχυε βάσει της Συνθήκης των Σεβρών του 1920 για την Ελλάδα. Καζάκος 1992, 37-38.

32. Παναγιωτίδης 2005,43. Παναγιωτίδης 2005,43. 33. Σπυρόπουλος 1996, 30 · Καζάκος 1992, 40· Παναγιωτίδης 2005, 44-45.Σπυρόπουλος 1996, 30 · Καζάκος 1992, 40· Παναγιωτίδης 2005, 44-45.


26

υιοθετήσει την αντίληψη της αφομοίωσης των μειονοτήτων, έπεισαν το 1948 την Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ ότι δεν έπρεπε να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στα δικαιώματα των μειονο-τήτων μέσα από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (10.12.1948)34.

Στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος ήταν τι θα γίνει με το κύμα της αποαποικιοποίησης που ήταν ορατό πλέον ότι επρόκειτο να ξεσπάσει. Έτσι, από το 1952 και μετά εκδίδονταν αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης που αφορούσαν την ανεξαρτησία των υπό αποικιακό ζυγό λαών και οι οποίες αναγνώριζαν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης μόνο στους λαούς αυτούς και όχι στις μειονότητες ή επιμέρους εθνότητες.

Αλλά και στα επόμενα χρόνια, στα κράτη που προέκυψαν από την αποαποικιοποίηση – των οποίων η σύσταση συνήθως ήταν πολυ-εθνική/πολυεθνοτική –, λόγος για τις μειονότητες δεν γινόταν, γιατί κάτι τέτοιο θα πυροδοτούσε έναρξη διαδικασιών για τη διεκδίκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, γεγονός που θα προκαλούσε πιθανότητα τη διάσπαση πολλών από τα νέα κράτη35.

Με την πάροδο του χρόνου, όμως, η αντίληψη για το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης μετεξελίσσεται · τώρα γίνεται λόγος για εξωτερι-κή και εσωτερική αυτοδιάθεση. Ως εξωτερική αυτοδιάθεση νοείται το δικαίωμα για ανεξαρτησία μιας εθνικής ομάδας · ως εσωτερική αυτοδιάθεση το δικαίωμα μιας ομάδας με ενιαία εθνικά/εθνοτικά χαρακτηριστικά, να διεκδικήσει τη διατήρηση των χαρακτηριστικών της αυτών, παραμένοντας, ωστόσο, στο πλαίσιο του κρά τους, στο οποίο κατοικεί.

Στην περίπτωση αυτή, η εσωτερική αυτοδιάθεση ταυτίστηκε, ου-σιαστικά, με τα δικαιώ ματα των μειονοτήτων. Ωστόσο, αν και θε-ωρήθηκε ότι οι μειονότητες είχαν το δικαίωμα να διεκδική σουν την επιβίωση τους ως χωριστές οντότητες μέσα στο κράτος που τους φι-λοξενούσε, και το τελευταίο ασφαλώς να σέβεται την ιδιαιτερότητά

34. Σπυρόπουλος 1996, 31.Σπυρόπουλος 1996, 31.35. Ροζάκης 1994, 37.Ροζάκης 1994, 37.


27

τους, δεν προσδιορίστηκε η έκταση της προστασίας που θα έπρεπε να απολαμβάνουν · το δικαίωμα αυτό αφέθηκε να αναφέρεται στο γενικότερο χώρο της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που κινητοποιεί το διεθνές ενδιαφέρον36.

Οι μειονότητες μετά τον ψυχρό πόλεμο

Έχει ήδη σημειωθεί πως οι μειονότητες δεν αποτέλεσαν αντικεί-μενο προσοχής της διεθνούς πολιτικής από το 1945 και εντεύθεν. Διαρκούντος, ωστόσο, του ψυχρού πολέμου, με τις συμφωνίες του Ελσίνκι το 1975, έγινε προσπάθεια να απαλλαγεί η Ευρώπη από τα μίση και την καταπίεση που είχαν τροφοδοτήσει μέχρι τότε τους πολέμους στο έδαφός της. Τριάντα πέντε ευρωπαϊκές κυβερνήσεις (συμπεριλαμβανομένων εκείνων των ΗΠΑ και του Καναδά) συμφώ-νησαν να σέβονται τα ανθρώπινα και τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών τους, συμπε ριλαμβανομένων των μειονοτήτων, και από την άλλη να αναγνωρίζουν το ένα τα σύνορα του άλλου ή τουλάχιστον να αποφεύγουν να τα αλλάζουν χρησιμοποιώντας βία37.

Με το τέλος του ψυχρού πολέμου άλλαξε εκ νέου ο τρόπος αντι-μετώπισης των μειονοτήτων. Έχοντας λησμονηθεί κατά τη διάρκεια του τελευταίου, έβλεπαν να γίνεται προσπάθεια – βιαστικά, είναι αλήθεια –, να δημιουργηθεί ξανά ένα πλαίσιο προστασίας τους. Έτσι, οι σχετικές αλλαγές προς την κατεύθυνση της αναγνώρισης ομαδικών δικαιωμάτων (χωρίς όμως αυτά να ορίζονται ακόμη ως ομαδικά) αποτυπώθηκαν σε μια σειρά κειμένων όπως είναι η Χάρτα των Παρισίων (1990)38, εκείνο της Κοπεγχάγης (5 Ιουνίου – 29 Ιου-λίου 1990) και η Διακήρυξη της Μόσχας (Οκτώβριος 1991). Σημα-ντικό βήμα έγινε στη συνάντηση της Κοπεγχάγης, στο καταληκτικό κείμενο της οποίας, αν και δεν διατυπώθηκε ορισμός της μειονότη-

36. Ροζάκης 1994, 38-39.Ροζάκης 1994, 38-39.37. Clar� 2007, 14.Clar� 2007, 14.38. Είναι πολύ σημαντικό ότι με αυτήν τα κράτη-μέλη αναγνώρισαν, ουσιαστι-Είναι πολύ σημαντικό ότι με αυτήν τα κράτη-μέλη αναγνώρισαν, ουσιαστι-

κά, πως τα μειονοτικά ζητήματα δεν ήταν απλώς εσωτερικά προβλήματα που δεν αφορούσαν τη διεθνή κοινότητα. Καζάκος 1992, 15.


28

τας, οι εθνικές μειονότητες αναγνωρίστηκαν ως φορείς συλλογικών δικαιωμάτων έστω και μόνον για την προστασία και τη δημιουργία συνθηκών προώθησης της ταυτότητάς τους39.

Θα ήταν δύσκολο, ωστόσο, να διατυπωθεί ο ισχυρισμός ότι η προστασία των μειονοτήτων έχει αγγίξει τα όρια της γενικής αποδο-χής σε παγκό σμιο πεδίο · μάλλον έγινε μόνον δεκτή η αρχή ότι μια μειονότητα πρέπει να απολαμβάνει ειδικής προστασίας, χωρίς όμως να έχουν γίνει δεκτοί οι εξειδικευμένοι κανόνες που ορίζουν το είδος της προστασίας, όπως και οι κανόνες που αφορούν την εκδήλωση της διεθνούς προστασίας40.

Πάντως, η ΕΟΚ στην αρχή και η ΕΕ στη συνέχεια, μαζί με το Συμβούλιο της Ευρώπης και τη Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ), πρωταγωνίστησε στην ανα-γνώριση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων των μειονοτήτων από τα κράτη-μέλη της, θεωρώντας την παραχώρηση δυνατότητας έκφρασης σε μια διαφοροποιούμενη πολιτισμικά από τον υπόλοιπο πληθυσμό ενός κράτους κοινότητα ως αναμφίβολη απόδειξη της δημιουργικής συμμετοχής τόσο του συγκεκριμένου κράτους όσο και της μειονότη-τας στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ένωσης/ολοκλήρωσης41.

Μειονότητες – Ελλάδα – Βαλκάνια

Η αντιμετώπιση των μειονοτήτων στα Βαλκάνια υπήρξε σκληρή όσο σκληρός υπήρξε ο αγώνας μεταξύ των διαφόρων εθνών στην περιοχή. Έχοντας μείνει τελευταία στη διαδικασία δημιουργίας κράτους στην Ευρώπη, η οποία είχε παλαιόθεν σχηματισμένες κρα-τικές οντότητες, των οποίων άλλωστε η οικονομική και στρατιωτική δύναμη ήταν συντριπτική, διαγκωνίζονταν στην ‘ουρά’ όχι μόνο για το ποιο θα πρωτοπάρει το μεγαλύτερο κομμάτι από την περιουσία του πάλαι ποτέ κραταιού ‘αφεντικού’ της περιοχής, της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και μεταξύ τους για το ποιο θα κρατήσει τα

39. Καζάκος 1992, 14, 16.Καζάκος 1992, 14, 16.40. Ροζάκης 1994, 97.Ροζάκης 1994, 97.41. Ροζάκης 1994, 96 · Καζάκος 1992, 81.Ροζάκης 1994, 96 · Καζάκος 1992, 81.


29

περισσότερα από τη μεταξύ τους μοιρασιά. Η εκκαθάριση, ασφα-λώς, των μειονοτήτων των γειτονικών κρατών, που έτυχε να κα-τοικούν στα εδάφη που είχαν κατακυρωθεί στο καθένα από αυτά, θεωρήθηκε επιβεβλημένη, εάν ήθελαν να εξαφανίσουν την οποια-δήποτε περίπτωση υπονόμευσής τους εκ των έσω, δίκην «πέμπτης φάλαγγας».

Η βιαιότητα της όλης διαδικασίας ήταν μεγάλη, αντιστρόφως ανάλογη του χρόνου που διέθεταν τα έθνη προκειμένου να δημιουρ-γήσουν το δικό τους κράτος. Η μουσουλμανική οθωμανική αυτοκρα-τορία, έχοντας περιαγάγει τους χριστιανικούς πληθυσμούς στη θέση του υποτελούς και σχηματίσει το ανταγωνιστικό δίπολο μωαμεθανι-σμός/χριστιανισμός, απέκλεισε έστω και την παραμικρή πιθανότητα να βιώσουν οι πληθυσμοί της Ν.Α. Ευρώπης παρόμοια διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης με εκείνη των αντίστοιχων της Δ. Ευρώπης. Στην τελευταία, την ολοκλήρωση της μεγάλης μετανάστευσης των λαών ακολούθησε σχετική σταθερότητα των πληθυ σμών. Με τη διά-λυση των φεουδαρχικών μεσαιωνικών δομών και την κατίσχυση της κεντρικής εξουσίας, συνεπικουρούμενης από την αναδυόμενη τότε αστική τάξη, έκανε την εμ φάνισή του το εθνικό αίσθημα κυρίως ως εκδήλωση αφοσίωσης στη μοναρχία και ταυτόχρονα ως αντίδραση στην παπική κυριαρχία · η γλώσσα δεν έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο42, ενώ

42. Στα χρόνια του καρδινάλιου Richelieu (το πρώτο μισό του 17ου αι.) ήταν Στα χρόνια του καρδινάλιου Richelieu (το πρώτο μισό του 17ου αι.) ήταν πάρα πολύ δύσκολο έως αδύνατο να γίνει αντιληπτό το γλωσσικό ιδίωμα που μιλιόταν στην περιοχή του Παρισιού με εκείνο της Μασσαλίας, της Νορμανδίας ή της Λωρραίνης – άλλωστε, μόλις το 1539 (15 Αυγούστου) ο �ραγκίσκος (Fran-Fran-cois) Ι με διάταγμα (L’Ordonnance de Villers-Cotterets) έκανε επίσημη γλώσσα της Αυλής του τα γαλλικά από τα λατινικά που χρησιμοποιούνταν έως τότε. Γι’ αυτό, εξάλλου, ο Richelieu, στο πλαίσιο της προσπάθειάς του να δημιουργήσει ένα άκρως συγκεντρωτικό σύστημα κάτω από την απόλυτη εξουσία του βασιλιά, αναγνώρισε το 1634 την «Ακαδημία» – μία από τις δεκάδες φιλολο-λογοτεχνικές λέσχες που λειτουργούσαν τότε στο Παρίσι και απειλούσαν με την κριτική τους την εξουσία του βασιλιά –η οποία θα γίνει «η» Ακαδημία, η γνωστή L’Académie Fran�aise, με στόχο της να τυποποιήσει τη γλώσσα και να την επιβάλει σε όλο το βασίλειο – πράγμα, άλλωστε, που έγινε. Η ‘βαβυλωνία’ εκείνη, πάντως, δεν εμπό-δισε τους υπηκόους του Γάλλου βασιλιά να αισθάνονται Γάλλοι και αναπόσπαστο τμήμα του κράτους. http://page69test.blogspot.com/2007/11/story-of-french.html · http://splendors-versailles.org/�eachersGuide/MonarchHistory/index.middleFrame.html


30

η θρησκεία, ακόμη και όταν υπήρχε ζήτημα διαφορετικού δόγματος, δεν αποτελούσε καθόλου εμπόδιο απόλυτης ενσωμάτωσης στο κρά-τος και σε ό,τι εκείνο αντιπροσώπευε. Αναπτύχθηκε, δηλαδή, περισ-σότερο η αντίληψη για το πολιτικό και εδαφικό «ανήκειν» παρά για το αντίστοιχο που ταυτιζόταν με τη φυλή ή τη γλώσσα.

Στην Α. Ευρώπη, αντίθετα, υπήρξαν μεγάλες και συ νεχείς μετα-κινήσεις πληθυσμών με συνακόλουθες αναμίξεις φυλών και γλωσ-σών μέχρι και τα τέλη του μεσαίωνα. Στο πλαίσιο, μάλιστα, της οθωμανικής αυτοκρατορίας οι χριστιανικοί πληθυσμοί (ασχέτως κα-ταγωγής και φυλής) έμειναν αναφομοίωτοι σε ό,τι αντιπροσώπευε η τελευταία, εκτός των περιπτώσεων των βίαιων (ή των αισθητά λιγό-τερων εκούσιων) εξισλαμισμών. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η έννοια της εθνικότητας, η αντίληψη του «συνανοίκειν» δηλαδή, ταυ-τίστηκε με τη γλώσσα, τη θρησκεία και την αίσθηση της φυλετικής συγγένειας και δεν αποτέλεσε ώριμο επακόλουθο μιας μακρόχρονης πολιτικής διαδικασίας43.

Οι εντάσεις που είχαν δημιουργηθεί στο χώρο της Βαλκανικής μετά την επέκταση των χριστιανικών κρατών της χερσονήσου σε βάρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τη σύγκρουση μεταξύ τους, αλλά και τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1919-1922, θεωρήθηκε ότι θα ήταν δυνατό να καταλαγιάσουν μόνον εάν το εθνικό έδαφος των εν λόγω κρατών ‘καθαριζόταν’ από τις εθνικές/εθνοτικές ομάδες που εκλαμβάνονταν ως απειλή για την εθνική τους ασφάλεια.

Η αρχή της αυτοδιάθεσης, που χαιρετίστηκε από τον Αμερικανό πρόεδρο Woodrow Wilson ως βασικός άξονας της εδαφικής διευθέ- Wilson ως βασικός άξονας της εδαφικής διευθέ-Wilson ως βασικός άξονας της εδαφικής διευθέ- ως βασικός άξονας της εδαφικής διευθέ-τησης του 1919, χρησιμοποιήθηκε ως όργανο για την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής ‘κάθαρσης’ του εθνικού εδάφους από τις ‘δι-αφορετικές’ ομάδες που κατοικούσαν σε αυτό, αποτελώντας μάλι-στα το ιδανικό της πολιτικής οργάνωσης της εποχής44. Η περίπτωση της ανταλλαγής πληθυσμών Ελλάδας-Τουρκίας, που επισημοποιή-θηκε με τη συνθήκη της Λωζάν νης, θεωρήθηκε απόδειξη για το ότι

43. Βλ. και Διβάνη 1995, 23.Βλ. και Διβάνη 1995, 23.44. Preece 1998, 818.Preece 1998, 818. 1998, 818.


31

ήταν εφικτό, από πρακτική αλλά και ηθική άποψη, να επιχειρούνται τεράστιες εθνικές ανακατατάξεις και να χαιρετίζονται μάλιστα ως επιτυχείς μαζικές ανταλλαγές πληθυσμών με τη συμφωνία κυβερ-νήσεων, χωρίς να λαμβάνεται ωστόσο υπόψη η γνώμη των απλών ανθρώπων.

Η πρόβλεψη, σχετικά με το εγχείρημα της Λωζάννης, του Βρε-τανού υπουργού Εξωτερικών Lord Curzon, το 1923, ότι «η δημι-ουργία προηγούμενου εθνικής κάθαρσης αποτελεί ολωσδιόλου κακή και επικίνδυνη λύση για το πρόβλημα των εθνικών μειονοτήτων, για την οποία ο κόσμος θα πληρώσει βαρύ τίμημα στα χρόνια που θα ακολουθήσουν»45, δυστυχώς επρόκειτο να επαληθευτεί, μιας και οι μακροχρόνιες συνέπειες δεν περιορίστηκαν στα Βαλκάνια ή την Ευρώπη46. Ως το τέλος του αιώνα, η ανάμνηση της γιγαντιαίας κλίμακας υποχρεωτικής μετακίνησης πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας δεν έπαψε να επηρεάζει ουσιαστικά τους διαμορφωτές της παγκόσμιας πολιτικής. Έτσι, το 1937, Βρετανοί αξιωματούχοι, εξετάζοντας το μέλλον της Παλαιστίνης ύστερα από την επικείμενη αποχώρηση της Βρετανίας ως διοικήτριας δύναμης από εκεί, υπο-στήριξαν επίμονα μία ανταλλαγή τύπου Λωζάννης μεταξύ Αράβων και Εβραίων, παροτρύνοντας και τις δύο πλευρές να μιμηθούν το τολμηρό ελληνο-τουρκικό παράδειγμα του 1923. Στα τέλη δε της δεκαετίας του 1940, το τέλος της βρε τανικής κυριαρχίας στην Ινδία προκάλεσε ανταλλαγές πληθυσμών σε πρωτοφανή κλίμακα47.

Στην περίοδο του μεσοπολέμου οι μειονότητες αντιμετωπίστη-καν, θεωρητικά τουλάχιστον, από το διεθνή οργανισμό της ΚτΕ με ευαισθησία που μάλλον μέχρι τότε δεν είχαν γνωρίσει. Αυτό, όμως, δεν έφτανε στην ουσία των πραγμάτων · ήταν περισσότερο επιφα-νειακό. Πώς θα ήταν δυνατό, εξάλλου, να υιοθετηθούν μέτρα κατά ενός κράτους που παραβίαζε συνθήκες και αρχές ανθρωπίνων δι-καιωμάτων – στη (σπάνια) περίπτωση που η υπόθεση έφτανε στην

45. Όπως αναφέρεται στην Preece 1998, 817.Όπως αναφέρεται στην Preece 1998, 817.Preece 1998, 817. 1998, 817.46. Preece 1998, 817-818.Preece 1998, 817-818. 1998, 817-818.47. Clar� 2007, 13.Clar� 2007, 13.


32

ολομέλεια του Συμβουλίου –, όταν το κατηγορούμενο κράτος μπο-ρούσε να συμμετέχει ως μέλος στη συζήτηση, καθιστώντας έτσι τη δική του συναίνεση απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη ομόφωνης απόφασης48;

Διαμορφουμένης, λοιπόν, της πεποίθησης ότι οι μειονοτικές συν-θήκες και η ΚτΕ δεν μπορούσαν αντικειμενικά να εξασφαλίσουν ένα ανεκτό επίπεδο διαβίωσης και προστασίας των εκτός συνόρων Ελλήνων, η ελληνική εξωτερική πολιτική – όπως εκφράστηκε από το Βενιζέλο – κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το «ευ ζην» των μειονο-τήτων της θα εξασφαλιζόταν μόνον από τη χάλκευση καλών διμερών σχέσεων49.

Δυστυχώς, όμως, η στάση αυτή δεν ακολουθήθηκε πιστά στην περίπτωση της Αλβανίας, έναντι της οποίας η ελληνική εξωτερική πολιτική δε φαινόταν να έχει συγκροτημένη πολιτική με καθορισμέ-νους στόχους, παραμένοντας εγκλωβισμένη στο αδιέξοδο που είχε δημιουργήσει η ίδια με την αναποφασιστικότητα και την ατολμία της, μιας και η κυβέρνηση της Αθήνας ενδιαφερόταν να παρουσιά-ζεται ότι κρατούσε ανεπίληπτη στάση έναντι της Αλβανίας, όταν ο ελληνικός πολιτικός κόσμος δεν είχε καθόλου πειστεί ότι ο διαμελι-σμός της τελευταίας ήταν αδύνατος και ασύμφορος. Η επαμφοτε-ρίζουσα αυτή κατάσταση, ωστόσο, εμπόδιζε την ανάληψη σοβαρής δράσης και την υιοθέτηση σταθερής πολιτικής ως προς τη γειτονική χώρα, εφόσον συντηρούνταν η άποψη περί εφήμερου και εύθραυ-στου της κρατικής της υπόστασης50.

Πάντως, όσο κι αν θα ήθελε κανείς να απορρίψει την άποψη πως 48. Διβάνη 1995, 36.Διβάνη 1995, 36.49. Ο κρητικός πολιτικός, ειδικότερα όσον αφορά τη μειονότητα στην Τουρκία, Ο κρητικός πολιτικός, ειδικότερα όσον αφορά τη μειονότητα στην Τουρκία,

το διατύπωσε με σαφήνεια τονίζοντας ότι: «Διά την υπεράσπισιν των μειονοψηφι-ών εν Τουρκία δεν στηρίζομαι ούτε κατά διάνοιαν εις τας μειονοτικάς συνθήκας. Η τύχη τους εξαρτάται από την ανάπτυξιν φιλικών σχέσεων μεταξύ των δύο κρα-τών». Διβάνη 1995, 373.

50. FO 371/19518 �R 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934, παράγραφος FO 371/19518 �R 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934, παράγραφος 371/19518 �R 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934, παράγραφος R 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934, παράγραφος 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934, παράγραφος 54 · Ο Μιχαλακόπουλος, ωστόσο, σε συνομιλία του με τον πρώτο αντιπρόσωπο της Αλβανίας Mehdi Frashëri στη Γενεύη την 24η �εβρουαρίου 1930, δήλωσε πως η ελληνική κυβέρνηση ήταν πρόθυμη να διακηρύξει επίσημα ότι θεωρούσε οριστικά τα νότια σύνορα της Αλβανίας. Κόντης 1997b, έγγραφο 16.


33

η μη εκκαθάριση των ελληνοαλβανικών διαφορών ήταν μια συνειδη-τή απόφαση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία δεν ήταν διατεθειμένη να προχωρήσει σε υποχωρήσεις που είχε κάνει ήδη προς τη Βουλγαρία και ετοιμαζόταν να κάνει έναντι της Τουρκίας, μάλλον θα αισθανόταν υποχρεωμένος να τη δεχτεί. Αυτό αναφερό-ταν ιδιαίτερα στην άποψη που είχε η κυβέρνηση Βενιζέλου, η οποία θεωρούσε πως ο ελληνικός λαός δεν θα ανεχόταν περαιτέρω υπο-χωρήσεις προς την Αλβανία · έχοντας δε κερδίσει ό,τι προσδοκούσε από την ελληνο-ιταλική προσέγγιση, δεν ανησυχούσε για τη συμφι-λίωση με την τελευταία, εφόσον μάλιστα κάτι τέτοιο δεν υποσχόταν κανένα ιδιαίτερο κέρδος για τη χώρα. Γι’ αυτό ακριβώς ανέμενε μια πιο εύκαμπτη και λιγότερο αλαζονική στάση εκ μέρους των Τι-ράνων και όχι το αντίθετο εκ μέρους της Αθήνας · και εφόσον κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε, δεν είχε λόγους να επιδιώξει την εξομάλυνση των Ελληνοαλβανικών σχέσεων51.

Τα πράγματα, εντούτοις, αποδείχτηκαν ότι δεν ήταν έτσι. Αν και η παραπάνω άποψη θα μπορούσε να γίνει εύκολα αντιληπτή όσο και δεκτή ως θέση, θα ήταν δυνατό όμως να αμφισβητηθεί η λογική της βάση. Γιατί θα έπρεπε, δηλαδή, να εξακολουθούν να υφίστανται ζητήματα που μόνο οχλήσεις δημιουργούσαν στην ελληνική εξωτε-ρική πολιτική, υποχρεώνοντάς την να παρεμβαίνει πάντα ‘πυροσβε-στικά’ στην ένταση που προκαλούνταν σε βάρος του εκεί διαβιούντα ελληνικού πληθυσμού; Και γιατί ήταν τόσο δύσκολο να γίνει κατα-νοητό πως, από κάποιο σημείο και πέρα, ήταν σίγουρο ότι η σχέση οφέλους-ζημίας θα απέβαινε αρνητική για την ελληνική πλευρά με δεδομένο ότι οι ομογενείς βρίσκονταν στο έλεος των Αλβανών;

Ρητορικά, βέβαια, τα ερωτήματα σήμερα. Η ακολουθούσα ανά-λυση, ωστόσο, θα μπορούσε να καταδείξει ποια περιθώρια υπήρχαν για μια πιο ευπροσάρμοστη, τελικά δηλαδή για μια πετυχημένη εξωτερική πολιτική.

51. Καραμανλής 1986, 158-160.Καραμανλής 1986, 158-160.


34

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΒΑΝΙΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ.

ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΜΑΤΙΑ

Στη δεκαετία του 1920 η Ελλάδα έπρεπε να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις της με τους γείτονές της τόσο επί τη βάσει των νέων δεδομένων ύστερα από τη λήξη του μεγάλου πολέμου όσο και της προφανούς αποδυνάμωσής της μετά το τραγικό τέλος της μικρασια-τικής περιπέτειας, αλλά και της διπλωματικής της απομόνωσης. Τα προβλήματα ήταν πολλά και η επίλυσή τους είχε συνέπεια, άμεση ή έμμεση, στην ευπραγία ή μη των ελληνικών πληθυσμών, όπου αυτοί είχαν παραμείνει, δηλαδή κυρίως στην Τουρκία και την Αλβανία. Η πολιτική, ωστόσο, που ακολουθήθηκε έναντι των δύο αυτών χωρών ήταν σαφώς διαφορετική, δικαιολογημένη βέβαια και από το ειδικό τους βάρος για τις εξελίξεις στην περιοχή. Αν, όμως, η βελτίωση των σχέσεων με την Τουρκία θεωρήθηκε, και ορθώς, απαραίτητη, δεν αντιμετωπίστηκε το ίδιο και η Αλβανία. Έτσι, αν και οι δυσκολίες στις διαπραγματεύσεις με την πρώτη υπήρξαν συχνά ανυπέρβλητες, τελικά η ελληνική εξωτερική πολιτική, προβαίνοντας σε μεγάλες θυ-σίες, προχώρησε στην ομαλοποίηση των σχέσεών της με αυτή. Δεν συνέβη το ίδιο, ωστόσο, με τη δεύτερη. Οι διαμορφωτές της ελλη-νικής εξωτερικής πολιτικής – μηδέ του Βενιζέλου εξαιρουμένου –, θεωρώντας ότι η συμφιλίωση και η περαιτέρω προσέγγιση με την Αλβανία δεν υπόσχονταν κανένα ιδιαίτερο κέρδος για τη χώρα και φρονώντας ότι ο ελληνικός λαός δεν θα ανεχόταν τις σημαντικές οι-κονομικές παραχωρήσεις που θα σηματοδοτούσε η διευθέτηση των διμερών εκκρεμοτήτων, δεν βιάστηκαν καθόλου να προχωρήσουν


35

στην εκκαθάρισή τους52. Η τακτική, όμως, αυτή είχε ως επακόλουθο να αφήνονται πυορροούντα τα εκκρεμή ζητήματα, κατάσταση που μόνον οχλήσεις δημιουργούσε τελικά στην ελληνική εξωτερική πο-λιτική υποχρεώνοντάς την να παρεμβαίνει πάντα ‘πυροσβεστικά’ στην ένταση που προκαλούνταν σε βάρος τού εκεί διαβιούντα ελλη-νικού πληθυσμού.

Ένα από τα αδιευθέτητα ελληνοαλβανικά ζητήματα ήταν και εκείνο των οικοδομών των Αγίων Σαράντα. Έχοντας, ουσιαστικά, κτίσει την αγορά και το λιμάνι της πόλης αυτής, κατά τη διάρκεια της ελληνικής κατοχής, το ελληνικό στοιχείο διατηρούσε περίοπτη θέση εκεί, γεγονός που δημιουργούσε εμφανή εκνευρισμό στο μου-σουλμανικό στοιχείο, που ήταν άλλωστε το πολυπληθέστερο και το ισχυρότερο. Παρ’ ότι είχε καταστεί σαφής ο στόχος του τελευταίου για την απομάκρυνση του ελληνικού στοιχείου από την πόλη αυτή, η ελληνική εξωτερική πολιτική αντιμετώπισε το εν λόγω ζήτημα, όπως και το σύνολο των ελληνοαλβανικών σχέσεων, δίχως πρόγραμμα-όραμα, δίχως ουσιαστικό ενδιαφέρον.

Ήταν ορθό, βέβαια, αυτό που έγραφε ο Μιχαλακόπουλος, ότι δηλαδή η κατάσταση ήταν δύσκολη, αλλά η άποψη πως η Ελλάδα θα βοηθούσε τα απανταχού τέκνα της – και εκείνα, ασφαλώς, της Β. Ηπείρου – (ουσιαστικά μόνον) όταν θα βελτιωνόταν η θέση της, αποτελούσε θεμελιώδες λάθος, γιατί, εκτός των άλλων, παραγνώρι-ζε ότι η επιθετική εξωτερική πολιτική δεν είναι ανάγκη να ασκείται μόνο με όπλα. Μπορεί να ασκηθεί και μέσω της οικονομίας · πόσο μάλλον όταν ζητάται η οικονομική βοήθεια από τη χώρα ακριβώς εκείνη με την οποία υπάρχουν διμερή εκκρεμή ζητήματα. Εάν, μά-λιστα, η τοιούτου είδους επιθετική πολιτική ταυτιζόταν και με τη σωστή επιλογή διπλωματικών αντιπροσώπων, καθώς και τη διατή-ρησή τους εκεί με κίνητρα, ώστε να δημιουργήσουν προϋποθέσεις επιτυχίας, τότε μάλλον η εξέλιξη να ήταν διαφορετική. Χρειαζόταν, δηλαδή, συνεχής προπαγάνδα, άλωση εκ των έσω · και αυτά ουσι-αστικά σε έναν περιορισμένο χρονικό ορίζοντα: μετά το 1926-1927,

52. Kαραμανλής 1986, 158-160.Kαραμανλής 1986, 158-160.


36

όταν η Ιταλία ανέλαβε βασικά τη χρηματοδότηση των αναγκών του αλβανικού κράτους, ήταν πλέον σχεδόν αδύνατο να δημιουργηθούν τα οικονομικά προγεφυρώματα που θα επέτρεπαν στην ελληνική εξωτερική πολιτική να πετύχει ευχερέστερη επίλυση των εκκρεμών προβλημάτων με την κυβέρνηση των Τιράνων.

Η κεντρική ιδέα είναι ότι η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένη να ακο-λουθήσει επιθετική πολιτική στον οικονομικό τομέα έναντι της Αλ-βανίας, εάν ήθελε να προωθήσει τα συμφέροντά της και να βοηθή-σει τον ελληνικό πληθυσμό στη χώρα αυτή. Στο σημείο αυτό, θα μπορούσε να διατυπωθεί ο ισχυρισμός ότι κάτι τέτοιο ήταν μάταιο, μιας και η τελευταία ήταν προδιαγεγραμμένο να πέσει στα χέρια της Ιταλίας, εφόσον ήταν η μόνη που μπορούσε να της καλύπτει συνέχεια τα ελλείμματα53. Το ζητούμενο, ωστόσο, για την ελληνική εξωτερική πολιτική δεν ήταν αυτό, αλλά τι στόχους (δεν) έθεσε και τι (δεν) έκανε για να τους πραγματώσει προς όφελος της χώρας. Οι Έλληνες διπλωματικοί αντιπρόσωποι ισχυρίζονταν ότι η ελλη-νική εμπορική δραστηριότητα είχε τη δυνατότητα να αντέξει την ιταλική πίεση, εάν ασφαλώς ενθαρρυνόταν και στηριζόταν54. Αυτό, λοιπόν, που θέλει να υποστηρίξει το παρόν πόνημα είναι ότι, όπως, σύμφωνα με την κυριαρχούσα άποψη, το κύριο έργο της εξωτερι-κής πολιτικής είναι να δημιουργεί προϋποθέσεις ευχερούς επίλυσης των στόχων της ακόμη και σε αντίξοο περιβάλλον55, έτσι όφειλε να πράξει και η ελληνική εξωτερική πολιτική μη αρκούμενη απλώς στο

53. Ο Hilmi Pacha, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της Ο Hilmi Pacha, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της Hilmi Pacha, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της Pacha, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της Pacha, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της , Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, μετά την ανακήρυξη της αλβανικής ανεξαρτησίας, είχε υπογραμμίσει στον Βρετανό πρεσβευτή στη Βιέννη de Bunsen ότι το νέο κράτος θα ήταν αδύνατο να επιβιώσει στηριζόμενο στις δικές του δυνάμεις. Είχε προβλέψει δε επιτυχώς ότι «η Αυστρία και η Ιταλία πρέπει να το αποφασίσουν ότι θα χρειάζονται 12 έως 15 εκατ. φρ. ετησίως για να καλύπτουν τα ελλείμματα». Πιπινέλης 1948, 71.

54. Κόντης 1997a, έγγραφο 172 και σε πλειάδα εγγράφων του ΑΥΕ.Κόντης 1997a, έγγραφο 172 και σε πλειάδα εγγράφων του ΑΥΕ.55. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο σημείο αυτό, θα μπορούσε να αποτελέσει Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο σημείο αυτό, θα μπορούσε να αποτελέσει

το κεμαλικό κίνημα που, κόντρα στην επίσημη οθωμανική κυβέρνηση, στον ελληνικό στρατό και θεωρητικά στις νικήτριες δυνάμεις της Entente κατάφερε, μόνο αυτό από τους ηττημένους, να μετατραπεί σε νικητή και να αναγκάσει τους συμμάχους να διαπραγματευτούν μαζί του μια νέα συνθήκη επί ίσοις όροις, εκμεταλλευόμενο στο έπακρο τις περιστάσεις, δηλαδή τις αντιζηλίες και τον ανταγωνισμό μεταξύ τους, υποσχόμενο ταυτόχρονα οικονομικά οφέλη. Davison 1994, 172, 209.


37

να διαχειρίζεται καταστάσεις με το μικρότερο δυνατό κόστος (αν και αυτό δεν είναι πάντα δυνατό) ή να παραδίνεται στη δίνη των προβλημάτων περιμένοντας αφελώς πως η λύση θα βρεθεί κάποια στιγμή.

Τελικά, όπως λέγεται και για τα ομαδικά αθλήματα, κερδίζει όχι τόσο ο καλύτερος, αλλά εκείνος που κάνει τα λιγότερα λάθη · και στην πολιτική τα λάθη είναι εγκλήματα.


38


39

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ


40


41

Κατά τη διάρκεια του Α΄ βαλκανικού πολέμου, το λιμάνι των Αγίων Σαράντα βομβαρδίστηκε από τον ελληνικό στόλο και ερη-μώθηκε. Τα ελάχιστα κτήρια, ιδιοκτησία του τουρκικού Δημοσίου, καταστράφηκαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε, όταν η πόλη κατελήφθη από τον ελληνικό στρατό, δεν υπήρχαν παρά μόνον ερείπια.

Όσοι από τους παλιούς εμπόρους επέστρεψαν εκεί, για να συνεχί-σουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες, και όσοι νέοι κατέφθασαν από το εσωτερικό της χώρας, βρέθηκαν μπροστά σε δυσχερέστατα εμπόδια, το σπουδαιότερο των οποίων ήταν η παντελής έλλειψη οικημάτων και αποθηκών. Οι περισσότεροι δε από αυτούς ήταν χρι-στιανοί που μιλούσαν ελληνικά, γι’ αυτό άλλωστε και η πόλη είχε αποκτήσει πασιφανώς ελληνική φυσιογνωμία.

Πρώτιστη, λοιπόν, ανάγκη ήταν η ανοικοδόμηση του λιμανιού από τους εμπόρους. Επειδή, όμως, μετά τη λήξη του πολέμου, η οι-κονομική δυσπραγία, η οποία μάστιζε τον τόπο, δεν επέτρεψε στον συρρεύσαντα πληθυσμό να δημιουργήσει συνθήκες άνετης εγκατά-στασης, η πλειονότητα των κατοίκων αναγκάστηκε να αρκεστεί σε προσωρινά ξύλινα παραπήγματα, τα οποία ανήγειραν οι ίδιοι στα εγκαταλελειμμένα και ακατοίκητα οικόπεδα των Αγίων Σαράντα κατόπιν άδειας των ελληνικών στρατιωτικών αρχών.

Από τότε, το λιμάνι και η πόλη των Αγίων Σαράντα αναπτύ-χθηκαν κυρίως χάριν των Ελλήνων οικιστών, που αποτελούσαν τον πυρήνα του πληθυσμού και το πιο δραστήριο τμήμα του, δημιουρ-γώντας μάλιστα την εντύπωση στον επισκέπτη πως βρισκόταν σε ελληνικό λιμάνι1. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, φαίνεται πως δεν ήταν δυνα-

1. Ο René Puaux έγραφε στην ανταπόκρισή του για τον γαλλικό Temps από τους Άγιους Σαράντα, στις 4 Μαΐου 1913, ότι στην πόλη, πέραν μερικών μουσουλμάνων


42

τό να δεχτούν οι Αλβανοί μουσουλμάνοι, που είχαν εξάλλου και την τελευταία λέξη στη διακυβέρνηση της χώρας · ο στόχος τους έκτοτε αποδείχτηκε πως ήταν ένας και μοναδικός: να εκδιώξουν τους χρι-στιανούς και να εγκαταστήσουν μωαμεθανούς · να εκτουρκίσουν τους Αγίους Σαράντα2. Ο στόχος, άλλωστε, αυτός έγινε φανερός ήδη από το 1924 τόσο από την άρνηση του αλβανικού κράτους να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των Ελλήνων επί των κτημάτων και των οικοδομών τους όσο και από τη βίαιη αρθρογραφία στην οποία γινόταν λόγος για την (ελληνική) «αρρώστια της επαρχίας Αργυρο-κάστρου»3, για τη θεραπεία της οποίας προτεινόταν η εκδίωξη των ελληνόφωνων της Αλβανίας και η αντικατάστασή τους από τους διαβιούντες στην Ελλάδα Αλβανούς4. Στο ίδιο φύλλο δε, κίτρινο το χαρακτήριζε ο Έλληνας πρεσβευτής Πανουργιάς, την Politika του Αυλώνα, παρουσιάστηκε το πρόβλημα με το όνομά του: σε άρθρο με τίτλο «Το πρόβλημα των Αγίων Σαράντα», γινόταν αναφανδόν παραδεκτό ότι η πόλη έμοιαζε ελληνική και όχι αλβανική, ότι ο Ελληνισμός ανθούσε και προσπαθούσε με κάθε τρόπο να πνίξει το αλβανικό εθνικό αίσθημα και ότι οι Έλληνες αγόρασαν τις εκτάσεις, όπου είχαν αναγερθεί παραπήγματα επί ιταλικής κατοχής, εκτάσεις που η αλβανική κυβέρνηση, μετά τη λήξη της κατοχής, δεν επέτρεψε την αγοραπωλησία τους. Έτσι, η πόλη των Αγίων Σαράντα περιήλθε σχεδόν στην κατοχή των Ελλήνων. Χρειαζόταν, λοιπόν, πρότεινε η εφημερίδα, σταθερή απόφαση για την προστασία του αλβανικού στοιχείου, η οποία θα επιτυγχανόταν με την εκδίωξη του εκεί ελλη-

και κυβερνητικών υπαλλήλων, υπήρχαν μόνον Έλληνες. Puaux χ.χ., 58.2. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος Δημήτριος (υποπρόξενος Αρ-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος Δημήτριος (υποπρόξενος Αρ-

γυροκάστρου) προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 Μαΐου 1925.3. Ο Puaux γράφοντας στον Temps στις 2 Μαΐου 1913 τόνιζε την ύπαρξη ακραιφ-

νούς ελληνικού αισθήματος σε όλη τη Β. Ήπειρο, σημειώνοντας μάλιστα ότι δεν ήταν τόσο η ελληνική κυβέρνηση που επιθυμούσε την προσάρτηση της Β. Ηπείρου όσο οι Βορειοηπειρώτες που απαιτούσαν την ένωση με την Ελλάδα. Puaux χ.χ., 42-49.

4. Άρθρο της Politika του Αυλώνα της 3ης Σεπτεμβρίου με αυτόν τον τίτλο συ-νημμένα στο ΑΥΕ, 1924, A/520, 8056/1263, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 19 Σεπτεμβρίου 1924.


43

νικού στοιχείου ή έστω με τον περιορισμό του5. Στο πλαίσιο αυτής της διαφαινόμενης πολιτικής, το ζήτημα εξα-

κολούθησε υφιστάμενο καθ’ όλη τη διάρκεια του 1924, με την πε-ριουσία των Ελλήνων υπηκόων των Αγίων Σαράντα – ούτε λόγος, ασφαλώς, για τους ομογενείς Αλβανούς υπηκόους – να διαρπάζεται επισήμως από τις αλβανικές Αρχές, οι οποίες δεν λάμβαναν καθό-λου υπόψη την ελληνική υπηκοότητα των ιδιοκτητών. Η άτεγκτη, μάλιστα, και άκομψη στάση των Αλβανών έφερε σε τόσο δύσκολη θέση την ελληνική πρεσβεία, που ο Πανουργιάς γνωστοποιούσε στον υπουργό Εξωτερικών ότι νέα διαμαρτυρία, είτε προφορική είτε έγ-γραφη, θα μείωνε έτι περαιτέρω το κύρος της πρεσβείας · ζητού-σε δε από τον τελευταίο να δώσει τάχιστα κατευθυντήρια γραμμή για την αντιμετώπιση του εν λόγω ζητήματος6. Πράγματι, το ΥΠΕΞ με έγγραφό του, στις 2 Ιανουαρίου 1925, έδωσε εντολή να δοθεί υπόμνημα από την πρεσβεία στην αλβανική κυβέρνηση7, σχετικά με την επίδοση του οποίου ο Πανουργιάς πληροφορούσε την κεντρική υπηρεσία ότι έγινε στα χέρια του υπουργού Οικονομικών Myfyt Bej Libohova, από τον οποίο, όταν τον είδε τελευταία φορά στα Τίρανα, ζήτησε απάντηση, για να εισπράξει την υπόσχεση ότι θα πήγαινε ο ίδιος επί τόπου να εξετάσει το ζήτημα και να δώσει την αρμόζουσα λύση8.

Η υπόσχεση, βέβαια, εκείνη αποδείχτηκε κενή περιεχομένου, με το ζήτημα να εκκρεμεί στα επόμενα χρόνια και να λύνεται, τελικά, σε βάρος των Ελλήνων κατοίκων της πόλης. Θα ήταν, ωστόσο, ένδει-ξη σοφίας από τη μεριά του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, εάν προβληματιζόταν, έστω και ελάχιστα, επάνω στην πληροφορία που έστειλε ο Πανουργιάς αναφορικά με την κάλυψη του ελλείμματος του προϋπολογισμού του 1925: σύμφωνα με τον Libohova, το έλ-

5. ΑΥΕ, 1924, A/520, 8334/1366, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο 22 Σεπτεμ-βρίου 1924.

6. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11265/1715, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 9 Δε-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11265/1715, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 9 Δε-κεμβρίου 1924.

7. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11265, 2 Ιανουαρίου 1925.8. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 24/78/173, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 4 �ε-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 24/78/173, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 4 �ε-

βρουαρίου 1925.


44

λειμμα του 1.500.000 χρ. φρ. επρόκειτο να καλυφθεί, μεταξύ άλλων, με πώληση μικρών κτημάτων παντού στη χώρα και με εκποίηση των κρατικών οικοπέδων στους Άγιους Σαράντα. Το καμπανάκι θα έπρεπε να χτυπήσει ηχηρότατα στο ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών για την τύχη των ελληνικών περιουσιών που δεν αναγνωρίζονταν, αλλά και για το μέλλον της ελληνικής παρουσίας στην πόλη των Αγίων Σαράντα που είχε αρχίσει να διαγράφεται σκοτεινό9.

Οι όψεις του ζητήματος

Εκτός του ζητήματος της κατοχής ακίνητης περιουσίας, υπήρχε κυρίως το ζήτημα των κτισμάτων που είχαν οικοδομηθεί επί των οικοπέδων των Αγίων Σαράντα, τα οποία οικόπεδα θεωρούνταν εθνική ιδιοκτησία, που οι εκάστοτε κυβερνήσεις παραχωρούσαν επί μισθώματι στους συναλλασσόμενους με αυτές ιδιώτες, οι οποίοι ιδίαις δαπάναις οικοδομούσαν επί του παραχωρηθέντος σε αυτούς εδάφους. Η αλβανική κυβέρνηση, ιδιοκτήτρια της εθνικής ιδιοκτη-σίας ως διάδοχη Αρχή, απαίτησε την καταβολή του συμφωνημένου τιμήματος για τη χρησιμοποίηση του εδάφους από το 1918, όταν και είχε παύσει η πληρωμή του.

Οι οικοδομές των Αγίων Σαράντα μπορούσαν να διαιρεθούν σε 4 κατηγορίες10:

1) τα κτήρια τα κτισθέντα επί τουρκοκρατίας2) τα κτισθέντα επί ελληνικής κατοχής3) τα κτισθέντα επί ιταλικής κατοχής4) τα κτισθέντα επί αλβανικής διοίκησης ή επί των άλλων κατ’

εποχές προσωρινών καθεστώτωνΓια τα κτήρια της 4ης κατηγορίας, τα οποία ήταν ελάχιστα άλλω-

στε, δεν ετίθετο ζήτημα. Από τις υπόλοιπες τρεις δε, η 2η ήταν αυτή

9. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 3793/325, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 27 �εβρου-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 3793/325, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 27 �εβρου-αρίου 1925.

10. Η ανάλυση των 4 κατηγοριών που ακολουθεί βρίσκεται στο Σημείωμα της Α΄ Η ανάλυση των 4 κατηγοριών που ακολουθεί βρίσκεται στο Σημείωμα της Α΄ Πολιτικής Διεύθυνσης «Περί του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα», ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, χωρίς αριθμό πρωτοκόλλου, Αθήνα, 8 �εβρουαρίου 1932.


45

που ενδιέφερε τα μέγιστα την ελληνική πλευρά.Κατηγορία 1η: Οι έχοντες οικοδομήσει επί τουρκοκρατίας συνή-

πταν συμβόλαια δύο ειδών, δηλαδή 5ετή και 10ετή. Και στις δύο περιπτώσεις τα συμβόλαια προέβλεπαν ότι το οικόπεδο παραχω-ρούνταν για να κτιστεί επ’ αυτού οικία ή παράπηγμα · μετά τη λήξη, όμως, της προβλεπόμενης από το συμβόλαιο χρονικής περιό-δου, το οικοδόμημα περιερχόταν στο οθωμανικό Δημόσιο. Η πρώτη ελληνική κατοχή (χειμώνας 1912 – �εβρουάριος 1914), η οποία απο-τελούσε διάδοχο της οθωμανικής κυβέρνησης, σεβάστηκε τα οθωμα-νικά συμβόλαια, όπως το ίδιο έκανε η Αυτόνομη Κυβέρνηση της Β. Ηπείρου που τη διαδέχτηκε (�εβρουάριος 1914 – φθινόπωρο 1914), καθώς και η δεύτερη ελληνική κατοχή (τέλη Οκτωβρίου 1914 – Αύ-γουστος 1916) κατά τη διάρκεια της οποίας, όμως, έληγαν τα εν λόγω συμβόλαια. Για τον λόγο αυτό ο οικονομικός Έφορος Δελβίνου κοινοποίησε στους δικαιούχους ότι μετά τη λήξη των συμβολαίων τα οικοδομήματα θα έβγαιναν σε δημοπρασία. Οι δικαιούχοι τότε αποτάθηκαν στην ελληνική κυβέρνηση ζητώντας να αναγνωριστεί σε αυτούς η κυριότητα. Δυστυχώς, η θέση της τελευταίας ήταν ότι τα πράγματα θα έπρεπε να μείνουν μέχρι τη λήξη του Α΄ παγκοσμίου πολέμου ως είχαν έως τότε, οπότε και θα επιλαμβανόταν του ζη-τήματος · ακολούθησε, όμως, η ιταλική κατοχή (Αύγουστος 1916 – άνοιξη 1920) και η επικύρωση της αλβανικής ανεξαρτησίας.

Οι κάτοχοι, βέβαια, των οικοδομών αυτής της κατηγορίας δεν έτρεφαν ποτέ μεγάλες ελπίδες διατήρησής τους, μιας και γνώρι-ζαν ότι, όταν συμβάλλονταν με το οθωμανικό Δημόσιο, η κυριότητα του οικοδομηθέντος κτηρίου θα περιερχόταν οριστικά στο τελευταίο μετά την παρέλευση ορισμένου χρονικού διαστήματος. Συνεπώς, η κρατικοποίηση των οικοδομών της κατηγορίας αυτής, φάνηκε ευθύς εξαρχής ως αναπόφευκτη, παρ’ όλο που μεταξύ των ενδιαφερομέ-νων συγκατελέγονταν πρόσωπα άξια κάθε υποστήριξης. Η ελληνι-κή κυβέρνηση, ωστόσο, πολύ λίγα μπορούσε να κάνει υπέρ αυτών, εφόσον οι τίτλοι που έφεραν δεν τους παρουσίαζαν ως κυρίους των οικοπέδων, αλλά μόνον ως ενοικιαστές για μια δεκαετία από την


46

ισχύ των τίτλων τους (17ετία περίπου) · δεν συνέβαινε, βέβαια, το ίδιο και με τους μουσουλμάνους των οποίων τα οικοδομήματα δεν αμφισβητούνταν, μιας και ήταν κύριοι και των οικοπέδων.

Η κατηγορία αυτή αφορούσε 6 περιπτώσεις ενός Έλληνα και πέντε Αλβανών υπηκόων11:

α) Μίχας Ηλίας: Έλληνας υπήκοος, δίχως άλλα στοιχείαβ) Καλοκυριάκης Μιχαήλ: 3ετές συμβόλαιο. Επέκτεινε το κτίσμα

με την οικοδόμηση επιπλέον δωματίων. Μετά τη λήξη των 3 ετών, ανανέωσε το συμβόλαιό του με την οθωμανική κυβέρνηση για άλλη μια πενταετία. Η βάση της οικίας ήταν λιθόκτιστη και η υπόλοιπη ξύλινη · το μέγεθός της ήταν περίπου 130 τετρ. μέτρων και η αξία της περίπου 50.000 λιρέτες

γ) Λέζος Παναγιώτης: 10ετές συμβόλαιο. Μέγεθος οικίας περί-που 200 τετρ. μέτρων και η αξία της περίπου 60.000 λιρέτες

δ) Κουρεμένος Ιωάννης: 10ετές συμβόλαιο. Μέγεθος οικίας περί-που 200 τετρ. μέτρων και η αξία της περίπου 60.000 λιρέτες

ε) Ζώγκος Δημήτριος: 10ετές συμβόλαιο. Λιθόκτιστη οικία με μέ-γεθος 62 τετρ. μέτρων με 2 δωμάτια και μία κουζίνα, ως όριζε το συμβόλαιο. Μεγέθυνε το κτίσμα σε 150 τετρ. μέτρα με 8 δωμάτια συνολικά · η αξία του οριζόταν σε 100.000 λιρέτες

στ) Κέντρος Κούτσης, διάδοχος Αθανασίου Μέλου. Επιδιόρθωσε το ερειπωμένο λιθόκτιστο κτήριο μεγέθους 24 τετρ. μέτρων και αξί-ας 20.000 λιρετών (κατόπιν απόφασης της εκτιμητικής επιτροπής, υποχρεώθηκε σε έξωση στα τέλη του 1926)

Κατηγορία 2η: Εντελώς διαφορετική ήταν η θέση όποιων οικο-δόμησαν επί ελληνικής κατοχής, γιατί, σύμφωνα με το συμβόλαιο που υπέγραφαν με τις ελληνικές στρατιωτικές ή πολιτικές αρχές στο οποίο οριζόταν και η τιμή, νοίκιαζαν απλώς το οικόπεδο, η κυ-ριότητα όμως του κτίσματος που αναλάμβαναν να οικοδομήσουν σε αυτό παρέμενε στον οικοδομούντα. Δεδομένου, μάλιστα, ότι στην

11. Η ανάλυση των 6 περιπτώσεων που ακολουθεί βρίσκεται στο ΑΥΕ, 1929, Η ανάλυση των 6 περιπτώσεων που ακολουθεί βρίσκεται στο ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 13175/325, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 8 Νοεμβρίου 1926.


47

κατηγορία αυτή περιλαμβάνονταν οι πλείστοι των κατοίκων των Αγίων Σαράντα, ότι τα κτήρια αυτών ήταν τα σημαντικότερα και τα κεντρικότερα της πόλης και ότι η νομική ισχύ των επιχειρημάτων τους ήταν ισχυρή, ώθησαν την ελληνική κυβέρνηση να εστιάσει τις προσπάθειές της κυρίως σε αυτήν την κατηγορία, με την ελπίδα ότι, θυσιάζοντας εν ανάγκη όσους ανήκαν στις άλλες κατηγορίες, των οποίων η νομική θέση ήταν λιγότερο ισχυρή, θα μπορούσε περισώσει ευχερέστερα όσους είχαν συμβληθεί με τις ελληνικές Αρχές.

Η κατηγορία αυτή αφορούσε 52 περιπτώσεις:

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ ΕΙΔΟΣ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ

Βακαλόπουλος Ιωάννης Ελληνική Λιθόκτιστη αποθήκηΒακαλόπουλος Ιωάννης Ελληνική Ξύλινο παράπηγμαΒασιλειάδης Περικλής Ελληνική Ξύλινο παράπηγμαΔημόπουλος Περικλής Ελληνική Ξύλινο παράπηγμαΜίχας Ηλίας Ελληνική Οικίσκος και κήποςΓιακουμπής Κοσμάς Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΓκίνης Τιμολέων Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΔαλές Κωνσταντίνος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΖάχος Σωκράτης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΖέρης Γεώργιος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΖήσης Νικόλαος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΙωάννου Κυριάκος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΚαλαντζή (Αδελφοί) Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΚέντρος Απόστολος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΚότσας Αντώνιος Αλβανική Λιθόκτιστη οικίαΛάμπρου Μιχαήλ Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛάππας Δημήτριος Αλβανική Δύο (2) ξύλινα

παραπήγματαΛέζος Παναγιώτης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛέζος Χαράλαμπος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛέπουρης Αναστάσιος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛέπουρης Δημήτριος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμα


48

Λέπουρης Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛύτσης Λεωνίδας Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΛύτσης Μαργαρίτης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜάκος Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜαραγκός Νικόλαος Αλβανική Λιθόκτιστη οικίαΜαραγκός Παναγιώτης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜάρτος Ευάγγελος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜάρτος Σπυρίδων Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜέλος Αθανάσιος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜίχος Δημήτριος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμα και

οικίσκοςΜουζίνας Μιχαήλ Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΜουλάς Σταύρος Αλβανική Λιθόκτιστο ξενοδοχείοΜπουμπούκης Νικόλαος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΝίνης Δημήτριος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΝτάικος Σπυρίδων Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΠάλας Βασίλειος Αλβανική Τρεις (3) οικίσκοιΠάντου Ευάγγελος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΠαπαδήμας Αναστάσιος Αλβανική Λιθόκτιστος φούρνοςΠαπαδημητρίου Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΠαπάς Δημήτριος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΠαπασπύρου Βασίλειος Αλβανική Ημιλιθόκτιστη οικίαΠήλιος Ευάγγελος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΡέντζος Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΣκούρτη Αναστασία Αλβανική Λιθόκτιστη οικίαΣταμάτης Στυλιανός Αλβανική Λιθόκτιστο μαγαζίΣταμούλης Νικόλαος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΤσάκας Ευάγγελος Αλβανική Δύο (2) ξύλινα

παραπήγματαΤσάκος Δημήτριος Αλβανική Τρεις (3) λιθόκτιστοι

οικίσκοιΤσίκας Χαράλαμπος Αλβανική Λιθόκτιστη οικίαΤσούνης Λεωνίδας Αλβανική Ξύλινο παράπηγμαΧατζηγιάννης Πέτρος Αλβανική Ξύλινο παράπηγμα


49

Κατηγορία 3η: Όσοι απέκτησαν κτηματική περιουσία επί ιταλικής κατοχής υπάγονταν σε διάφορες υποδιαιρέσεις. Άλλοι έκτισαν επί κρατικών οικοπέδων ύστερα από δημαρχιακή άδεια ή πριν από την απαγορευτική διαταγή των αλβανικών Αρχών της 9ης Μαΐου 192012, άλλοι αγόρασαν κτήρια από τους Ιταλούς πριν από την απαγορευ-τική διαταγή και άλλοι ύστερα από αυτήν13.

Όσοι έκτισαν κατόπιν δημαρχιακής άδειας i.

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΕΙΔΟΣ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣΜΕΓΕΘΟΣ (τετρ.

μέτρα)ΑΞΙΑ (σε λιρέτες)

Γιακουμπίνης Σωκράτης Ξύλινο 20 10.000Κανάτσης Ιωάννης Ξύλινο 20 10.000Λίτσης Θωμάς Ξύλινο 20 8.000Μάκος Κωνσταντίνος Ξύλινο 40 10.000Μάρτος Ευάγγελος Ξύλινο 35 13.000Μέλος Πέτρος Ξύλινο 20 8.000Μπάχος Στέφανος Ξύλινο 20 8.000Ντάικος Σπυρίδων Ξύλινο 80 35.000Πάντος Ευάγγελος Ξύλινο 25 15.000Παπάς Χαράλαμπος Ξύλινο 35 20.000Πέτσης Μιχαήλ Ξύλινο 20 8.000Ταμπάκης Τάκης Ξύλινο 40 15.000Τζαβής Ηλίας Ξύλινο 15 8.000Τζιάτζιος Δημήτριος Ξύλινο 15 8.000

Όσοι έκτισαν πριν από την απαγορευτική διαταγήii.



Βέρλης Ευθύμιος Λιθόκτιστο 150 70.000Παπάς Βασίλειος Λιθόκτιστο 150 100.000

12. Με διαταγή της, που εκδόθηκε μετά την αναχώρηση των Ιταλών, η Νομαρχία Με διαταγή της, που εκδόθηκε μετά την αναχώρηση των Ιταλών, η Νομαρχία Αργυροκάστρου ειδοποιούσε τους ιδιώτες να μην προβούν σε αγορά υλικού και οι-κοδομών, καθόσον αυτές δεν θα αναγνωρίζονταν. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10137/1245, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 13 Ιουλίου 1925.

13. Οι πίνακες που ακολουθούν είναι συνημμένοι στο ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Οι πίνακες που ακολουθούν είναι συνημμένοι στο ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 13175/325, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 8 Νοεμβρίου 1926.


50

Χαρίτος Κωνσταντίνος Λιθόκτιστο 150 70.000

Όσοι αγόρασαν πριν από την απαγορευτική διαταγήiii.



Λαμπίρης Λάζαρος 1 Λιθόκτιστο / 1 ξύλινο

28 / 48 27.000 αμφότερα

Λάμπρου Μιχαήλ ξύλινο 100 28.000Μουζίνας Ηλίας ξύλινο 50 12.000Ψηλοδημήτρης Πέτρος (Έλληνας υπήκοος)

ξύλινο 40 12.000

Όσοι αγόρασαν μετά την απαγορευτική διαταγήiv.

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑΕΙΔΟΣ

ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ

ΜΕΓΕΘΟΣ (τετρ. μέτρα)

ΑΞΙΑ (σε λιρέτες)

Βάσης Λεωνίδας Αλβανική Τσιμεντένιο 40 10.000Γερογιάννης Αριστείδης Ελληνική Τρία (3)

ξύλινα 80 40.000

Γιακουμπίνης Σωκράτης Αλβανική Λιθόκτιστο 40 10.000Γκιολέκας Γεώργιος Ελληνική Ξύλινο 70 20.000Γούδης Χρήστος Αλβανική Ξύλινο 20 10.000Δενέκος Νικόλαος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Δουμάνης Γεώργιος Αλβανική Ξύλινο 20 10.000Ζαφείρης γεώργιος Ελληνική 1 Λιθόκτιστο

/ 1 ξύλινο45 13.000

Ζιγώριος Θεόδωρος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Ζουρδούμης Γεώργιος Ελληνική Δύο (2)

λιθόκτιστα150 60.000

Κάγιος �ίλιππος Αλβανική Ξύλινο 70 20.000Καραθάνος Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο 50 12.000Κίτης Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο 50 12.000Κόκκαλης Σταύρος Αλβανική Ξύλινο 30 12.000


51

Κουρεμένος Κωνσταντίνος

Αλβανική Ξύλινο 30 10.000

Κυρίτσης Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο 25 8.000Κώτσης �ώτιος Αλβανική Ξύλινο 30 12.000Λαμπίρης Λάζαρος Αλβανική Ξύλινο 40 10.000Λάμπρου Μιχαήλ Αλβανική 4 (τέσσερα)

τσιμεντένια400 40.000

Λέζος Αθανάσιος Αλβανική Τρία (3) ξύλινα

80 20.000

Μάκος Βασίλειος Αλβανική Ξύλινο 30 12.000Μαραγκός Ευάγγελος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Μαραγκός Πέτρος Αλβανική Τσιμεντένιο 40 10.000Μαρατίκος Λεωνίδας Αλβανική Ξύλινο 30 8.000Μαρτόπουλος Σπυρίδων Αλβανική Ξύλινο 48 10.000Μουζίνας Αντώνιος Αλβανική Ξύλινο 40 10.000Νίνος Σωτήριος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Πήλιος Χρήστος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Ρέντζος Ιωάννης Ελληνική Δύο (2)

λιθόκτιστα220 100.000

Σαχίνης Ζήσης Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Σκεύης Ιωάννης Αλβανική Ξύλινο 50 12.000Σπαθάρης Γεώργιος Ελληνική Ξύλινο 70 25.000Σταμούλης Νικόλαος Αλβανική Δύο (2)

ξύλινα120 12.000

Στεφάνου Χαράλαμπος Αλβανική Ξύλινο 220 40.000Τάλλιος Αλέξανδρος Αλβανική Ξύλινο 35 10.000Τζιάνης Αντώνιος Αλβανική Ξύλινο 60 15.000Τσίκος Χαράλαμπος Αλβανική Ξύλινο 30 10.000Χατζηγιάννης Πέτρος Αλβανική Ξύλινο 220 20.000

Οι απαρχές

Το ζήτημα ανακινήθηκε κυρίως από το 1925 επί υπουργού Οι-κονομικών Myfyt Bej Libohova ο οποίος έθεσε σε ισχύ νομοθετικό


52

διάταγμα την 29η Μαρτίου του 1925 περί διακανονισμού του ζη-τήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα, που προέβλεπε τη σύσταση 3μελούς επιτροπής, η οποία, συνεπικουρούμενη από δύο πραγματογνώμονες, θα μετέβαινε επί τόπου για να προβεί στον κα-θορισμό των πληρωτέων μισθωμάτων που οφείλονταν από το 191814. Δεν διέφυγε, ωστόσο, της προσοχής ότι η εκτιμητική επιτροπή που σύστησε ο Libohova είχε μόνο συμβουλευτικό χαρακτήρα και δεν δέσμευε τον υπουργό. Η αρμοδιότητά της, δηλαδή, περιοριζόταν μόνο στον καθορισμό των οφειλόμενων μισθωμάτων · στον υπουργό των Οικονομικών, όμως, εναπόκειτο να επικυρώσει τις αποφάσεις της, οπότε και καθίσταντο εκτελεστές, διατηρουμένου εντούτοις κά-ποιου δικαιώματος των ενδιαφερομένων προσφυγής στα δικαστή-ρια15. Δεδομένου, πάντως, του χαρακτήρα του υπουργού Οικονομι-κών, όπως έλεγε ο Πανουργιάς, γινόταν φανερό πως η απόφαση θα ήταν ευνοϊκή για καθένα που θα τον δωροδοκούσε16. Γι’ αυτό το λόγο, όταν το εν λόγω νομοθετικό διάταγμα υποβλήθηκε στη Βουλή προς κύρωση, υπέστη αλλαγές και εξαιτίας των φημών περί δωρο-δοκίας του Libohova17 και λόγω των υποδείξεων των ημέτερων βου-λευτών. Συνέπεια αυτών των αλλαγών ήταν ο νόμος της 25ης Ιουλίου 1925, σύμφωνα με το άρθρο 5 του οποίου κηρύσσονταν κτήματα του κράτους τα κτίσματα που οικοδομήθηκαν από τους Ιταλούς στους Αγίους Σαράντα και στην γύρω περιοχή, άκυρες δε οι επ’ αυτών αγοραπωλησίες.

14. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 5207/487, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 31 Μαρ-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 5207/487, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 31 Μαρ-τίου 1925.

15. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 Μαΐου 1925.

16. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Νοεμβρίου 1925.

17. Ο Πανουργιάς πληροφορούσε το ΥΠΕΞ ότι, σύμφωνα με πληροφορίες από Ο Πανουργιάς πληροφορούσε το ΥΠΕΞ ότι, σύμφωνα με πληροφορίες από τα Τίρανα, στην ψήφιση του άρθρου 5 συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό η αντίδραση των βουλευτών κατά του Libohova που τον θεωρούσαν ιταλικό όργανο, καθώς και η άφιξη στα Τίρανα του κατοίκου των Αγίων Σαράντα Αλκιβιάδη Διαμαντή (Έλλη-να υπηκόου μεν, γνωστού ρουμανίζοντος δε) για τον οποίο διαδιδόταν ότι έφερνε 500.000 λιρέτες για δωροδοκία του υπουργού Οικονομικών και πολλών βουλευτών. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10137/1245, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 13 Ιουλίου 1925.


53

Η ελληνική στάση για τα οικοδομήματα της ιταλοκρατίας

Μετά την αρχική απογοήτευση για το άρθρο 5, έγινε αντιληπτό ότι, από εκείνους που πλήττονταν από το εν λόγω άρθρο, μόνο 2-3 ήταν πραγματικοί Έλληνες με γνήσιο εθνικό αίσθημα και ήταν μάλιστα ενδιαφερόμενοι για μικρά ποσά. Έγραφε, λοιπόν, ο Πα-νουργιάς: «Οι κυρίως ενδιαφερόμενοι, διά την παρ’ αυτών γενό-μενη αγορά μεγάλου αριθμού οικιών και ξύλινων παραπηγμάτων, οι αξιούντες την κυριότητα του ύδατος της πόλης και παντός του καταλειφθέντος υλικού από τους Ιταλούς, είναι κατά σύμπτωση Έλ-ληνες υπήκοοι, κουτσόβλαχοι εκ Πίνδου, Αλκιβιάδης Διαμαντής και Γεώργιος Ζουρδούμης, Ρουμάνοι την ψυχή και ρουμανικά όργανα και εκ των δημιουργών του ζητήματος της ρουμανικής δημοκρατίας της Πίνδου18. Δεν βλέπω τον λόγο να κοπτώμεθα να υποστηρίξουμε τους εχθρούς του Ελληνισμού, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να εγκα-ταστήσουν στους Αγίους Σαράντα ρουμανική παροικία. Θα ήμουν της γνώμης να τους υποστηρίξουμε μόνο για το θεαθήναι, τους ελά-χιστους δε ζημιούμενους ακραιφνείς Έλληνες, να αποζημιώσουμε εν ανάγκη από το Δημόσιο Ταμείο»19.

Οι λόγοι για τους οποίους τελικά η ελληνική κυβέρνηση απέφυγε να αναμειχθεί στο ζήτημα των οικημάτων που αποκτήθηκαν επί της ιταλικής κατοχής αναλύονταν με σαφήνεια σε έγγραφο του Σκάρπα προς την πρεσβεία στις 21 Οκτωβρίου 192620:

«α) Θα έπρεπε να καταπολεμηθεί ο ήδη ψηφισθέντας από της αλβανικής Βουλής νόμος κατά των επί Ιταλίας κτηθέντων (και τούτο θα το έπραττε �η Ελλάς� σήμερον τη συνδρομή ποίων βουλευτών;)

18. Το ίδιο σημείωνε και ο υπουργός εξωτερικών Ιωάννης Ρέντης σε επιστολή Το ίδιο σημείωνε και ο υπουργός εξωτερικών Ιωάννης Ρέντης σε επιστολή του προς την πρεσβεία (�. 96.3, 13855, Αθήνα, 12 Οκτωβρίου 1925) λέγοντας, μάλιστα, για τον πρώτο ότι υπηρέτησε ασύστολα κάτω από όλες τις προπαγάνδες με μόνο σκοπό το χρηματικό όφελος. Ο Πανουργιάς, επιπλέον, έγραφε για τον Δια-μαντή ότι είχε αναγνωριστεί εσχάτως άμισθος πρόξενος της Ρουμανίας. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Νοεμβρίου 1925.

19. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855/1809, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 26 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855/1809, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 26 Σεπτεμβρίου 1925.

20. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 283, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 21 ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 283, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 21 Οκτωβρίου 1926.


54

β) Η διαταγή των επιτοπίων Αρχών δι’ ης ειδοποιούντο οι κάτοι-κοι όπως μη προβώσιν εις ενοικίασιν οικοδομών ή αγοράν υλικού επί ιταλικής κατοχής

γ) Υπάρχει δε και η σημαντική διαφορά εις τον τύπον των δύο συμβολαίων. Τα μεν επί ιταλικής κατοχής γενόμενα διαλαμβάνουσι ότι πωλήται το υλικόν μόνον (η υπογράμμιση στο πρωτότυπο), ου-δείς δε γίνεται λόγος περί ενοικιάσεως οικοπέδων, ενώ τα επί ελλη-νικής κατοχής εγένοντο κατόπιν συμβολαίου μετά του ελληνικού Δη-μοσίου διαλαμβανόντων ότι παρέχεται το δικαίωμα οικοδομής επί οικοπέδου του Δημοσίου προς οικοδόμησιν επ’ αυτού επί πληρωμή ενοικίου, το δε Δημόσιον εδικαιούτο την ανάληψιν του οικοπέδου, του κατόχου δικαιουμένου να παραλάβη το υλικόν

δ) Τα επί της ιταλικής κατοχής αναγερθέντα οικοδομήματα εγέ-νοντο επί στρατιωτικής κατοχής, ενώ τα επί της ελληνικής κατοχής κτηθέντα προήρχοντο εξ εκδοθείσης αδείας εις τους κατόχους παρά των πολιτικών Αρχών και άτινα ανεγνωρίσθησαν και υπό της Αυτο-νόμου της Β. Ηπείρου Κυβερνήσεως».

Εξάλλου, όπως ανέφερε στο ΥΠΕΞ στις 10 Σεπτεμβρίου 1926, δεν υπήρχε λόγος να παρέμβουν οι ελληνικές διπλωματικές Αρχές στο ζήτημα των επί ιταλικής κατοχής κτημάτων, γιατί ακόμη και οι αδελφοί Μουζίνα, που ήταν οι κυριότεροι μέτοχοι στην αγορά οικο-δομών εκ μέρους του Αλκιβιάδη Διαμαντή, πολλές φορές είχαν εκ-φράσει την επιθυμία να μην τους υποστηρίξει η ελληνική κυβέρνηση, ώστε να μη δικαιωθεί ο Διαμαντής, ο οποίος στην περίπτωση αυτή θα συντελούσε να δημιουργηθεί ρουμανική παροικία στην πόλη · σκόπιμο, λοιπόν, ήταν να μην καταβληθεί καμιά ενέργεια. Σημείωνε δε ότι οι αδελφοί Μουζίνα υιοθέτησαν αυτήν τη στάση, γιατί, εκτός των άλλων, ακόμη και αν έχαναν τα οικοδομήματα, είχαν εξασφα-λιστεί ήδη από την πώληση του οικοδομικού υλικού των απωλεσθέ-ντων κτισμάτων21.

21. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι. Σαράντα, 10 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι. Σαράντα, 10 Σεπτεμβρίου 1926.


55

Η εκτιμητική επιτροπή

Σύμφωνα με το νόμο της 25ης Ιουλίου 1925 συστάθηκε επιτροπή από τους: Selim Luni�u, πρόεδρο και μέλος του ακυρωτικού δικα-στηρίου, Riza Devea, διορισμένο από το υπουργείο Οικονομικών και Kadri Borshi, κυβερνητικό μέλος · ο Κωνσταντίνος Χαρίτος και ο Μιχαήλ Μουζίνας αντιπροσώπευαν την κοινότητα των Αγίων Σαρά-ντα22. Ήταν η επιτροπή που, σύμφωνα με τα λεγόμενα του υπουρ-γού Δικαιοσύνης Petro Poga προς τον Πανουργιά, θα είχε κατηγορη-ματική διαταγή να ενεργήσει ακριβοδίκαια, ώστε να μην αδικηθεί κανείς ενδιαφερόμενος23.

Ωστόσο, αν και το ζήτημα των κτηρίων των Αγίων Σαράντα συ-νέχιζε να παραμένει εκκρεμές και παρά τη δοθείσα εντολή του υπουργού Οικονομικών Starova της 5ης Νοεμβρίου προς τον Οικονο-μικό Έφορο Αργυροκάστρου να μη γίνει καμιά έξωση χριστιανών ή μουσουλμάνων που κατοικούσαν στα κυβερνητικά κτήρια των Αγί-ων Σαράντα μέχρι τη λύση του ζητήματος, οι Αρχές προέβησαν σε έξωση των χριστιανών Δημητρίου Παππά, Ηλία Μπακούτση, Θωμά Γκούτη και Λεωνίδα Βόδα και εγκατέστησαν στα σπίτια τους Αλ-βανούς μουσουλμάνους. Ήταν φυσικό μια τέτοια ενέργεια να δημι-ουργήσει μεγάλη ανησυχία στους χριστιανούς κατοίκους, οι οποίοι αποφάσισαν να αναφερθούν στην κυβέρνηση προκειμένου να ανα-σταλούν περαιτέρω παρόμοιες ενέργειες των τοπικών Αρχών.

Από την άλλη μεριά, η επιτροπή ουσιαστικά είχε καταστεί ανε-νεργή ως συνέπεια επινόησης νομικίστικων προβλημάτων, με σκοπό να αλλάξει η αντιπροσώπευση των χριστιανών. Συγκεκριμένα, τα τρία μέλη που είχαν τοποθετηθεί από την κυβέρνηση είχαν εκφράσει ένσταση για τη νομιμότητα της εκλογής των 2 χριστιανικών μελών που πλαισίωναν την επιτροπή, επειδή αυτή είχε γίνει χωρίς να λη-φθεί προηγουμένως η έγγραφη κοινοποίηση του σχετικού νομοθε-

22. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 2395/82, Βατικιώτης (υποπρόξενος Αργυρο-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 2395/82, Βατικιώτης (υποπρόξενος Αργυρο-κάστρου) προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 11 �εβρουαρίου 1926.

23. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Νοεμβρίου 1925.


56

τικού διατάγματος, αλλά απλώς με μόνη την τηλεγραφική διατα-γή του τότε υπουργού Οικονομικών Libohova. Η επίσκεψη δε στην πόλη του Starova δεν άλλαξε την κατάσταση, μιας και ο υπουργός Οικονομικών δεν αποφάσισε τίποτε και έφυγε άπρακτος. Όπως θα αναμενόταν, ωστόσο, συμφώνησε με την άποψη των τριών διορισμέ-νων από την κυβέρνηση μελών και έφτασε να προτείνει, επειδή ήταν ενδεχόμενο να εγερθούν δήθεν περαιτέρω ενστάσεις, τα δύο μέλη που αντιπροσώπευαν τους κατοίκους να μην προέρχονται από τους ενδιαφερομένους που είχαν ακίνητα στους Αγίους Σαράντα. Ύστερα από αυτά, ήταν φυσικό η εκτιμητική επιτροπή να μη συνεδριάσει, παρ’ ότι τα μέλη της παρέμεναν στην πόλη. Λογική συνέπεια δε των παραπάνω ήταν ότι την 4η Μαρτίου 1926 ο υποπρόξενος Αργυ-ροκάστρου Βατικιώτης Κωνσταντίνος πληροφορούσε το ΥΠΕΞ πως την ημέρα εκείνη οι κάτοικοι των Αγίων Σαράντα ειδοποιήθηκαν να εκλέξουν δύο άλλα μέλη στη θέση των ήδη εκλεγμένων, τα οποία όμως δεν θα είχαν ακίνητη περιουσία στην πόλη. Οι κάτοικοι, βέ-βαια, αντέδρασαν γιατί θεωρούσαν τους δύο ήδη εκλεγμένους άξι-ους εμπιστοσύνης και φοβούνταν ότι επιδιωκόταν η αντικατάστασή τους από τυχόντες ακτήμονες μουσουλμάνους, που όχι μόνο θα ήταν ακατάλληλοι να προστατεύσουν τα συμφέροντα των κατοίκων, αλλά θα υπάκουαν πρόθυμα στη θέληση της εκτιμητικής επιτροπής, επι-τυγχάνοντας την εγκατάσταση Αλβανών μουσουλμάνων επί ζημία των χριστιανών δικαιούχων24. Τελικά, πάντως, οι δύο αμφισβητού-μενοι αντιπρόσωποι αντικαταστάθηκαν από τον γερουσιαστή Πέτρο Χαρίτο και τον βουλευτή Σ. Βοζώρη.

24. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 2395/82, Βατικιώτης προς πρεσβεία, Άγιοι ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 2395/82, Βατικιώτης προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 11 �εβρουαρίου 1926. Οι χριστιανοί κάτοικοι, μάλιστα, των Αγίων Σα-ράντα και ελάχιστοι ενδιαφερόμενοι μουσουλμάνοι απέστειλαν εκείνη την ημέρα (11 �εβρουαρίου) τηλεγράφημα στον πρόεδρο της Δημοκρατίας με 140 υπογραφές, διαμαρτυρόμενοι για την προσπάθεια που καταβαλλόταν να αντικατασταθούν με κάθε τρόπο τα δύο εκλεγμένα χριστιανικά μέλη, Χαρίτος και Μουζίνας · βλ. και ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 3334/127, Βατικιώτης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 4 Μαρτίου 1926.


57

Ελπίδα για δίκαιη λύση – Συμφωνία Κοκοτάκη

Σε κάθε περίπτωση, αν και η παρουσία της επιτροπής είχε δη-μιουργήσει στους ενδιαφερόμενους μεγάλη ανησυχία, η ύπαρξη στο νόμο διασφαλιστικών διατάξεων επέτρεπε να υπάρχει η ελπίδα ότι θα περιφρουρούνταν τα συμφέροντα των τελευταίων και ότι οι απο-φάσεις που επρόκειτο να ληφθούν θα ήταν ακριβοδίκαιες. Γι’ αυτό και πιστευόταν ότι για τα ακίνητα επί ελληνικής κατοχής θα δινό-ταν λύση που δεν θα αφίστατο των θέσεων της ελληνικής πλευράς, συγκεκριμένα δε:

α) Θα αναγνωριζόταν η κυριότητα επί των κτηρίωνβ) Τα συμβόλαια που έγιναν επί ελληνικής κατοχής θα ήταν σε-

βαστά, ως εκ τούτου θα καθοριζόταν ως ενοίκιο των καθυστερημέ-νων ετών το αναγραφόμενο στα ελληνικά συμβόλαια ή το πολύ το 3πλάσιο ή 4πλάσιο του ποσού εκείνου σε χάρτινες δραχμές · εκεί-νος, λοιπόν, που είχε συμβόλαιο 1.000 δραχμές ετησίως, θα πλήρωνε 3.000 ή 4.000 χάρτινες δραχμές για κάθε καθυστερούμενο έτος

γ) Μετά την πληρωμή από τους ενοικιαστές των καθυστερημένων ενοικίων, τα οικοδομήματα δεν θα ετίθεντο σε πλειστηριασμό, αλλά θα επιτρεπόταν η εξαγορά του οικοπέδου από τον ενοικιαστή και θα του δίνονταν οι τίτλοι ιδιοκτησίας

δ) Θα καθοριζόταν λογική προθεσμία για την καταβολή των κα-θυστερημένων ενοικίων

ε) Οι τυχόν δυσαρεστημένοι από τις αποφάσεις της επιτροπής θα μπορούσαν να προσφύγουν στα δικαστήρια και μέχρι την εκδίκαση των υποθέσεών τους δεν θα λαμβανόταν κανένα μέτρο έξωσης ενα-ντίον τους25.

Δεν ήταν, μάλιστα, καθόλου παράλογο που πιστευόταν πως τα παραπάνω αποτελούσαν λογικές αξιώσεις, εφόσον, όπως γνω-στοποιούσε περιχαρής ο επιτετραμμένος Κοκοτάκης Ιωάννης, είχε διαπιστωθεί πλήρης ομοφωνία με τον Starova ως προς την επιβε- ως προς την επιβε-

25. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 10 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 10 Σεπτεμβρίου 1926, πρβλ. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, χωρίς αριθμό πρωτοκόλλου, Αθήνα, 8 �εβρουαρίου 1932.


58

βλημένη ανάγκη φιλικής διευθέτησης του εν λόγω ζητήματος, κατά τρόπον ώστε ούτε τα δικαιώματα του αλβανικού κράτους να πα-ραβλάπτονται ούτε οι ενδιαφερόμενοι να αδικούνται. Σύμφωνα δε με έγγραφό του της 6ης Οκτωβρίου, ενημέρωνε το ΥΠΕΞ ότι, κατά τη συνεργασία που είχε εκείνη την ημέρα με τον υπουργό Οικονο-μικών, κανονίστηκε το ζήτημα των οικοδομημάτων των Αγίων Σα-ράντα σύμφωνα τόσο με τις δίκαιες απαιτήσεις των κατοίκων όσο και τις εντολές του σεβαστού υπουργείου26 · δεν παρέλειπε δε να σημειώσει ότι σ’ αυτή την ανέλπιστα ευνοϊκή λύση συνετέλεσε η προσωπική επέμβαση του προέδρου της Δημοκρατίας27.

Η συμφωνία, λοιπόν, εκείνη προέβλεπε:α) Σε όσους είχαν οικοδομήσει, επί τη βάσει προφορικής άδειας,

αναγνωριζόταν η κυριότητα της οικοδομής, και η δυνατότητα εξα-γοράς του οικοπέδου με την καταβολή εκ μέρους τους της αξία του. Σε όσους είχαν οικοδομήσει δίχως άδεια, θα επιβαλλόταν η κατα-βολή των καθυστερημένων ενοικίων από 8ετίας, θα επιτρεπόταν δε κατόπιν σε αυτούς η εξαγορά του οικοπέδου, ώστε όλη η οικοδομή να περιέλθει στην κυριότητά τους

β) Για την καταβολή των καθυστερημένων ενοικίων, οι κάτοικοι ζήτησαν 3ετή προθεσμία, ο Starova έδωσε 2ετή και ο Κοκοτάκης ζήτησε 4ετή ή 5ετή. Ο υπουργός Οικονομικών υποσχέθηκε ότι θα λάμβανε υπόψη τη σύσταση του επιτετραμμένου.

γ) Ο καθορισμός των καθυστερημένων ενοικίων θα γινόταν επί τη βάσει μέσου όρου. Έτσι, επί τη βάσει της χάρτινης δραχμής, πολλα-πλασιαζόμενης επί 3 ή επί 4, θα υπολογιζόταν το ενοίκιο. Δηλαδή, εάν το ενοίκιο ήταν 300 χρυσές δραχμές, το οφειλόμενο ποσό για

26. Το ΥΠΕΞ είχε συστήσει την επίσπευση των εργασιών τής προς διακανο-Το ΥΠΕΞ είχε συστήσει την επίσπευση των εργασιών τής προς διακανο-νισμό του ζητήματος συσταθείσης από έτους και πλέον ήδη επιτροπής, ώστε να επιτευχθεί: (1) η δίκαιη λύση του ζητήματος της καταβολής των καθυστερημένων μισθωμάτων και (2) η ταχεία, και κατόπιν δίκαιης εκτίμησης, εκποίηση εκ μέρους του Δημοσίου των εν λόγω ιδιοκτησιών, οι οποίες θα αγοράζονταν από εκείνους που τις κατείχαν ήδη. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 9963, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, 8 Σε-πτεμβρίου 1926 .

27. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11549/1361, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 6 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11549/1361, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 6 Οκτωβρίου 1926.


59

κάθε καθυστερούμενο έτος θα διαμορφωνόταν σε 900 ή 1.200 χάρ-τινες δραχμές · αλλά κι αν ήταν 300 χάρτινες δραχμές, το οφειλόμε-νο ποσό θα ήταν πάλι 900 ή 1.200 χάρτινες δραχμές.

δ) Η εκτίμηση της αξίας του οικοπέδου θα γινόταν επί τη βάσει πραγματογνωμοσύνης από επιτροπή και ο υπουργός υποσχέθηκε ότι η κυβέρνηση θα φαινόταν λίαν υποχωρητική και μετριοπαθής. Η καταβολή δε της τιμής θα γινόταν με δόσεις και μακροπρόθεσμα.

Ο Έλληνας επιτετραμμένος επέμεινε δε όλως ιδιαιτέρως – επί του οποίου, μάλιστα, απέσπασε ρητή διαβεβαίωση –, ότι δεν θα επιτρεπόταν ο πλειστηριασμός οποιασδήποτε οικοδομής, αλλά οι κάτοχοι, εάν επιθυμούσαν να καταβάλουν την αξία της οικοδομής και να παραμείνουν σε αυτήν, θα είχαν δικαίωμα προτίμησης έναντι οιουδήποτε τρίτου, αναγνωριζομένου σ’ αυτούς πλήρως του δικαι-ώματος ιδιοκτησίας28.

Ενώ, λοιπόν, η προαναφερθείσα συμφωνία προοιωνιζόταν την καλύτερη δυνατή λύση του εν λόγω ζητήματος, οι αποφάσεις της νέας εκτιμητικής επιτροπής29 για τα ενοίκια των αποκτηθέντων επί ιταλικής κατοχής ορίστηκαν υπέρογκα30. Δύσκολα θα μπορούσε να παραγνωριστεί πως η τοιούτου είδους στάση της επιτροπής δεν αποτελούσε πρόκριμα για μελλοντικές αποφάσεις.

Η ελπίδα διαψεύδεται

Πράγματι, όταν η επιτροπή οικοδομών επελήφθη των επί ελλη-νικής κατοχής οικοδομών, οι πληροφορίες που άρχισαν να φτάνουν στον Σκάρπα έκαναν λόγο για λίαν δυσμενή στάση της τελευταί-ας προς το χριστιανικό στοιχείο. Συνεπώς, είχε αρχίσει να γίνεται

28. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 12054/1396, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 7 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 12054/1396, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 7 Οκτωβρίου 1926.

29. Τα τρία διορισθέντα από την κυβέρνηση μέλη της ήταν ο πρόεδρός της Sali Τα τρία διορισθέντα από την κυβέρνηση μέλη της ήταν ο πρόεδρός της Sali Elbasani, ο Riza Devea και ο καθολικός Martini, ο οποίος, ως δημόσιος υπάλληλος, εξαρτάτο από την κυβέρνηση. Και οι τρεις διάκειντο δυσμενώς προς τους χριστια-νούς των Αγίων Σαράντα. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 264, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 15 Οκτωβρίου 1926.

30. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 270, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 16 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 270, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 16 Οκτωβρίου 1926.


60

αντιληπτό ότι οι υποσχέσεις του Starova δεν θα τηρούνταν και αυτό γιατί είχε δοθεί στην επιτροπή απεριόριστη εξουσία, έτσι ώστε κα-μιά υπόσχεση του υπουργού να μην ισχύει, οσοδήποτε καλή κι αν ήταν η πρόθεσή του31. Η σύγχυση, επιπλέον, επιτεινόταν από όσα διατεινόταν ο Starova προς τον Έλληνα πρεσβευτή Καψαμπέλη. Ο τελευταίος γνωστοποιούσε στον Σκάρπα πως ο υπουργός Οικονο-μικών τον διαβεβαίωνε ότι η επιτροπή περάτωσε το έργο της βάσει των συμφωνηθέντων και κανένα παράπονο δεν ακούστηκε από τους ιδιοκτήτες κατά αυτής · τόνιζε, μάλιστα, ο τελευταίος ότι το υπουρ-γικό συμβούλιο αποφάνθηκε τελικά η καταβολή των οφειλόμενων ποσών να μη γίνει σε 2 χρόνια, όπως είχε αποφασίσει η επιτροπή, αλλά σε 4, και ότι η απόφαση αυτή του υπουργικού συμβουλίου θα υποβαλλόταν στη Βουλή προς ψήφιση και το ζήτημα θα θεωρείτο λήξαν32.

Στις αρχές �εβρουαρίου 1927 οι πληροφορίες που διαβίβαζε ο Σκάρπας στο ΥΠΕΞ ήταν αποκαρδιωτικές. Σύμφωνα με το μέλος της επιτροπής Σ. Βοζώρη, είχε αποφασιστεί από την επιτροπή, μει-οψηφούντος του ιδίου, έκδοση απόφασης περί κρατικοποίησης των επί ελληνικής κατοχής οικοδομών και επιβολής τεράστιων ενοικίων (βλ. πίνακα 1, σελ. 169). Τα υπό της ελληνικής κυβέρνησης συμβόλαια δεν θα λαμβάνονταν υπόψη, ούτε τα σε αυτά αναφερόμενα ενοίκια· αποφασίστηκε δε να αγνοηθεί το δικαίωμα του κατόχου να παρα - λάβει το υλικό με το οποίο οικοδομήθηκαν αυτά. Επίσης, δεν θα δινόταν το δικαίωμα της εξαγοράς του οικοπέδου από τον μέχρι εκείνη τη στιγμή κάτοχο. Οι αποφάσεις, λοιπόν, της επιτροπής δεν είχαν καμιά σχέση με τη συμφωνία Κοκοτάκη-Starova και ήταν χει-ρότερες και από εκείνες που αφορούσαν την ιταλική κατοχή, μιας και υπέβαλλαν εκείνους που κατείχαν συμβόλαια με την ελληνική κυβέρνηση σε διττή ζημία: την απώλεια, δηλαδή, του κεφαλαίου και συνάμα την καταβολή υπέρογκου χρηματικού ποσού για ενοίκιο της

31. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 44, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 12 Ια-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 44, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 12 Ια-νουαρίου 1927.

32. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 69, Καψαμπέλης προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 69, Καψαμπέλης προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, Τίρανα, 20 Ιανουαρίου 1927.


61

οικοδομής που αυθαίρετα τους αφαιρούνταν33.Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η τακτική της επιτροπής χαρακτη-

ριζόταν από πνεύμα δημευτικό για όλες τις εκφάνσεις του ζητήμα-τος και κυρίως για εκείνη των καθυστερημένων ενοικίων. Σύμφωνα με τη διεθνή πρακτική, η πληρωμή των πάσης φύσης καθυστερη-μένων οφειλών θα έπρεπε να γίνει σε χάρτινο νόμισμα και όχι σε χρυσό · γι’ αυτό, άλλωστε, στην Ελλάδα εκείνη την εποχή το ενοίκιο καταβαλλόταν στο 5πλάσιο ή 6πλάσιο του προπολεμικού. Τούτου δοθέντος, στις συνομιλίες του Κοκοτάκη με τον Starova είχε γίνει αμφοτέρωθεν δεκτό ότι ούτε η καταβολή σε ισόποσες δραχμές εκεί-νης της εποχής, ούτε σε χρυσό θα ήταν δίκαιη · η καταβολή, λοιπόν, σε χάρτινες δραχμές του 4πλάσιου ποσού, κατά μέσο όρο, εκείνου που όριζε το ελληνικό συμβόλαιο θεωρήθηκε η καλύτερη λύση. Αντ’ αυτού η επιτροπή όρισε τον 8πλασιασμό συνήθως των καθυστερη-μένων ενοικίων πληρωτέων μάλιστα σε χρυσό, επιβάλλοντας επι-πλέον αναδρομική ισχύ από το 1918. Αυτός, λοιπόν, που όφειλε 1.000 χάρτινες δραχμές ετησίως και θα έπρεπε να καταβάλει 9.000 (1.000 x 9) για τα καθυστερημένα ενοίκια σύμφωνα με το ελληνικό συμβόλαιο, κατά τη συμφωνία Κοκοτάκη-Starova θα ήταν υποχρεω- θα ήταν υποχρεω-μένος να καταβάλει το 4πλάσιο, δηλαδή 9.000 x 4= 36.000 χάρτινες δραχμές ή 2.500 χρυσά φράγκα. Η επιτροπή, ωστόσο, μετέφρασε τις χάρτινες δραχμές σε ισόποσα χρυσά φράγκα στο 8πλάσιο, έτσι ώστε το οφειλόμενο ποσό να διαμορφωθεί ως εξής: 1.000 χρυσά φράγκα ετησίως x 9 x 8= 72.000 χρυσά φράγκα ή αλλιώς 1.080.000 χάρτινες δραχμές.

Αλλά και μετά την καταβολή του υπέρογκου τούτου ποσού, ο μι-σθωτής δεν αποκτούσε κανένα δικαίωμα κυριότητας, παραμένοντας επ’ άπειρον μισθωτής, καταβάλλοντος στο εξής υπέρογκο ενοίκιο με κίνδυνο την επαύριο να εκδιωχθεί από την ιδιοκτησία του, εάν εμφανιζόταν ο πρώτος τυχόν πλειοδότης. Το τελευταίο δε ασφαλώς θα συνέβαινε, εφόσον τα καταβλητέα ποσά υπερέβαιναν κατά πολύ

33. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 2058/106, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 2058/106, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 �εβρουαρίου 1927.


62

τις δυνάμεις των κατόχων.Τελικά, η επιτροπή όχι μόνο δεν συμμορφώθηκε με το γράμμα

του νόμου του Ιουλίου 1925, αλλά και με κάθε μέσο προσπάθησε να καταστρατηγήσει και εκείνες ακόμη τις διατάξεις οι οποίες, ερμη-νευόμενες με δίκαιο τρόπο, θα ήταν κάπως ευνοϊκές προς τους ομο-γενείς. Έτσι, το άρθρο 2 § του νόμου ανέφερε ότι η επιτροπή είχε καθήκον να εξετάσει τα έγγραφα όσων διεκδικούσαν δικαίωμα κυ-ριότητας των οικοδομών «λαμβάνουσα υπ’ όψιν όλας τας νομίμους ενστάσεις και αποδείξεις αυτών και να ζητή εν ανάγκη προφορικάς εξηγήσεις από τους ενδιαφερομένους». Οι μόνες, όμως, έγγραφες αποδείξεις που βρίσκονταν στην κατοχή των ενδιαφερομένων ήταν τα συμβόλαια που είχαν συναφθεί μεταξύ αυτών και της τότε ελλη-νικής οικονομικής Εφορείας Δελβίνου. Δυστυχώς δε, στα συμβόλαια εκείνα, ομοιότυπα, αναφερόταν ρητά «ενοικιάζεται το υπ’ αριθ. … παράπηγμα». Η διατύπωση αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι τα εν λόγω παραπήγματα είχαν ανεγερθεί κατά την πρώτη ελληνική κα-τοχή του 1913. Η δε Αυτόνομη Κυβέρνηση, η οποία έδωσε διά του οικονομικού Εφόρου τα συμβόλαια, βρήκε τα παραπήγματα ανα-γερμένα και τα έδωσε στους ιδιοκτήτες τους · κατ’ ουσίαν, λοιπόν, δεν επρόκειτο περί εκμίσθωσης παραπήγματος αλλά οικοπέδου.

Η επιτροπή, βέβαια, γνώριζε την ύπαρξη των εν λόγω συμβολαί-ων και τον προαναφερθέντα όρο. Υπό την έννοια αυτή, η ενέργειά της να διαδώσει ότι όσοι της παρουσίαζαν τα ελληνικά συμβόλαια θα αναγνωρίζονταν ως ιδιοκτήτες, θα ήταν δύσκολο να αποφύγει τον χαρακτηρισμό κακόβουλης σκοπιμότητας εκ μέρους της, λαμ-βανομένων υπ’ όψιν των όσων ακολούθησαν. Οι ομογενείς, λοιπόν, καλή τη πίστει, έπραξαν σύμφωνα με την προτροπή της. Εκείνη, όμως, στηριζόμενη στον όρο «ενοικιάζεται παράπηγμα» και συνδυ-άζοντάς το με το άρθρο 5 του νόμου που ανέφερε ότι «τα κτήρια τα αναγερθέντα υπό ξένων στρατευμάτων, διαρκούσης της στρατι-ωτικής κατοχής των Αγίων Σαράντα, θεωρούνται αυτοδικαίως ως ανήκοντα εις το κράτος» αποφάνθηκε, βέβαια κατά το γράμμα του νόμου ορθώς, ότι οι εμφανιζόμενοι ως ιδιοκτήτες δεν ήταν παρά


63

απλοί μισθωτές. Κάποιοι ωστόσο από τους ενδιαφερόμενους, δυ-στυχώς ελάχιστοι, είτε γιατί απέκρυψαν τα συμβόλαια είτε γιατί τα έχασαν, παρουσίασαν κατ’ ανάγκη μαρτυρικές και άλλες απο-δείξεις, τις οποίες υποχρεωτικά πλέον η επιτροπή έλαβε υπ’όψιν, τυγχάνοντας έτσι της αναγνώρισης του δικαιώματος της ιδιοκτησί-ας, ενώ ασφαλώς δεν συνέτρεχε κανείς λόγος για να τύχουν τέτοιας εξαίρεσης.

Αν ήθελε, εντούτοις, η επιτροπή να λειτουργήσει καλόπιστα ως προς το εάν επρόκειτο για παράπηγμα ή οικόπεδο, άρα εάν επρό-κειτο για ιδιοκτήτες ή απλούς μισθωτούς, θα προβληματιζόταν, το λιγότερο, από τις αποδείξεις που είχε εκδώσει ο οικονομικός Έφο-ρος Δελβίνου επί ελληνικής κατοχής στις οποίες αναγραφόταν επί λέξει ότι το καταβαλλόμενο ποσό αφορούσε «το ενοίκιον οικοπέ-δου» και όχι της οικοδομής.

Ως προς την άρνησή της δε να αναγνωρίσει το δικαίωμα ιδιο-κτησίας των ενδιαφερομένων επί του χρησιμοποιηθέντος από αυ-τούς υλικό για την ανέγερση του οικοδομήματος, το άρθρο 5 του ελληνικού συμβολαίου θα μπορούσε να δώσει τη λύση, εάν φυσικά η επιτροπή χαρακτηριζόταν από καλοπιστία. Η ακροτελεύτια, λοι-πόν, διατύπωση του εν λόγω άρθρου όριζε ρητά, σε αντίφαση με τα αρχικώς διατυπωθέντα, ότι «μετά την λήξιν της ενοικιάσεως, εάν ο ενοικιαστής θελήσει να εγκαταλήψη το παρ’ αυτού ενοικιασθέν πα-ράπηγμα, δύναται να αποκομίση άπαντα τα παρ’ αυτού χρησιμο-ποιηθέντα υλικά προς ανέγερσιν αυτού ιδία δαπάνη». Πώς, λοιπόν, ενοικιαζόταν παράπηγμα, εφόσον ο ενοικιαστής το ανήγειρε ιδία δαπάνη; Προφανής η αντίφαση. Και σε αυτό, όμως, η επιτροπή είχε απάντηση. Ερμήνευσε αυθαίρετα τη λέξη ανέγερση ως επέκταση, επισκευή ή προσθήκη, απορρίπτοντας έτσι το δικαίωμα της ανάλη-ψης του υλικού.

Δύο ακόμη στοιχεία, το ένα απορρέον από τα ελληνικά συμβό-λαια και το άλλο από το νόμο του 1925, κατεδείκνυαν το πλήρες και αναφαίρετο δικαίωμα των ενδιαφερομένων να θεωρηθούν ιδιο-κτήτες των οικοδομών και να εξαγοράσουν τα οικόπεδα: α) Μετά τη


64

λήξη της μίσθωσης, το ελληνικό συμβόλαιο προέβλεπε, «ο κάτοχος δύναται, αν επιθυμή, να παραμείνη εν των παραπήγματι, αναγνω-ριζομένης σιωπηράς ανανεώσεως της συμβάσεως υπό τους αυτούς όρους». Κατά συνέπεια, εφόσον μέχρι τότε εξακολουθούσαν να πα-ραμένουν στα παραπήγματα οι ίδιοι κάτοχοι, και δεν είχε γίνει νέα μίσθωση, εξακολουθούσε να ισχύει σιωπηρά το παλιό μισθωτήριο συμβόλαιο με τους ίδιους όρους.

β) Το άρθρο 2 § c ανέφερε ρητά ότι «το οικόπεδο των υπό της επιτροπής ως ιδιοκτητών θεωρηθησομένων κτηρίων παραμένει υπό την κατοχήν των ιδιοκτητών έναντι νομίμου καταβολής ποσού τινος παρ’ αυτών». Η επιτροπή, εντούτοις, αρνήθηκε να αναγνωρίσει την κυριότητα του οικοπέδου στους ιδιοκτήτες ή το δικαίωμα εξαγοράς του, παρά το πνεύμα και το γράμμα του νόμου34.

Άρχισε η έξοδος – σταθερή η αλβανική στάση

Είχε αρχίσει να γίνεται φανερό ότι ο αρχικός στόχος των Αλβα-νών βάδιζε προς πλήρη υλοποίησή του: οι Έλληνες άρχισαν να φεύ-γουν, εγκαταλείποντας βιος και δουλειά. Αρκετοί, μάλιστα, έφευγαν λαθραία γιατί οι αλβανικές Αρχές δεν θεωρούσαν τα διαβατήρια σε όσους φέρονταν ως οφειλέτες του Δημοσίου, κατόπιν της γνω-στής απόφασης της επιτροπής οικοδομών, εάν προηγουμένως δεν εγγυώνταν σε συμβολαιογραφείο του Δελβίνου ότι αναγνώριζαν την οφειλή35. Η εφαρμογή του μέτρου ήταν υποχρεωτική, ώστε να πα-ραδέχονται τις άδικες αποφάσεις της επιτροπής, αλλιώς παρεμπο-δίζονταν να φύγουν για την Ελλάδα προς ανεύρεση άλλης εργασίας κατόπιν του διωγμού τους από εκεί36.

Ξεκίνησε, λοιπόν, ο Γολγοθάς για τους κατοίκους των Αγίων

34. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 10930/556, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 10930/556, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-ντα, 29 Ιουλίου 1927.

35. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 3059/191, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 4 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 3059/191, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 4 Μαρτίου 1927 · το ίδιο και στο ΑΥΕ, 1927, Α/2, 27, Χαλκιόπουλος προς ΥΠΕΞ, Αθήνα, 25 Σεπτεμβρίου 1927.

36. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 233, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 19 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 233, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 19 Μαρτίου 1927.


65

Σαράντα. Στις αρχές Απριλίου 1927, έφτασε στα Τίρανα επιτρο-πή κατοίκων της πόλης, η οποία ζήτησε με επίσημη αναφορά της να επιτραπεί στους ιδιοκτήτες να καταβάλουν τα οφειλόμενα ενοί-κια μετά την απόφαση των δικαστηρίων στα οποία οι περισσότεροι σκόπευαν να καταφύγουν. Ο υπουργός Οικονομικών Fejzi Alizoti φάνηκε διατεθειμένος να ζητήσει από τη Βουλή να εγκρίνει πρό-τασή του για μείωση κατά 20% του ποσού που όρισε η εκτιμητική επιτροπή και παράταση της προθεσμίας πληρωμής κατά 4 χρόνια. Η επιτροπή κατοίκων της πόλης δεν ικανοποιήθηκε από τις προ-τάσεις του υπουργού και απαίτησε την αναγνώρισή τους ως νόμι-μων ιδιοκτητών, την ελάττωση των οφειλόμενων ενοικίων, καθώς και την αναστολή κάθε πληρωμής μέχρι να αποφανθούν τα δικαστήρια. Όταν ο Alizoti πληροφορήθηκε τις παραπάνω αξιώσεις, δεσμεύτηκε να τις εξετάσει με προσοχή και παράλληλα υποσχέθηκε στον Κα-ψαμπέλη να ενεργήσει κατάλληλα, ώστε να ανασταλεί η εκτέλεση των αποφάσεων της εκτιμητικής επιτροπής, και να επιτραπεί στους ελληνόφωνους των Αγίων Σαράντα να εργάζονται και να ταξιδεύουν χωρίς κωλύματα από τις αλβανικές Αρχές37.

Πράγματι, στα τέλη Μαΐου 1927, ο υπουργός Οικονομικών γνω-στοποιούσε στον Έλληνα πρεσβευτή ότι συνέταξε έκθεση, που επρό-κειτο να υποβάλει προς έγκριση στο Υπουργικό Συμβούλιο, στην οποία προτείνονταν: α) οκτάμηνη αναβολή των αποφάσεων της επι-τροπής, ώστε, όσοι είχαν αντιρρήσεις, να καταφύγουν στα δικαστή-ρια, β) έκπτωση 20% στα ποσά των ενοικίων που όρισε η επιτροπή, γ) προθεσμία για πληρωμή των ποσών που είχαν επιδικαστεί ορι-στικά και δ) πληρωμή ανάλογου διαρκούς ενοικίου (Ιτζαρεητζεμίν) για τα οικόπεδα των οικοδομών που αναγνωρίστηκαν ως ιδιωτικές και τα οποία θα καταβάλλονταν ετησίως μαζί με τον κτηματικό φόρο. Οι προτάσεις αυτές ευχαρίστησαν τόσο τους αντιπροσώπους των Αγίων Σαράντα όσο και τους οικείους βουλευτές, ενώ ο Κα-ψαμπέλης ενημέρωνε πως οι προσπάθειές του κατέτειναν στο να

37. ΑΥΕ, 1927, Α/5, 5587, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 6 Απριλίου 1927.ΑΥΕ, 1927, Α/5, 5587, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 6 Απριλίου 1927.


66

εγκριθούν αυτές από το Υπουργικό Συμβούλιο38.Είκοσι ημέρες μετά, ο πρεσβευτής έγραφε στην Αθήνα ότι τα

περισσότερα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου, ενώπιον του οποίου συζητήθηκαν οι παραπάνω προτάσεις του υπουργού Οικονομικών, δεν φαίνονταν διατεθειμένα να τις αποδεχτούν στο σύνολό τους, επηρεαζόμενα ιδιαίτερα από τις δηλώσεις του αντιπροσωπεύοντα τα δικαιώματα των ιδιοκτητών στην επιτροπή, γερουσιαστή Πέτρου Χαρίτου, ο οποίος παρουσίασε τους τελευταίους ευχαριστημένους, πλην ελαχίστων, από τις αποφάσεις της επιτροπής και συνέστησε την επικύρωση των αποφάσεών της που ικανοποιούσαν τόσο τα συμφέροντα της αλβανικής κυβέρνησης όσο και των ιδιοκτητών39.

Δυστυχώς και πάλι, παρά τις δοθείσες υποσχέσεις, το μόνο που κατορθώθηκε ήταν μια προσωρινή ανακούφιση, όπως αυτή αντικα-τοπτριζόταν στο νομοθετικό διάταγμα της 28ης Ιουνίου 1927 «περί παρατάσεως προθεσμίας διά την πληρωμήν ενοικίων των εν Αγίοις Σαράντα κρατικών κτημάτων», το οποίο προέβλεπε 4ετή παράταση της προθεσμίας αποπληρωμής των απαιτουμένων από τους κατοί-κους ενοικίων, καθώς και 6μηνη αναβολή εκτέλεσης των αποφάσεων της επιτροπής40.

Εκ νέου διαπραγματεύσεις – σαφής η υποχώρηση

Στο νέο κύκλο διαπραγματεύσεων, που ανελήφθη μεταξύ της πρεσβείας και του αλβανικού υπουργείου Οικονομικών, οι ελληνικές προτάσεις παρουσίαζαν εμφανή τα σημάδια της σταδιακής υποχώ-ρησης. Στις οδηγίες που έστειλε ο διευθυντής των Πολιτικών Υπο-θέσεων Ιωάννης Πολίτης στην πρεσβεία προτεινόταν ο καθορισμός του οφειλόμενου ενοικίου στην τιμή που αναγραφόταν στα ελληνικά συμβόλαια, αλλά με αναγωγή του ποσού αυτού σε χρυσά φράγκα.

38. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 7332/775, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 31 ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 7332/775, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 31 Μαΐου 1927.

39. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 8215/879, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 8215/879, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 20 Ιουνίου 1927.

40. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 919, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 3 Ιουλί-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 919, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 3 Ιουλί-ου 1927, όπου συνημμένα το νομοθετικό διάταγμα της 28ης Ιουνίου.


67

Συνεπώς, αυτός που είχε συμβόλαιο 1.000 δραχμών ετησίως, θα κατέβαλλε 1.000 χρυσά φράγκα ή 15.000 χάρτινες δραχμές · από το 4πλάσιο, δηλαδή, που είχε συμφωνηθεί τον Οκτώβριο του 1926, τον Ιούλιο 1927 γινόταν δεκτό το 15πλάσιο του αρχικού συμβολαί-ου. Συγχρόνως, προτεινόταν και ο τρόπος καθορισμού του ποσού εξαγοράς του οικοπέδου με κεφαλαιοποίηση του ετήσιου ενοικίου στο 20πλάσιο. Στην πρόταση αυτή του υπουργείου Εξωτερικών γι-νόταν λόγος για κάτι που αναφερόταν πρώτη φορά: το δικαίωμα επιφανείας. Θεωρώντας το υποχώρηση στην οποία θα ήταν δυνατό η ελληνική πλευρά να προβεί, και θα δέχονταν οι ενδιαφερόμενοι, ο Ι. Πολίτης έγραφε: «Δι’ ην περίπτωσιν οι ενδιαφερόμενοι δεν είναι εις θέσιν να εξαγοράσωσι το οικόπεδον, να αποκτήσωσιν εμπράγματον δικαίωμα επιφανείας, καταβάλλοντες εφεξής εις την διατηρούσαν την ψηλήν κυριότητα αλβανική κυβέρνησιν ετήσιον ποσόν, όπερ θα ήτο δίκαιον να μη υπερβαίνη το υπό του συμβολαίου οριζόμενον, αλλ’ όπερ, υπό την προϋπόθεσιν πάντοτε της ικανοποιήσεως των ενδιαφερομένων ως προς τα λοιπά σημεία, δεχόμεθα αυξηθή μέχρι του διπλασίου το πολύ»41.

Ο επιτετραμμένος Κοκοτάκης (και αναπληρωτής πρεσβευτού42), ο οποίος είχε αναλάβει εκ νέου τη διαχείριση του ζητήματος, σε μακρύ υπόμνημά του προς τον επανακάμψαντα στο υπουργείο Οι-κονομικών Starova παρουσίασε πρόταση λύσης του ζητήματος στη βάση των προτάσεων Πολίτη, θεωρώντας σκόπιμο ωστόσο να τις διαφοροποιήσει ως ένα βαθμό:

1ον Αντί, δηλαδή, να προτείνει το 20πλάσιο του ετήσιου ενοικίου ως το μέγιστο ποσό εξαγοράς του οικοπέδου, πρόσφερε το 15πλάσιο φρονώντας ότι, από τη μια μεριά, αυτό θα ήταν συμφερότερο για τους ενδιαφερόμενους και κυρίως, από την άλλη, κατά την πρόοδο των σχετικών διαπραγματεύσεων, δεν θα παρουσιαζόταν η ελληνική

41. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9277, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 22 Ιουλίου ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9277, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 22 Ιουλίου 1927.

42. Από τις αρχές καλοκαιριού 1927, που αποχώρησε ο Καψαμπέλης, έως την Από τις αρχές καλοκαιριού 1927, που αποχώρησε ο Καψαμπέλης, έως την 26η Νοεμβρίου 1928, που επέδωσε στον βασιλιά Zogu τα διαπιστευτήριά του ο Λέων Μελάς.


68

πλευρά άτεγκτη, αλλά θα ενέδιδε, τελικά, δεχόμενη το 20πλάσιο, σε ένδειξη της καλής της θέλησης.

2ον Απάλειψε εντελώς την πρόταση περί δικαιώματος επιφανείας υπέρ εκείνων που ενδεχομένως θα αδυνατούσαν να προβούν στην εξαγορά του οικοπέδου για τρεις λόγους:

α) «Διότι η σχετική αλβανική νομοθεσία, η διέπουσα τα των εν γένει εμπραγμάτων δικαιωμάτων, είναι αυτή η τουρκική τοιαύτη, είναι δε γνωστή η μη τελεία εφαρμογή των αρχών του ρωμαϊκού δικαίου υπό της τουρκικής νομοθεσίας. Αλλ’ ανεξαρτήτως τούτου,

β) Εκ των μετά των ενδιαφερομένων και του κ. Σκάρπα συνομι-λιών μου εμόρφωσα την γνώμην ότι πάντες ούτοι θα προβώσιν εις την εξαγοράν των σημερινών οικημάτων, εις ην περίπτωσιν αύτη γίνη συμφώνως προς τους εν τω υπομνήματί μου όρους. Και τέλος

γ) �ρονώ ότι η προτεινομένη λύσις της αναγνωρίσεως δικαιώ-ματος επιφανείας διά της εξακολουθήσεως επ’ άπειρον της κατα-βολής του αυτού ενοικίου, του αναγραφομένου εν τοις ελληνικοίς συμβολαίοις, είναι απαράδεκτος από την Αλβανίαν. Τούτο το ανα-γνωρίζουσι και οι ενδιαφερόμενοι, προκειμένου περί προσωρινών παραγκών, δι’ ας καθωρίσθη επί ελληνικής κατοχής γλισχρότατον ενοίκιον (τινές τούτων αντί τριών δραχμών μηνιαίως), ενώ σήμερον πρόκειται περί οικημάτων ευρισκομένων εις το κέντρον της πόλεως και εχόντων αξίαν μη δυναμένην ουδέ πόρρωθεν να συγκριθή προς την επί ελληνικής κατοχής. Άλλως τε θα πρόκειται πλέον περί ακι-νήτων ανηκόντων εις την κυριότητα του αλβανικού κράτους, άτινα τούτο έχει παν δικαίωμα να διαθέση κατά βούλησιν και κατά τρό-πον μάλλον συνάδοντα προς τα συμφέροντά του, εφόσον δεν θέλει πλέον κανονισθή η μέχρι σήμερον εκμίσθωσις μεταξύ κατόχων και Κράτους, αλλ’ η μελλοντική τοιαύτη, εξαφανιζομένων πλέον εκ του μέσου των ελληνικών συμβολαίων»43.

Άρχισε και πάλι να διαφαίνεται η ελπίδα ότι θα μπορούσε να δοθεί λύση στο πρόβλημα, πόσο μάλλον που ο Starova φαινόταν

43. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τί-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τί-ρανα, 3 Ιανουαρίου 1928.


69

περισσότερο διαλλακτικός από τον προκάτοχό του Alizoti44 και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας παρενέβη προσωπικά τηλεφωνώντας, ενώπιον του Έλληνα επιτετραμμένου, στον υπουργό Οικονομικών συνιστώντας του να κάνει ό,τι ήταν δυνατό προκειμένου να ικανο-ποιηθούν τα ελληνικά αιτήματα45.

Κωλυσιεργία και νομικίστικα τεχνάσματα

�ρούδες, ωστόσο, αποδείχτηκαν οι ελπίδες, μιας και, παρ’ όλες τις αγαθές διαθέσεις που φάνηκε στην αρχή να επιδεικνύει ο Staro-va, οι νέες διαπραγματεύσεις προσέκρουσαν σε έλλειψη προθυμίας εκ μέρους της αλβανικής κυβέρνησης. Ούτως εχόντων των πραγμά-των, μόλις στις 20 �εβρουαρίου 1928, ο Κοκοτάκης πληροφορούσε το ΥΠΕΞ ότι διέβλεπε προσπάθεια του υπουργού Οικονομικών για διαιώνιση των σχετικών διαπραγματεύσεων · εξέφραζε δε ταυτό-χρονα το φόβο ότι στην αναβλητική στάση που επιδείκνυαν οι Αλ-βανοί ιθύνοντες ενισχύονταν από την ιταλική πρεσβεία, η οποία είχε κάθε λόγο να επιζητά τη ματαίωση επίτευξης συμφωνίας που θα ευνοούσε τους ημετέρους των Αγίων Σαράντα46.

Το ζήτημα, λοιπόν, άρχισε να παραμένει στάσιμο μη μπορώντας ο Κοκοτάκης να επαναλάβει διαπραγματεύσεις με τον Starova που εύρισκε συνεχώς διάφορες προφάσεις, ώστε να μην επιληφθεί, σε συνεννόηση με τον Έλληνα επιτετραμμένο, του ζητήματος. Το μόνο που κατορθώθηκε ήταν η απόσπαση της υπόσχεσης ότι, μέχρι την εκδίκαση της προσφυγής των ενδιαφερομένων στα τακτικά δικαστή-ρια, κανένα πιεστικό μέτρο δεν θα λαμβανόταν σε βάρος τους · και αυτό, βέβαια, όταν από την αρχή οι ενδιαφε ρόμενοι είχαν εξαντλή-σει όλα τα νομικά μέσα, προκειμένου να αναθεωρήσουν ή τουλάχι-στον να μετριάσουν τις αποφάσεις της εκτιμητικής επιτροπής. Εί-

44. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 111/1847, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 111/1847, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, 24 Δεκεμβρίου 1927.

45. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τί-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τί-ρανα, 3 Ιανουαρίου 1928.

46. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2419/250, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 20 ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2419/250, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 20 �εβρουαρίου 1928.


70

χαν, δηλαδή, υποβάλλει στο Πρωτοδικείο Αργυροκάστρου ένσταση κατά των αποφάσεων τούτων εναντίον της Οικονομικής Εφορείας Δελβίνου, η οποία τους τις είχε κοινοποιήσει. Το Πρωτοδικείο, όμως, Αργυροκάστρου απέρριψε την ένσταση ισχυριζόμενο ότι οι ενδια-φερόμενοι κακώς ενήγαγαν την Οικονομική Εφορεία Δελβίνου, η οποία ήταν απλώς εκτελεστής των αποφάσεων της επιτροπής και δεν εκπροσωπούσε κατά νόμο το υπουργείο Οικονομικών, αποφαι-νόμενο ότι έπρεπε να είχαν εναγάγει απ’ ευθείας το τελευταίο47. Το Ανώτατο Δικαστήριο δε, στο όποιον εφεσιβλήθηκε η απόφαση του Πρωτοδικείου Αργυροκάστρου, αποφάνθηκε δυστυχώς ομοίως. Κατόπιν, λοιπόν, της γνωμοδότησης του Ανώτατου Δικαστηρίου, οι ενδιαφερόμενοι, με νέα ένσταση, ενήγαγαν το υπουργείο Οικο-νομικών. Το Πρωτοδικείο, όμως, Αργυροκά στρου απάντησε ότι η ένστασή τους δε μπορούσε να γίνει πλέον δεκτή, επειδή είχε παρέλ-θει προ πολλού η οριζόμενη από το νόμο δεκαπενθήμερη προθεσμία για υποβολή ενστάσεων εναντίον των αποφάσεων της εκτιμητικής επιτροπής48.

Με το τέχνασμα, λοιπόν, αυτό οι ιδιοκτήτες των οικοδομών των Αγίων Σαράντα απογυμνώθηκαν, ουσιαστικά, από κάθε νομι-κό μέσο προς υποστήριξη των καταπατηθέντων δικαιωμάτων τους, και δεν τους έμεινε τίποτε άλλο από το να προσφύγουν στο Ανώ-τατο Δικαστήριο, το οποίο ωστόσο άρχισε να εκδίδει απορριπτικές αποφάσεις σχετικά με τα υπέρογκα ενοίκια που είχαν οριστεί από την εκτιμητική επιτροπή, καθιστώντας έτσι απολύτως δικαιολογη-μένες τις απαισιόδοξες προβλέψεις για την τροπή που είχε πάρει το ζήτημα49.

47. Προκειμένου οι κατά τόπους εφορίες να θεωρούνται έγκυροι εκπρόσωποι Προκειμένου οι κατά τόπους εφορίες να θεωρούνται έγκυροι εκπρόσωποι του υπουργείου Οικονομικών, οι βουλευτές της περιφέρειας Αγίων Σαράντα υπέ-βαλαν στη Βουλή τροπολογία ζητώντας ταυτόχρονα επί του προκειμένου διασά-φηση του αρμόδιου υπουργού. Η συζήτηση της τροπολογίας, που είχε αναβληθεί επί μακρόν, έγινε μόλις στις αρχές Μαρτίου 1929, με τη μέγιστη πλειοψηφία να την καταψηφίζει. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2691/421, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 5 Μαρτίου 1929.

48. Κόντης 1997b, έγγραφο 6.Κόντης 1997b, έγγραφο 6.b, έγγραφο 6., έγγραφο 6.49. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 5540/500, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 5540/500, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-

ντα, 15 Μαΐου 1928.


71

Έτσι, οι αποφάσεις της εκτιμητική επιτροπής όχι μόνον διατη-ρούνταν σε ισχύ, αλλά και επικυρώνονταν ολοένα από το Ανώτατο Δικαστήριο, ώστε οι ιδιοκτήτες να βρίσκονται υπό την απειλή άμε-σης εκτέλεσης τόσο αρνητικών αποφάσεων. Στο μεταξύ εμφανίστηκε κι ένα άλλο πρόβλημα: όπως πληροφορούσε έγγραφο του υποπροξε-νείου των Αγίων Σαράντα της 9ης Νοεμβρίου 1928, το Δημαρχείο της πόλης κοινοποίησε στους ιδιοκτήτες επτά παραπηγμά των, από τα οποία τα πέντε είχαν κτιστεί επί ελληνικής κατοχής, ότι αυτά θα κατεδαφίζονταν για λόγους εξωραϊσμού της πόλης. Ήταν εύλογο μια τέτοια ενέργεια σε μια τόσο κρίσιμη φάση του ζητήματος να γεννήσει την υπόνοια ότι με αυτό τον πλάγιο τρόπο επιδιωκόταν λύση του ζητήματος των οικοδομών. Γιατί, υφισταμένων των γνω-στών αποφάσεων, ήταν φανερό ότι η Δημαρχία, προχωρώντας στις κατεδαφίσεις, δεν θα κατέβαλλε αποζημιώσεις στους ιδιοκτήτες, περιοριζόμενη το πολύ στην καταβολή κάποιου πόσου στο αλβα-νικό Δημόσιο, το οποίο είχε αναγνωριστεί ιδιοκτήτης · εξάλλου, δεν θα επιτρεπόταν στους ιδιοκτήτες η παραλαβή του υλικού επί του οποίου είχε αναγνωριστεί επίσης η κυριότητα του αλβανικού Δημο-σίου · επιπροσθέτως δε οι ιδιοκτήτες θα έμεναν επιβαρημένοι, ύστε-ρα από όλα αυτά, και με τα υπέρογκα ποσά που είχε καθορίσει η εκτιμητική επιτροπή. Βέβαια, το υπουργείο Οικονομικών παρείχε κατηγορηματικές διαβεβαιώσεις ότι στην απόφαση του Δημαρχεί-ου των Αγίων Σαράντα κατεδάφισης κάποιων παραπηγμάτων, χά-ριν εξωραϊσμού της πόλης, δεν θα έπρεπε να δοθούν διαστάσεις έναρξης εφαρμογής προγράμματος εκτέλεσης των αποφάσεων της εκτιμητικής επιτροπής. Παρ’ όλες, όμως, τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις του υπουργείου Οικονο μικών ήταν διάχυτος ο φό-βος μή πως οι δημοτικές Αρχές προέβαιναν σε ολοκληρωτική ανα-προσαρμογή του σχεδίου της πόλης, στο οποίο περιλαμβανόταν, σύμφωνα με πληροφορίες, η κατεδάφιση των περισσοτέρων από τα παραπήγματα που ενδιέφεραν την ελληνική πλευρά50.

50. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 1343, Λέων Μελάς προς Αλέξανδρο Καραπάνο, ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 1343, Λέων Μελάς προς Αλέξανδρο Καραπάνο, Τίρανα, 27 Ιανουαρίου 1929.


72

Η επιτροπή επιθεώρησης. Τα προσκόμματα ατελείωτα

Το ζήτημα, λοιπόν, είχε μπει σε νέα κρίσιμη φάση, όταν στην πόλη των Αγίων Σαράντα έφτασε επιτροπή επιθεώρησης για να εξε-τάσει τις εκκρεμείς υποθέσεις των οικοδομών της πόλης. Σε αυτήν, εκ νέου, οι ομογενείς, ιδιοκτήτες παραπηγμάτων και κτηρίων, υπέ-βαλαν υπόμνημα με το οποίο κατεδείκνυαν το νομικώς αστήρικτο των αποφάσεων της εκτιμητικής επιτροπής, αιτούμενοι την προστα-σία της επιτροπής επιθεώρησης. Με πειστικό τρόπο απεδείκνυαν ότι οι αποφάσεις της εκτιμητικής επιτροπής δεν ήταν δυνατό να θεωρηθούν από νομικής άποψης ως δικαστικές αποφάσεις εναντίον των οποίων δεν μπορούσε να γίνει ένσταση ενώπιον των δικαστη-ρίων, όπως είχε υποστηρίξει το Πρωτοδικείο Αργυροκάστρου, αλλά μάλλον ως αποφάσεις Διοικητικών Συμβουλίων Δημαρχιών · επικα-λούνταν, μάλιστα, και το Σύνταγμα, το οποίο με ειδικό άρθρο δεν αποδεχόταν έκτακτα δικαστήρια. Επιπρόσθετα, εστιάζοντας στο μη νομότυπο της κοινοποίησης των αποφάσεων της επιτροπής, μιας και αυτή είχε γίνει διά της αστυνομίας και της χωροφυλακής και όχι διά του συμβολαιογραφείου, όπως επέβαλλαν οι νόμοι και οι διαδικα-σίες, κατεδείκνυαν ότι οι αποφάσεις ως εκ τούτου είχαν ατονήσει και η κοινοποίησή τους θεωρούνταν άκυρη. Τέλος, μια ακόμη παρα-νομία σε βάρος τους έκανε φανερό το έωλο της όλης διαδικασίας: το δικαστήριο είχε επιβάλλει στους υπογράφοντες το υπόμνημα την καταβολή δικηγορικής αμοιβής 5%, ενώ η οικονομική Εφορία κατέ-βαλε στο δικηγόρο της ½%, εξασφαλίζοντας έτσι η τελευταία προς όφελός της μια διαφορά 4 ½ %, πράγμα που ούτε ο νόμος ούτε και η λογική επέτρεπε51.

Τα προσκόμματα που έθεταν οι Αλβανοί στην επίλυση του εν λόγω ζητήματος, δεν είχαν τελειωμό. Έτσι, η αλβανική κυβέρνηση, αντί να καταθέσει στη Βουλή το αναμενόμενο νομοσχέδιο για τις οι-κοδομές των Αγίων Σαράντα, κατά τη συζήτηση του οποίου θα ήταν ίσως δυνατό να εξασφαλιστεί πως οι κάτοχοι των παραπηγμάτων

51. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 1343, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 31 ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 1343, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 31 Ιανουαρίου 1929.


73

θα μπορούσαν κατά προτίμηση να αγοράσουν κάποια από τα πω-λούμενα κτήματα, προχώρησε τελικά στην έκδοση νομοθετικού δια-τάγματος την 25η Ιουλίου 1929 «Περί εκποιήσεως εθνικών γηπέδων Αγίων Σαράντα», με το οποίο έθετε σε ήσσονα μοίρα τους ομογενείς ιδιοκτήτες, εφόσον έβαζε στο παιχνίδι της αγοράς των κτημάτων της πόλης όχι μόνο τους κατοίκους της αλλά και κατοίκους άλλων περι-οχών, γειτονικών όσο και μακρινών. Τα προς εκποίηση διατιθέμενα οικόπεδα, λοιπόν, προσφέρονταν τόσο για τους κατοίκους της περι-φέρειας Αργυροκάστρου (Άγιοι Σαράντα) όσο και για τους κατοί-κους Αυλώνος, Κορυτσάς, Βερατίου, και στους πρόσφυγες. Για τους κατοίκους της περιφέρειας Αργυροκάστρου το διαθέσιμο ποσοστό ανερχόταν μόλις σε 25%. Συνεπώς, υπήρχε ορατότατος ο κίνδυνος οι ομογενείς να χάσουν οριστικά τα οικοδομήματά τους, βεβαρημέ-νοι επιπλέον με τις γνωστές αποφάσεις της εκτιμητικής επιτροπής για τα οφειλόμενα ενοίκια παρελθόντων ετών52.

Οι ‘τρικλοποδιές’, όμως, εκ μέρους των Αλβανών δεν σταμα-τούσαν εκεί. Επειδή η κατακύρωση των οικοπέδων γινόταν βάσει σειράς προτεραιότητας, δεδομένου ότι κατά το σχετικό διάταγμα η εκποίηση δεν γινόταν με δημοπρασία, οι Αρχές, προτού να προβούν στην επίσημη ανακοίνωση που θα καλούσε τους ενδιαφερόμενους να υποβάλουν αίτηση για την εξαγορά των οικοπέδων, είχαν ήδη ειδοποιήσει τους φιλικώς διακείμενους, ιδιαίτερα μουσουλμάνους, να υποβάλουν αίτηση για τα κτήματα της αρεσκείας τους53. Συγκε-κριμένα, ενώ στους ομογενείς κοινοποιήθηκε να υποβάλουν αίτηση μόλις το μεσημέρι της 14ης Αυγούστου, για να τις υποβάλουν τελικά στις 16 Αυγούστου, μιας και το απόγευμα και η επόμενη ημέρα ήταν αργία, οι μουσουλμάνοι και οι φιλικώς διακείμενοι στις Αρχές τις είχαν υποβάλλει ήδη από τις 13 του μηνός. Οι διαβεβαιώσεις δε του υποδιοικητή των Αγίων Σαράντα προς τους ομογενείς ότι πολ-λά οικόπεδα θα κατακυρώνονταν και σε αυτούς γίνονταν ελάχιστα

52. ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 8692/1250, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 25 ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 8692/1250, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 25 Ιουλίου 1929.

53. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9922/1780, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9922/1780, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 29 Αυγούστου 1929.


74

πιστευτές, όταν, με το που άρχισε η έκδοση των αποφάσεων, ενε-κρίθησαν πρώτα-πρώτα: 1 οικόπεδο για τον πρωθυπουργό, 1 για τον υπουργό Δικαιοσύνης, 1 για τη σύζυγο του Νομάρχη Αργυροκάστρου και άλλα για κάποιους άλλους Αλβανούς εμπόρους. Η διαχείριση, ωστόσο, του ζητήματος έγινε με τόσο απροκάλυπτο τρόπο, ώστε ο βασιλιάς δέχτηκε – όπως δήλωνε στο Σκάρπα ο Άγγλος επιθεωρη-τής των Δημοσίων Υπηρεσιών Συνταγματάρχης Sterling, ο οποίος προέβαινε και σε σχετική ανάκριση –, να ακυρωθούν οι εγκριθείσες εκχωρήσεις οικοπέδων μέχρι να υποβληθεί το πόρισμα της ανάκρι-σης. Με δεδομένη πάντως τη μέχρι τότε στάση του Zogu, μάλλον μόνο φιλολογική αξία είχε ο προβληματισμός του Μελά για το εάν η αποστολή του Sterling έγινε είτε λόγω πραγματικής δυσφορίας του Zogu για τον σκανδαλώδη τρόπο με τον οποίο ο πρωθυπουργός είχε χειριστεί το ζήτημα και της απόφασής του να επανορθώσει την αδικία είτε λόγω της επιθυμίας του να το χρησιμοποιήσει αυτό ως αφορμή για να επιδιώξει υπουργική μεταρρύθμιση, για την οποία από καιρό είχε αρχίσει ήδη να γίνεται λόγος. Το σίγουρο, όμως, ήταν ότι παρέμενε άγνωστο ποια επίδραση θα εξασκούσε αυτή η αναστολή στις απαιτήσεις των ημετέρων54.

Τα οικόπεδα των Αγίων Σαράντα γίνονται βασιλική περιουσία. Νέες ελπίδες, νέα διάψευση

Η συνέχεια, ωστόσο, θα οδηγούσε μάλλον στο συμπέρασμα ότι η παρέμβαση Zogu ικανοποιούσε εσωτερικά παιχνίδια και φανέρωνε την προσπάθειά του να κυριαρχήσει πλήρως στην πολιτική σκηνή. Γι’ αυτό, όταν η κυβέρνηση έφερε στη Βουλή προς κύρωση το εν λόγω νομοθετικό διάταγμα, ο ημέτερος βουλευτής Μιχαήλ Κάσσος, σε συνεννόηση με τους Abdurahman Krosi, �hafer Ypi και Petro Poga, υποστήριξε την πρόταση να απορριφθεί το νομοθετικό διά-ταγμα και τα κτήματα των Αγίων Σαράντα να θεωρηθούν ιδιοκτη-

54. AΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 10564/1896, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 16 AΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 10564/1896, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 16 ΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 10564/1896, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 16 Σεπτεμβρίου 1929.


75

σία του στέμματος55. Με καταγγελτικό λόγο για τις παρανομίες που είχαν γίνει από τη μεριά της κυβέρνησης, τονίζοντας ταυτόχρονα το αντισυνταγματικό της λύσης του ζητήματος με νομοθετικό διά-ταγμα, τη στιγμή που η Βουλή είχε ήδη επιληφθεί σχετικού νομο-σχεδίου, ο Κάσσος τεκμηρίωσε τη θέση του με το εξής επιχείρημα: «Αι οικοδομαί των Αγίων Σαράντα ως και τα οικόπεδα επί τουρ-κοκρατίας δεν απετέλουν περιουσίαν του τουρκικού δημοσίου, αλλ’ ανήκον κατ’ ευθείαν εις το στέμμα της Τουρκίας. Το κράτος μας υπό δημοκρατικόν καθεστώς εθεώρησε και εχρησιμοποίησε ταύτα ως κρατικήν περιουσίαν, αλλά νυν υπό το μοναρχικόν καθεστώς αι οικοδομαί και τα οικόπεδα αυτοδικαίως ανήκουσιν εις το Στέμμα και τον Θρόνον. Επομένως, φέρων ταύτα εις γνώσιν της Βουλής, παρακαλώ ίνα δι’ αποφάσεώς της αναγνωρίση το δικαίωμα εις τον Θρόνον και το Στέμμα να συστήση εις την Κυβέρνησιν να παραιτηθή της περιουσίας ταύτης επ’ ευνοία του Θρόνου»56.

Το ζήτημα, λοιπόν, ετίθετο σε νέα βάση και πιστευόταν ότι κάθε άλλο παρά δυσάρεστη θα αποδεικνυόταν αυτήν η εξέλιξη για τους ομογενείς. Υπήρχε η ελπίδα ότι ήταν δυνατό να αναμένεται μια γενναία χειρονομία εκ μέρους του βασιλιά όσον αφορά το ζήτημα των ενοικίων, εφόσον τα εν λόγω οικόπεδα δεν θα βρίσκονταν πλέον στην άμεση δικαιοδοσία και τις αρπακτικές διαθέσεις της κυβέρνη-σης. Πράγματι, αμέσως μετά, η σχετικώς ικανοποιητική τροπή που είχε αρχίσει να παίρνει το ζήτημα, ενισχύθηκε από την απρόοπτη αποδοχή από το Ανώτατο Δικαστήριο της αίτησης του ομογενούς Βασιλείου Παππά εναντίον των αποφάσεων της εκτιμητικής επι-τροπής. Η εξέλιξη, λοιπόν, αυτή θεωρήθηκε ότι παρείχε βάσιμη την ελπίδα πως, εάν μεταβιβαζόταν η κυριότητα των οικοπέδων στο στέμμα, θα καθίστατο δυνατό να διευθετηθεί και το ζήτημα των οφειλομένων ενοικίων κατά τρόπο δικαιότερο57.

55. Κόντης 1997a, έγγραφο 174.Κόντης 1997a, έγγραφο 174.56. Πρακτικά συνεδρίασης της Βουλής της 20Πρακτικά συνεδρίασης της Βουλής της 20ης Νοεμβρίου 1929 συνημμένα

στο ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 14091/2673, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 6 Δεκεμβρίου 1929.

57. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 14091/2673, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 13 Δεκεμ-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 14091/2673, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 13 Δεκεμ-


76

Τελικά, η κίνηση αυτή ευοδώθηκε, έχοντας όμως υποστεί μια ση-μαντική διαφοροποίηση: σύμφωνα με το νόμο που ψηφίστηκε το �εβρουάριο του 1930, τα θεωρούμενα ως κρατι κά είτε ανέκαθεν είτε δυνάμει των αποφάσεων της σχετικής εκτιμη τικής επιτροπής κτήματα δωρίθηκαν όχι στο στέμμα της Αλβανίας, όπως είχε αρχικά προταθεί, αλλά στο βασιλιά ως προσωπική περιουσία του. Σ’ αυ-τόν, συνεπώς, θα περιέρχονταν από τον Απρίλιο 1930 οι πρόσοδοι των κτημά των αυτών, συν τοις άλλοις δηλαδή και τα ενοίκια των ενδιαφερομένων ομογενών · σε περίπτωση δε δήμευσης κάποιου κτήματος εξαιτίας αδυνα μίας πληρωμής του ιδιοκτήτη, αυτό θα πε-ριερχόταν επίσης στο βασιλιά. Η επιψήφιση, βέβαια, του εν λόγω νομοσχεδίου δεν έγινε χωρίς κάποιοι να δοκιμάσουν να πετύχουν, μερική τουλάχιστον, ικανοποίηση των συμφερόντων τους. Έτσι, το σχέδιο νόμου που υποβλήθηκε από την κυβέρνηση περιείχε διάταξη, σύμφωνα με την οποία εξαιρούνταν του γενικού τούτου μέτρου οι δωρεές υπέρ της εταιρείας “Delle” του Δήμου Αγίων Σαράντα και οι εκτάσεις που είχαν εκχωρηθεί στην Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας. Η διάταξη αυτή, ωστόσο, συνάντησε ζωηρή αντίδραση στην αρμοδία κοινοβουλευτική επιτροπή και εντέλει δεν έγινε δεκτή58.

Ενώ, λοιπόν, οι ενδιαφερόμενοι υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό την υπαγωγή των Αγίων Σαράντα στο στέμμα και προσδοκούσαν κα-λύτερες μέρες, την 15η Απριλίου 1930 το υπουργείο Οικονομικών έθεσε προθεσμία 15 ημερών για την εκκαθάριση του ζητήματος των ενοικίων μέσω της εκτέλεσης των αποφάσεων της παλιάς εκτιμη-τικής επιτροπής για την κατηγορία εκείνη των ομογενών που δεν είχαν προσφύγει στα δικαστήρια59. Όπως ήταν φυσικό, η ειδοποίηση βρίου 1929.

58. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 2888/318, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 27 �εβρουα-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 2888/318, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 27 �εβρουα-ρίου 1930.

59. Εκτός των υποθέσεων που έφτασαν στα δικαστήρια και οι οποίες εκκρε-Εκτός των υποθέσεων που έφτασαν στα δικαστήρια και οι οποίες εκκρε-μούσαν είτε ενώπιον του Ανώτατου Δικαστηρίου είτε ενώπιον του Πρωτοδικείου Αργυροκάστρου, υπήρχε και μια άλλη κατηγορία υποθέσεων, εκείνη των οποίων οι ενδιαφερόμενοι, είτε λόγω έλλειψης μέσων είτε γιατί είχαν προβλέψει το δυσμενές αποτέλεσμα, δεν είχαν θελήσει να προσφύγουν στα δικαστήρια. Θα έπρεπε, βέβαια, να αναφερθεί ότι οι αποφάσεις της εκτιμητικής επιτροπής αν και ήταν, ως προς τις υποθέσεις αυτές, εκτελεστές, δεν είχε επιδιωχθεί ωστόσο μέχρι τότε η εκτέλεσή


77

αυτή προκάλεσε απελπισία στους ενδιαφερόμενους ομογενείς, που και πάλι έστειλαν (3μελή) επιτροπή στα Τίρανα για να εκθέσει στο βασιλιά, τον πρωθυπουργό και τους αρμόδιους υπουργούς την αδυναμία τους, λόγω της οικονομικής κρίσης, να καταβάλουν τα απαιτούμενα ποσά των ενοικίων. Η αποστολή αυτή δεν ήταν δίχως αποτέλεσμα, μιας και πέτυχε την προσωρινή αναστολή της εκτέλε-σης μέχρι την τελεσίδικη απόφαση επί του θέματος του Υπουργι-κού Συμβουλίου. Ταυτόχρονα, ο επιτετραμμένος Πιπινέλης, σε συ-νεργασία με τον ημέτερο αλβανόφωνο δικηγόρο Βασίλειο Δήλλιο60, στον οποίο κατέφυγαν οι ενδιαφερόμενοι, διετύπωσε τα σημεία που έπρεπε να περιλάβει η αίτηση των τελευταίων προς το Υπουργικό Συμβούλιο, αποφεύγοντας όμως επιμελώς να έρθει σε οποιαδήποτε επαφή με αυτούς. Το κύριο ζητούμενο στην αίτηση ήταν η αναστολή εκτέλεσης των εν λόγω υποθέσεων έως την περάτωση της εκδίκασης εκείνων που εκκρεμούσαν ως τότε ενώπιον της Δικαιοσύνης, με το βασικό επιχείρημα ότι θα ήταν άδικο να αναγκαστούν κάποιοι κά-τοχοι παραπηγμάτων να καταβάλουν μεγαλύτερα ποσά από εκείνα που ενδεχομένως θα επιδίκαζαν τα δικαστήρια. Δεν παραλειπόταν, επιπλέον, να εξαρθεί το γεγονός ότι οι εκτιμήσεις της επιτροπής που στάλθηκε το 1929 ήταν πολύ ηπιότερες της επιτροπής του 1926, της οποίας άλλωστε είχε αποφασιστεί η εκτέλεση των αποφάσεων. Γι’ αυτό ζητούνταν, σε περίπτωση που, σε αντίθεση με κάθε έννοια δικαίου, αποφασιζόταν τελικά η εκτέλεση των αποφάσεων, να χορη-γηθεί στους ενδιαφερόμενους το δικαίωμα τμηματικής εξόφλησης,

τους. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5625/660, Παναγιώτης Πιπινέλης (επιτετραμμένος) προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 3 Μαΐου 1930.

60. Εξέδιδε την ελληνική εφημερίδα Εξέδιδε την ελληνική εφημερίδα Liria-Tirana, της οποίας η κυκλοφορία παύ-τηκε με απόφαση του υπουργού Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Poga. Ο τελευταίος απαγόρευσε επιπλέον την έκδοση οποιασδήποτε άλλης εφημερίδας υπό τη διεύ-θυνση του Β. Δήλλιου, όπως έγραφε η αλβανική εφημερίδα Korçës (Κορυτσά), γιατί αυτός «έχει προσπαθήσει πάντοτε να δυσφημεί το έθνος και το κράτος και να ανα-στατώνει τα ζητήματα της αυτοκέφαλης χριστιανικής εκκλησίας και των εθνικών σχολείων, προτείνοντας σε αυτά την ελληνική γλώσσα και πολλά όμοια ζητήματα». ΑΥΕ, 1925, Γ/62/3, 130381/1702, Πρεσβεία προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 14 Σεπτεμβρίου 1925 · ΑΥΕ, 1925, Γ/62/3, 12351/1557, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 19 Σε-πτεμβρίου 1925.


78

γεγονός που θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις εξακολούθησης πα-ραμονής, ενός μικρού πλέον μέρους, των ημετέρων στους Αγίους Σαράντα, μιας και τα 2/3 περίπου αυτών είχαν ήδη εγκαταλείψει την πόλη και είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα61.

Τέλεια στασιμότητα, λοιπόν, δίχως καμιά πιθανότητα υποχώρη-σης της αλβανικής κυβέρνησης στο ζήτημα της καταβολής των ενοι-κίων και της αναγνώρισης του δικαιώματος της ιδιοκτησίας για τα κρατικοποιηθέντα κτήρια και παραπήγματα διαπίστωνε ο Σκάρπας. Τόνιζε δε ταυτόχρονα ότι η μόνη πιθανότητα βελτίωσης θα μπορούσε να έλθει ως συνέπεια (α) της παροχής, εκ μέρους της αλβανικής κυ-βέρνησης, μακροχρόνιας και μη αόριστης παράτασης πληρωμής των ενοικίων μαζί με το δικαίωμα παραμονής του κατόχου στο παρά-πηγμά του μέχρι την πλήρη αποπληρωμή των παρελθόντων ενοικίων και (β) της ελάττωσης, από το στέμμα, των τρεχόντων ενοικίων62.

Η προσωρινή ανακούφιση που δοκίμασαν οι ενδιαφερόμενοι από την αναστολή εκτέλεσης των αποφάσεων της εκτιμητικής επιτρο-πής επιτάθηκε από την αποστολή του πρώην υπουργού Παιδείας Abdurahman Dibra, ο οποίος, ενεργώντας ως εκπρόσωπος του βα-σιλιά, είχε την εξουσιοδότηση να λύσει τα προβλήματα επί τόπου. Πράγματι, ο Dibra έδειξε επιείκεια. Όσον αφορά εκείνους που είχαν καταφύγει στα δικαστήρια ζητώντας την ακύρωση των τότε απο-φάσεων, δεν επέμεινε να υπογράψουν συμβόλαια, αλλά δήλωσε ότι θα περίμενε την έκβαση της δίκης. Σχετικά δε με εκείνους που δεν είχαν καταφύγει στη δικαιοσύνη, αποφάσισε με ηπιότητα αναφο-ρικά με το ποσό των εφεξής ενοικίων, ελάττωσε για πολλούς στο μισό τα ενοίκια που είχαν επιβληθεί από την εκτιμητική επιτροπή, ενώ, σε αποδεδειγμένα άπορους, επέτρεψε να κατοικήσουν δωρεάν για κάποιο χρονικό διάστημα ακόμη63. Θεωρήθηκε δικαιολογημένη,

61. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5625/660, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 3 Μαΐου 1930 · ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5625/660, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 3 Μαΐου 1930 · ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 14659, Ταμπάκης (υποπρόξενος) προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 27 Οκτωβρίου 1931.

62. Κόντης 1997b, έγγραφο 6.Κόντης 1997b, έγγραφο 6.b, έγγραφο 6., έγγραφο 6.63. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8245/414, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 3 Ιουλίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8245/414, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 3 Ιουλίου

1930.


79

συνεπώς, η υπόθεση ότι με βάση αυτό το προηγούμενο τα δικαστή-ρια θα αναθεωρούσαν, κατά τι τουλάχιστον, τις παλιές και επίμα-χες εκτιμήσεις. Το κλίμα αισιοδοξίας, άλλωστε, που δημιούργησε η προαναφερθείσα επίδειξη λογικής και επιείκειας, στάθηκε η αιτία της παύσης διαμαρτυρίας και παραπόνων εκ μέρους των ενδιαφε-ρομένων64.

Παρ’ όλη, βέβαια, τη μείωση της προηγούμενης έντασης που χα-ρακτήριζε το ζήτημα των οικοδομών των Αγίων Σαράντα, από τη μια μεριά λόγω της απευθείας επαφής των ενδιαφερομένων με τον ίδιο το βασιλιά όποτε παρουσιαζόταν δυσχέρεια, και από την άλλη επειδή δεν είχαν εκδοθεί ακόμη οριστικές αποφάσεις από τα δι-καστήρια στις πλείστες των περιπτώσεων, εκείνο εξακολουθούσε να χρονίζει. Μπορεί, ασφαλώς, οι ενδιαφερόμενοι να απολάμβαναν ηπιότερης μεταχείρισης πλέον, αλλά το ζήτημα απείχε πολύ από το να θεωρηθεί πως έβαινε προς επίλυση, μιας και υφίσταντο ακόμη: (α) το πρόβλημα των Ελλήνων υπηκόων που εγκατέλειψαν οριστικά τις εστίες τους και αξίωναν πια αποζημίωση για την περιουσία που έχασαν, (β) η πιθανότητα έκδοσης τυχόν δυσμενών αποφάσεων από τα δικαστήρια, που θα έθετε θέμα εκτέλεσης των παλιών αποφάσε-ων και θα υποχρέωνε τους Έλληνες υπηκόους και τους ομογενείς να πληρώσουν υπέρογκα ενοίκια και (γ) το ενδεχόμενο βίαιης έξωσης από τις εστίες τους σε περίπτωση αδυναμίας πληρωμής των ανω-τέρω65.

Στο πλαίσιο, λοιπόν, της παθογένειας που προκαλείται από χρο-νίζουσες καταστάσεις και της προσφιλούς στους Αλβανούς τακτι-κής να υποβάλλουν τους ενδιαφερόμενους των Αγίων Σαράντα σε δοκιμασία εναλλαγής ‘ζεστού-κρύου’, παρατηρείται ότι, ενώ η κα-τάσταση είχε αναμφίβολα βελτιωθεί, δεν έπαυαν να επιχειρούνται κινήσεις που προκαλούσαν έντονη ανησυχία και ταραχή μεταξύ των ενδιαφερομένων. Υπό την έννοια αυτή, η απόφαση των Αρχών των

64. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9074/1052, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 18 Ιουλίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9074/1052, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 18 Ιουλίου 1930.

65. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, χωρίς αριθμό πρωτοκόλλου, Αθήνα, 8 �εβρουαρίου 1932.ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, χωρίς αριθμό πρωτοκόλλου, Αθήνα, 8 �εβρουαρίου 1932.


80

Αγίων Σαράντα να εκπονήσουν νέο σχέδιο αναμόρφωσης της πό-λης (του τρίτου μέχρι τότε), σύμφωνα με το οποίο, και με το πρό-σχημα της διεύρυνσης της κεντρικής οδού, κατεδαφίζονταν τα 2/3 των οικοδομών που βρίσκονταν επί αυτής και που κατά σύμπτωση ανήκαν μόνο στους ομογενείς66, θα μπορούσε σίγουρα να ενταχθεί στην προαναφερθείσα κατηγορία συμπεριφοράς. Στην ίδια κατη-γορία, επίσης, θα εντασσόταν και η πρόσκληση Dibra προς τους ενδιαφερόμενους – με απειλή άμεσης υποχρεωτικής έξωσης σε δια-φορετική περίπτωση – υπογραφής συμβολαίων εντός 15 ημερών για τα κτίσματα που κατείχαν, παρά την υπόσχεση που τους είχε δοθεί ένα χρόνο πριν ότι δεν θα τους ζητώνταν κάτι τέτοιο πριν από την έκβαση των δικών67.

Ξανά, λοιπόν, οι ενδιαφερόμενοι ομογενείς βρέθηκαν στην ανάγκη να στείλουν επιτροπή στα Τίρανα και να υποβάλουν υπόμνημα (βλ. έγγραφο 1, σελ. 82) τόσο στον βασιλιά όσο και στον πρωθυπουργό τονίζοντας το παράνομο της απαίτησης σύναψης συμβολαίων, εφό-σον εκκρεμοδικούσαν οι υποθέσεις τους, ενώ δήλωναν τη βεβαιό-τητα αναγνώρισης των δικαίων τους από την αλβανική δικαιοσύνη, πράγμα που δεν είχε γίνει από την εκτιμητική επιτροπή.

66. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8109/386, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 Ιου-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8109/386, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 Ιου-νίου 1931.

67. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9305, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 25 Ιουνίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9305, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 25 Ιουνίου 1931.


81

ΕΓΓΡΑΦΟ 1

Αίτησις της επιτροπής των εμπόρων Αγίων Σαράντα ενώπιον της Α.Ε. του Πρωθυπουργού

Εξοχώτατε,Oι υποφαινόμενοι ειδικοί απεσταλμένοι παρά τινων εκ των εμπόρων

των Αγίων Σαράντα, δηλαδή εκείνων οίτινες ευρίσκονται εισέτι εις δια-φωνίαν με το Κράτος διά την κυριότητα των μαγαζίων, άτινα κρατούν εις Αγίους Σαράντα, έχομεν την τιμήν να υποβάλλωμεν υμίν τα ακόλουθα:

Ως γνωστόν, την πόλιν των Αγίων Σαράντα η Βουλή έχει δωρήσει εις το Βασιλικόν Στέμμα, υπό τον όρον όπως τα καθυστερούμενα ενοίκια μέχρι της ημέρας της ψηφίσεως του Νόμου περί δωρεάς περιέλ θουν εις το Δημόσιον Ταμείον. �α ενοίκια των Αγίων Σαράντα είνε δύο ειδών, τα απορρέοντα από διάφορα οικόπεδα και τα απορρέοντα εξ οικοδομών, ας η επιτροπή προς διακανονισμόν των κτημάτων των Αγίων Σαράντα είχε κηρύξει κρατικά και όχι ιδιωτικά.

Αι σχετικαί αποφάσεις της εν λόγω επιτροπής όσον αφορά τα ιδιωτικά δεν ήσαν οριστικαί και πολλοί εκ των ενδιαφερομένων, θεωρούντες εαυ-τούς αδικουμένους, απετάθησαν εις το αρμόδιον δικαστήριον ζητούντες την ακύρωσιν των εν λόγω αποφάσεων.

Το ζήτημα ευρίσκεται εισέτι εκκρεμές ενώπιον του δικαστηρίου Αργυ-ροκάστρου. Ούχ ήττον η διεύθυνσις των κτημάτων του Στέμματος εν Αγίοις Σαράντα, μη θέλουσα να λάβη υπόψη την εκκρεμοδικίαν ταύτην και θεω-ρούσα τα μαγαζιά ημών ως κτήματα του Κράτους, περιελθόντα οριστικώς εις το Στέμμα, μας αναγκάζει να πληρώσωμεν ενοίκια από 1ης Απριλίου 1931, κοινοποιήσασα ημίν διαμαρτυρίαν, δι’ ης μας δίδεται προθεσμία 15 ημερών διά να συνάψωμεν ενοικιαστήρια συμβόλαια ή να εκκενώσωμεν τα μαγαζιά, άλλως μας γνωστοποιείται ότι θα κίνηση αγωγήν διά να ζητήση 20 έως100 φρ. χρ. μηνιαίως διά το διαρρεύσαν διάστημα και ανά 10 φρ. χρ. ημερησίως μέχρι της ημέρας της εκκενώσεως των εν λόγω κτημάτων.

Εν τούτοις η απαίτησις αύτη της ειρημένης Διευθύνσεως είνε εντελώς παράνομος, διότι τα δικαστήρια του Κράτους δεν απεφάνθησαν εισέτι επί του ζητήματος τούτου.

Αι αποφάσεις της ως άνω επιτροπής είνε, όσον αφορά ημάς, όλως πα-


82

ράνομοι, διότι τα μαγαζιά, τα οποία έχομεν εις την κατοχήν μας τα έχομεν κτίσει ημείς δι’ εξόδων μας επί οικοπέδων, εφ’ ων δεν υπήρχε ποτέ οι-κοδομή, πράγμα όπερ δεν ηθέλησεν να μας αναγνωρίση η Επιτροπή, αλλ’ είμεθα βέβαιοι ότι θα μας αναγνωρίσουν τα κρατικά δικαστήρια. Αλλ’ όπως και αν έχη το πράγμα, ημείς τότε μόνον θα είπωμεν ότι δεν έχομεν δίκαιον, όταν τα δικαστήρια θα απορρίψουν όλας μας τας ενστάσεις. Και έως τότε έχομεν, νομίζομεν, το δικαίωμα να διαμαρτυρώμεθα κατά πάσης βίας γινομένης ημίν, διότι δεν πρόκειται μόνον περί παρανόμου ενεργείας, αλλά περί τελείας οικονομικής ημών καταστροφής, διότι εις τα μαγαζιά τα οποία κατέχομεν έχομεν χύσει το αίμα της καρδίας μας διά να τα κτίσωμεν και θα ήτο πολύ άδικον ν’ αφαιρεθούν από τα χεριά μας άνευ δικαστικής αποφάσεως. Τοιαύτην αδικίαν είμεθα βέβαιοι ότι η Κυβέρνησις ουδέποτε θα επέτρεπε. Η σημερινή πρόοδος των Αγίων Σαράντα οφείλεται εις τας ιδικάς μας θυσίας.

Αλλ’ ημείς δεν ζητούμεν τίποτε άλλο ειμή μόνον την αναστολήν πάσης ενεργείας, μέχρις ου εκδώση το δικαστήριον την σχετικήν απόφασίν του.

Όθεν έχομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν την Υ.Ε. όπως ευαρεστου-μένη επέμβη όπου δει προς αναστολήν των μέτρων, άτινα – αναμφιβόλως –οφείλονται εις τον υπέρμετρον ζήλον της ως άνω Διευθύνσεως και τα οποία μέτρα είμεθα βέβαιοι ότι δεν ανταποκρίνονται προς την πατρικήν στοργήν της Α.Μ. του αγαπητού Βασιλέως των Αλβανών, στοργήν ην Ούτος επεδείξατο πάντοτε έναντι του λαού Του68.

Μετά βαθύτατου σεβασμού και ευγνωμοσύνηςΗ Επιτροπή

Τύρανα τη 3 Ιουλίου 1931

68. Συνημμένη στο ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 454, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-Συνημμένη στο ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 454, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαρά-ντα, 11 Ιουλίου 1931.


83

Σε κάθε περίπτωση, η πρεσβεία δεν θεωρούσε σκόπιμο να πα-ρέμβει τη στιγμή εκείνη, φρονώντας ότι θα ήταν προσφορότερο να περιμένει πρώτα τα αποτέλεσμα του διαβήματος. Η στάση αυτή κρίθηκε η καλύτερη, μιας και υπήρχαν ελπίδες – όπως είχε αντιλη-φθεί η επιτροπή που ήρθε σε επαφή με μέλη της κυβέρνησης, ση-μαίνοντες πολιτικούς και πρόσωπα της Αυλής – ότι η κυβέρνηση θα προχωρούσε σε ευνοϊκή διευθέτηση του ζητήματος69. Την ίδια γνώ-μη, άλλωστε, είχε σχηματίσει και ο πρεσβευτής Κίμων Κόλλας σε συζήτηση που είχε με τον υπουργό Οικονομικών Kareco (βλ. πίνακα 2, σελ. 170), ο οποίος παραδέχτηκε ότι η εκτιμητική επιτροπή, μη γνωρίζοντας πλήρως το ζήτημα, διέπραξε ορισμένα λάθη σε βάρος των ενδιαφερομένων, και πρόσθεσε ότι ο βασιλιάς τού είχε αναθέσει να συντάξει αναλυτικό υπόμνημα του ζητήματος, ώστε να είναι σε θέση να δώσει δίκαια λύση σε αυτό70.

Διεκδίκηση αποζημίωσης για τις εγκαταλελειμμένες περιουσίες

Και πάλι, ωστόσο, παρά τις υποσχέσεις71, το ζήτημα παρέμενε εκκρεμές. Χαρακτηριστικό δε ήταν ότι το Υπουργικό Συμβούλιο δεν είχε επιληφθεί, τρία ολόκληρα χρόνια μετά (από το Μάιο 1930), της εκκαθάρισης του ζητήματος των ενοικίων για την κατηγορία εκείνη των ομογενών που δεν είχαν προσφύγει στα δικαστήρια72. Στο με-ταξύ είχαν αρχίσει να φτάνουν στοιχεία στο ΥΠΕΞ για πρόσωπα, εγκαταληφθείσες περιουσίες και πιθανές αξιώσεις εκ μέρους τους σε βάρος του αλβανικού Δημοσίου, όπως φαίνεται στον πίνακα 3

69. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 454, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 11 Ιουλίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 454, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 11 Ιουλίου 1931 συνημμένο στο ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 10535/1422, Κίμων Κόλλας προς ΥΠΕΞ, Τί-ρανα, 25 Ιουλίου 1931.

70. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 10533/1404, Κόλλας προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 22 Ιουλίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 10533/1404, Κόλλας προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 22 Ιουλίου 1931.

71. Ο πρωθυπουργός Panteli Evangeli, για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον Ο πρωθυπουργός Panteli Evangeli, για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον Panteli Evangeli, για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον Evangeli, για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον Evangeli, για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον , για παράδειγμα, είχε υποσχεθεί στον Κόλλα, τον Δεκέμβριο του 1931, ότι, αναμφίβολα, θα προθυμοποιούνταν να ελατ-τώσει το απαιτούμενο ενοίκιο. Κόντης 1997b, έγγραφο 39.

72. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5623/378, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 18 Ιου-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5623/378, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 18 Ιου-νίου 1933.


84

(σελ. 171). Ούτως εχόντων των πραγμάτων, το ΥΠΕΞ, με κρυπτογράφημά

του προς το υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, ζητούσε να του γνωρίσει το τελευταίο με επείγουσα έκθεσή του τις τελευταίες εξελίξεις στο εν λόγω ζήτημα. Ζητούνταν λεπτομερής αναφορά της κατάστασης για καθεμιά από τις κατηγορίες οικοδομών με τις απαιτήσεις των προσώπων που ανήκαν σε αυτές, ονομαστικός κατάλογος αυτών και περιγραφή της νομικής θέσης τους. Συνέστηνε, ωστόσο, η συλ-λογή των πληροφοριών να γίνει με απόλυτα εμπιστευτικό τρόπο και εντελώς αθόρυβα, ώστε να μη δημιουργηθεί ελπίδα ικανοποίησης των απαιτήσεών τους στους ενδιαφερόμενους, ελπίδα την οποία η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε καμιά δυνατότητα να παράσχει73.

Ο υποπρόξενος Ταμπάκης ανταποκρίθηκε αμέσως αποστέλλο-ντας αναλυτική έκθεση με πληροφορίες για τις κατηγορίες των οι-κοδομών και την εξέλιξη του ζητήματος από το 1926, καθώς και συνημμένους πίνακες με τους δικαιούχους Έλληνες υπηκόους και τους ομογενείς ανά κατηγορία. Εκτός των άλλων, σημείωνε ότι οι πλείστοι εκ των ενδιαφερομένων κατέβαλλαν από το 1926 κανονι-κά τα ενοίκια, με το ζήτημα της καταβολής των προ του 1926 να παραμένει ακόμη εκκρεμές, ενώ η οικονομική Εφορία Δελβίνου εξα-κολουθούσε να τα ζητά, και των οποίων το ποσό ανερχόταν κατά μέσο όρο σε 400 χρυσά εικοσόφραγκα. Υπογράμμιζε ότι η συστημα-τική διαιώνιση της λύσης του ζητήματος επέφερε σημαντική διαρροή ακόμη και στο εναπομείναν 1/3 των ομογενών που κάποτε κατοι-κούσαν στους Άγιους Σαράντα. Τέλος, προέβη σε προτάσεις, όπως φαίνεται στους πίνακες (4, 5, 5α, 6, 6α), που αφορούσαν το μέγεθος της ποσοστιαίας ικανοποίησής των απαιτήσεών τους, ώστε αυτή να είναι δυνατό να θεωρηθεί δίκαιη74.

73. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5069, ΥΠΕΞ προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, Αθήνα, ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5069, ΥΠΕΞ προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, Αθήνα, 10 Ιουνίου 1933.

74. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5623/378, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 18 Ιου-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 5623/378, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 18 Ιου-νίου 1933. Συνημμένα και οι πίνακες 4-6α.


85

Η κορύφωση του προβλήματος και η απαρχή επίλυσής του

Το ζήτημα των οικοδομών εξακολουθούσε να βρίσκεται σε ακινη-σία, όταν τον Σεπτέμβριο του 1934 μπήκε σε νέα φάση που υποσχό-ταν φαινομενικά θετικές εξελίξεις. Χρησιμοποιείται δε ο όρος «φαι-νομενικά» για να δηλωθεί ότι αυτές τελικά δεν επρόκειτο να είναι καθόλου τέτοιες. Αντιθέτως, επρόκειτο για πολύ έξυπνη κίνηση, εάν αντιμετωπιστεί από την αλβανική σκοπιά, ή για έντονα πονηρή και εκβιαστική, εάν ειδωθεί από την ελληνική πλευρά.

Το Σεπτέμβριο του 1934, λοιπόν, όλοι οι κάτοικοι των Αγίων Σαράντα, που είχαν οφειλές προς το Δημόσιο για ενοίκια παλαιό-τερων χρήσεων, έλαβαν από την Οικονομι κή Εφορία Δελβίνου προ-σκλήσεις για εξόφλησή τους. Είχε προηγηθεί στο μεταξύ η ψήφιση του νόμου «περί εισπράξεως καθυστερουμένων φόρων», που τέθη-κε σε ισχύ από 1ης Απριλίου, σύμφωνα με τον οποίο προβλέπονταν σημαντικές ευκολίες πληρω μής των εν λόγω οφειλών: χαρίζονταν, δηλαδή, οριστικώς τα οφειλόμενα ποσά για τα προ του 1924 έτη, ενώ οι εκπτώσεις για τα έτη μεταξύ 1924 και 1930, ακολουθώντας ορισμένη κλίμακα, έφταναν μέχρι και 70% (για τις αρχαιότερες χρήσεις) · επιπλέον, προβλεπόταν ότι το σύνολο της οφειλής, που θα προέκυπτε μετά τις εκπτώσεις, θα καταβαλλόταν σε δόσεις μέσα σε μια διετία.

�αινόταν, λοιπόν, πως επρόκειτο για μια πρώτης τάξης ευκαι-ρία να λυθεί επιτέλους το ζήτημα. Ήταν, όμως, έτσι; Ασφαλώς όχι, θα ήταν η απάντηση, εφόσον η αλβανική πρόταση λειτουργούσε εκβιαστικά ακυρώνοντας κάθε θετικό στοιχείο της. Πρώτα-πρώτα, οριζόταν ότι η πρώτη δόση για την εξόφληση της οφειλής θα έπρε-πε απαραιτήτως να καταβληθεί μέχρι την 30η Σεπτεμβρίου 1934, διαφορετικά οι οφειλέτες θα έχαναν όλες τις παρεχόμενες ευκολί-ες. Με δεδομένο, όμως, ότι το απαιτούμενο ποσό για τον καθένα ήταν αρκούντως επαχθές, ιδιαίτερα υπό τις οικονομικές συνθήκες της συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας που χαρακτηρίζονταν από


86

τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης που είχε σαρώσει τις ευρω-παϊκές οικονομίες, εύλογο ήταν οι ενδιαφερόμενοι να βρίσκονται σε απόγνωση. Εάν εξαιρούνταν δε εκείνοι που αγόρασαν ακίνητα από τις ιταλικές στρατιωτικές Αρχές, για τους οποίους ετίθετο απλώς ζήτημα ανακούφισής τους λόγω της αδυναμίας τους να καταβά-λουν τα οφειλόμενα (ήδη, βάσει του νόμου του 1925, τα ακίνητά τους είχαν κρατικοποιηθεί), δεν ίσχυε το ίδιο για όσους ανήγει-ραν οικοδομές επί ελληνικής κατοχής, που αντιμετώπιζαν το πα-ρακάτω λεπτό πρόβλη μα, επί του οποίου προσαρμοσμένο απόλυ-τα το εκβιαστικό της αλβανικής λύσης ήταν ένα είδος ‘chec�mate’ εκ μέρους των Αλβανών ιθυνόντων: εάν οι ενδιαφερόμενοι, λοιπόν, των οποίων τα κτίσματα είχαν ανακηρυχθεί δημόσιο κτήμα και γι’ αυτό εκκρεμούσε ακόμη η υπόθεσή τους στα δικαστήρια, άρχιζαν την καταβολή των προβλεπόμενων δόσεων, από τη μια μεριά θα παραδέχονταν τα απαιτούμενα ποσά, όπως αυτά φαίνονταν στην πρόσκληση της Οικονομικής Εφορίας, και από την άλλη θα ανα-γνώριζαν, αυτομάτως με τον τρόπο αυτό, ότι οι οικοδομές δεν τους ανήκαν. Συνεπώς, όχι μόνο θα όφειλαν να καταβάλουν τα ποσά που τους ζητούνταν για τα ενοίκια των περασμένων ετών, αλλά αργά ή γρήγορα θα τους ζητούνταν και από τον αντιπρόσωπο του βασιλιά τα ενοίκια από την 1η Απριλίου 1930 και μετά, μιας και από τότε τα οικόπεδα των Αγίων Σαράντα ανήκαν οριστικά στο Στέμμα. Από την άλλη μεριά, όμως, εάν οι ενδιαφερόμενοι δεν κατέβαλαν τα απαιτηθέντα ποσά μέχρι την 30η Σεπτεμβρίου, θα έχαναν τις παρεχόμενες ευκολίες πληρωμής, ενώ σε περίπτωση που αποτύγχαναν όλες οι ενέργειές τους ενώπιον της Δικαιοσύνης – εξέλιξη που σφόδρα ενδεχόμενη ήταν –, θα επιβαρύνονταν με πολύ μεγαλύτερα ποσά75.

Ήταν ευνόητο πια ότι η εκκρεμότητα αυτή είχε φτάσει στο ση-μείο εκείνο που δικαιολογούσε απόλυτα τη φράση «ως εδώ και

75. Η παρουσίαση της νέας αυτής εξέλιξης σε έγγραφο του υποπρόξενου Αγίων Η παρουσίαση της νέας αυτής εξέλιξης σε έγγραφο του υποπρόξενου Αγίων Σαράντα Γ. Α. Χριστοδούλου της 10ης Σεπτεμβρίου 1934. Κόντης 1997b, έγγραφο 80.


87

μη παρέκει». Ήταν η στιγμή που, λόγω της κρίσιμης φάσης στην οποία εισερχόταν εκ νέου το εν λόγω ζήτημα εξαιτίας των, εκ του πονηρού, κινήσεων τακτικής των αλβανικών Αρχών σε βάρος των ενδιαφερομένων, αποφασίστηκε να συσχετιστεί με εκείνο της κατα-βολής των αποζημιώσεων στους Αλβανούς για τα απαλλοτριωμένα κτήματα στην Ελλάδα76. Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης δόθηκαν οδηγίες στο υπουργείο Γεωργίας να προχωρήσει σε αναστολή της καταβολής των αποζημιώσεων77. Ο πρεσβευτής στα Τίρανα Κ. Δια-μαντόπουλος έσπευσε να εκφράσει την απόλυτη συμφωνία του με την απόφαση του υπουργείου Εξωτερικών. Ταυτόχρονα, τόνισε ότι, αν και για την περίπτωση των Ελλήνων υπηκόων που ανήγειραν οικοδομές ιδία δαπάνη υπήρχε νομική βάση υποστήριξής τους, κάτι τέτοιο ήταν αμφίβολο για εκείνους που είχαν αγοράσει επί ιταλι-κής κατοχής. Ως προς τους ομογενείς ιδιοκτήτες δε, σημείωνε ότι

76. Η Ελλάδα, προκειμένου να αντιμετωπίσει το τεράστιο πρόβλημα αποκα-Η Ελλάδα, προκειμένου να αντιμετωπίσει το τεράστιο πρόβλημα αποκα-τάστασης των περίπου 1.500.000 προσφύγων, χρειαζόταν, πέραν των δυσθεώρητα υψηλών κεφαλαίων, μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσι μης γης. Δεδομένων, ωστόσο, των περιορισμένων αποτελεσμάτων τής μέχρι τότε προσπάθειας στον τομέα των έγγειων βελτιώσεων, το πρόβλημα της οξύτατης έλλειψης καλλιερ γήσιμης γης δε θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί παρά μόνον – βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον – με ανακατανομή της. Γι’ αυτό το λόγο, με το νόμο του �εβρουαρίου 1923 «Περί αποκαταστάσεως ακτημόνων καλλιεργητών», που προέβλεπε την αναγκαστική απαλλοτρίωση ιδιωτικών γαιών και την παραχώρηση δημόσιων, δημοτικών και κοι-νοτικών κτημάτων, αποφασίστηκε η απαλλοτρίωση όλων των μεγάλων αγροτικών εκτά σεων. Το μέτρο αυτό επρόκειτο να αποτελέσει αιτία μόνιμων προστριβών μεταξύ της ελληνικής και της αλβανικής κυβέρνησης – το ίδιο πρόβλημα, άλλω-στε, αντιμετώπισαν και οι υπήκοοι της Μ. Βρετανίας (ενδελεχής παρουσίαση της διευθέτησης του ζητήματος των κτημάτων Βρετανών επενδυτών γης στο Μπράβος 1992, 409-425), Γαλλίας και Ιταλίας που κατείχαν γη στην Ελλάδα –, εφόσον έπληττε τους υφιστάμενους την απαλλοτρίωση ιδιοκτήτες, πέραν της απώ λειας των κτημάτων τους, και όσον αφορά την προβλεπόμενη αποζημίω ση: η εκτίμηση των απαλλοτριωμένων εκτάσεων θα γινόταν με βάση τις προπολεμικές τιμές, ενώ η ανάλογη αποζημίωση θα δινόταν με τη μορφή χρεογράφων με τόκο 6% και θα ολοκληρωνόταν σε 30 χρόνια. FO 371/9896 �C 15199/15199/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1923, παράγραφος 155 · Εξαιρέθηκαν, ωστόσο, οι Βρετανοί, Ιταλοί και Γάλλοι υπήκοοι, οι οποίοι, βάσει ειδικών συμφωνιών, αποζημιώθηκαν σε μετρητά και σε ποσά που αντιστοιχούσαν σε 14 φορές μεγαλύτερα από εκείνα που είχαν καταβληθεί στους Έλληνες ιδιοκτήτες. Πετρόπουλος 1989, 461.

Σύντομη παρουσίαση της αντιμετώπισης του εν λόγω ζητήματος από την ελλη-νική κυβέρνηση εκτίθεται στις σελίδες 147-151.

77. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9794, ΥΠΕΞ, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1934.ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 9794, ΥΠΕΞ, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1934.


88

υπήρχε έδαφος μόνο για ανεπίσημα και φιλικά διαβήματα, ώστε να μην πιέζονται για την καταβολή των ενοικίων78. Ο υπουργός Εξω-τερικών Δ. Μάξιμος εξέφρασε τη συμφωνία του για την εισήγηση Διαμαντόπουλου ως προς την έκταση και τον τρόπο προστασίας των ομογενών ιδιοκτητών των Αγίων Σαράντα79.

Αρκετούς μήνες αργότερα, η πρεσβεία με έγγραφό της, τον Αύ-γουστο του 1935, ενημέρωνε την Κεντρική Υπηρεσία ότι, ως συ-νέπεια της αναστολής καταβολής των οφειλομένων αποζημιώσεων στους Αλβανούς κτηματίες, η Αλβανική Κυβέρνηση αναγκάστηκε, όπως είχε γνωστοποιήσει η ίδια στις 3 Ιουλίου, να εξετάσει σοβαρά τις αξιώσεις των Ελλήνων υπηκόων σχετικά με το ζήτημα των οικο-δομών των Αγίων Σαράντα, να αναγνωρίσει κατ’ αρχήν τις απαιτή-σεις τους και να τους αποζημιώσει κατά το 1/3 είτε με χρήματα, που θα καταβάλλονταν στην πρεσβεία, είτε με συμψηφισμό των οφειλό-μενων προς τους Αλβανούς κτηματίες αποζημιώσεων. Η Ελληνική Κυβέρ νηση, όπως ήταν φυσικό, δέχτηκε κατ’ αρχήν τη λύση αυτή εξουσιοδοτώντας την πρεσβεία να επιληφθεί των λεπτομερειών σε συνεννόηση με το υποπροξενείο των Αγίων Σαράντα80.

Η μερική αποζημίωση

Τελικά, τον Ιούλιο 1938, ο πρεσβευτής στα Τίρανα Περικλής Σκέ-φερης διαβίβασε στο υποπροξενείο των Αγίων Σαράντα την από-φαση (βλ. έγγραφο 2, σελ. 91) του διευθυντή του υπουργείου Εξω-τερικών Γ. Κούστα περί κατανομής, σύμφωνα με τον Αναγκαστικό Νόμο 738/1937, του ποσού των τριάντα χιλιάδων (30.000) αλβανι-κών φράγκων για αποζημίωση των Ελλήνων υπηκόων, των οποίων τα ακίνητά τους στους Αγίους Σαράντα καταλήφθηκαν από την αλβανική κυβέρνηση. Σημείωνε, ωστόσο, ότι η καταβολή των απο-ζημιώσεων σε όλους τους ιδιοκτήτες θα αναστελλόταν μέχρι της

78. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 11375/2050, πρεσβεία προς ΥΠΕΞ, Αθήνα, 30 Οκτωβρίου ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 11375/2050, πρεσβεία προς ΥΠΕΞ, Αθήνα, 30 Οκτωβρίου 1934.

79. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 11375, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 26 Νοεμβρίου 1934.ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 11375, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 26 Νοεμβρίου 1934.80. Κόντης 1997b, έγγραφο 90.Κόντης 1997b, έγγραφο 90.b, έγγραφο 90., έγγραφο 90.


89

παρέλευσης της χορηγούμενης από το νόμο προθεσμίας για υπο-βολή προσφυγής ενώπιον του υπουργείου Εξωτερικών κατά της απόφασης · σε περίπτωση δε που υποβαλλόταν προσφυγή, μέχρι την έκδοση οριστικής και ανέκκλητης απόφασης επ’ αυτής από την ειδική νομική υπηρεσία του υπουργείου. Διευκρίνιζε, ακόμη, ότι η αναστολή της καταβολής των ποσών επιβαλλόταν και για εκείνους τους δικαιούχους που θα είχαν αποδεχτεί την απόφαση, γιατί, σε περίπτωση που γινόταν δεκτή κάποια από τις ενδεχόμενες προσφυ-γές και τροποποιούνταν το ποσό προς ένα από τους δικαιούχους, αυτό θα επέφερε κατ’ ανάγκη ανάλογη μεταβολή και στα ποσά των υπολοίπων81.

81. ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 1070/1268, πρεσβεία ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 1070/1268, πρεσβεία προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, Τίρανα, 25 Ιουλίου 1938.


90

ΕΓΓΡΑΦΟ 2

ΑΠΟ�ΑΣΙΣ περί κατανομής αποζημιώσεως δικαιούχων Αναγκαστικού Νόμου

υπ’ αριθ. 738 έτους 1937

Έχοντες υπ’ όψιν τον από 4 Ιουνίου 1937 Αναγκ. Νόμον υπ’ αριθ.738 δημοσιευθέντα εις το υπ’ αριθ.234 από 18 Ιουνίου 1937 φύλλον της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, ως και την υπ’ αριθ. 3898 από 10 Μαρτίου 1938 απόφασιν του επί των Εξωτερικών Μονίμου Υφυ-πουργού, προέβημεν ως κάτωθι εις την κατανομήν του ποσού των τριάκοντα χιλιάδων αλβανικών φράγκων προς αποζημίωσιν των εν τη παραγρ. 2 της παρούσης αποφάσεως αναφερομένων 17 Ελλήνων υπηκόων ων τα εν Αγίοις Σαράντα ακίνητα κατελήφθησαν παρά της αλβανικής Κυβερνήσεως.

2. ΔικαιούχοιΚαταβλητέα ποσα

έισ αλβανικα φραγκα

Βακαλόπουλος Ιωάννης 2.450Βασιλειάδης Περικλής 2.650Γερογιάννης Αριστείδης 1.200Γίγα (Αδελφοί, Αθανάσιος και Ιωάννης) 1.700Γκιουλέκας Γεώργιος 1.200Δημόπουλος Περικλής 2.450Ζαφείρης Γεώργιος 600Ζουρδούμης Γεώργιος 2.250Λάππας Δημήτριος 2.450Μίχας Ηλίας 3.050Μπουμπούκης Νικόλαος 500Ναθαναήλ Αθανάσιος 1.200Παπαρίζος Ζήσης 1.200Παπασπύρου Βασίλειος 2.850Ρέτζιος Ιωάννης 2.200Σπαθάρης Γεώργιος 2.000


91

Ψηλοδημήτρης Πέτρος 50Ε ν ό λ ω 30.0003. Τα εν τη παραγράφω 2 της παρούσης αποφάσεως καταλογισθέ-

ντα ποσά καταβληθήσονται εις τους δικαιούχους παρά του εν Αγίοις Σαράντα Β. υποπροξενείου της Ελλάδος μετά την παρέλευσιν των προθεσμιών των προβλεπομένων εν τω άρθρω 3 του Αναγκ. Νόμου του αναφερομένου εν τη παραγρ. 1 της παρούσης αποφάσεως.

4. Εν περιπτώσει καθ’ ην τινές εκ των εν τη παραγρ. 2 της πα-ρούσης αποφάσεως αναφερομένων δικαιούχων δεν ευρίσκονται εν ζωή τα υπέρ αυτών αναγνωρισθέντα ποσά καταβληθήσονται εις τους νομίμους κληρονόμους αυτών.

5. Η καταβολή των αποζημιώσεων των αναφερομένων εν τη πα-ραγρ. 2 της παρούσης αποφάσεως επ’ ονόματι των Βακαλοπούλου Ιωάννου και Δημοπούλου Περικλή θέλει ανασταλή μέχρις οριστικής διευθετήσεως των παρά τρίτων υποβληθεισών ενστάσεων αίτινες διεβιβάσθησαν διά των υπ’ αριθ. 145 από 10.2.1938 και 177 από 17.2.1938 εγγράφων του υποπροξενείου Αγίων Σαράντα.

6. H επ’ ονόματι Ζαφείρη Γεωργίου εν τη παραγρ. 2 της παρού- επ’ ονόματι Ζαφείρη Γεωργίου εν τη παραγρ. 2 της παρού-σης αποφάσεως αναφερομένη αποζημίωσις δέον συμφώνως προς την παραγρ. 7 του υπ’ αριθ. 1562 από 1.11.1937 εγγράφου του εν Αγίοις Σαράντα υποπροξενείου, να εισπραχθή από κοινού παρά των τέως συνιδιοκτητών Ζαφείρη Γεωργίου και Γαλάνη Νικολάου.

Εν Αθήναις, τη 6η Απριλίου 1938Εντολη τού ύπούργού

Ο διέύθύντησΓ. Κούστας


92

Εφόσον διέρρευσε ικανό χρονικό διάστημα και εξετάστηκαν οι υποβληθείσες ενστάσεις, ο Διευθυντής της Ειδικής Νομικής Υπηρε-σίας του Υπουργείου των Εξωτερικών Ι. Γιούπης, με έγγραφο του προς τη Διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων (Τμήμα Βαλκανικής), πα-ρακαλούσε την τελευταία να κοινοποιήσει τόσο στην πρεσβεία όσο και στο υποπροξενείο Αγίων Σαράντα την τελεσίδικη απόφαση της υπηρεσίας του (βλ. έγγραφο 3, σελ. 94). Το ίδιο ζητούσε να γίνει και προς τους προσφυγόντες και αιτούντες: (1) Ζουρδούμην Γεώργιο, κάτοικον Ιωαννίνων, ο δός Βηλαρά 12, προσωρινώς διαμένοντα εν Αθήναις, Ξενοδοχείον Νέα Βικτώρια, Ίωνος 19, (2) Παπαρίζον Ζή-σην, διά του πληρεξουσίου αυ τού κ. Ν. Κωνσταντινίδη, δικηγόρου, εν Αθήναις, Δραγατσανίου 6, (3) Ναθαναήλ Αθανάσιον, παρά τη Ιερά Μητροπόλει, εις Ιωάννινα, (4) Καρακώσταν Μ.Αλέξανδρον, κά-τοικον Δελβινακίου-Πωγωνίου, (5) Ζαφείρην Λ. Γεώργιον, κάτοικον Πυρσόγιαννης, Κονίτσης, (6) Νάστον Γ. Θωμάν, έμπορον, κάτοικον Ιωαννίνων και (7) Ψηλοδημήτρην Ι. Πέτρον, εκ Πρεβέζης, κάτοικον Αγίων Σαράντα82.

82. ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 2386/4314, Ειδική Νο-ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 2386/4314, Ειδική Νο-μική Υπηρεσία του Υπουργείου των Εξωτερικών προς τη Διεύθυνση Πολιτικών Υπο-θέσεων, Αθήνα, 31 Ιανουαρίου 1939.


93

ΕΓΓΡΑΦΟ 3

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝΕΙΔΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ

ΑΠΟ�ΑΣΙΣπερί κατανομής αποζημιώσεως

εις τους δικαιούχους του Αναγκαστικού Νόμου 738 του 1937

Ο Διευθυντής της Ειδικής Νομικής Υπηρεσίας του Υπουργείου των Εξω-τερικών,

Λαβών υπ’ όψιν: α΄) την από 6ης Απριλίου 1938 απόφασιν του Διευθυ-ντού του Υπουργείου των Εξωτερικών κ. Γ. Κούστα, δι’ ης κατανέμεται, συμφώνως προς τον Αναγκαστικόν Νόμον 738 του 1937, μεταξύ των 17 δικαιούχων Ελλήνων υπηκόων, το ποσόν των 30.000 αλβανικών φράγκων, παραδοθέν εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν υπό της Αλβανικής Κυβερνήσεως, β΄) τας πρόσφυγας των Γεωργίου Ζουρδούμη, Ζήση Παπαρίζου, Αθανασίου Ναθαναήλ και Αλεξάνδρου Καρακώστα, ως και τας αιτήσεις Γεωργίου Λ. Ζαφείρη και Πέτρου Ψηλοδημήτρη, γ΄) τους σχετικούς φακέλλους επί της υποθέσεως και δ΄) τας πράξεις του Μονίμου Υφυπουργού επί των Εξωτε-ρικών της 22ας Οκτωβρίου και 22ας Δεκεμβρίου 1938, δια των οποίων παρε-τάθη η νόμιμος προθεσμία προς απόφασιν,

Αποφαίνεται τα εξής:

1) Προσφυγή Γεωργίου Ζουρδούμη

Ο Γεώργιος Ζουρδούμης επικαλείται αφ’ ενός μεν ότι οι Περικλής Βα-σιλειάδης, Βασίλειος Παπασπύρου, Δημήτριος Λάππας και Γεώργιος Σπα-θάρης έτυχον αποζημιώσεως υπό της πρωτοβαθμίου αποφάσεως μείζονος της πραγματικής, και αφ’ ετέρου ότι αντιθέτως τα ιδικά του ακίνητα, τα καταληφθέντα υπό της Αλβανικής Κυβερνήσεως, είχον αξίαν μεγαλυτέραν της εκτιμηθείσης και ότι συνεπώς έδει να λάβη μείζονα αποζημίωσιν από την εις αυτόν αναγνωρισθείσαν. Προσάγει προς τούτο ενόρκους τινας μαρ-τυρικάς καταθέσεις.


94

Εν τούτοις, εκ των συλλεγέντων παρά της αρμοδίας Αρχής στοιχείων και πάντων των εν τω φακέλλω εγγράφων, προκύπτει κατά την ημετέραν κρίσιν ότι η πρωτοβάθμιος απόφασις ορθώς εξετίμησε τας προξενηθείσας ζημίας εις τον ενιστάμενον και τους καθ’ ων η προσφυγή, εις τρόπον ώστε η προσφυγή αυτού υπό την διπλήν της όψιν είνε αβάσιμος και απορρι-πτέα.

Ο αυτός ισχυρίζεται προσθέτως ότι οι Περικλής Δημόπουλος και Ιωάν-νης Βακαλόπουλος επώλησαν τα ακίνητά των ο μεν πρώτος εις τους αδελ-φούς Λίτσα, ο δε δεύτερος εις άγνωστον τρίτον και ούτω δεν δικαιούνται εις αποζημίωσιν. Και η μεν προσφυγή ως προς τον Ιω. Βακαλόπουλον, ως πάντη αόριστος, είνε απορριπτέα. Αλλ’ απορριπτέα τυγχάνει αυτή και καθ’ όσον αφορά τον Περικλήν Δημόπουλον. Ο τελευταίος ούτος περιλαμ-βάνεται εις τον κατάλογον των 17 Ελλήνων δικαιούχων, δι’ ους εζητήθη και ελήφθη αποζημίωσις από την Αλβανικήν Κυβέρνησιν. Αφ’ ετέρου και εάν τυχόν επώλησεν εις τους ομογενείς αδελφούς Λίτσα, το ακίνητον, όπερ κατελήφθη βραδύτερον υπό της άνω Κυβερνήσεως, και έλαβε το τίμημα, θα υποχρεωθή κατά πάσαν πιθανότητα, συμφώνως προς τας αρχάς του δικαίου, να το επιστρέψη προς τους αγοραστάς, οίτινες εστερήθησαν του ακινήτου.

2) Προσφυγαί Ζήση Παπαρίζου και Αθανασίου Ναθαναήλ

Ούτοι παραπονούνται ότι η εκτίμησις των ακινήτων των υπήρξε κατω-τέρα της πραγματικής, ενώ αντιθέτως η των ακινήτων των άλλων ήτο υπέρ-τερα της αληθούς αξίας. Αι αιτιάσεις αύται είνε αόριστοι, ανάποδεικτοι και αντιτίθενται εις τα εν τω φακέλλω συλλεγέντα παρά της υπηρεσίας στοιχεία. Είνε συνεπώς απορριπτέαι.

Η αίτησις του Αθανασίου Ναθαναήλ κατά του Περικλή Δημοπούλου επί τω λόγω ότι ούτος είχε πωλήσει το ακίνητόν του είνε απορριπτέα δι’ ους λόγους και η ομοία αίτησις του Γ. Ζουρδούμη.

3) Προσφυγή Αλεξάνδρου Καρακώστα

Ούτος αξιοί ότι ήτο συνιδιοκτήτης μετά του Περικλή Βασιλειάδου του


95

καταληφθέντος ακινήτου, ότι ο άνω Βασιλειάδης ζων έτι τω είχεν υποσχεθή ότι θα υπέβαλλεν αίτησιν αποζημιώσεως δι’ αμφότερους και ότι οι κληρο-νόμοι του ανωτέρω, μετά τόν θάνατόν του, υπεσχέθησαν να καταβάλωσιν εις τον προσφεύγοντα το αναλογούν μερίδιον εκ της αποζημιώσεως, αλλά δεν ετήρησαν τας υποσχέσεις των.

Η προσφυγή είνε απορριπτέα. Το όνομα του Αλεξ. Καρακώστα δεν περιλαμβάνεται εις τον υποβληθέντα εις την Αλβανικήν Κυβέρνησιν κατά-λογον των 17 δικαιούχων. Ούτος δεν ανηγγέλθη εν καιρώ εις τας ελληνικάς αρχάς ως δικαιούχος, ουδεμία δε οπωσδήποτε προσάγεται απόδειξις των επί του ακινήτου δικαιωμάτων του. Εάν έχη αξιώσεις βασίμους κατά των κληρονόμων του Περικλ. Βασιλειάδου δύναται να τας ασκήση διά των νομίμων μέσων. Μόνον εάν συμφωνήσουν οι δικαιούμενοι, δύναται ο εντε-ταλμένος την καταβολήν της αποζημιώσεως υποπρόξενος να καταβάλη εις τον προσφεύγοντα το, κοινή συμφωνία των ενδιαφερομένων, ορισθησόμε-νον ποσόν.

4) Αίτησις Γεωργίου Λ. Ζαφείρη

Προσάγεται επίσημον αντίγραφαν του υπ’ αριθ. 12196 της 13ης Οκτω-βρίου 1938 συμβολαίου του Συμβολαιογράφου Ιωαννίνων Γεωργίου Κ. Γκάστη, διά του οποίου ο δικαιούχος Γ. Ζαφείρης εκχωρεί πρός τον Θωμάν Γεωργ. Νάστον, έμπορον, κάτοικον Ιωαννίνων, φράγκα αλβανικά τριακό-σια. Ούτω εκ των επιδικασθέντων εις τον Γ. Ζαφείρην εξακοσίων αλβανι-κών φράγκων δέον να λάβη τριακόσια ο ίδιος και τριακόσια ο εκδοχεύς Θωμάς Νάστος.

5) Αίτησις Πέτρου Ψηλοδημήτρη

Ζητεί ούτος όπως εκ της επιδικασθείσης αποζημιώσεως εις τον Γ. Ζουρ-δούμην δοθώσιν εις αυτόν 20½ εικοσόφραγκα, άτινα εδάνεισε διά γραμμα-τίου προς τον Γ. Ζουρδούμην.

Η αίτησις αύτη δεν δύναται να γίνη δεκτή. Η παρούσα διαδικασία σκο-πόν έχει την κατανομήν εις τους 17 δικαιούχους Έλληνας του υπό της Αλ-βανικής Κυβερνήσεως παραδοθέντος ποσού. Ο κανονισμός των αξιώσεων


96

τρίτων κατά τινος των άνω δικαιούχων δεν ανήκει εις την δικαιοδοσίαν των εντεταλμένων υπό του νόμου δημοσίων αρχών για την κατανομήν του κατ’ αποκοπήν ανωτέρω ποσού. Απόκειται εις τον δανειστήν και οφειλέτην να συμφωνήσωσιν όπως το χρέος του Γ. Ζουρδούμη καταβληθή υπό του υπο-προξένου Αγίων Σαράντα προς τον δανειστήν του εκ της επιδικασθείσης εις τον Γ. Ζουρδούμην αποζημιώσεως.

Δ ι ά τ α ύ τ α,Απορρίπτει τας προσφυγάς των 1) Γεωργίου Ζουρδούμη, 2) Ζήση Πα-

παρίζου, 3) Αθανασίου Ναθαναήλ, και 4) Αλεξάνδρου Καρακώστα κατά της από 6ης Απριλίου 1938 αποφάσεως του Διευθυντού του Υπουργείου των Εξωτερικών κ. Κούστα. Απορρίπτει ωσαύτως την αίτησιν του Πέτρου Ψηλοδημήτρη.

Ορίζει ότι εκ της επιδικασθείσης εις τον Γεώργιον Λ. Ζαφείρην αποζη-μιώσεως καταβληθώσι προς τον εκδοχέα αυτού Θωμάν Γεωργίου Νάστον τριακόσια (300) αλβανικά φράγκα.

Εν Αθήναις, τη 28η Ιανουαρίου 1939Ο Διευθυντής της Ειδικής Νομικής Υπηρεσίας

(Υπογρ.) Ι. Γιούπης


97

Πράγματι, ο διευθυντής των Πολιτικών Υποθέσεων Λέων Μελάς έστειλε αμέσως οδηγίες στο υποπροξενείο ώστε να καταβληθούν το ταχύτερο δυνατό οι αποζημιώσεις στους δικαιούχους που διέμεναν στους Άγιους Σαράντα · παρακαλούσε, μάλιστα, να μεριμνήσει το τελευταίο για την ταχεία καταβολή της αποζημίωσης του Ηλία Μίχα, ώστε κατόπιν τούτου αυτός να μη δικαιούται να φέρει αντιρρήσεις για την κατάληψη της οικίας του από τις αλβανικές Αρχές. Σχετικά δε με όσους από τους δικαιούχους δεν διέμεναν στους Άγιους Σα-ράντα και υπέβαλαν αίτηση να τους καταβληθεί η αποζημίωση στην Αθήνα, θα ακολουθούσαν οδηγίες μέσω της πρεσβείας. Παρακαλού-σε, τέλος να κοινοποιηθεί η εν λόγω απόφαση στον Πέτρο Ψηλοδη-μήτρη από την Πρέβεζα που διέμενε στους Άγιους Σαράντα83.

Τον Αύγουστο του 1939 ο υποπρόξενος Αγίων Σαράντα Γεώργι-ος Μπένσης γνωστοποιούσε στη Διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων84, αποστέλλοντας όλα τα δικαιολογητικά της διάθεσης του ποσού των 30.000 αλβανικών φράγκων, πως καταβλήθηκαν όλες οι αποζημιώ-σεις, εκτός μίας, το ποσό της οποίας επιστρεφόταν: επρόκειτο για το ποσό που αναλογούσε στον Νικόλαο Κολέτη ή Μπουμπούκη (500 αλβανικά φράγκα), που είχε στο μεταξύ αποβιώσει, και δεν βρί-σκονταν εκεί Έλληνες υπήκοοι να καταθέσουν ενόρκως ότι η φερό-μενη ως νόμιμη σύζυγός του ήταν πραγματικά αυτή, ώστε να της καταβληθεί ως κληρονόμος του ανδρός της το εν λόγω ποσό. Στον πίνακα 7 (σελ. 185) σημειώνεται ο ακριβής χρόνος καταβολής των αποζημιώσεων.

83. ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 2386, Διεύθυνση Πολιτι-ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 2386, Διεύθυνση Πολιτι-κών Υποθέσεων προς υποπροξενείο Αγίων Σαράντα, Αθήνα, 2 �εβρουαρίου 1939.

84. ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 22564/1308/ΣΤ΄, Μπέν-ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 22564/1308/ΣΤ΄, Μπέν-σης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 28 Αυγούστου 1939.


98


99

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ


100


101

Η μελέτη των εγγράφων που πραγματεύονται το ζήτημα των οι-κοδομών των Αγίων Σαράντα δεν θα μπορούσε παρά να προκαλέσει σωρεία αρνητικών αισθημάτων και σκέψεων για τον τρόπο που η συντεταγμένη ελληνική πολιτεία το χειρίστηκε · και όταν η τελευ-ταία αποφάσισε πολύ αργά, μόλις το 1934, να πιέσει αποτελεσμα-τικά την αλβανική πλευρά συνδέοντας το εν λόγω ζήτημα με εκεί-νο των αλβανικών απαλλοτριωμένων κτημάτων στην Ελλάδα, έγινε φανερό πόσο ‘λίγο’ είχε αποδειχτεί το υπουργείο Εξωτερικών – οι χρηματίσαντες δηλαδή εκείνη την περίοδο υπουργοί, οι διευθυντές των αρμόδιων τμημάτων και γενικότερα όλοι όσοι ήταν υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση και άσκηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής – να συγκροτήσει μια πολιτική που θα υπεράσπιζε το minimum των ελληνικών συμφερόντων. Αναμφίβολα, η προαναφερθείσα θέση θα μπορούσε να θεωρηθεί, εκ πρώτης όψεως, υπερβολική και άδι-κη ενδεχομένως. Θα έπαυε, ωστόσο, να θεωρείται ως τέτοια μόλις διαπιστωνόταν ότι οι περιφερειακοί διπλωματικοί υπάλληλοι, υπο-πρόξενοι, επιτετραμμένοι και πρεσβευτές είχαν προτείνει από νωρίς στους προϊσταμένους τους εκείνο που τότε φαινόταν να αποτελεί την λυσιτελέστερη προοπτική – και ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να φαντάζει τέτοια. Το ερώτημα, βέβαια, γιατί οι άνθρωποι που υποτίθεται πως είχαν επιφορτιστεί με το καθήκον να διοικήσουν τη χώρα και να επιλύσουν με τον προσφορότερο τρόπο τα προβλή-ματα που εκείνη αντιμετώπιζε, επειδή θεωρητικά διέθεταν όραμα, γνώση και ψυχική δύναμη, όχι μόνον αποδείχτηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, αλλά και οδήγησαν ένα τμήμα του εξωελλαδικού Ελ-ληνισμού στην εγκατάλειψη των εστιών του ή στην επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσής του, θα έπρεπε ίσως να απασχολήσει τον κα-


102

θένα από εμάς που, δυστυχώς, εξακολουθούμε να υφιστάμεθα την τοιούτου είδους στάση εκ μέρους των κυβερνώντων στην άσκηση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής.

Στο σημείο αυτό, και προτού αρχίσει η κριτική παρουσίαση της διπλωματικής αντιμετώπισης του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα, θα ήταν σκόπιμο ίσως να γίνει αναφορά στις συν-θήκες που επικρατούσαν τόσο στην εσωτερική πολιτική σκηνή όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και στις δυνατότητες που είχε ή (που πιστευόταν πως) δεν είχε η χώρα ώστε να πετύχει την πραγ-ματοποίηση των στόχων που είχε θέσει ή να αντιμετωπίσει τις προ-κλήσεις που της παρουσιάστηκαν.

Στην πρόταση του έκτακτου αναπληρωτή υποπροξένου Αργυρο-κάστρου πως χρειαζόταν επιτέλους και επίδειξη λίγης ισχύος και επιβολής, γιατί «έχουμε καταντήσει εξουθένωμα των Αλβανών», εφόσον, ιδιαίτερα μετά τη σύναψη του ιταλοαλβανικού συμφώνου των Τιράνων, «ατυχώς ως Έλληνες εδώ δεν βαρύνουμε σήμερα ούτε επισήμως ούτε μη και τα ζητήματά μας δεν τυγχάνουν καμιάς προ-σοχής»1, ο Μιχαλακόπουλος απέρριψε την «πολιτική πυγμής» εκ-φράζοντας τη θέση που αποτέλεσε, άλλωστε, την πάγια τακτική της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στο μεσοπόλεμο: η Ελλάδα ήταν αποφασισμένη, βέβαια, να προασπίσει με σθένος τα δίκαια του χρι-στιανικού πληθυσμού της Β. Ηπείρου · δεν θα έπρεπε παρ’ όλα αυτά να λησμονείται το γεγονός ότι βγήκε μόλις από έναν ατυχή πό-λεμο και, ως εκ τούτου, δεν θα μπορούσε ευθύς αμέσως να τηρήσει στάση επιθετική ούτε να προκαλεί τους πάντες. Ελπιζόταν, ωστόσο, ότι «η αλματωδώς προϊούσα αποκατάσταση της εθνικής ενότητας, η τακτοποίησις των οικονομικών της και η εν γένει βελτίωσις της θέσεώς της, θα αποδώση σ’ αυτήν σύντομα τέτοιο γόητρο ώστε να μπορεί να εμφανίζεται πρόμαχος των δικαίων των στην αλλοδαπή ελληνικών μειονοτήτων»2. Δυστυχώς, όμως, ώσπου να επιτευχθεί «η

1. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 2, 4975/14, ο έκτακτος αναπληρωτής υποπροξέ-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 2, 4975/14, ο έκτακτος αναπληρωτής υποπροξέ-νου Αργυροκάστρου προς ΥΠΕΞ, Αργυρόκαστρο, 27 Μαρτίου 1927.

2. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 2, 5738, Μιχαλακόπουλος προς υποπροξενείο Αργυροκάστρου, Αυλώνος, Αγίων Σαράντα και προξενείο Κορυτσάς, 2 Μαΐου


103

εν γένει βελτίωση της θέσης της», τα δίκαια των Ελλήνων στην αλλοδαπή δεινοπάθησαν, ώστε, όπως τουλάχιστον έγινε στην περί-πτωση των Αγίων Σαράντα, να εγκαταλείψουν όλοι τις εστίες και το βιος τους για να βρουν καταφύγιο σε ελεύθερο έδαφος.

Θα ήταν ενδιαφέρον, πάντως, να διασαφηνιστεί η άποψη Μιχα-λακόπουλου περί «επιθετικής στάσης» η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει. Θα εννοούσε, μάλλον, την προσπάθεια ισχυροποίησης της ελληνικής επιρροής στην Αλβανία, η οποία θα προκαλούσε την αντίδραση των άλλων δύο δυνάμεων που είχαν άμεσο ενδιαφέρον για την τελευταία, δηλαδή της Ιταλίας και της Γιουγκοσλαβίας. Για-τί, όμως, να προκαλέσει αντίδραση; Θα ηχούσε άτοπο σήμερα και εξόχως μακιαβελικό, αλλά την εποχή εκείνη η Αλβανία βρισκόταν υπό τη δαμόκλειο σπάθη του διαμελισμού της, πράγμα που απο-τελούσε συνείδηση ακόμη και των ίδιων των ιθυνόντων της3. Ήταν τόσο διαδεδομένη η αντίληψη ότι ο βίος της ως ανεξάρτητο κράτος επρόκειτο να είναι βραχύβιος και ότι η Ιταλία και η Γιουγκοσλαβία έψαχναν ευκαιρία να τον τερματίσουν, ώστε η Αλβανία να νιώθει την ανάγκη να ζητά τη διαβεβαίωση ότι δεν επρόκειτο να συμβεί κάτι τέτοιο4 ή να δηλώνεται από τις δύο αυτές δυνάμεις το ίδιο αυ-τοβούλως5 · το «δίκαιο», άλλωστε, της Ελλάδας να έχει λόγο στον διαμελισμό αυτό ήταν δεδομένο, όπως φαινόταν από τη δήλωση του Βρετανού πρεσβευτή Harry Eyres προς τον Κοκοτάκη, ότι σίγουρα δεν θα ήταν δυνατό να γίνει αυτός δίχως την Ελλάδα6.

Τούτων δοθέντων, δεν θα ήταν υπερβολή, εάν λεγόταν ότι η Αλ-βανία αποτελούσε χώρο ανταγωνισμού ξένων προπαγανδών, κάτι που ήταν γενικώς αποδεκτό από όλους τους μεγάλους παίκτες της

1927.3. ΑΥΕ, 1924, A/520, 9652/1569, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 1 Νοεμβρίου

1924.4. ΑΥΕ, 1924, A/53, 4496/68, Σαλταφέρας προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 3 Ιουνίου

1924.5. ΑΥΕ, 1924, A/53, 4849/73, Σαλταφέρας προς Γεώργιο Ρούσσο, Βελιγράδι, 9

Ιουνίου 1924.6. ΑΥΕ, 1924, A/520, 1419, Ι. Κοκοτάκης προς Πανουργιά, Δυρράχιο, 29 Σεπτεμ-

βρίου 1924.


104

ευρωπαϊκής διπλωματικής σκηνής. Τόσο η Ιταλία και η Γιουγκοσλα-βία όσο και η Ελλάδα δραστηριοποιούνταν παράλληλα στο έδαφός της προκειμένου να ισχυροποιήσουν την επιρροή τους εκεί. Η Ελλά-δα, ωστόσο, διέθετε ένα σημαντικό όπλο στον αγώνα αυτό τόσο από πλευράς εσωτερικών συσχετισμών όσο και από πλευράς νομιμοποί-ησης: την αναγνωρισμένη μειονότητα με τη Μονομερή Διακήρυξη της 2ας Οκτωβρίου 19217 · το γεγονός δε ότι υπήρχαν διαφορές ως προς το ακριβές μέγεθός της8, δεν μείωνε τη σημασία της παρουσίας της ούτε για τη συγκεκριμένη περίοδο ούτε και για το μέλλον9. Υπό

7. Στην αρχή, βέβαια, χαρακτηρίστηκε ελληνόφωνη ορθόδοξη μειονότητα. Σύμ-φωνα με τη διατύπωση αυτή φαίνεται ότι η Αλβανία δεν αναγνώρισε εξαρχής ελληνική εθνική μειονότητα, όπως την εννοούμε σήμερα, παρά απλώς ελληνόφωνη ορθόδοξη μειονότητα την οποία προσδιόριζε αριθμητικά σε 16.000 άτομα. Ήταν φανερή, βέ βαια, η επιρροή της οθωμανικής αντίληψης περί μιλέτ ως προς τη θρη-σκευτικοποίηση των εθνογλωσσικών χαρακτηριστικών, τοποθέτηση ασφαλώς που εξυπηρετούσε διαφορετικές βλέψεις εθνικού περιεχομένου. Σήμερα, ωστόσο, η μει-ονότητα θεωρείται «από πάντα αναγνωρισμένη ως εθνική». Με άλλα λόγια, για τον ίδιο τον αλβανικό εθνικό λόγο, η παρουσία της ελληνικής μειονότητας είναι συνυφασμένη με τη συγκρότηση του συγχρόνου αλβανικού κράτους, γεγονός που κα ταδεικνύει το ιδιαίτερο ιδεολογικό βάρος της ύπαρξης της στη σύγχρονη αλβα-νική πολιτεία και κοινωνία. Τσιτσελίκης – Χριστόπουλος 2003, 26-27, 30 · Kondis - Manda 1994, 16, 35.

8. Η ειδική επιτροπή της ΚτΕ που στάλθηκε στην περιοχή το 1921 για να με-Η ειδική επιτροπή της ΚτΕ που στάλθηκε στην περιοχή το 1921 για να με-λετήσει το ζή τημα των ελληνοαλβανικών συνόρων υπολόγισε τους ελληνόφω νους (αυτούς που μιλούσαν ελληνικά στο σπίτι τους) σε 35 έως 40 χιλιάδες. Ωστόσο, εκφράζονται αμφιβολίες για το ακριβές της αρίθμησης, μιας και διατυπώθηκε η υπόνοια ότι όσοι βλαχόφωνοι και αλβανόφωνοι ήταν «ελληνόφρονες» και γνώριζαν ελληνι κά, καταμετρήθηκαν ως ελληνόφωνοι. Μπαλτσιώτης 2003, 65 · Το 1922, ο Βρετανός πρόξενος στο Δυρράχιο Heathcote-Smith υπολόγισε σε «25 με 30 χιλιά-Heathcote-Smith υπολόγισε σε «25 με 30 χιλιά--Smith υπολόγισε σε «25 με 30 χιλιά-Smith υπολόγισε σε «25 με 30 χιλιά- υπολόγισε σε «25 με 30 χιλιά-δες το πολύ» τους Έλληνες. Kondis – Manda 1994, 33 · Ο Αλβανός αντιπρόσωπος στην ΚτΕ Mehdi Frashëri, σε συνομιλία του με τον Μιχαλακόπουλο στη Γενεύη το Σεπτέμβριο του 1930, υπολόγισε ότι η πραγματική μειονότητα δεν υπερέβαινε τις 20.000, δίχως ο υπολογισμός αυτός να εγείρει αντιρρήσεις από τη μεριά του Έλ-ληνα υπουργού Εξωτερικών. Κόντης 1997b, έγγραφο 16 (σ. 88) · Το 1934, πάντως, υπήρξε μια καταγραφή 37. 270 Ελλήνων στην Αλβανία που, όπως αναφέρθηκε από την ελληνική πλευρά στο Διεθνές Δικαστήριο το 1935, αποτελούσε παραδοχή της αλβανι κής κυβέρνησης ως προς το μέγεθος της ελληνικής μειονότητας. Μπαλτσιώ-της 2003, 66.

9. Αν δεχτούμε, ωστόσο, τον αριθμό, έστω και πιθανώς υπερτιμημέ νο, των 37. 270 ατόμων, και γνωρίζοντας ότι ο αλβανικός πληθυσμός μέχρι τη δεκαετία του 1980 τετραπλασιάστηκε, τότε ο αντίστοιχος ελληνικός (ελληνόφωνος) πληθυσμός θα έπρεπε να είναι περίπου 150.000 – αν και τα μεγέθη αυτά πρέπει να αντιμετω-πίζονται πάντα με ιδιαίτερη προσοχή. Μπαλτσιώτης 2003, 66.


105

την έννοια αυτή, ακόμη κι αν υπήρχαν ενδοιασμοί για τις ιταλικές, κυρίως, αντιδράσεις – το επεισόδιο του 1923, εξάλλου, ήταν πολύ πρόσφατο, αν και θα έπρεπε να θεωρείται μάλλον δύσκολο ότι ο Mussolini θα επιχειρούσε για δεύτερη φορά σε βάρος της Ελλάδας ενέργεια τύπου Κέρκυρας – η διακήρυξη urbi et orbi πως η υποστή-ριξη και μόνον των δικαίων της αναγνωρισμένης ελληνικής μειονό-τητας της Ν. Αλβανίας αποτελούσε την αιτία της ελληνικής δραστη-ριότητας, δίχως κανένα άλλο ζητούμενο για την ελληνική εξωτερική πολιτική, θα συνιστούσε επιχείρημα καθόλα αποδεκτό, τουλάχιστον επί τη βάσει του διεθνούς δικαίου. Σίγουρα δε θεωρητικά ισχυρότε-ρο από τη συναίνεση των Μ. Δυνάμεων για την παραχώρηση εντο-λής (mandat) στην Ιταλία επί της Αλβανίας10, που κάθε άλλο παρά γινόταν εύκολα αποδεκτό πλέον στις νέες συνθήκες, όπως φαινόταν από την ανησυχία και την ενόχληση του Eyres για τους ιταλικούς ισχυρισμούς περί “intérêts prépondérants”11.

Ιταλική επιθετική πολιτική

Η Ιταλία, που ενέταξε εαυτήν στις αναθεωρητικές δυνάμεις μετά την υπογραφή των συνθηκών ειρήνης (1919-1920), κατέστησε σα-φές από νωρίς ότι η ηγεμονία στη Μεσόγειο αποτελούσε πρώτιστο στόχο της εξωτερικής της πολιτικής, προκειμένου να αντιστρέψει το μειονέκτημα του ευάλωτου της γεωγραφικής της θέσης κερδίζοντας κυρίαρχη επιρροή στην Αλβανία, εξασφαλίζοντας τον έλεγχο στα στενά του Οτράντο και αποτρέποντας την εμφάνιση ενός ισχυρού κράτους στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα στις δαλματικές ακτές. Ειδι-

10. Την 9Την 9η Νοεμβρίου 1921 υπογράφτηκε στο Παρίσι δήλωση των κυβερνήσεων Βρετανίας, Γαλλίας, Ιαπωνίας και Ιταλίας σύμφωνα με την οποία αναγνωρίζονταν τα ζωτικά συμφέροντα της τελευταίας στην Αλβανία και ανατίθενταν στην κυβέρ-νηση της Ρώμης, πάντα υπό την προϋπόθεση του σεβασμού της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας του αλβανικού κράτους, να επέμβει εκεί με αποστολή στρατού με σκοπό την ειρήνευση και τον κατευνασμό των πνευμάτων από τις συνεχείς επα-ναστάσεις και τους εμφυλίους πολέμους. Αντωνόπουλος 1995, 22 · Hughes 81974, 222 · Πιπινέλης 1948, 66, 68 (υποσημ. 11).

11. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 1296/84, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 15 Ιανουα-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 1296/84, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 15 Ιανουα-ρίου 1925.


106

κά δε από την Ελλάδα είχε γίνει αντιληπτό ότι στους στόχους της Ιταλίας ήταν να πάρει στην κατοχή της την Β. Ήπειρο, την Κέρκυρα και να επιτύχει την οικονομική κυριαρχία της Θεσσαλονίκης μέσω του ισχυρού εβραϊκού στοιχείου12.

Όσο κι αν οι δύο τελευταίοι δεν πραγματοποιήθηκαν, ως προς τον πρώτο οι ιταλικές προσπάθειες υπήρξαν άοκνες και το απο-τέλεσμά τους ταυτίστηκε με εκείνο της αλβανικής πολιτικής της. Ενώ, λοιπόν, η κατάσταση στην Αλβανία ήταν έκρυθμη με την επα-νάσταση του Fan Noli να έχει ήδη εκραγεί, η ιταλική προπαγάνδα οργίαζε, με συνέπεια μέγα μέρος των Αλβανών μουσουλμάνων, που είχε κουραστεί από τις συγκρούσεις και τη συνεχή αναστάτωση, να εκφράζεται υπέρ της ιταλικής κατοχής13. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, και επιδιώκοντας την επέκτασή της και στη Β. Ήπειρο, φρόντισε ώστε να περιφέρεται μεταξύ των μουσουλμάνων της περι-οχής αυτής αίτηση ιταλικής προστασίας · ενεργούσε παντοιοτρόπως, λοιπόν, για να πετύχει επέμβασή της στα αλβανικά πράγματα14. Εξάλλου, ήδη από το 1924, όπως ανέφερε το Ε΄ Σώμα Στρατού, επιδιωκόταν η ιταλοποίηση του λιμανιού των Αγίων Σαράντα, μιας και η ιταλική κυβέρνηση είχε αρχίσει να εγκαθιστά εκεί εργατικές ιταλικές οικογένειες15.

Έχοντας επιτύχει οι Ιταλοί τον στόχο τους να διώξουν τον Zogu και να έχουν πολύ καλές σχέσεις με την κυβέρνηση Fan Noli16, εξάλ-λου ήταν κοινό μυστικό πως η επανάσταση ήταν έργο της ιταλικής

12. Visvizi-Donta 1994, 72.Visvizi-Donta 1994, 72.13. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 3674, no 474, τηλεγράφημα, �ρουραρχείο Κέρκυρας προς

ΥΠΕΞ, Κέρκυρα, 8 Μαΐου 1924.14. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4287/642/139, �εσσόπουλος (�ρούραρχος Κέρκυρας) προς

ΥΠΕΞ, Κέρκυρα, 29 Μαΐου 1924.15. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 6649/1643, Κονδύλης (υπουργός Στρατιωτικών) προς

ΥΠΕΞ, 29 Μαΐου 1924.16. Ο �εσσόπουλος έγραφε ότι οι Ιταλοί έβαλαν τους Αλβανούς να τους ευ-Ο �εσσόπουλος έγραφε ότι οι Ιταλοί έβαλαν τους Αλβανούς να τους ευ-

χαριστήσουν επίσημα. Έτσι, από το Αργυρόκαστρο και λοιπές περιφέρειες της Ν. Αλβανίας, ενέργεια της ιταλικής προπαγάνδας, απεστάλησαν τηλεγραφήματα ευγνωμοσύνης προς την ιταλική κυβέρνηση για την υποστήριξη του αγώνα των επαναστατών υπέρ της ελευθερίας του λαού. ΑΥΕ, 1924, A/53, 4861/761/214, �εσ-σόπουλος προς ΥΠΕΞ, Κέρκυρα 13 Ιουνίου 1924.


107

προπαγάνδας και πως είχε χρηματοδοτηθεί από την Ιταλία17 (ή και τη Σοβιετική Ένωση18), άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους προς

17. Ο Πανουργιάς έγραφε ότι πληροφορίες της αγγλικής πρεσβείας, μιλούσαν Ο Πανουργιάς έγραφε ότι πληροφορίες της αγγλικής πρεσβείας, μιλούσαν περίπου για £3.500 κόστος για τη διεξαγωγή του αγώνα των επαναστατών · το ίδιο και δικές του που ήθελαν τον υπουργό Δημοσίων Έργων Qazim Koculi να έχει εμπι-στευθεί σε φίλους του ότι η επανάσταση δαπάνησε περίπου 8.000 χρ. φρ., ποσό δηλαδή περίπου ίδιο με εκείνο της αγγλικής πρεσβείας. Ακόμη, όμως, και αν υπο-λογίζονταν τα χρήματα που προσπορίστηκαν οι επαναστάτες, εφόσον κατέλαβαν τα δημόσια ταμεία της Πρεμετής, Αργυροκάστρου, Δελβίνου, Αυλώνος και Αγίων Σαράντα, καθώς και τα τελωνεία των δύο τελευταίων πόλεων, αλλά και τα χρή-ματα που λέγεται πως τους εστάλησαν από τη Βάτρα (σύλλογος των Αλβανών της Αμερικής που ιδρύθηκε στη Βοστώνη από τον Fan Noli στις αρχές του 20ου αι.), και πάλι δεν θα έφταναν να καλύψουν το δαπανηθέν ποσό. Άρα πρέπει κάποιος από έξω να τους χρηματοδότησε. Αποκλειόμενης της Ελλάδας, Γιουγκοσλαβίας και των πλείστων ευρωπαϊκών χωρών, ζωηρές υπόνοιες εκφράζονταν για Ιταλία (αλλά και τη Σοβιετική Ένωση). Θα έπρεπε να σημειωθεί ότι ταυτόχρονα με την έναρξη της επανάστασης ο Fan Noli μετέβη στη Ρώμη. Σύμφωνα δε με πληροφορίες, για τις οποίες δεν μπορούσε να εγγυηθεί ο Πανουργιάς, ο Fan Noli είχε συνάντηση με τον Mussolini που τον βεβαίωσε πως η επανάσταση μπορούσε να προχωρήσει και του εγγυήθηκε ότι δεν θα επέτρεπε σε κανέναν να επέμβει. Ακόμη και αν τα πα-ραπάνω θεωρούνταν ανακριβή, τις ιταλικές ευνοϊκές διαθέσεις επέτεινε το γεγονός ότι στους πρωτεργάτες συγκαταλέγονταν γνωστά ιταλικά όργανα, καθώς και ο μισθοδοτούμενος από την Ιταλία καθολικός κλήρος της Β. Αλβανίας. ΑΥΕ, 1924, A/53, 5399/790, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 27 Ιουνίου 1924.

18. Από τη στάση, όμως, που κράτησε τελικά η Ιταλία κατά την εξέλιξη της επα-Από τη στάση, όμως, που κράτησε τελικά η Ιταλία κατά την εξέλιξη της επα-νάστασης, θεωρήθηκε ότι τα χρήματα χορηγήθηκαν από τη Σοβιετική Ένωση και παρά από την πρώτη, καθόσον μεταξύ των επαναστατών βρίσκονταν και τα γνω-στά σοβιετικά όργανα. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1924, πάντως, το αλβανικό γραφείο Τύπου βρέθηκε στην ανάγκη να διαψεύσει άρθρο της γιουγκοσλαβικής Vreme ότι ο Fan Noli ανέλαβε την Αρχή με μπολσεβικικό χρήμα, καθότι πράκτορας (agent) των μπολσεβίκων. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 10699/1689, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 30 Νοεμβρίου 1924.

Ο Πανουργιάς είχε στα χέρια του έγγραφο, το οποίο μετέφρασε ο ίδιος, από έγκυρη πηγή με σχέση προς υπηρεσία πληροφοριών Μ. Δύναμης (δεν κατανομαζό-ταν), σύμφωνα με το οποίο ο Fan Noli (κατά την τελευταία διέλευσή του από τη Ρώμη) έκλεισε συμφωνία με τη Σοβιετική Ένωση για υποστήριξη από αυτήν της Αλβανίας και της ακεραιότητάς της, με αντάλλαγμα να δεχτεί η Αλβανία σοβιετική αποστολή και να αναλάβει να καταστήσει τη χώρα μέλος βαλκανικής ομοσπονδίας υπό την προστασία της Σοβιετικής Ένωσης. Έγκυρη πηγή, ωστόσο, ζήτησε από τον Πανουργιά να εξακριβώσει το γνήσιο του εγγράφου, γιατί την εποχή εκείνη τελευταία τόσο η Σοβιετική Ένωση όσο και η Κομμουνιστική Διεθνής είχαν θέσει σε κυκλοφορία έγγραφα που αποδείχτηκαν πως ήταν πλαστά. Για να ισχύσει, όμως, η συμφωνία μεταξύ των δύο μερών θα έπρεπε να εγκατασταθεί σοβιετική διπλω-ματική αποστολή στην Αλβανία. Από πληροφορίες δε που είχε ο Πανουργιάς από συνάδελφό του πρεσβευτή έμαθε ότι ο Fan Noli, όταν ρωτήθηκε εάν συγκατατέθη-Fan Noli, όταν ρωτήθηκε εάν συγκατατέθη- Noli, όταν ρωτήθηκε εάν συγκατατέθη-Noli, όταν ρωτήθηκε εάν συγκατατέθη-, όταν ρωτήθηκε εάν συγκατατέθη-κε στο διορισμό του Kra�ovets�i, είπε ότι το υπουργικό συμβούλιο δεν επελήφθη


108

την Β. Ήπειρο, απαγκιστρωνόμενοι από τη Σκόδρα. Ο Πανουργιάς ενημέρωνε το υπουργείο Εξωτερικών ότι από καιρό οι Ιταλοί, και από εμπορική άποψη, είχαν αρχίσει να μην ενδιαφέρονται για τη Σκόδρα, όπου είχαν περιοριστεί μόνο στη μισθοδοσία του καθολικού κλήρου. Η προσοχή τους, απεναντίας, είχε στραφεί στη Β. Ήπειρο, όπου ο αριθμός τους συνεχώς αύξανε · στο Αργυρόκαστρο, Δέλβινο και Αγίους Σαράντα παρατηρούνταν έκτακτη κίνηση Ιταλών, όπως ποτέ άλλοτε δεν είχε σημειωθεί, ενώ αντίθετα στη Σκόδρα ένας μό-νον Ιταλός υπήκοος είχε απομείνει. Μεγάλο μέρος του προσωπικού των άλλοτε λειτουργούντων στη Σκόδρα ιταλικών σχολείων μετα-τέθηκε και εργαζόταν πλέον στην Κέρκυρα. Ο Έλληνας πρεσβευτής δεν παρέλειπε να σημειώσει ότι θεωρούσε τις εν λόγω ιταλικές κι-νήσεις πολύ ανησυχητικές, οι οποίες και θα έπρεπε να τύχουν της του ζητήματος και όταν του ειπώθηκε ότι υπήρχαν πληροφορίες περί συμφωνί-ας Σοβιετικής Ένωσης-Αλβανίας, προσποιήθηκε πλήρη άγνοια. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 10691/1662, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 24 (και στις 27 συμπλήρωμα ) Νοεμβρίου 1924 · Fischer χ.χ., 70.

Περαιτέρω, ο Αλβανός υπουργός Εξωτερικών Suleiman Delvina διέψευσε ότι δέ-χτηκε τον διορισμό του Kra�ovets�i ως Ρώσο πρεσβευτή στα Τίρανα και αυτό γιατί «η Σοβιετική Ένωση συνεργάζεται με τους Βουλγάρους, τους irrédentistes του Κοσ-irrédentistes του Κοσ-édentistes του Κοσ-dentistes του Κοσ- του Κοσ-σόβου και ιδιαίτερα με εκείνον τον παλιάνθρωπο τον Zija Dibra» (Ταγματάρχης, πράκτορας των μπολσεβίκων. Είχε αναμιχθεί στην επανάσταση του Hamid �optani, το 1922. Μετά το κίνημα του Zogu, επέστρεψε, συνελήφθη και, κατά την προσπά-θειά του να δραπετεύσει, σκοτώθηκε από τους χωροφύλακες φρουρούς του. ΑΥΕ, 1925, ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 2475/143, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 25 Ιανουαρίου 1924). Την ίδια απάντηση έδωσε και ο Fan Noli στον Πανουργιά όσο και στον Eyres, που έκανε παράσταση στον πρωθυπουργό κατόπιν διαμαρτυριών της γιουγκοσλα-βικής προς την αγγλική κυβέρνηση ότι δεν θα ανεχόταν άλλο την υπόθαλψη από την Αλβανία του μπολσεβικισμού · ο Fan Noli, μάλιστα, σημείωνε ότι το ζήτημα είχε αφε-Fan Noli, μάλιστα, σημείωνε ότι το ζήτημα είχε αφε- Noli, μάλιστα, σημείωνε ότι το ζήτημα είχε αφε-Noli, μάλιστα, σημείωνε ότι το ζήτημα είχε αφε-, μάλιστα, σημείωνε ότι το ζήτημα είχε αφε-θεί για μετά τις εκλογές, ώστε να το χειρισθεί η νέα κυβέρνηση. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11272/1740, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 12 Δεκεμβρίου 1924.

Ωστόσο, ο σοβιετικός πρεσβευτής έφτασε στο Δυρράχιο τη 16η Δεκεμβρίου 1924 και αναχώρησε αμέσως, με την ακολουθία του, για τα Τίρανα. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α, 10998/1759, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 16 Δεκεμβρίου 1924. Τελι-κά, η αλβανική κυβέρνηση δεν επέτρεψε την παραμονή της σοβιετικής αποστολής, η οποία επρόκειτο να αποχωρήσει 19η Δεκεμβρίου για Ιταλία. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α, 11103/1771, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 18 Δεκεμβρίου 1924. Η αλβανική κυβέρνηση, πάντως, προσπάθησε να αποδείξει ότι η σοβιετική αποστολή είχε έρθει δίχως την έγκρισή της, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι τα διαβατήρια της τελευ-ταίας θεωρήθηκαν εν αγνοία της από τον πρόξενο στη Βιέννη Boshati, ο οποίος και τιμωρήθηκε με απόλυση. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 11522/1778, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 19 Δεκεμβρίου 1924.


109

πλήρους προσοχής της ελληνικής κυβέρνησης19.Οι ανησυχίες αυτές του Πανουργιά επιβεβαιώθηκαν με τον καλύ-

τερο τρόπο μέσα από τα συμπεράσματα συζήτησης μεταξύ του επι-τετραμμένου Κοκοτάκη και του Eyres, με τον τελευταίο να εκφρά-, με τον τελευταίο να εκφρά-ζει τη γνώμη ότι οποιαδήποτε ενέργεια της Ιταλίας στην Αλβανία σε ένα μόνο σκοπό κατέτεινε: στην καταστροφή του μικρού αυτού κράτους · για να τελειώσει λέγοντας ότι αν οι κυβερνώντες δεν το καταλάβουν, τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς20. Ήταν δε τόσο έντονη η ιταλική κινητικότητα στην εκρηκτική ατμόσφαιρα της αλβανικής πραγματικότητας ώστε ο Eyres εμπιστεύτηκε στον Κοκοτάκη ότι η Αλβανία έβαινε προς διάλυση και διαμελισμό, με την Ιταλία, κατά τη γνώμη του, να καταλαμβάνει τον Αυλώνα και την αναγκαία εν-δοχώρα, στην οποία θα προσπαθούσε να περιλάβει προς βορρά το Βεράτι και το Ελβασάν προς νότο δε οι κατακτητικές ορέξεις της δε θα είχαν όρια · την ίδια απαισιοδοξία ως προς το μέλλον της Αλβα-νίας εξέφρασε και ο Ιταλός πρεσβευτής Durazzo21.

Έχοντας εδραιώσει το φασιστικό καθεστώς μέχρι το 1925 ο Mus-solini αποφάσισε να ασχοληθεί με την εξωτερική πολιτική ανακοι- αποφάσισε να ασχοληθεί με την εξωτερική πολιτική ανακοι-νώνοντας μάλιστα στην εφημερίδα Gerarchia ότι το 1926 θα ήταν το «ναπολεόντειο έτος» της φασιστικής επανάστασης, το οποίο άρχισε με τη φραστική φιλονικία με τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Stresemann για το ζήτημα του Άνω Αδίγη (Alto Adige), την περιοχή δηλαδή του Ν. Τιρόλο που η Ιταλία είχε προσαρτήσει το 1918. Όχι τυχαία το παραπάνω οδήγησε στην παραίτηση του Salvatore Con- Con-Con-tarini (Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Εξωτερικών), καθώς και στην ανεπιφύλακτη πλέον προσπάθεια μετατροπής της Αλβα-νίας σε ιταλικό προτεκτοράτο22. Ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλί-ας Fransesco Nitti, ωστόσο, κατέκρινε την επεκτατική πολιτική του

19. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 8331/1359, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο 21 Σεπτεμ-βρίου 1924.

20. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 1419, Ι. Κοκοτάκης προς Πανουργιά, Δυρράχιο, 29 Σε-πτεμβρίου 1924.

21. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 9018/1487, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 12 Οκτω-βρίου 1924.

22. Cassels 1970, 390-391. 1970, 390-391.


110

Mussolini έναντι της Αλβανίας. Με άρθρο του στο Neues �iener Ta�- �iener Ta�-�iener Ta�- Ta�-Ta�-blatt επέκρινε την πολιτική της φασιστικής κυβέρνησης που επιδίωκε με τα διάφορα υποκριτικά Mandats ή Protectorats να προσαρτήσει την Αλβανία, πράγμα που θα ήταν δυστύχημα για την Ιταλία, εφόσον τέτοιο εγχείρημα θα ήταν πολιτικά και οικονομικά ασύμφορο και θα την ανάγκαζε να αναμειγνύεται όχι μόνο σε ζητήματα που αφορού-σαν την Αλβανία, αλλά και σε ζητήματα βαλκανικά, συνεπεία της γεωγραφικής θέσης της τελευταίας. Παρατηρούσε δε εν κατακλείδι ότι η καλύτερη υπηρεσία που θα μπορούσαν να παρέξουν στη φτω-χή αυτή χώρα θα ήταν να την άφηναν να αναπτυχθεί πολιτικά και οικονομικά βαθμηδόν και ήσυχα23. Ο Mussolini, εντούτοις, δύσκολα θα μπορούσε να συμφωνήσει, έμπλεος ικανοποίησης από το γεγονός ότι η διεθνής κοινότητα (με την ενδεχόμενη εξαίρεση της Γαλλίας) απέδιδε πια στην Ιταλία το καθεστώς Μ. Δύναμης, πράγμα που φαινόταν από το ό,τι τη συμβουλευόταν για όλα τα μεγάλα ζητή-ματα από το Λοκάρνο ως το ζήτημα της Ταγγιέρης24, συντηρώντας αυτό που ένας σχολιαστής της μεσοπολεμικής Γερμανίας αποκάλε-σε «αρχή της συνεχούς παρουσίας»25.

Ως προς την Αλβανία δε, η σύναψη του Συμφώνου των Τιράνων (27 Νοεμβρίου 1926) δεν επέτρεπε σε κανένα να μην αντιληφθεί τον πραγματικό χαρακτήρα των ιταλο-αλβανικών σχέσεων ή την προϊ-ούσα υποτέλεια της Αλβανίας στην ισχυρή της γείτονα26.

Το Σύμφωνο του Νοεμβρίου 1926 δεν ήταν παρά η επικύρωση της οικονομικής υποδούλωσης που είχε αρχίσει να γίνεται πράξη με την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας ή ακριβέστερα της ιταλικής τράπεζας στην Αλβανία, αφού σχεδόν ολόκληρο το κε-φάλαιο – εκτός ελαχίστου που ανήκε σε Αλβανούς και το δέκατο στη Γιουγκοσλαβία – βρισκόταν στα χέρια Ιταλών κεφαλαιούχων27.

23. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 1, 6167/558, Βιέννη προς ΥΠΕΞ, 25 Απριλίου ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 1, 6167/558, Βιέννη προς ΥΠΕΞ, 25 Απριλίου 1927.

24. Για το ζήτημα αυτό βλ. Mac� Smith 1977, 19-20.Για το ζήτημα αυτό βλ. Mac� Smith 1977, 19-20.Mac� Smith 1977, 19-20. Smith 1977, 19-20.Smith 1977, 19-20. 1977, 19-20.25. Cassels 1970, 392. 1970, 392.26. Λάσκαρις Λάσκαρις 31954, 218-219.27. Αν και ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε το 49% του κεφαλαίου (12,5 εκα-

τομμύρια χρ. φρ.) να περιέλθει σε Αλβανούς πολίτες, το 26% στην ιταλική πλευρά


111

Η Εθνική Τράπεζα Αλβανίας εγκαινίασε τη λειτουργία της στις 28 Νοεμβρίου 1925 και διεξήγε τις εργασίες της με βάση το χρυσό φράγκο · ως εθνικό νόμισμα είχε οριστεί το Λεκ (Le�) ίσο προς 1% του εικοσόφραγκου28.

Σύμφωνα δε με το άρθρο 19 του καταστατικού της υποχρεού-νταν να χορηγήσει στην αλβανική κυβέρνηση δάνειο 50.000.000 χρ. φρ., από τα οποία 7.500.000 έπρεπε να δοθούν το πρώτο έτος, 7. 500.000 το δεύτερο, 10.000.000 το τρίτο, 12.500.000 το τέταρτο και 12.500.000 το πέμπτο έτος.

Θα έπρεπε, βέβαια, εδώ να σημειωθεί ότι τα 50.000.000 αφο-ρούσαν το πραγματικό κεφάλαιο, διότι το ονομαστικό ανερχόταν σε 70.000.000 χρυσά φράγκα · ασφαλώς, το ποσό αυτό δεν ανα-γραφόταν πουθενά, γιατί ήξεραν πολύ καλά οι ιθύνοντες Αλβανοί ότι η γνωστοποίησή του θα ήταν δυνατό να προκαλέσει δυσμε-νέστατα σχόλια σε βάρος κυρίως του Ahmed Zogu. Η εξόφληση, λοιπόν, των 70.000.000 χρ. φρ. θα γινόταν σε 40 έτη, ο δε τόκος θα ήταν 6½ κατ’ έτος29, ο οποίος, λόγω και της μη έγκαιρης πλη-ρωμής του, υπερέβαινε ετησίως τα 5.000.000 χρ. φρ. Δεδομένου, μάλιστα, ότι ο προϋπολογισμός ήταν πάντα ελλειμματικός, με τις δαπάνες για το στρατό και τη χωροφυλακή να φτάνουν μέχρι και το 47%30, και το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου να φτάνει ακόμη και το υπόλοιπο σε βελγικά, ελβετικά και γιουγκοσλαβικά συμφέροντα, μετά τις ‘συνεννοήσεις’ με τον Libohova αλλά και εκείνες του Mario Alberti (πρώτου προέ-δρου της τράπεζας) με την Εμπορική τράπεζα της Βασιλείας, το ιταλικό ποσοστό έφτασε περίπου το 80%. �aselli 2003, 67.

28. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18752/4439, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18752/4439, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 24 Δεκεμβρίου 1925.

29. Στον Κόντη (1997a, έγγραφο 57 �σ. 159�) το επιτόκιο φέρεται να είναι 7%, Στον Κόντη (1997a, έγγραφο 57 �σ. 159�) το επιτόκιο φέρεται να είναι 7%, a, έγγραφο 57 �σ. 159�) το επιτόκιο φέρεται να είναι 7%, , έγγραφο 57 �σ. 159�) το επιτόκιο φέρεται να είναι 7%, ενώ ο Πιπινέλης (1948, 67) αναφέρει ότι το επιτόκιο ήταν 13%. Ο Fischer (χ.χ., 91) σημειώνει ότι το αρχικό επιτόκιο ορίστηκε σε 7,5%, αν και μετά την προσθήκη κά-ποιων επιπλέον αμοιβών έφτανε στο 11,5%.

30. Προϋπολογισμός Δαπάνη για στρατό και χωροφυλακή

Έτος έσοδα έξοδα Ποσό δαπάνηςΠοσοστό επί του προϋπολογισμού

1925 15.781.150 17.281.150 5.700.000 36,2


112

και στο 55%31, ήταν εύκολο να εξαχθούν συμπεράσματα όχι μόνο για την υφιστάμενη οικονομική κατάσταση της χώρας αλλά και γι’ αυτήν που θα ήταν στο μέλλον · γινόταν φανερό, λοιπόν, από την αρχή ότι δεν θα ήταν δυνατό να διατεθεί ακόμη και ελάχιστο ποσό για την εξυπηρέτηση του χρέους32 και ότι οι ανεξόφλητες οφειλές θα συσσωρεύονταν, σφίγγοντας έτσι τον ιταλικό ‘φιλικό’ κλοιό γύρω από την Αλβανία33.

Στο σημείο αυτό, πάντως, θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί πώς οι Ιταλοί εξασφάλισαν την εξυπηρέτηση του παρασχεθέντος δανείου και των χρημάτων που επρόκειτο να διατεθούν υπέρ των δημοσίων

1926 18.000.000 22.000.000 41,3*1927 26.000.000 29.000.000 11.000.000 381928 28.145.900 13.185.900 46,91929 31.668.200 31.668.200 14.912.177 47,11930 45,9*

Πηγή: ΑΥΕ, 1925, ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 3793/325, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρρά-χιο, 27 �εβρουαρίου 1925 · ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 1, 6277/621, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 29 Απριλίου 1927 · ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 6837/747, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 2 Ιουνίου 1928 · ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 3952/651, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 27 Μαρτίου 1929.

* Τα στοιχεία αυτά στον Πιπινέλη (1948, 61), όπου οι δαπάνες για το στρατό και τη χωροφυλακή των υπολοίπων ετών του πίνακα εμφανίζονται αυξημένες έως και μια ποσοστιαία μονάδα (π.χ. 48% αντί 46,9% για το 1928).

31. Έλλειμμα εμπορικού ισοζυγίου της ΑλβανίαςΈτος Ποσό (σε χρυσά φράγκα) Ποσοστό ελλείμματος

επί της εισαγωγής (%)

1924 8.111.000 39,61925 4.676.000 21,41926 12.901.000 51,91927 13.575.000 551928 16.271.000 52,2

Πηγή: ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 9348/1681, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 9 Αυγούστου 1929

32. Κόντης 1997a, έγγραφο 57 (σ. 159).Κόντης 1997a, έγγραφο 57 (σ. 159).a, έγγραφο 57 (σ. 159)., έγγραφο 57 (σ. 159).33. Πιπινέλης 1948, 69 · Fischer χ.χ., 91.Πιπινέλης 1948, 69 · Fischer χ.χ., 91.Fischer χ.χ., 91. χ.χ., 91.


113

έργων, την κατασκευήν των οποίων θα αναλάμβανε ιταλική εται-ρεία. Δεσμεύτηκαν, λοιπόν, οι παρακάτω προσοδοφόρες πηγές της Αλβανίας:

Οι τελωνειακές εισπράξεις που ανέρχονταν σε 6.000.000 χρ. 1. φρ. ετησίως

Τα έσοδα του μονοπωλίου επί του αλατιού, σιγαροχάρτου και 2. σπίρτων που ανέρχονταν σε 2.500.000 χρ. φρ., δηλαδή συνο-λικά 8.500.000 χρ. φρ. ετησίως.

Είχε προβλεφθεί δε ότι, σε περίπτωση που, λόγω μείωσης των προσόδων, επερχόταν αισθητή ελάττωση του ποσού των 8.500.000 χρ. φρ. ετησίως, τότε το αλβανικό κράτος θα υποχρεούνταν να συ-μπληρώσει το έλλειμμα με τη δέσμευση άλλων προσόδων, δασμών ή και άλλων μέσων.

Το ποσό, λοιπόν, των 8.500.000 χρ. φρ. θα αποτελούσε την ετή-σια τοκοχρεολυτική δόση34 ή το 47,2%, 32,7%, 30,2% και 26,9% των εσόδων του προϋπολογισμού των ετών 1926-1927, 1927-1928, 1928-1929 και 1929-1930 αντίστοιχα. Ωστόσο, ούτε οι προαναφερ-θέντες αριθμοί έδειχναν το μέγεθος της πολιτικής και οικονομικής επικράτησης της Ιταλίας στην Αλβανία όσο τα παρακάτω δεδομένα, φυσική απόρροια τόσο της ιταλο-αλβανικής συνθήκης όσο και του καθεστώτος λειτουργίας της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας:

Δεν θα γινόταν κανένα δημόσιο έργο χωρίς τη συμμετοχή της 1. Εταιρείας SVEA35, μέσω της οποίας είχε χορηγήσει η Ιταλία τα κεφάλαια για τη δημιουργία της Τράπεζας, και χωρίς προ-ηγούμενη συγκατάθεσή της.

Οι τεχνικοί εμπειρογνώμονες και το ήμισυ των εργατών θα 2. ήταν ιταλικής υπηκοότητας και η καθορισθείσα αναλογία θα ήταν δυνατό να τροποποιηθεί σε περίπτωση, κατά την οποία

34. Fischer χ.χ., 91 · Ο Πιπινέλης (1948, 68-69) κάνει λόγο για χρεολυτική και Fischer χ.χ., 91 · Ο Πιπινέλης (1948, 68-69) κάνει λόγο για χρεολυτική και χ.χ., 91 · Ο Πιπινέλης (1948, 68-69) κάνει λόγο για χρεολυτική και όχι τοκοχρεολυτική δόση η οποία στην αρχή ήταν 5,6 εκατομμύρια χρ. φρ., για να αυξηθεί δύο χρόνια αργότερα σε 6,3 εκατομμύρια χρ. φρ.

35. Η Societa per lo Sviluppo Economico dell’ Albania (Εταιρεία για την οικο-νομική ανάπτυξη της Αλβανίας) συστήθηκε στη Ρώμη ένα μήνα πριν από την Εθνι-κή Τράπεζα της Αλβανίας (23/4/1925). �aselli 2003, 69.


114

θα ήταν αδύνατη η εξεύρεση στην Αλβανία του αναγκαίου προσωπικού για την εν λόγω υπηρεσία

Τα δημόσια έργα θα εκτελούνταν από την αναφερόμε νη Εται-3. ρεία

Από το συνολικό πραγματικό κεφάλαιο των 50.000.000 χρ. φρ. 4. του δανείου είχαν δοθεί στην αλβανική κυβέρνηση μέχρι την 1η Μαρτίου μόνο 2.500.000 χρ. φρ.

Μέσω της εκτέλεσης των δημοσίων έργων και της υπηρεσίας 5. του δανείου συν την κάλυψη των ετησίων ελλειμμάτων του προϋπολογισμού, το ποσό του δανείου των 70.000.000 θα εξαφανιζόταν σε βραχύ χρονικό διάστημα

Την πραγματοποίηση των αναφερομένων στην προηγούμενη 6. παράγραφο θα ακολουθούσε η από την Εθνική Τράπεζα (και την ιταλική κυβέρνηση που κρυβόταν από πίσω της) κατά-σχεση των τελωνειακών εισπράξεων και των μονοπωλίων του Κράτους και σε αυτά θα έπρεπε να προστεθούν ότι:

Η εκγύμναση των δύο αλβανικών πυροβολαρχιών γινόταν �. από δύο Ιταλούς αξιωματικούς του πυροβολικούΙταλοί κεφαλαιούχοι είχαν προβεί σε ενοικιάσεις γαιών ��. για 99 χρόνια36

36. Ο Καψαμπέλης με έγγραφό του (ΑΥΕ, 1928, �ακ. 20.1, 3066/327, προς Ο Καψαμπέλης με έγγραφό του (ΑΥΕ, 1928, �ακ. 20.1, 3066/327, προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 4 Μαρτίου 1927) ανέφερε ότι ο Αλβανός υπουργός Εξωτερικών δια-πληκτίστηκε με τον Ιταλό επιτετραμμένο, γιατί η αλβανική κυβέρνηση απαγόρευσε σε ιταλική εταιρεία να μισθώσει γη για 99 χρόνια. Ο �liaz Vrioni είπε στον Έλληνα πρεσβευτή ότι ετοιμαζόταν νομοσχέδιο με το οποίο θα επιτρεπόταν μίσθωση γαιών για 10 ή 15 χρόνια. Μέχρι τότε μόνο δύο μισθώσεις για 99 χρόνια είχαν γίνει σε ιταλικές εταιρείες, τα συμβόλαια των οποίων καταβαλλόταν προσπάθεια να ανα-γκαστεί να αναγνωρίσει η αλβανική κυβέρνηση.

Πράγματι, στις 7 Μαρτίου 1927, κατατέθηκε νομοσχέδιο στη Βουλή που απαγό-ρευε μίσθωση γαιών σε ξένες εταιρείες και υπηκόους για περισσότερο από 10 χρό-νια, αρχομένης της ισχύος του από 15 Δεκεμβρίου 1926. Η ιταλική πρεσβεία πίεσε να αναβληθεί η ψήφισή του τουλάχιστον μέχρι να ολοκληρωθούν οι εκκρεμούσες σχετικές πράξεις με ιταλικές εταιρείες και υπηκόους. Ο βουλευτής Κάσσος, ωστό-σο, είπε στον Καψαμπέλη ότι όλα αυτά ήταν φενάκη και γίνονταν για το θεαθήναι και ότι τελικά η κυβέρνηση θα υπέκυπτε στις ιταλικές πιέσεις. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 20.1, 4235/382, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 8 Μαρτίου 1927.

Τελικά, ψηφίστηκε στη Βουλή το νομοσχέδιο, το οποίο προέβλεπε όμως ανώ-τατο χρόνο μίσθωσης τα 20 χρόνια, με τα συνταχθέντα προ του νόμου συμβόλαια


115

Για τον καταρτισμό κτηματολογίου προσκλήθηκαν από ��. την Ιταλία τρεις αξιωματικοί και υπάλληλοι του Γεωγρα-φικού Ιδρύματος της �λωρεντίας Η νεοσυσταθείσα αεροπορική εταιρεία�V. 37 πούλησε το πλεί-στο των μετοχών της σε ιταλικές εταιρείες και

Οι δημοπρασίες για την κατασκευή λιμανιών του Δυρραχί-V. ου και του Αγίου Ιωάννη της Μεδούης επρόκειτο να κατα-κυρωθούν σε ιταλικές εταιρείες με υπόδειξη και ενέργειες τής παρά την Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας εταιρεία38.

Περαιτέρω απόδειξη δε της ‘επιθετικής’ πολιτικής της Ιταλίας, δηλαδή της αποφασιστικότητάς της να πετύχει την πολιτική άλω-ση της Αλβανίας, αποτελεί και ο τρόπος σύστασης της περιώνυμης Εθνικής Τράπεζας. Σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν δύσκολο να γίνει παραδεκτό ότι κυβέρνηση μεγάλης δύναμης θα καταδεχό-ταν, χρησιμοποιώντας την απληστία και την ηθική ανεπάρκεια του υπουργού Οικονομικών του συμβαλλόμενου μικρού και ανίσχυρου κράτους, να ενεργήσει τόσο ύπουλα και τόσο μικρόψυχα πόσο μάλ-λον όταν τα κακόβουλα τερτίπια της ήταν ζήτημα χρόνου να απο-καλυφθούν. Όταν, λοιπόν, ήρθαν στο φως στοιχεία περί ανάρμοστης συμπεριφοράς του υπουργού Οικονομικών Myfyt Bej Libohova, στε-για 99 χρόνια να θεωρούνται έγκυρα. Αν και τότε ετέθη, εκ των πραγμάτων, το ζήτημα εάν οι εύποροι Ιταλοί θα έδειχναν και πάλι την ίδια προθυμία για τα 20 χρόνια μίσθωσης αντί για 99, λόγω των μεγάλων ποσών που απαιτούνταν για την καλλιέργεια των αλβανικών γαιών, η Αλβανία συνέχισε να παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον από γεωργικής άποψης και έτσι η Ιταλία εξακολούθησε να τροφοδοτεί τις ανάγκες της σε δημητριακά από τη μικρή της γείτονα. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 20.1, 4824/449, Καψαμπέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 21 Μαρτίου 1927.

37. Στις 14 Μαρτίου 1925 κυρώθηκε η συμφωνία μεταξύ της αλβανικής κυβέρνη-Στις 14 Μαρτίου 1925 κυρώθηκε η συμφωνία μεταξύ της αλβανικής κυβέρνη-σης και της εταιρείας Adria-Aero L�oyd περί εγκατάστασης εναέριας συγκοινωνίας στην Αλβανία. Η εταιρεία άρχισε να λειτουργεί από τον Απρίλιο 1925 για τη μετα-φορά ταχυδρομείου και επιβατών μεταξύ Τιράνων-Σκόδρας-Αυλώνα-Κορυτσάς. Στα Τίρανα, όπου και η έδρα της εταιρείας, λειτουργούσε αεροδρόμιο, ενώ στις άλλες πόλεις ιδρύθηκαν απλά εργαστήρια. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 4470, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 10 Απριλίου 1926 · ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 6688/613, Κοντούλης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 22 Μαΐου 1926.

38. Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για την Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για την Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας στην έκθεση του πρεσβευτή Καψαμπέλη προς τον Μιχαλακόπουλο, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 28.6, 3618/323, Τίρανα, 1 Μαρτίου 1927.


116

νού συνεργάτη του Ahmet Zogu και ισχυρού άνδρα στη Ν. Αλβανία, και η Βουλή αποφάσισε παμψηφεί το σχηματισμό κοινοβουλευτικής ανακριτικής επιτροπής προς εξέταση των κατηγοριών κατά του τε-λευταίου39, αποκαλύφθηκε η καθόλου άμεμπτη στάση της Ιταλίας ως προς το ζήτημα της ίδρυσης της τράπεζας. Έτσι, έλλειπε από τον φάκελο της τράπεζας το έγγραφο περί ποινικής ρήτρας που φερόταν πως είχε πουληθεί στους Ιταλούς είτε από τον Libohova είτε από υπάλληλο του υπουργείου Οικονομικών. Επιπλέον, ανακα-λύφθηκε έγγραφο συνημμένο στη σύμβαση υπ. αριθ. 13, υπογεγραμ-μένο από τον Libohova και τον Amedeo Gambino40, σύμφωνα με το οποίο, σε περίπτωση που η αλβανική κυβέρνηση μέχρι της ορισμένης προθεσμίας δεν κατέθετε στο Credito �taliano τα 2/10 της αξίας των μετοχών που είχαν εγγραφεί στο όνομα του αλβανικού κράτους και δεν έδινε έναντι του ποσού αυτού τους προσωρινούς τίτλους (απο-δείξεις), οι Ιταλοί ιδρυτές της τράπεζας θα θεωρούσαν τις εγγραφές στην Αλβανία ως μη εκτελεσθείσες και συνεπώς άκυρες. Πράγματι δε, επειδή ο όρος αυτός δεν εκτελέστηκε, όλες οι εγγραφές στην Αλ-βανία ήταν άκυρες, με συνέπεια να βρεθεί η Ιταλία κάτοχος 320.000 μετοχών, δηλαδή του 53%, αφήνοντας την Αλβανία μόνο με 150.000 μετοχές41, αν και θα έπρεπε η τελευταία να κατέχει το 49% του αρχικού κεφαλαίου42.

Το έγγραφο αυτό μαζί με 12 άλλα εκτελεστικά σύμφωνα βρέθη-καν στο χρηματοκιβώτιο του υπουργείου Οικονομικών απρωτοκόλ-λητα · δηλαδή δεν είχαν κατατεθεί στη Βουλή, ούτε είχαν δημοσιευ-θεί στην εφημερίδα της κυβέρνησης, υπογεγραμμένες δε μεταφρά-σεις αυτών στην αλβανική δεν υπήρχαν.

39. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 15151/2051, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 15151/2051, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 25 Οκτωβρίου 1925.

40. Καθηγητής οικονομικών και χαίρων εκτίμησης στους οικονομικούς κύκλους της Ρώμης. Τοποθετήθηκε Σύμβουλος στην Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας έως τη χρονιά που έπαψε να λειτουργεί, το 1957.

41. Fischer χ.χ., 90.Fischer χ.χ., 90. χ.χ., 90.42. Ο �aselli (2003, 67) συμφωνεί με ό,τι αναφέρεται και στις ελληνικές πηγές

περί του ονομαστικού ποσοστού συμμετοχής της αλβανικής πλευράς στην Εθνική Τράπεζα της χώρας, σημειώνοντας ότι ήταν 49%, ενώ ο Fischer (χ.χ., 90) διαφορο-ποιείται σημειώνοντας πως ήταν 51%.


117

Επιπρόσθετα, κατά την πρώτη συνέλευση των μετόχων στη Ρώμη, αντιπροσώπευσαν τους Αλβανούς, εν ονόματι 150.000 μετοχών συ-νολικά, οι δύο αδελφοί του Myfyt, Ajet και Eqrem, καθώς ο εξάδελ-φός του Eqrem Bej Vlora. Οι τρεις τους φαίνονταν κάτοχοι 60.000 μετοχών · των υπολοίπων 90.000 φαίνονταν κάτοχοι άλλα πρόσω-πα, μεταξύ των οποίων και κάποιος υπότροφος του υπουργείου Παιδείας με 6.000 μετοχές. Τα παραπάνω, ασφαλώς, έγιναν κατά παράβαση απόφασης της κυβέρνησης, σύμφωνα με την οποία, εκτός των άλλων, το κεφάλαιο που ανήκε στην Αλβανία έπρεπε να κρα-τηθεί από αυτήν. Ήταν, βέβαια, φανερό ότι οι αδελφοί Libohova και οι υπόλοιποι Αλβανοί που εγγράφηκαν ως μέτοχοι στην Ιταλία δεν είχαν στην πραγματικότητα ούτε μία μετοχή, αλλά απλώς χρησι-μοποιήθηκαν ως όργανα. Από την εξέταση, λοιπόν, των πρακτικών της γενικής συνέλευσης των μετόχων, αποδείχτηκε ότι ούτε ένας Αλβανός ήταν κάτοχος μετοχών της Τράπεζας43, τη στιγμή που η Γιουγκοσλαβία, διά του τραπεζίτη Lali N. Zouber, κατείχε 50.000 μετοχές ή το 10% του συνόλου44.

Δεν ήταν, επομένως, καθόλου τυχαίο που οι κατηγορίες εναντίον του Libohova συνδυάζονταν με την όχι τίμια στάση των Ιταλών στο ζήτημα της ίδρυσης της Εθνικής Τράπεζας, πράγμα που προκάλεσε όμως την παρέμβασή τους, με αποτέλεσμα η τιμωρία του πρώην υπουργού Οικονομικών να ανασταλεί για να μη θιγούν οι τελευ-ταίοι Υπό την έννοια αυτή, κατά τη συζήτηση επί του πορίσματος της ανακριτικής επιτροπής για παραπομπή του τελευταίου σε δίκη επί εσχάτη προδοσία, ο εισηγητής Βασίλης Μπαμίχας συνδύασε την κατηγορία με την ήκιστα άμεμπτη στάση της Ιταλίας ως προς το ζήτημα της ίδρυσης της τράπεζας. Ο Ιταλός επιτετραμμένος, που τη-ρείτο ενήμερος των συζητήσεων, έσπευσε να διαμαρτυρηθεί έντονα στον Zogu για όσα ελέχθησαν σε βάρος της Ιταλίας, ζητώντας τον

43. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 16530/2107, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 16530/2107, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 30 Οκτωβρίου 1925.

44. Η προηγηθείσα ανάλυση για τις ατασθαλίες σχετικά με την ίδρυση της Η προηγηθείσα ανάλυση για τις ατασθαλίες σχετικά με την ίδρυση της εθνικής αλβανικής τράπεζας στην αναφορά του Πανουργιά προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 16543/2190, Δυρράχιο, 5 Νοεμβρίου 1925.


118

άμεσο τερματισμό της συζήτησης που θα μπορούσε να θέσει σε κίν-δυνο τις φιλικές σχέσεις των δύο χωρών και να ζημιώσει καίρια τα συμφέροντα της νεοσυσταθείσας αλβανικής τράπεζας. Έτσι, ύστερα από συστάσεις του Zogu, το περιεχόμενο του πορίσματος τροπο-ποιήθηκε, ώστε να τίθεται πέραν πάσης αμφισβήτησης το γόητρο της Ιταλίας και της τράπεζας. Γι’ αυτό, ο Μπαμίχας, πρότεινε στις 11 Δεκεμβρίου την αναβολή της εξέτασης της κατηγορίας κατά του Libohova για την επόμενη σύνοδο, που θα γινόταν τον επερχόμενο Μάρτιο, αναγνωρίζοντας, για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, την ανάγκη της καλύτερης διατύπωσης της κατηγορίας κατά του τέως υπουργού Οικονομικών45.

�αινόταν, λοιπόν, ότι η τιμωρία του τελευταίου παραπεμπόταν στις ελληνικές καλένδες, γιατί πώς θα μπορούσε να βασιστεί σο-βαρά κατηγορία εναντίον του, όταν οι συζητήσεις θα έπρεπε να περιοριστούν εντός των ορίων του σεβασμού της ιταλικής ευθιξίας και να διεξαχθούν επί τη βάσει των τεχνητών δεδομένων της καλής πίστης αυτής;46

Στο σημείο αυτό θα έπρεπε να σημειωθεί ότι οι Αλβανοί, ύστερα από πιέσεις τους, και παρά το γεγονός ότι όλες οι εγγραφές στην Αλβανία είχαν κηρυχθεί άκυρες, κατάφεραν να γίνει δεκτό από τους Ιταλούς ότι το 49% του κεφαλαίου που ανήκε στην Αλβανία έπρεπε να κρατηθεί από αυτήν. Μετά τις αποκαλύψεις δε για το αμαρτω-λό πλέγμα σχέσεων της Εθνικής Τράπεζας, η αλβανική κυβέρνηση ανέβαλε την έναρξη λειτουργίας της, παρά τα έντονα διαβήματα της ιταλικής πρεσβείας και τις πιέσεις σημαινόντων μπέηδων. Τελικά οι Ιταλοί αποδέχτηκαν τον αλβανικό όρο που είχε τεθεί ως sine qua non προϋπόθεση της λειτουργίας της. Ο Βρετανός πρεσβευτής,

45. Ο Μπαμίχας, πάντως, παρακάλεσε θερμά την ελληνική πρεσβεία να δημοσι-Ο Μπαμίχας, πάντως, παρακάλεσε θερμά την ελληνική πρεσβεία να δημοσι-ευτεί σε αθηναϊκή εφημερίδα, και ει δυνατόν στον γαλλόφωνο Messager d’Athènes, το κείμενο του πορίσματος της ανακριτικής επιτροπής στο οποίο αποκαλυπτόταν σκανδαλωδώς η κακοπιστία της Ιταλίας στις διαπραγματεύσεις για την ίδρυση της Τράπεζας με τον Myfyt. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμ. 1, 17917/2331, Αρμυριώτης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 11 Δεκεμβρίου 1925.

46. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18724/2439, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18724/2439, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 13 Δεκεμβρίου 1925.


119

ωστόσο, δεν έκρυβε την απαισιοδοξία του, μιας και θεωρούσε την επιχείρηση αυτή άκρως επισφαλή καθώς και πολύ πιθανή την απώ-λεια των αλβανικών κεφαλαίων που διατέθηκαν για την αγορά του αναλογούντος μεριδίου των ιδρυτικών μετοχών47.

Όπως φάνηκε και από τα παραπάνω οι Ιταλοί με μεθοδικότη-τα επεξέτειναν τις οικονομικές τους δραστηριότητες στην Αλβανία. Έτσι, τον Μάιο του 1925 πέτυχαν την παραχώρηση στους ιταλικούς σιδηροδρόμους και στην εταιρεία Azienda �taliano Petroli Albania (Agip) του αποκλειστικού δικαιώματος εξόρυξης πετρελαίου σε έκταση 50.000 εκταρίων48. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους εμπορική σύμβαση έδινε ουσιαστικά στην Ιταλία το μονοπώλιο των μεταφο-ρών στην Αλβανία, ενώ το 1926, προκειμένου να εξασφαλιστεί η εταιρεία δημοσίων έργων SVEA της παραχωρήθηκαν διάφορα ορυ-χεία για εκμετάλλευση49.

Η διαδικασία αυτή δε δεν έπαυσε υφιστάμενη τα χρόνια που ακολούθησαν · το αντίθετο μάλιστα. Ο πρεσβευτής Λέων Μελάς ανέφερε στο υπουργείο Εξωτερικών ότι, κατά ασφαλείς πληροφο-ρίες, η αλβανική κυβέρνηση αποφάσισε να αναθέσει την οργάνωση και εκμετάλλευση των ταχυδρομείων – τηλεγράφων – τηλεφώνων σε ιδιωτική ιταλική εταιρεία50, παρότι στο παρελθόν το ίδιο είχε

47. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18210/2340, Αρμυριώτης προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18210/2340, Αρμυριώτης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 30 Νοεμβρίου 1925.

48. Πρώτη, όμως, που υπέβαλε αίτηση έρευνας και εκμετάλλευσης των αλ-Πρώτη, όμως, που υπέβαλε αίτηση έρευνας και εκμετάλλευσης των αλ-βανικών πετρελαίων ήταν η Anglo-Persian Oil, γι’ αυτό και της παραχωρήθηκε άλλωστε το εξαιρετικό προνόμιο να επιλέξει πρώτη τα εδάφη στα οποία θα ήθελε να εκτελέσει έρευνες. Επρόκειτο για μια έκταση άνω των 200.000 εκταρίων πετρε-λαιοφόρων πεδιάδων στην περιοχή του Αυλώνα, όπου βρισκόταν το κέντρο της αγ-γλικής ζώνης επιρροής. Η αλβανική κυβέρνηση πέτυχε, ωστόσο, τον αποκλεισμό της αποκλειστικότητας προς έρευνα και εκμετάλλευση που ζητούσε η εταιρεία υπέρ αυτής και παραχώρησε σε διάφορες ξένες εταιρείες το προνόμιο της έρευνας και εκμετάλλευσης, με όρους σχεδόν όμοιους με αυτούς που η Ρουμανία παραχώρησε στις εταιρείες που λειτουργούσαν εκεί. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 4684/76, Ε. Μαυροκέφαλος (πρόξενος Αυλώνος) προς ΥΠΕΞ, Αυλώνας, 29 Μαρτίου 1926 · O Fischer (χ.χ., 89) αναφέρει ότι η συμφωνία παραχώρησης προς τους Ιταλούς αφο- (χ.χ., 89) αναφέρει ότι η συμφωνία παραχώρησης προς τους Ιταλούς αφο-ρούσε 80.000 εκτάρια και για την Anglo-Persian Oil 250.000.

49. Πιπινέλης 1948, 67.Πιπινέλης 1948, 67.50. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.2, 14217/1734, Λέων Β. Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 14 ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.2, 14217/1734, Λέων Β. Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 14

Δεκεμβρίου 1928.


120

αποφασιστεί να δοθεί σε γαλλική εταιρεία51. Παρομοίως, το υπουργικό συμβούλιο ακύρωσε προγενέστερο δι-

αγωνισμό για κατακύρωση του μονοπωλίου εισαγωγής πετρελαί-ου, βενζίνης και λοιπών εύφλεκτων υλών και το κατακύρωσε στην ιταλική Agip. Για το μονοπώλιο αυτό, συγκρούστηκαν, εκτός των ιταλικών κύκλων, η Anglo-Persian και η Standard Oil. Συμφωνήθη- Oil. Συμφωνήθη-Oil. Συμφωνήθη-. Συμφωνήθη-κε, η εταιρεία να καταβάλλει στο κράτος ετησίως 1.800.000 χρ. φρ., ποσό που κατ’ αποκοπήν υπολογίστηκε ότι αντιστοιχούσε στο φόρο εισαγωγής. Η καύσιμη ύλη για τον στρατό θα χορηγούνταν σε τιμή κόστους. Ακόμη, χωρίς κανένα κέρδος για την εταιρεία, η τελευταία αναλάμβανε να ιδρύσει αποθήκες στην Κορυτσά για τα είδη του μονοπωλίου52.

Η ιταλική διείσδυση, πάντως, που με τόση μεθοδικότητα συντε-λούνταν σε όλη την Αλβανία, είχε αρχίσει να εντείνεται και στη Β. Ήπειρο. Κατά πληροφορίες του υποπροξενείου Αργυροκάστρου παρατηρούνταν από τις αρχές του 1929 στην περιφέρεια αυτή αύ-ξηση του αριθμού των Ιταλών μεταναστών. Ήταν, μάλιστα, εξόχως χαρακτηριστικό ότι κάποιοι από αυτούς εγκαθίσταντο στα χωριά της μειονότητας και προσπαθούσαν να παντρευτούν εκεί, αν και δεν ενθαρρύνονταν καθόλου σε αυτό από τους ημετέρους53. Επιπλέον, εκτός της αποστολής Ιταλών εργατών και γεωργών στην ανωτέ-ρω περιφέρεια, της εκμίσθωσης από Ιταλούς κεφαλαιούχους στην περιοχή των Αγίων Σαράντα εκτεταμένων γαιών και της ενερ-γούμενης εν γένει από αυτούς προπα γάνδας, αποφασίστηκε και η ίδρυση υποκαταστημάτων της Εθνικής Τράπε ζας της Αλβανίας πρώτα στους Άγιους Σαράντα και μετά στο Αργυρόκαστρο54.

51. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 6217/632, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Απριλίου ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 6217/632, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Απριλίου 1925.

52. Το ζήτημα, εντούτοις, καθυστέρησε να διευθετηθεί οριστικά, γιατί υπήρχε Το ζήτημα, εντούτοις, καθυστέρησε να διευθετηθεί οριστικά, γιατί υπήρχε μεγάλη αντίδραση κατά της χρήσης του μονοπωλίου από την Agip · ο ίδιος, μάλι-Agip · ο ίδιος, μάλι- · ο ίδιος, μάλι-στα, ο υπουργός Οικονομικών απειλούσε να παραιτηθεί σε περίπτωση επικύρωσης της εκχώρησης, γι’ αυτό και βράδυνε η υπογραφή του συμβολαίου. ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 7399/1356, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 25 Ιουνίου 1929.

53. ΑΥΕ, 1929, Α/4/ΙΙ, 6537/1019, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 26 Μαΐου 1929.ΑΥΕ, 1929, Α/4/ΙΙ, 6537/1019, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 26 Μαΐου 1929.54. Κόντης 1997a, έγγραφο 172.Κόντης 1997a, έγγραφο 172.a, έγγραφο 172., έγγραφο 172.


121

Στο πλαίσιο δε της προσπάθειας ιταλοποίησης των Αγίων Σαρά-ντα, οι Ιταλοί ίδρυσαν εκεί φασιστικό κέντρο, δίκην λέσχης, απόφα-ση που ενεκρίθη από τη Ρώμη, η οποία έσπευσε μάλιστα να στείλει και 15.000 λιρέτες για την αναγκαία επίπλωση55.

Ήταν φανερό ότι η τοιούτου είδους ιταλική διείσδυση θα στρέφο-νταν, συγκεκαλυμμένα μεν συστηματικά δε, εναντίον των ελληνικών εκκρεμών υποθέσεων στην Αλβανία και της εκεί ελληνικής επιρροής εν γένει, όπως σημείωνε εύστοχα ο Λέων Μελάς, είτε υποδαυλίζο-ντας την αδιαλλαξία και την ανάπτυξη του αλβανικού εθνικισμού, είτε επιδιώκοντας πάση δυνάμει να εξουδετερώσει τον σύνδεσμο του ελληνικού στοιχείου με την Ελλάδα56. Στο πλαίσιο, άλλωστε, αυτής της προσπάθειας εντασσόταν το εγχείρημα των Ιταλών να προσεταιριστούν τους Έλληνες βουλευτές – το ίδιο, εξάλλου, επιδί-ωκαν να καταφέρουν με τις αλβανικές προσωπικότητες που μέχρι τότε ήταν πολέμιοι της πολιτικής τους – τους οποίους ήθελαν παντί σθένει να προσελκύσουν στο μέρος τους57 · ευτυχώς, οι προσπάθειες αυτές γενικά έμειναν άκαρπες.

Γιουγκοσλαβική επιθετική πολιτική

Από την άλλη μεριά, και η γιουγκοσλαβική πολιτική θα μπορού-σε να χαρακτηριστεί εξόχως επιθετική. Παρά τους ισχυρισμούς του Βελιγραδίου περί μη ανάμειξής του στα εσωτερικά της Αλβανίας58, σύμφωνα με την υπ. αριθ. 28/45 αναφορά της Διεύθυνσης Χωροφυ-λακής �λώρινας, η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, επωφελούμενη της έκρυθμης κατάστασης εκεί, δεν έπαυσε να εργάζεται, διά του αντι-προσώπου της στην Κορυτσά, για την παράταση του αλληλοφαγώ-

55. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 16808/931, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σα-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 16808/931, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σα-ράντα, 15 Δεκεμβρίου 1927.

56. ΑΥΕ, 1930, Α/4/ΙΙ, 2012/145, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 5 �εβρουαρίου ΑΥΕ, 1930, Α/4/ΙΙ, 2012/145, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 5 �εβρουαρίου 1930.

57. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 16572/1778, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 16572/1778, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 10 Δεκεμβρίου 1927.

58. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4422/909, Σαλταφέρας προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 2 Ιουνίου 1924.


122

ματος των αλβανικών φατριών προς επιτυχία του σκοπού της, δη-λαδή της προέλασης του στρατού της στην Αλβανία59. Τα στοιχεία, άλλωστε, που έδινε στο υπουργείο Εξωτερικών ο αντιπρόσωπος της Ελλάδας στη Διεθνή Επιτροπή Διαχάραξης Ελληνοαλβανικών Συνόρων αντισυνταγματάρχης Δ. Αβραμίδης επιβεβαίωναν την πλη-ροφορία ότι ο Zogu ενισχυόταν οικονομικά από τη Γιουγκοσλαβία · η παράθεση, μάλιστα, της γνώμης δύο σημαινόντων προσωπικοτή-των της χώρας επ’ αυτού αποτελούσε την επισφράγιση των πα-ραπάνω: «Γνώμη του εν Κορυτσά ευρισκομένου αντιβασιλέα Sotir Peci60 και του μητροπολίτου Κορυτσάς Ιερόθεου είναι ότι η Σερβία στην υφισταμένη εσωτερική ανωμαλία της Αλβανίας παίζει παιχνί-δι ενισχύοντας αφενός τους επαναστάτες υπό τον συνταγματάρχην Bajram Curri, αφετέρου και τον Zogu και αυτό για να εξακολουθή-σει υφισταμένη η ανωμαλία στην Αλβανία και έτσι να βρει ευκαι-ρία για να εισβάλει εκεί»61. Αποτελούσε πλέον πεποίθηση ότι στη διελκυστίνδα μεταξύ Fan Noli και Zogu η Γιουγκοσλαβία ήταν με το μέρος του τελευταίου62. Μετά την ήττα του δε από τον πρώτο, οι πληροφορίες ήθελαν να έχει καταφύγει στη Δίβρα παρασκευά-ζοντας αντεπανάσταση με την ανοχή και την υποκίνηση της Γιου-γκοσλαβίας63. Βέβαια, ο υπουργός Εξωτερικών Nintcitch έσπευσε, στις 19 Ιουνίου, να διαψεύσει στον επιτετραμμένο Σαλταφέρα την είδηση διπλωματικής πηγής περί παρουσίας του Zogu επί γιουγκο-

59. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4843/598, Ο Αναπληρωτής Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης προς ΥΠΕΞ, 7 Μαΐου 1924 · Σύμφωνα με την υπ. αριθ. αναφορά 666/20-5-1924 του στρατιωτικού ακολούθου στο Βελιγράδι, Συνταγματάρχη Βασιλείου Μελά, το μόνο που συγκρατούσε τη Γιουγκοσλαβία από το να εισβάλει στην Αλβανία και να καταλάβει την περιοχή της Σκόδρας στο βόρειο τμήμα της χώρας ήταν ο φόβος της Ιταλίας. ΑΥΕ, 1924, A/53, 4901/1629/898, Δ. Καθενιώτης (αρχηγός ΓΕΣ) προς ΥΠΕΞ, 11 Ιουνίου 1924.

60. Σύμφωνα με τον Αβραμίδη, ήταν άνθρωπος μέτριας αντίληψης με, όχι με-Σύμφωνα με τον Αβραμίδη, ήταν άνθρωπος μέτριας αντίληψης με, όχι με-γάλη, ελληνική παιδεία. Ήταν αλβανιστής και φιλικά διακείμενος στην Ελλάδα, θέλοντας συνεννόηση με αυτή. Σε περίπτωση διάλυσης της Αλβανίας προτιμούσε την ελληνική από τη σλαβική κατοχή.

61. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/52, 715, Δ. Αβραμίδης προς ΥΠΕΞ, Κορυτσά, 22 Μαΐου 1924.62. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4872, Νο. 65, Ξεπουλιάς (Υποδιοικητής Κόνιτσας) προς τη

Γ. Διοίκηση Ηπείρου, Κόνιτσα, 4 Ιουνίου 1924.63. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4899/263, Αβραμίδης προς ΥΠΕΞ, Καπεστίτσα, 16 Ιουνίου

1924.


123

σλαβικού εδάφους64, όταν η κυβερνητική Vreme, σε άρθρο της 21ης Ιουνίου ομολογούσε ότι ο Zogu είχε καταφύγει στη Δίβρα ήδη από τη 19η Ιουνίου65. Δεν άργησε, ασφαλώς, να γίνει γνωστό ότι ο Zogu διέμενε στο Βελιγράδι με την ακολουθία66 του έχοντας καταλύσει στο ξενοδοχείο Bristol ως ξένος της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, η οποία είχε θέσει στη διάθεσή του αυτοκίνητο και είχε λάβει μέτρα για την ασφάλειά του. Ο Fan Noli, από την άλλη μεριά, σε γεύμα με τον Πανουργιά, εξέφρασε παράπονο για τις περιποιήσεις που τύγχανε ο Zogu στη Γιουγκοσλαβία, παρηγορούμενος όμως από το γεγονός ότι η τελευταία τον είχε δεχτεί υπό τον όρο «να καθίσει ήσυχος»67. Η άποψη αυτή, ωστόσο, του Fan Noli φάνταζε αδικαι-ολόγητη παραμυθία, λαμβανομένων υπόψη των γνωστών γιουγκο-σλαβικών βλέψεων. Η κυβέρνηση δηλαδή του Βελιγραδίου, κατά το κοινώς λεγόμενο, «τάιζε και πότιζε» τον Zogu «για να καθίσει ήσυχος»; Την απάντηση στον λογικό αυτό προβληματισμό έδωσε o υφυπουργός Εξωτερικών Gavrilovitch, ο οποίος εξηγούσε στον Σαλ-



66. Ένα περίπου μήνα πριν, πάντως, ο διαχειριζόμενος το αλβανικό ζήτημα Ένα περίπου μήνα πριν, πάντως, ο διαχειριζόμενος το αλβανικό ζήτημα πληρεξούσιος υπουργός Lazarević είχε πει στον Σαλταφέρα ότι η κυβέρνησή του είχε την πρόθεση να εγκαταστήσει τους μετά τον Zogu σε παλιό στρατώνα δίνο-ντάς τους τα μέσα να εργαστούν για να κερδίζουν τα προς το ζην, δίχως να επιβα-ρύνουν την κυβέρνηση. ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/518, 5360/1099, Σαλταφέρας προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 27 Ιουνίου 1924 ·

Προς την κατεύθυνση των λόγων Lazarević συνέκλιναν οι πληροφορίες Αβραμί-Lazarević συνέκλιναν οι πληροφορίες Αβραμί-ć συνέκλιναν οι πληροφορίες Αβραμί-δη, σύμφωνα με τις οποίες η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση έχοντας εγκαταστήσει πε-ρίπου 200 οπαδούς του Zogu, από μισούς, στην Ποδγόριτσα και Τούζι, στην αρχή τους παρείχε χρηματική βοήθεια, αργότερα όμως έπαψε να τους την παρέχει, γιατί αφενός δεν είχε εμπιστοσύνη στις υποσχέσεις τους περί ενεργούς δράσης στην Αλβανία και αφετέρου γιατί έτσι ήθελε, διά της πείνας, να τους εξαναγκάσει στην εκπλήρωση των προθέσεών τους. ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/520, 6816/641, Έκθεση Αβραμίδη προς ΥΠΕΞ, Κορυτσά, 11 Αυγούστου 1924 · Την ίδια χρονική στιγμή, πάντως, ο Πανουργιάς έγραφε ότι οι πλείστοι των Αλβανών που έφυγαν μετά την επανάσταση και κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβία, τύχαιναν πολλών περιποιήσεων και υλικής ενίσχυσης. ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/520, 8374/1101, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 22 Αυγούστου 1924.

67. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/52, 6378/924, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 20 Ιουλίου 1924.


124

ταφέρα ότι δεν ήθελαν την Αλβανία υπό το καθεστώς Fan Noli, το οποίο, συνεργαζόμενο με τον Bajram Curri και το κομιτάτο του Κο-σόβου και βρισκόμενο σε συνεννόηση με το Μακεδονικό κομιτάτο, προξενούσε διαρκώς προβλήματα στη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση · τον διαβεβαίωνε δε ότι επιθυμούσαν μια Αλβανία ισχυρή68. Δεν δι-έφευγε, βέβαια, του Σαλταφέρα ότι η ‘ισχυρή’ Αλβανία εκλαμβα-νόταν ως ισχυρό στρατηγικό προπύργιο στην Αδριατική εναντίον των ιταλικών κατακτητικών βλέψεων. Έχοντας υπόψη, λοιπόν, τον συγκεκριμένο στόχο της γιουγκοσλαβικής εξωτερικής πολιτικής ο Έλληνας πρεσβευτής θεωρούσε ειλικρινή τη διάθεση του Βελιγρα-δίου για εδραίωση ανεξάρτητης Αλβανίας, εφόσον αυτή θα εξυπη-ρετούσε ασφαλώς τα συμφέροντά του. Γι’ αυτό, άλλωστε, πόνταρε στον Zogu, επιδιώκοντας να παγιώσει, μέσω αυτού, την επιρροή του στην Αλβανία. Υπό την έννοια αυτή, θεωρούνταν, όπως έγραφε ο πρόξενος Σκοπίων Τζιβόγλου Γεώργιος, ανεπίδεκτο οιασδήποτε αμφισβήτησης ότι η Γιουγκοσλαβία παρασκεύασε – με την επίνευση και τη σύμπραξη της βρετανικής και γαλλικής κυβέρνησης – κίνη-μα του οποίου θα ηγούνταν ο Zogu προκειμένου να ανατρέψει τον Fan Noli, κίνημα στη διάθεση του οποίου η Γιουγκοσλαβία έθεσε 100.000 λίρες69, ενώ από τις 3.300 άνδρες των δυνάμεων του Zogu οι 1.000 ήταν εθελοντές του τακτικού στρατού της70.

Πράγματι, η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε με συνέπεια ‘επιθετική’ πολιτική έναντι της Αλβανίας χρησιμοποιώντας ως κύριο μέσο το χρήμα και την προπαγάνδα. Και τα δύο αποδεικνύονταν από αξιό-πιστες πηγές, ήταν ωστόσο εύκολο να γίνουν αντιληπτά ακόμη και «διά γυμνού οφθαλμού». Έτσι, πρόσωπο που είχε στενή σχέση με τη γιουγκοσλαβική πρεσβεία έδωσε εμπιστευτική πληροφορία στον αρχειοφύλακα της πρεσβείας Καμπαλούρη πως η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση διέθετε για την προπαγάνδα στην Αλβανία το ποσό των

68. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/52, 6220/1364, Σαλταφέρας προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 26 Ιουλίου 1924.

69. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11192/645, Τζιβόγλου προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 16 Δεκεμ-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11192/645, Τζιβόγλου προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 16 Δεκεμ-βρίου 1924.

70. Fischer χ.χ., 70 · Πιπινέλης 1948, 59 (υποσημ. 1).Fischer χ.χ., 70 · Πιπινέλης 1948, 59 (υποσημ. 1). χ.χ., 70 · Πιπινέλης 1948, 59 (υποσημ. 1).


125

9 εκατομμυρίων δηναρίων. Αν και το ποσό αυτό φαινόταν μάλλον υπερβολικό, ήταν σίγουρα ενδεικτικό ότι η γιουγκοσλαβική πρε-σβεία δεν φειδόταν δαπανών71. Από την άλλη μεριά, ο αρχηγός της βρετανικής αποστολής που ήταν επιφορτισμένη με την οργάνωση της χωροφυλακής στην Αλβανία, συνταγματάρχης Sterling72, επιστρέφο-ντας από τη Σκόδρα, όπου είχε συνοδεύσει τον Delvina, εμπιστεύ-Delvina, εμπιστεύ-, εμπιστεύ-τηκε στον Πανουργιά ότι είχε εξακριβώσει εντατική εργασία της γιουγκοσλαβικής προπαγάνδας εκεί και γενικά στη Β. Αλβανία73.

Οι ιθύνοντες του Βελιγραδίου, λοιπόν, ‘έπαιξαν’ σοβαρό παιχνί-δι θέλοντας να κάνουν δικό τους αυτόν που φαινόταν να είναι ο ισχυρός άνδρας της Αλβανίας. Γι’ αυτό και ο Γιουγκοσλάβος πρω-θυπουργός Paschitch υποσχέθηκε στον Zogu, ουσιαστικά, αυτό που ήθελε να ακούσει ο τελευταίος: χρηματική υποστήριξη και εδαφική ικανοποίηση · του υποσχέθηκε, δηλαδή, ότι, όταν θα καταλάμβανε την εξουσία, θα του παρείχε δάνειο 5 εκατομμυρίων φράγκων και θα του παρέδιδε τον Άγιο Ναούμ και το Vermoshe74. Προφανώς, μέσω των παροχών αυτών, θα παγιωνόταν η γιουγκοσλαβική επιρροή, ενώ ακριβώς αυτές οι τελευταίες θα απάλυναν τις αντιδράσεις στο εσω-τερικό για την αύξηση της επιρροής του Βελιγραδίου, αναδεικνύο-ντας ταυτόχρονα τον Zogu κερδισμένο από τη σχετική διαπραγμά-τευση. Με δεδομένη, λοιπόν, την αναμονή αυτών των κερδών από τη Γιουγκοσλαβία ήταν λογικό η επιρροή της να αυξηθεί κατακόρυφα. Σε συνδυασμό, μάλιστα, με τη μείωση της ιταλικής επιρροής στη Β. Αλβανία μετά την επιστροφή του Zogu, την παύση της καταβολής

71. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 9979/1612, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο 12 Νοεμ-βρίου 1924.

72. Αντικαταστάθηκε από τον υποστράτηγο Sir Jocelyn Percy λόγω των σοβαρών Αντικαταστάθηκε από τον υποστράτηγο Sir Jocelyn Percy λόγω των σοβαρών Sir Jocelyn Percy λόγω των σοβαρών Jocelyn Percy λόγω των σοβαρών Percy λόγω των σοβαρών λόγω των σοβαρών διχονοιών μεταξύ των μελών της οργανωτικής αποστολής. Οι εσωτερικές αυτές έριδες της οργανωτικής αποστολής έκαναν οικτρή εντύπωση στην αλβανική κοινή γνώμη, θεωρώντας την, και δικαίως κατόπιν των διαδραματισθέντων, ότι απέτυχε τελείως στο σκοπό για τον οποίον είχε συσταθεί.

73. ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 10697/1683, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 30 Νοεμβρίου 1924.

74. ΑΥΕ, 1925, ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 577/11, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 3 ΑΥΕ, 1925, ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 577/11, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 3 Ιανουαρίου 1925 · Ο Fischer, αντιθέτως, αναφέρει ότι η πρόταση για παραχωρήσεις στις δύο αυτές περιοχές έγιναν από τον Zogu προς τους Γιουγκοσλάβους. Fischer χ.χ., 68.


126

του επιδόματος στους καθολικούς ιερείς και τον φόνο του πολιτικού Luigj Gura�uqi από τη Σκόδρα, την ίδια στιγμή που Γιουγκοσλα-βία, εκτός των οπαδών του Zogu, κατόρθωσε να προσεταιριστεί τον εγκαταληφθέντα από την Ιταλία καθολικό κλήρο και όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του τελευταίου, από τους οποίους πολλοί βρίσκονταν εκεί ζώντες άνετα και μισθοδοτούμενοι τακτικά από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, γινόταν φανερό πως η κυβέρνηση του Βελιγραδίου ήταν αποφασισμένη να κερδίσει το στοίχημα75. Ήταν πρόδηλο, πλέον, ότι φιλοδοξούσε να παίξει στην Αλβανία το ρόλο που έπαιζε άλλοτε η Αυστρία, γι’ αυτό ακριβώς και ο Πανουργιάς ομολογούσε ότι έβλεπε με φόβο τη διαρκώς αυξάνουσα γιουγκοσλα-βική επιρροή76. Είχε δίκιο να ανησυχεί ο Έλληνας πρεσβευτής γιατί, επειδή ακριβώς η επιρροή της είχε αυξηθεί τόσο, είχε μάλλον πάψει να σκέφτεται τον πιθανό διαμελισμό της Αλβανίας, τον οποίο στην αρχή καλόβλεπαν οι Γιουγκοσλάβοι στρατιωτικοί77, αλλά και δήλω-ναν οι πολιτικοί πως θα ήθελαν – όταν ερχόταν η κατάλληλη στιγμή – να επιχειρήσουν σε συνεργασία με «τη φίλη Ελλάδα»78. �αινόταν πια ότι την ήθελε όλη για τον εαυτό της, όπως άλλωστε θα έκανε αργότερα η Ιταλία. Όπως έγραφε ο Αλβανός πολιτικός (φυγάδας στην Ελλάδα) Ko�o �asi προς τον φίλο και συμπατριώτη του από την Πρεμετή καθηγητή σε γυμνάσιο των Ιωαννίνων Π. �ιλιππαίο «ολόκληρη η Αλβανία, συμπεριλαμβανομένης της Β. Ηπείρου (στο πρωτότυπο η υπογράμμιση), κατάντησε de facto μια επαρχία της Γιουγκοσλαβίας. Η Γιουγκοσλαβία, αντί της πολιτικής του διαμελι-σμού, προτίμησε την πολιτική της de facto και έμμεσης κατάκτησης ολόκληρης της Αλβανίας»79. Στο πλαίσιο δε της οικονομικής διείσ-

75. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 2, 16535/2137, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 2, 16535/2137, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Νοεμβρίου 1925.

76. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18752/4439, Πανουργιάς προς Χατζη-ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 18752/4439, Πανουργιάς προς Χατζη-κυριάκο (προσωρινός ΥΠΕΞ), Δυρράχιο, 24 Δεκεμβρίου 1925.

77. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/53, 4901/1629/898, Δ. Καθενιώτης (αρχηγός ΓΕΣ) προς ΥΠΕΞ, 11 Ιουνίου 1924.

78. ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/52, 6061, Σαλταφέρας προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 24 Ιουλίου 1924.

79. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 2026/90, Γενική Διοίκηση Ηπείρου προς ΥΠΕΞ, Ιωάννινα, ΑΥΕ, 1925, Γ/62/4, 2026/90, Γενική Διοίκηση Ηπείρου προς ΥΠΕΞ, Ιωάννινα, 4 �εβρουαρίου 1925.


127

δυσής της, σύμφωνα με έκθεση ημέτερου πράκτορα, από 15 Μαρτί-ου 1925 άρχισε να λειτουργεί στη Σκόδρα γιουγκοσλαβική τράπεζα με όνομα «Σερβο-Αλβανική Τράπεζα», στις προθέσεις της οποίας ήταν να ανοίξει υποκαταστήματα στα Τίρανα και το Δυρράχιο80.

Όταν, όμως, έφτασε η ώρα να παρασχεθεί στην Αλβανία η υπο-σχεθείσα οικονομική βοήθεια, η κυβέρνηση του Βελιγραδίου δεν κράτησε την αναμενόμενη στάση, παρότι τα Τίρανα είχαν προχω-ρήσει σε κάποιες παραχωρήσεις: (α) αποφασίστηκε να δοθεί στη Γιουγκοσλαβία το μονοπώλιο καπνών και σιγαρέτων στην Αλβανία, το οποίο επρόκειτο να δοθεί στην Τράπεζα Αθηνών, (β) κατασιγά-στηκαν οι ανησυχίες της ως προς την κατασκευή και εκμετάλλευση του σιδηροδρόμου Αυλώνος-Ελβασάν-Μοναστηρίου από μη γιου-γκοσλαβική εταιρεία, (γ) αναφορικά με το ζήτημα της συμμετοχής της Γιουγκοσλαβίας στην εκδοτική τράπεζα της Αλβανίας, κανο-νίστηκε να παραχωρηθεί στην τελευταία ποσοστό 10-15% επί του 51% των κεφαλαίων τα οποία θα ήταν ξένα, (δ) η διαρρύθμιση των συνόρων στο Vermoshe κανονίστηκε με ανταλλαγή ίσων τμημάτων περίπου εδάφους, με την Αλβανία όμως να παραχωρεί στρατηγικό-τατα σημεία αυτού στη Γιουγκοσλαβία81. Σύμφωνα με επιβεβαιω-μένη πληροφορία του Αλβανού πρεσβευτή στο Βελιγράδι Pe�mezi, ο κύριος σκοπός της επίσκεψης του Αλβανού υπουργού Εσωτερικών, και γαμπρού του Zogu, Ceno Bej Kryeziu82, στο τελευταίο ήταν η οικονομική ενίσχυση, αλλά και η παροχή εξηγήσεων για την αποδι-δόμενη στον Αλβανό πρόεδρο κλίση προς την Ιταλία83. Αντικείμενο

80. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 5220/558, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 4 Απριλίου ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 5220/558, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 4 Απριλίου 1925.

81. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 12898/1354, Ο επιτετραμμένος στο Βελιγράδι ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 12898/1354, Ο επιτετραμμένος στο Βελιγράδι προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 11 Σεπτεμβρίου 1925.

82. Πρεσβευτής πλέον στο Βελιγράδι (τον Ιούλιο του 1926 διορίστηκε πρεσβευ-Πρεσβευτής πλέον στο Βελιγράδι (τον Ιούλιο του 1926 διορίστηκε πρεσβευ-τής στη θέση τού μέχρι τότε πρεσβευτή Stavro Stavri) κατηγόρησε τον Zogu ότι υποδούλωσε την Αλβανία στην Ιταλία και προσπάθησε να επιτύχει την υποστήριξη της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης για την ανατροπή του. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 10646/1478, ο επιτετραμμένος στο Βελιγράδι προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 5 Σεπτεμ-βρίου 1926.

83. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 12898/1354, Ο επιτετραμμένος στο Βελιγράδι ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, 12898/1354, Ο επιτετραμμένος στο Βελιγράδι προς ΥΠΕΞ, Βελιγράδι, 11 Σεπτεμβρίου 1925.


128

της διαπραγμάτευσης ήταν δάνειο 10 εκατομμυρίων χρ. φρ. υπέρ του οποίου είχε ταχθεί ο τέως πρεσβευτής στο Δυρράχιο Lazarević, ο οποίος και είχε αναλάβει τη διαχείριση του ζητήματος. Στο σημείο, όμως, αυτό η Γιουγκοσλαβία δεν λειτούργησε με την αναμενόμενη, όσο και επιβεβλημένη μεγαθυμία · επέμεινε στην αξίωσή της ώστε το μέγιστο μέρος του δανείου να διατεθεί για την εξόφληση των δα-πανών και των χρεών εν γένει που είχε δημιουργήσει ο Zogu κατά την παραμονή του εκεί όσο και κατά την προπαρασκευή της αντε-πανάστασης του 1924, πράγμα που δεν μπορούσε να γίνει δεκτό από την αλβανική κυβέρνηση, δεδομένων των διαρκώς ογκούμενων δαπανών της84.

Το Βελιγράδι κράτησε, εν πολλοίς, αυτή τη στάση γιατί ένιωθε εξαπατημένο από τον πρώην προστατευόμενό του, ο οποίος είχε κάνει πολύ λίγα για να πραγματοποιήσει τα υπεσχημένα επί τη βάσει των οποίων είχε καταφέρει να αποσπάσει τη γιουγκοσλαβική βοήθεια. Η δυσφορία, λοιπόν, και η αγανάκτηση των Γιουγκοσλάβων ήταν μεγάλη, επειδή είχαν ελπίσει ότι μέσω αυτού θα πετύχαιναν τη διεύθυνση της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Αλβανίας, μιας και η πραγμάτωση της υποσχεθείσας παροχής προνομίων και παραχωρήσεων εκ μέρους του Zogu θα έθιγαν αυτήν την ίδια την ανεξαρτησία της πατρίδας του υποτάσσοντάς την στις επιθυμίες του Βελιγραδίου85. Αν και δεν υπήρξαν εντελώς εξακριβωμένες πλη-ροφορίες, φαίνεται τελικά ότι η Γιουγκοσλαβία, επειδή ξόδεψε 30 εκατομμύρια δηνάρια για την επαναφορά και εδραίωση του Zogu και διαψεύστηκε στις ελπίδες τις, αποφάσισε να κινηθεί εναντίον του. Οι πληροφορίες, λοιπόν, ήθελαν τον πρώην Νομάρχη Σκοπίων και Μοναστηρίου και πρώην υφυπουργό Εσωτερικών και εν ενερ-γεία βουλευτή Αχρίδας Ράγκο Τριφούνοβιτς να έχει αναχωρήσει για πόλεις της γιουγκοσλαβοαλβανικής μεθορίου, για να υποκινήσει

84. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 10704, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία Βελι-ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 10704, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία Βελι-γραδίου, Αθήνα, 15 Σεπτεμβρίου 1926.

85. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 8190/254, Γ.Α. Τζιβόγλου προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 11 Ιου-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/5, 8190/254, Γ.Α. Τζιβόγλου προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 11 Ιου-νίου 1925.


129

σε εξέγερση τους εκεί καταφυγόντες Αλβανούς86. Το αποτυχημένο, όμως, επαναστατικό κίνημα της Σκόδρας, που θεωρήθηκε ότι υπο-κινήθηκε από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, καθ’ υπόδειξη αν όχι κατ’ απαίτηση των στρατιωτικών της κύκλων, υποχρέωσε τον Zogu να συναινέσει στις αφόρητες πιέσεις του αντιπροσώπου της ιταλικής κυβέρνησης βαρώνου Pompeo Aloisi για υπογραφή Συμφώνου, στο οποίο θα υπήρχε έγγραφη παραδοχή της εντολής (mandat) της 9η Νοεμβρίου 1921 των Μ. Δυνάμεων στην Ιταλία επί της Αλβανίας. Η μυστικότητα για την προπαρασκευή του υπήρξε τέτοια ώστε ουδείς γνώριζε γι’ αυτό εκτός του Zogu, του υπουργού και του Γενικού Γραμματέα Εξωτερικών Hysen Vrioni και �hafer Vila αντίστοιχα, και των πρεσβευτών Αλβανίας και Ιταλίας στη Ρώμη και τα Τίρα-να87. Είχε φτάσει η ώρα της Ιταλίας.

Ελληνικοί διπλωματικοί χειρισμοί

Η αναφορά των προηγηθέντων θα γεννούσε αυτόματα ένα και μόνο ερώτημα: τι έκανε για να εξουδετερώσει την επιθετική πολιτι-κή των δύο αυτών δυνάμεων η Ελλάδα; Τίποτα άξιο λόγου, θα ήταν η απάντηση, παρ’ ότι το παιχνίδι παιζόταν στη ‘γειτονιά’ της και αφορούσε τη μοίρα των χριστιανών της Ν. Αλβανίας που το μέγιστο τμήμα τους το διεκδικούσε ως ελληνική μειονότητα · παρ’ όλα αυτά δεν εναντιώθηκε σε τίποτε, σε αντίθεση με τη Γιουγκοσλαβία που, ακόμη και όταν επισημοποιήθηκε η ένταξη της Αλβανίας στην τρο-χιά της Ρώμης, αντέδρασε έντονα θέλοντας να δείξει – ανεπιτυχώς έστω – ‘την κόκκινη γραμμή’88, και συνέχισε να το κάνει για αρκετό

86. ΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 14098/738, ΚωνσταντίνοςΑΥΕ, 1926, �ακ. 54, υποφ. 1, τμήμα 2, 14098/738, Κωνσταντίνος Ντάσσος (Γενικός πρόξενος) προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 22 Νοεμβρίου 1926 · ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 2, 1676/45, Ντάσσος προς ΥΠΕΞ, Σκόπια, 28 Ιανουαρίου 1927.

87. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 28.6, 3618/323, Καψαμπέλης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρα-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 28.6, 3618/323, Καψαμπέλης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρα-να, 1 Μαρτίου 1927.

88. Μόλις γνωστοποιήθηκε η υπογραφή του Συμφώνου, ενώ η Ελλάδα και η Μόλις γνωστοποιήθηκε η υπογραφή του Συμφώνου, ενώ η Ελλάδα και η Ρουμανία όχι μόνο δεν διαμαρτυρήθηκαν αλλά και απέφυγαν ακόμη και να σχο-λιάσουν τη συνομολόγησή του, η Γιουγκοσλαβία όχι μόνο διαμαρτυρήθηκε έντονα, δηλώνοντας έμπρακτα τη μεγάλη δυσαρέσκειά της γι’ αυτό, αλλά και εμφατικά προέβη στην ανάκληση του πρεσβευτή της. Έφτασε δε σε τέτοιο σημείο οργής, ώστε


130

καιρό μετά89.Ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα, εκείνο των οικοδομών των Αγί-

ων Σαράντα, το υπουργείο Εξωτερικών γνώριζε από νωρίς πως η επιδιωκόμενη πολιτική των Αλβανών ήταν να διωχτεί το ελληνικό στοιχείο. Είχε γίνει αντιληπτό, έγραφε ο υποπρόξενος Αργυρόπου-λος Δημήτριος, ότι «η αλβανική κυβέρνησις δεν επιθυμεί να διακα-νονίσει το ζήτημα διότι εν τοιαύτη περιπτώσει οι Άγιοι Σαράντα θα κατακλυσθούν από χριστιανικά κεφάλαια. Αντιθέτως, ενώ κρατού-σα τούτο εκκρεμές, έχει εις χείρας της το κατάλληλον όπλον προς εξυπηρέτησιν της πολιτικής της, συνισταμένης, τονίζω, εις τούτο: να κουράση τους χριστιανούς εν αναμονή και ούτω, απηυδησμένοι ούτοι από μίαν κατάστασιν πρωτοφανή, ν’ αναγκασθούν να εγκα-ταλείψουν τας εργασίας των». Στον εύλογο προβληματισμό γιατί να ενεργεί έτσι, εφόσον προφανώς αυτό δεν τη συνέφερε, μιας και η αναχώρηση των χριστιανών εμπόρων θα είχε ως μοναδικό αποτέ-λεσμα την κατάρρευση και ερήμωση της αγοράς90, η απάντηση ερ-ο διευθύνων την πρεσβεία – μετά την αναχώρηση του πρεσβευτού – Kolobatovitch, δήλωσε στον Zogu απερίφραστα, δίκην τελεσιγράφου (ultimatum), ότι η επικύρωση του Συμφώνου από τη Βουλή θα εκλαμβανόταν από τη Γιουγκοσλαβία ως εχθρική (προσωπικά) πράξη του εναντίον της. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 28.6, 3618/323, Καψαμπέ-λης προς τον Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, 1 Μαρτίου 1927.

89. Σύμφωνα με την έκθεση του στρατιωτικού ακολούθου της πρεσβείας Συ-Σύμφωνα με την έκθεση του στρατιωτικού ακολούθου της πρεσβείας Συ-νταγματάρχη Γιαλύστρα προς το ΓΕΣ, ο Γιουγκοσλάβος στρατιωτικός ακόλουθος στα Τίρανα φαινόταν ότι διέθετε άφθονα χρηματικά μέσα για τη διενέργεια κατα-σκοπείας και προπαγάνδας. Επίσης, όπως πληροφορούσε ο πρόξενος Κορυτσάς, και ο Γιουγκοσλάβος πρόξενος εκεί διέθετε επαρκή χρηματικά μέσα κατασκοπείας και προπαγάνδας, καθώς και το πλεονέκτημα της μισθοδοσίας σε σύγκριση προς τους συναδέλφους του, ώστε τοποθετούμενος εκεί να μην προσπαθεί από την πρώ-τη ημέρα της άφιξής του να πετύχει μετάθεση σε θέση που παρείχε μεγαλύτερη ευμάρεια. Διαπιστωνόταν, λοιπόν, ότι έτσι επιτυγχανόταν η σχετική μονιμότητα των κρατικών υπαλλήλων στις θέσεις αυτές, που ήταν απαραίτητη άλλωστε για το συνεχές και ενιαίο της εφαρμοζόμενης από τη χώρα αυτή πολιτικής. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 10399/265, Βελιγράδι, 5 Αυγούστου 1927 · για τη συνέχιση της έντονης γιουγκοσλαβικής προπαγάνδας και τις ελπίδες του Βελιγραδίου για διά-λυση της Αλβανίας στο Κόντης 1997b, έγγραφο 57 (σελ. 163).

90. Την ίδια σκέψη-επιχείρημα ανέφερε και ο Σκάρπας το 1930, αποδεικνύο-Την ίδια σκέψη-επιχείρημα ανέφερε και ο Σκάρπας το 1930, αποδεικνύο-ντας έτσι ότι η λογική δεν είχε τίποτε να κάνει με την υλοποίηση του προαναφερ-θέντος στόχου των Αλβανών. Έγραφε, λοιπόν: «Έτερον οικονομολογικόν ως προς την Αλβανίαν επιχείρημα είναι ότι, εφόσον εξακολουθεί η αμφιβολία αύτη περί του χρόνου της καταβολής των ενοικίων, οι ενταύθα έμποροι αποφεύγουσιν να


131

χόταν και πάλι από τον Αργυρόπουλο και συνοψιζόταν στη φράση: και ποιος νοιάζεται; Διότι, όπως έγραφε, «ο Μουφήτ (Libohova) και οι περί αυτόν, οι οποίοι ανήλθον εις την Αρχήν μετά μίαν περίοδον καταδιώξεων ας υπέστησαν εκ μέρους των φανολικών, ένα και μό-νον σκοπόν έχουν: πώς να πλουτίσουν εις βάρος των χριστιανών». Αντιλαμβανόμενος, λοιπόν, ο υποπρόξενος ότι επρόκειτο για ένα πρόβλημα που η οικονομική του τουλάχιστον διάσταση αντέβαινε στο καλώς εννοούμενο συμφέρον του κράτους, άρα ήταν πέραν της λογικής, προχώρησε – προκειμένου «να μη συνεχίσουμε να βαυκα-λιζόμεθα από υποσχέσεις, διότι παριστάμεθα και θα παραστώμεν ακόμη θαυμασταί πύργων ισπανικού ρυθμού – στην πρόταση του αυτονόητου · να χαράξει, δηλαδή, το υπουργείο Εξωτερικών πολιτι-κή με συγκεκριμένους στόχους, οι οποίοι θα έπρεπε να συνίστανται εις: (α) «την ταχείαν και δικαίαν διακανόνισιν του ζητήματος της πληρωμής του μισθώματος των οικοπέδων και (β) την ταχείαν και εις λογικάς τιμάς δι’ αμφότερα τα μέρη εκποίησιν αυτών»91.

Ο Αργυρόπουλος είχε απόλυτο δίκαιο όταν πρότεινε την ταχεία επίλυση του προβλήματος, γιατί η παρέλκυση ήταν φανερό ότι θα ευνοούσε την αλβανική πλευρά, όπου η γραφειοκρατία βρισκόταν σε εμβρυϊκή κατάσταση, με τους υπαλλήλους ουσιαστικά να μην ελέγχονται, μιας και μπορεί να έμεναν απλήρωτοι 8-10 μήνες, ήταν αγράμματοι – παλιοί ανθρακωρύχοι στις ΗΠΑ – και αισθάνονταν ότι είχαν βρει την ευκαιρία να εκμεταλλευτούν τους Έλληνες τους οποίους εν πολλοίς φθονούσαν92. Άλλωστε, ποια μεγαλύτερη από-δειξη του τι επρόκειτο να γίνει θα χρειαζόταν από την ύπαρξη της έντονης φήμης πως ο ρουμανίζων, Έλληνας υπήκοος, Αλκιβιάδης επεκτείνονται εις τας εμπορικάς των επιχειρήσεις, φοβούμενοι ακριβώς την καθ’ οιανδήποτε στιγμήν κατάσχεσιν των εμπορευμάτων των έναντι των οφειλομένων ενοικίων, προς ευνόητον ζημίαν των τελεωνειακών εισφορών και της εμπορικής κινήσεως του λιμένος των Αγίων Σαράντα». ΑΥΕ, 1930, Α/4, 6302, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 8 Μαΐου 1930.

91. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 7007/21, Αργυρόπουλος προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 9 Μαΐου 1925.

92. ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/5ΑΥΕ, 1924, ΑΥΕ, 1924, A/5A/5/520, 5351, Επιστολή Πέτρου Ζηλοδημήτρη (εκ Πρε-βέζης) προς ΥΠΕΞ, Αθήνα, 3 Ιουλίου 1924, όπου το καθεστώς χαρακτηριζόταν ως αποκρεάτικο.


132

Διαμαντής έφτασε στα Τίρανα φέρνοντας το υπερβολικά μεγάλο ποσό των 500.000 λιρέτες (περίπου £5.00093) για να δωροδοκήσει υπουργούς και βουλευτές94. Δηλαδή το 1/100 εκείνου που υποχρεώ-θηκε να πληρώσει η Ελλάδα ως αποζημίωση στην Ιταλία το 1923 το οποίο και θεωρήθηκε δυσβάστακτο.

Κι άρχισε ο Γολγοθάς για τους Έλληνες των Αγίων Σαράντα με το υπουργείο Εξωτερικών να θεωρητικολογεί αναλύοντας τι ήταν δίκαιο και ηθικό, αναπτύσσοντας τι έπρεπε να γίνει λες και η πρε-σβεία θα πραγμάτωνε τις υψηλές υποδείξεις του εν κενώ, σαν να μην υπήρχε αλβανικό κράτος, με δεδομένη μάλιστα την αντίρρηση (και εκδήλωση εχθρότητας πολλές φορές) σε όποια ελληνική πρό-ταση. Υπό την έννοια αυτή, όταν ο Πανουργιάς, για την κατηγορία εκείνων που αγόρασαν ή οικοδόμησαν επί ιταλικής κατοχής, πρότει-νε οι ελάχιστοι ζημιούμενοι ακραιφνείς Έλληνες να αποζημιωθούν εν ανάγκη από το Δημόσιο Ταμείο95, ο Ρέντης από τη μια μεριά δεν ενέκρινε την πρόταση της αποζημίωσης, σκεπτόμενος ορθά ότι μια τέτοια ενέργεια θα απάλλασσε την αλβανική κυβέρνηση από κάθε υποχρέωση έναντι ημών, επιτρέποντάς την ταυτόχρονα να εγκα-ταστήσει ελεύθερα μουσουλμάνους στην πόλη μεταβάλλοντας έτσι τον χαρακτήρα της, από την άλλη όμως φρονούσε ότι επιβαλλόταν να βοηθηθούν οι αναφερόμενοι χριστιανοί96, με σύντονες μάλιστα

93. Αρκεί να σημειωθεί ότι το κόστος για τη διεξαγωγή του αγώνα των επα-Αρκεί να σημειωθεί ότι το κόστος για τη διεξαγωγή του αγώνα των επα-ναστατών του Fan Noli τον Ιούνιο 1924 ήταν μικρότερο, ανερχόμενο περίπου σε £3.500. ΑΥΕ, 1924, A/53, 5399/790, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο 27 Ιουνίου 1924.

94. Βλ. υποσημείωση 72.95. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855/1809, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 26 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855/1809, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 26

Σεπτεμβρίου 1925.96. Συνημμένα στο έγγραφο με αριθμό πρωτοκόλλου 13855 υπήρχε χειρόγρα-Συνημμένα στο έγγραφο με αριθμό πρωτοκόλλου 13855 υπήρχε χειρόγρα-

φος πίνακας με τα εξής ονόματα: Βασιλειάδης Περικλής Μαρτόπουλος ΣπύροςΒέρλης Ευθύμιος Μαρτόπουλος ΝικόλαοςΔαλλές Κώστας Μουζίνας ΗλίαςΚαλατζή (Αδελφοί) Μουζίνας Αντώνιος Κ.Κυρίτσης Ιωάννης Μουζίνας ΜιχαήλΚώτσιας Ιωάννης Μουλάς Σταύρος


133

ενέργειες της πρεσβείας, δίχως ωστόσο να εξηγεί πώς τελικά θα γινόταν να αγοράσουν τα οικόπεδα και τα αναγερθέντα σε αυτά οικοδομήματα «οι βοηθούμενοι». Ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών περιορίστηκε σε αυτήν την άκρως θεωρητική, στερημένης δηλαδή από οποιοδήποτε ουσιαστικό βάρος, πρόταση, παρ’ ότι ομολογούσε την ίδια στιγμή πως πράγματι η πολιτική της κάθε αλβανικής κυ-βέρνησης συνίστατο στο να κρατά εκκρεμές το ζήτημα, με απώτε-ρο σκοπό την απομάκρυνση των Ελλήνων προς μεγάλη χαρά τόσο των Αλβανών μουσουλμάνων όσο και των Ιταλών, στην οικονομική διείσδυση των οποίων οι ημέτεροι αποτελούσαν το κυριότερο κώ-λυμα97. Και φυσικά, εφόσον δεν υπήρχε καθορισμένη ‘ρότα’ από το εθνικό κέντρο με ταυτόχρονη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για αναμονή συγκεκριμένων ανταλλαγμάτων, ήταν λογικό η πρεσβεία, που αδυνατούσε έτσι να γίνει μοχλός διαμόρφωσης της κατάστα-σης, αλλά μετατρεπόταν αναγκαστικά και μόνο σε θεατή-δέκτη των αλβανικών κινήσεων, να προσδοκά ότι οι υποσχέσεις των Αλβανών ιθυνόντων στα ‘δίκαια αιτήματα’ θα πραγματοποιηθούν, παρασυ-ρόμενη ακόμη και στην πλάνη, ότι δηλαδή δεν αποτελούσε πολιτική της κάθε αλβανικής κυβέρνησης να κρατά το εν λόγω ζήτημα εκκρε-μές98, αμφισβητώντας έτσι ό,τι είχε γίνει επιτέλους αντιληπτό από τη δυσκίνητη κεντρική υπηρεσία.

Είχε περάσει ήδη ενάμιση χρόνος όχι μόνο δίχως να έχουν φέρει κανένα αποτέλεσμα οι ενέργειες της πρεσβείας, αλλά και με τους Αλβανούς να προχωρούν σε έξωση των χριστιανών παρά τη ρητά δοθείσα εντολή του υπουργού Οικονομικών Starova της 5ης Νοεμβρί-ου 1925 προς τον Οικονομικό Έφορο Αργυροκάστρου να μη γίνει Λαμπίρης Λάζαρος Ρετζόπουλος ΙωάννηςΛάμπρος Μιχαήλ ΤαμπάκηςΛέζος Αθανάσιος Τζατζόπουλος ΔημήτριοςΛύτης Λεωνίδας Τσάκας ΕυάγγελοςΜαραγκός Παναγιώτης Χαρίτος Κωνσταντίνος

97. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855, Ρέντης προς Πρεσβεία, 12 Οκτωβρίου 1925.ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 13855, Ρέντης προς Πρεσβεία, 12 Οκτωβρίου 1925.98. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 16531/2113, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5

Νοεμβρίου 1925.


134

καμιά έξωση χριστιανών ή μουσουλμάνων που κατοικούσαν στα κυβερνητικά κτήρια των Αγίων Σαράντα μέχρι τη λύση του ζητή-ματος99. Το υπουργείο Εξωτερικών, παρόλα αυτά, αρκούνταν να συστήσει στην πρεσβεία να φροντίσει για τη γρήγορη επίλυση του ζητήματος επισπεύδοντας τις εργασίες της επιτροπής που είχε συ-σταθεί για το διακανονισμό του, περισσότερο από ένα χρόνο πριν100. Δεν έμπαινε, ωστόσο, καθόλου στον κόπο να εξηγήσει πώς θα μπο-ρούσε να επιτευχθεί τούτο, τη στιγμή που η δράση της τελευταίας είχε αποδειχθεί πως ήταν πάνω και πέρα από τις δυνατότητες πα-ρέμβασης των υπουργών της ίδιας της αλβανικής κυβέρνησης πόσο μάλλον του διευθύνοντος της ελληνικής πρεσβείας.

Αν όμως οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής δεν είχαν τίποτε να προτείνουν, ο Σκάρπας, ο οποίος είχε αντιληφθεί ότι οι Αλβανοί δεν επρόκειτο να καμφθούν με τα λόγια, ώστε να προχωρήσουν στην αποδοχή των δίκαιων αιτημάτων των Ελλήνων των Αγίων Σαράντα, πρότεινε το μοναδικό μέτρο η εφαρμογή του οποίου θα μπορούσε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την επί-λυση του εν λόγω ζητήματος: να συνδεθεί, δηλαδή, το ζήτημα των οικοδομών των Αγίων Σαράντα με την αποζημίωση των απαλλοτρι-ωθέντων αλβανικών κτημάτων στην Ελλάδα. Προχώρησε, μάλιστα, έτι περαιτέρω, εισηγούμενος την άμεση υλοποίησή του με αφορμή την παρουσία στην Αθήνα αλβανικής επιτροπής, η οποία βρισκόταν εκεί για συνεννοήσεις με την ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να συνάψει με αυτή μια σειρά συμβάσεων (εμπορική, προξενική, ιθα-γένειας και εγκατάστασης). Συνέστησε, λοιπόν, να καταστεί σαφές στην αλβανική αντιπροσωπεία ότι η ευνοϊκή απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για την ποθούμενη αποζημίωση των απαλλοτριωθέντων κτημάτων θα εξαρτάτο από την υπέρ ημών λύση επί του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα · εφαρμογή, δηλαδή, της αρχής του quid pro quo. Προκειμένου δε να καταδείξει τη σοβαρότατη

99. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 3334/127, Βατικιώτης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 4 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 3334/127, Βατικιώτης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 4 Μαρτίου 1926.

100. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 9963, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, 8 Σεπτεμβρίου 1926.ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 9963, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, 8 Σεπτεμβρίου 1926.


135

προοπτική διευθέτησης του ζητήματος από την άμεση εφαρμογή της πρότασής του τόνισε ότι ο Mehdi Frashëri, πρόεδρος της αντι-προσωπείας, καθώς και ο �hafer Ypi101, που ήταν κάτοχοι σοβα-ρού τμήματος των απαλλοτριωμένων εκτάσεων, θα κατέβαλαν κάθε προσπάθεια, χάριν των ιδιωτικών τους συμφερόντων ασφαλώς, να πείσουν την κυβέρνησή τους να αποδεχθεί τις ελληνικές θέσεις102.

Τα αντανακλαστικά του υπουργείου Εξωτερικών, όμως, παρέ-μειναν αδρανή. Ο Ρέντης, αν και συμφώνησε με τη γνώμη του υπο-πρόξενου, να πέσει δηλαδή το βάρος της ελληνικής προσπάθειας στην κατηγορία των οικοδομημάτων των κτηθέντων επί ελληνικής κατοχής, δεν ανέφερε ούτε κουβέντα για την επίμαχη πρόταση. Αντ’ αυτού απαρίθμησε εκ νέου τους όρους σύμφωνα με τους οποίους η ελληνική πλευρά θα θεωρούσε το ζήτημα λυθέν, λες και είχε τη δύναμη να τους επιβάλει, δίχως ωστόσο να κάνει τίποτε για να πε-τύχει κάτι τέτοιο103.

Επειδή, όμως, η εκτιμητική επιτροπή – για την οποία στις οδηγί-ες του ο Ρέντης έδινε την εντύπωση πως την αντιμετώπιζε σαν ελ-ληνική υπηρεσία που ήταν υποχρεωμένη να υπακούσει στις εντολές του – ήταν αποφασισμένη να υλοποιήσει με αταλάντευτη σταθε-ρότητα την πολιτική που είχε χαράξει η αλβανική κυβέρνηση, προ-χώρησε στην κρατικοποίηση των οικοδομών επί ιταλικής κατοχής

101. Πρώην πρωθυπουργός και αντιβασιλιάς.102. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 10919/196, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα,

10 Σεπτεμβρίου 1926. Επανέλαβε δε την ίδια πρόταση και στις 8 Νοεμβρίου 1926. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 13175/325.

103. Έγραφε ο Ρέντης: «Είναι ανάγκη, λοιπόν, να επιδιωχθεί με κάθε μέσο η Έγραφε ο Ρέντης: «Είναι ανάγκη, λοιπόν, να επιδιωχθεί με κάθε μέσο η λύση αυτή – να αναγνωριστεί, δηλαδή, στους οικοδομήσαντες επί ελληνικής κατοχής το δικαίωμα να εξαγοράσουν το οικόπεδο επί του οποίου έγινε η οικοδομή – έστω κι αν πρόκειται να βοηθηθούν υλικά όσοι από τους ενδιαφερομένους είναι απορό-τεροι, ώστε να εξαγοράσουν τα σχετικά οικόπεδα. �υσικά η εξαγορά θα μπορεί να γίνει διά τμηματικών δόσεων. Η εκτιμητική επιτροπή θα πρέπει να καταβάλει κάθε προσπάθεια για να το πετύχει αυτό. Για λόγους αρχής, καλό θα ήταν η επιτροπή να πετύχει την μη εκβίαση καταβολής μισθωμάτων και να μην επιτραπούν εξώσεις, εφόσον δεν λύεται οριστικά το ζήτημα. Το ποσό, όμως, των διεκδικούμενων από το Δημόσιο ως δήθεν οφειλόμενων μισθωμάτων θα μπορεί να συνυπολογιστεί εις το διά την εξαγορά του οικοπέδου κανονισθησομένου εις εκάστην ειδικώς περίπτωση κεφάλαιο». ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 11369, Ρέντης προς υποπροξενείο Αγίων Σαρά-ντα, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1926.


136

και στην επιβολή υπέρογκων ενοικίων, αποκαλύπτοντας έτσι τις διαθέσεις της για την κατηγορία των οικοδομημάτων επί ελληνικής κατοχής104.

Απροκάλυπτος εμπαιγμός

Τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο του 1926 ο Σκάρπας δεν κουρά-στηκε να επαναλαμβάνει με έγγραφά του όχι μόνο το σκόπιμο αλλά και το επιβεβλημένο της σύνδεσης του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα με εκείνο των απαλλοτριωμένων αλβανικών κτημάτων, ταυτιζόμενος ως προς αυτό με ένα από τα δύο χριστιανι-κά μέλη της εκτιμητικής επιτροπής, το οποίο, γνωρίζοντας ασφαλώς καλύτερα τις διαθέσεις και τις ανησυχίες τόσο των κυβερνητικών μελών αυτής όσο και γενικότερα των Αλβανών ιθυνόντων, τόνιζε στον υποπρόξενο το επιτακτικό της προαναφερθείσας σύνδεσης και διατύπωνε απροκάλυπτα το φόβο του για δυσμενέστατη εξέλιξη στην αντίθετη περίπτωση105. Ξαφνικά, στις 6 Οκτωβρίου φάνηκε πως επιτέλους το ζήτημα λύθηκε. Το υπουργείο Εξωτερικών, μάλιστα, έσπευσε να υποδείξει στην πρεσβεία να φροντίσει να διευκρινιστεί περαιτέρω το ζήτημα της εκτίμησης της αξίας των οικοπέδων, ώστε να μην καθοριζόταν αυτή πάνω από την πραγματική και σε κάθε περίπτωση να υπολογιζόταν επί τη βάσει του πληρωνόμενου μισθώ-ματος106. Από τα έγγραφα, βέβαια, δεν προκύπτει για ποιο λόγο εκείνη τη χρονική στιγμή, ακριβώς 7 ημέρες πριν από την υπογραφή των τεσσάρων (4) συμβάσεων με τις οποίες ρυθμίζονταν συμβατικά οι σχέσεις Ελλάδας-Αλβανίας (13 Οκτωβρίου 1926), ο Starova – με παρέμβαση, μάλιστα, του Zogu – αποδέχτηκε τις «δίκαιες απαι-τήσεις» των Ελλήνων κατοίκων των Αγίων Σαράντα. Μία ‘πονηρή’ σκέψη, πάντως, θα ήταν ότι η κίνηση αυτή έγινε προκειμένου να

104. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 264 / 270, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 264 / 270, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 15 / 16 Οκτωβρίου 1926.

105. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 264, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 15 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 264, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 15 Οκτωβρίου 1926 · ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 13175/325, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 8 Νοεμβρίου 1926.

106. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 12054, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, 21 Οκτωβρίου 1926.ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 12054, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, 21 Οκτωβρίου 1926.


137

διευκολυνθεί η υπογραφή των συμβάσεων που διακαώς επιθυμούσε και ζητούσε η αλβανική κυβέρνηση.

Η αθέτηση, ωστόσο, της συμφωνίας ήρθε τόσο γρήγορα και ξαφ-νικά όσο και η συγκατάθεση. Τρεις μόλις μήνες μετά, ο Σκάρπας προειδοποιούσε ότι, παρά τη συμφωνία Κοκοτάκη-Starova, οι εξε-λίξεις δεν ήταν καθόλου αυτές που είχε υποσχεθεί ο δεύτερος, με την εκτιμητική επιτροπή, η οποία είχε ήδη επιληφθεί των οικοδομη-μάτων επί ελληνικής κατοχής, να φέρεται ως λίαν δυσμενής προς το χριστιανικό (ελληνικό) στοιχείο · προκειμένου δε να προληφθεί το χειρότερο, εισηγήθηκε το αναγκαίο της πρότασης για ψήφιση νέου νόμου που να περιείχε συμπληρωματική ειδική διάταξη για τα επί ελληνικής κατοχής οικοδομήματα, συνταγμένου επί τη βάσει των υποσχέσεων Starova, γιατί, άπαξ και εκδίδονταν οι αποφάσεις της επιτροπής, δεν θα μπορούσαν να ακυρωθούν, εφόσον, σύμφωνα με το νόμο, ήταν ανέκκλητες, εκτός από την προσωπική επέμβαση του Zogu107. Από πουθενά, όμως, δεν προκύπτει ότι έγινε κάποια προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή. Οι μετ’ ολίγον, εξάλλου, ολέθριες αποφάσεις της επιτροπής για τα ελληνικά οικοδομήματα δεν άφηναν πλέον καμιά αμφιβολία για το άσχημο παιχνίδι που είχε παιχτεί από την αλβανική πλευρά. Από τον προβληματισμό, πάντως, στο ερώτημα γιατί οι Αλβανοί αθέτησαν τη συμφωνία, δεν θα ήταν δυνατό να προκύψει ούτε μόνο μία απάντηση ούτε και μια ασφαλής τοιαύτη. Μήπως, δηλαδή, ένιωσαν εξασφαλισμένοι μετά την υπογραφή των 4 συμβάσεων, ώστε να θεωρήσουν πως είχαν το περιθώριο να κερδίσουν την ‘παρτίδα’ των Αγίων Σαράντα; Μή-πως, αντιθέτως, απογοητευμένοι από την κωλυσιεργία της ελληνικής πλευράς ως προς την επικύρωση των συμφωνιών, βρήκαν στο εν λόγω ζήτημα το κατάλληλο μέσο να την πληρώσουν με το ίδιο νό-μισμα για την αθέτηση των υπεσχημένων; Μήπως επρόκειτο απλώς για ενδοκυβερνητικό παιχνίδι στο πλαίσιο των ευαίσθητων πολιτι-κών-προσωπικών ισορροπιών, με πρώτο θύμα τον ίδιο τον Starova

107. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 44, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 12 ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 44, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 12 Ιανουαρίου 1927.


138

(απομακρύνθηκε, άλλωστε, από την κυβέρνηση στις αρχές �εβρου-αρίου) και κατ’ επέκταση το εν λόγω ζήτημα, το οποίο ο τελευταίος είχε φροντίσει να διευθετηθεί; Τότε, όμως, τι ρόλο έπαιζε ο Zogu και ποιο το ειδικό του βάρος, όταν ο ίδιος είχε παρέμβει για τη σύναψη της συμφωνίας; Μήπως ήταν ένα τέχνασμα προκειμένου να απο-σπαστούν χρήματα, το οποίο όμως δεν απέφερε τα αναμενόμενα, επειδή η ελληνική πλευρά δεν θέλησε να συμμετάσχει σε μια τέτοια διαδικασία; Εν πάσει περιπτώσει, η υποψία που γεννά ο τελευταίος προβληματισμός θα ήταν δύσκολο να φανεί αδικαιολόγητη με δεδο-μένο ότι στους επόμενους μήνες επρόκειτο να γίνουν από αλβανικής πλευράς σκέψεις και κρούσεις προς την κατεύθυνση αυτή.

Πάντως, όποιος και αν ήταν ο λόγος για την αλβανική υπαναχώ-ρηση, γεγονός είναι ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν αντέδρασε. Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, να είχε ταραχτεί, να είχε ‘πατήσει πόδι’, κατά το κοινώς λεγόμενον, και να είχε απειλήσει τους Αλβανούς με αντίποι-να, όταν τόσο επαίσχυντα έσχιζαν τη συμφωνία Κοκοτάκη-Starova και όταν μάλιστα ο τελευταίος ανερυθρίαστα ισχυριζόταν ότι όλα είχαν γίνει βάσει αυτής; Το υπουργείο Εξωτερικών ήξερε πολύ καλά πως η αλβανική κυβέρνηση επειγόταν να τεθούν σε εφαρμογή οι 4 συμβάσεις που είχαν υπογραφτεί τον Οκτώβριο του 1926. Δεν θα αποτελούσε, άραγε, μοχλό πίεσης η ταχεία ή μη επικύρωσή τους, ανάλογα με τη στάση της τελευταίας στο επίμαχο ζήτημα; Στην εν-δεχόμενη αντίρρηση, γιατί η ελληνική πλευρά θα έπρεπε να κρατή-σει, τρόπον τινά, όμηρο την Αλβανία για το ζήτημα αυτό, η απάντη-ση θα ήταν ίσως ότι ούτως ή άλλως καθυστέρησε, και μάλιστα υπέρ το δέον την επικύρωσή τους108, για εντελώς διαφορετικούς λόγους109,

108. Η περί ιθαγένειας σύμβαση τέθηκε σε ισχύ από 20 Νοεμβρίου, η εμπορική Η περί ιθαγένειας σύμβαση τέθηκε σε ισχύ από 20 Νοεμβρίου, η εμπορική από 25 Νοεμβρίου και η περί εκδόσεως εγκληματιών από 10 Δεκεμβρίου, αν και άρχισε να εφαρμόζεται από 10 Νοεμβρίου 1928. Τα κείμενα των εν λόγω συμβάσε-ων δημοσιεύτηκαν στο υπ. αριθ. 212 φύλλο της εφημερίδας της κυβέρνησης (τεύχος πρώτο) της 13ης Οκτωβρίου 1928. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 4.2, 13658, Υπουργείο Εξωτερι-κών προς τη Γενική Διοίκηση Θεσσαλονίκης, 23 Δεκεμβρίου1928.

109. Η ελληνική κυβέρνηση, όταν κατήρτισε και υπέγραψε την «Περί Εγκατα-Η ελληνική κυβέρνηση, όταν κατήρτισε και υπέγραψε την «Περί Εγκατα-στάσεως και Προξενικής Υπηρεσίας» 4η σύμβαση, δεν αντιλήφθηκε ότι με αυτήν εξασφαλιζόταν δικαίωμα αποζημίωσης των απαλλοτριωμένων κτημάτων των Αλ-βανών υπηκόων επί τη βάσει της ρήτρας του μάλλον ευνοούμενου κράτους, γεγονός


139

προξενώντας στην τελευταία χείριστες εντυπώσεις (και αισθήματα), δίχως εντούτοις να έχει κανένα απτό όφελος.

Η ελληνική αδράνεια, λοιπόν, ήταν λογικό να δώσει ένα μήνυμα στην αλβανική πλευρά, ότι θα μπορούσε, δηλαδή, να κάνει αυτό που ήθελε δίχως ουσιαστικά να φοβάται τίποτε. Οι εξελίξεις δε έμελλε να δικαιώσουν το τόλμημά της · πέτυχε το στόχο της: οι Έλληνες τα παράτησαν κι έφυγαν. Και ενώ η ελληνική κυβέρνηση αρκούνταν σε υπομνήματα και σε επαφές ρουτίνας μεταξύ τής πρεσβείας και των υπουργών ή έστω του Zogu, οι Έλληνες κάτοικοι των Αγίων Σαρά-ντα άρχισαν να φεύγουν σωρηδόν καταγγέλλοντας την απραγμοσύνη της: «Θεωρούμεν εαυτούς σήμερον πρόσφυγες και τούτο χάριν της προσφάτως επιδειχθείσης αδράνειας και αμέλειας της ελληνικής κυ-βερνήσεως»110. Και όχι μόνον αυτό, αλλά είχαν αποφασίσει να στεί-λουν επιτροπή στον Zogu για να τον παρακαλέσουν να τους αφήσει τουλάχιστον να φύγουν, εγκαταλείποντας οριστικά τα σπίτια, τα καταστήματα, τις περιουσίες τους. Αντιλαμβανόμενος ο Σκάρπας τι όνειδος και τι εξευτελισμός θα ήταν αυτό για την Ελλάδα, εάν δηλα-δή η επιτροπή αυτή πήγαινε τελικά στον Zogu, τους απέτρεψε από το να το κάνουν, στέλνοντας ταυτόχρονα έγγραφο στο υπουργείο Εξωτερικών, και, ενώνοντας τη δική του κραυγή αγωνίας με εκείνη των εκόντων-ακόντων αποχωρούντων Ελλήνων, ζητούσε να πληρο-που θα συνεπαγόταν την απόδοση μεγαλύτερης αποζημίωσης στους τελευταίους από ό,τι στους Έλληνες. Για το λόγο αυτό δεν προχώρησε στην επικύρωσή τους, ισχυριζόμενη ότι επειδή και οι 4 συμβάσεις είχαν καταρτιστεί ταυτόχρονα και απο-τελούσαν ένα σύνολο συμφωνιών με τις οποίες ρυθμίζονταν συμβατικά οι σχέσεις Ελλάδας-Αλβανίας, θα ήταν δύσκολο να τεθούν σε εφαρμογή οι 3 συμβάσεις δίχως να θιγεί το ζήτημα των απαλλοτριωμένων κτημάτων · άρα θα έπρεπε να διευθε-τηθεί το τελευταίο για να επικυρωθούν και οι υπόλοιπες 3 συμβάσεις. Η άποψη αυτή ήταν προφανώς εσφαλμένη, γιατί, πέραν του γεγονότος ότι η μη εφαρμογή της εμπορικής σύμβασης συνέβαλλε στη διαιώνιση της εκκρεμότητας των ζητημά-των επί προφανή ζημία του εμπορίου τόσο του αλβανικού όσο και του ελληνικού, οι ίδιοι Αλβανοί είχαν σπεύσει να αποσυνδέσουν το ζήτημα της 4ης σύμβασης από την επικύρωση των υπολοίπων τριών. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.2, τμήμα 2, δίχως αριθ-μό πρωτοκόλλου, Σημείωμα Πολιτικής Διευθύνσεως ΥΠΕΞ, Αθήνα, 9 Αυγούστου 1928 · ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.2, τμήμα 2, 12449/1506, Κοκοτάκης προς Καραπάνο, Τίρανα, 4 Νοεμβρίου 1928.

110. Δήλωσή τους αυτολεξεί στον Σκάρπα. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 233, Σκάρπας Δήλωσή τους αυτολεξεί στον Σκάρπα. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 233, Σκάρπας προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 19 Μαρτίου 1927.


140

φορηθεί «ποίαν κατεύθυνσιν δέον ν’ ακολουθήσωμεν πλέον επί του περιμαχήτου τούτου ζητήματος, καθόσον εδημιουργήθη ήδη αυτοίς η εντύπωσις ότι αδυνατούμεν υποστηρίξωμεν αποτελεσματικώς αιτήματα αυτών προς αναγνώρισιν της κυριότητος των οικοδομών τούτων κ.τ.λ., και περιήλθον ούτως πάντες οι ενταύθα ομογενείς εις τελείαν απόγνωσιν». Προσέθετε δε ότι θεωρούσε περιττό να επανα-λάβει και πάλι «ποίας ολεθρίας συνεπείας θα είχε δι’ ημάς η απώ-λεια του ζητήματος τούτου επιτυγχανομένης πλήρως της προθέσεως των αλβανικών αρχών διά της εξοντώσεως του ομογενούς στοιχείου ενταύθα και της ολοσχερούς καταπτώσεως του ηθικού του εν Νοτίω Αλβανία ημετέρου στοιχείου» 111.

Απάντηση, βέβαια, δεν υπήρξε, υπήρξαν όμως και πάλι οδηγίες για το τι έπρεπε να ζητηθεί από την αλβανική κυβέρνηση, ώστε η ελληνική να μείνει ευχαριστημένη. Έγραφε, λοιπόν, ο Ι. Πολίτης στην πρεσβεία, όσον αφορά τα οικοδομήματα επί ελληνικής κατοχής: «(α) Να αναγνωρισθώσιν απαραιτήτως ως επαρκείς αποδείξεις αυτοοι-κοδομήσεως τα σχετικά συμβόλαια. Η αναγνώρισις αύτη να γίνη διά γενικής αποφάσεως της Επιτροπής, εις ην απόφασιν να δοθή το απαιτούμενον νομικόν κύρος, (β) Αποδεικνυομένης ούτω της ιδιο-κτησίας της οικοδομής, να εφαρμοσθή το εδάφιον δ΄ του άρθρου 2 του νόμου του Ιουλίου 1925, ήτοι να έχωσι το δικαίωμα οι ενδιαφε-ρόμενοι να εξαγωράσωσι και το οικόπεδον αντί αποζημιώσεως προς το αλβανικόν δημόσιον μη δυναμένης να υπερβή το εικοσαπλάσιον του οριζομένου υπό του συμβολαίου ετήσιου ενοικίου. Τα καθυστε-ρούμενα ενοίκια να πληρωθώσι συμφώνως προς το οριζόμενο υπό του συμβολαίου ποσόν, (γ) Να υπάρξωσι ευκολίαι εξοφλήσεως των οφειλομένων»112. Το υπουργείο Εξωτερικών έκανε εκ νέου το ίδιο λάθος. Παρ’ ότι ήταν φανερό ότι η ελληνική πλευρά υποχωρούσε συνεχώς αρχίζοντας να αρκείται ολοένα σε λιγότερα, η Αθήνα εξα-

111. Οι αλβανικές Αρχές τους υποχρέωναν να αναγνωρίσουν τα υπέρογκα ενοί-Οι αλβανικές Αρχές τους υποχρέωναν να αναγνωρίσουν τα υπέρογκα ενοί-κια που τους είχε επιδικάσει η εκτιμητική επιτροπή, διαφορετικά δεν τους θεωρού-σαν τα διαβατήρια ως οφειλέτες του Δημοσίου. Κόντης 1997a, έγγραφο 111.

112. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9277, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 22 Ιουλίου ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9277, ΥΠΕΞ προς πρεσβεία, Αθήνα, 22 Ιουλίου 1927.


141

κολουθούσε να ζητά σαν να επρόκειτο να περίμεναν οι Αλβανοί να διατυπώσει τις επιθυμίες της για να δώσουν ό,τι ζητούσε ή σαν να της χρωστούσαν · αυτό, άλλωστε, γινόταν αντιληπτό και από τη φρασεολογία των εγγράφων. Έγγραφα που έβριθαν επιχειρημάτων, βασισμένων στο δίκαιο και τη λογική. Δεν είχαν αντιληφθεί ακόμη – θα όφειλαν ωστόσο – ότι δεν θα μπορούσαν να μεταβάλουν την αλ-βανική στάση με υπενθύμιση συμφωνιών ή δίκαιων επιχειρημάτων, τη στιγμή μάλιστα που γινόταν παραδεκτό ότι υπήρχε σχέδιο εκδί-ωξης του ελληνικού στοιχείου από την πόλη των Αγίων Σαράντα113. Θα έπρεπε, λοιπόν, αντί να μιλούν μόνο και να θεωρητικολογούν, να καταδείξουν στους Αλβανούς τη συνάφεια μεταξύ των οικοδομών των Αγίων Σαράντα και των αλβανικών απαλλοτριωμένων εκτάσε-ων, το ζήτημα που τους πονούσε περισσότερο, προσπαθώντας επι-πλέον να διευθετήσουν το τελευταίο το συντομότερο δυνατό, ώστε να συμπαρασύρουν και τη λύση του εν λόγω ζητήματος.

Είναι απορίας άξιον πώς οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτε-ρικής πολιτικής δεν ήθελαν να καταλάβουν αυτό που ο Σκάρπας (βαθύς γνώστης του πράγματος) είχε εντοπίσει και επισημάνει με σαφέστατο τρόπο: μετά την έκδοση των γνωστών αποφάσεων της εκτιμητικής επιτροπής, ήταν ζήτημα εάν «νομικώς θα ηδυνάμεθα να κερδίσωμεν την άποψιν ημών ήτις είναι καθαρά ζήτημα ερμηνεί-ας» · και επειδή ακριβώς ήταν ζήτημα ερμηνείας, θα έπρεπε η λύση του, όπως υποστήριζε, να επιδιωχθεί πολιτικά114. Ούτε και σε αυτό, όμως, δόθηκε σημασία. Θα έπρεπε, ωστόσο, γιατί στην Αλβανία μό-νον, εκτός της Τουρκίας – όπου είχε παραμείνει η λιγοστή ελληνική μειονότητα και για τη βελτίωση της θέσης της, αλλά και τη γενικό-τερη βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, η ελληνική κυβέρνηση προέβη σε κάθε δυνατή θυσία – υπήρχε εναπομείνας Ελληνισμός

113. Δεν το έκρυβαν οι Αλβανοί, όπως φαινόταν στην Δεν το έκρυβαν οι Αλβανοί, όπως φαινόταν στην Politika Αυλώνος της 8ης Σεπτεμβρίου, όπου εκτίθενταν με ωμή ειλικρίνεια οι υπερσωβινιστικές τάσεις τους που αποτελούσαν, άλλωστε, τα βαθύτερα αίτια της συμπεριφοράς τους. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 96.3, 9017/1461, πρεσβεία προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 5 Οκτωβρίου 1927.

114. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 10930/556, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σα-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 10930/556, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σα-ράντα, 29 Ιουλίου 1927.


142

και αναγνωρισμένη μειονότητα. Σε τελική ανάλυση, η Αλβανία ήταν η μόνη όπου θα μπορούσαμε να ‘κάνουμε παιχνίδι’ · δεν το κάναμε όμως.

Ούτε καν ευέλικτοι

Δύσκολα θα μπορούσε να αρνηθεί κανείς την αλήθεια ότι έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να κερδίσει κάποιος που αντιλαμβάνε-ται καλύτερα αυτό που καλείται να αντιμετωπίσει και αντιδρά με ευελιξία, έστω και μέσα στα όρια αυτού που θα μπορούσε να ορι-στεί ‘θεμιτό’ ή ‘ηθικό’ με την ευρύτερη έννοια. Και στην περίπτωση αυτή, η ελληνική εξωτερική πολιτική απέτυχε να αδράξει την ευκαι-ρία να δώσει (κατά το δυνατόν) ευνοϊκό τέλος στο επίμαχο ζήτημα, όταν παρουσιάστηκε η προοπτική να κινηθεί έξω από τα όρια των αυστηρώς εννοούμενων ηθικών κανόνων, στο πλαίσιο δηλαδή αυτού που θα μπορούσε να οριστεί ως ευρέως διασταλτική ερμηνεία του ‘θεμιτού’. Στην a priori ενδεχόμενη αντίρρηση που θα εδραζόταν στην άποψη περί του ασυμβίβαστου της (ευγενούς) διπλωματικής formalité με πρακτικές που συνήθως έχουν ήκιστα σχέση με αυτό που είναι γνωστό ως fair play, η απάντηση θα μπορούσε να ήταν ότι θα ήταν προτιμότερο, για την κοινωνική υπόσταση και την ευπραγία του ελληνικού πληθυσμού των Αγίων Σαράντα, να είχαν αποδειχτεί, περιστασιακά έστω, καιροσκόποι οι διαχειριστές της ελληνικής εξω-τερικής πολιτικής από το να είχαν παραμείνει εξοργιστικά τυπικοί · πόσο μάλλον που εξασφαλιζόταν παράλληλα η αποκόμιση σημα-ντικού οφέλους για το αλβανικό Δημόσιο115, μόνον εάν βέβαια το τελευταίο επέτρεπε να διενεργηθεί απρόσκοπτα η διαδικασία της εξαγοράς, η ολοκλήρωση της οποίας μοναδική ίσως αρνητική συνέ-πεια θα είχε το ‘τσαλάκωμα’ των, καθόλου δίκαιων, σωβινιστικών αλβανικών σχεδίων σε βάρους του πληθυσμού αυτού.

Πιο συγκεκριμένα, ο Κοκοτάκης προέβη, με το από 24 Δεκεμ-βρίου 1927 έγγραφό του προς τον Μιχαλακόπουλο, στην υποβολή

115. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης (στο συνημμένο υπόμνημα ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 580/17, Κοκοτάκης (στο συνημμένο υπόμνημα που έστειλε στον Starova) προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, 3 Ιανουαρίου 1928.


143

της ακόλουθης σκέψης, «αποτέλεσμα της μακράς πείρας του ως εκ της τετραετούς ενταύθα θητείας του», όπως έγραφε · επρόκειτο για πρόταση απόπειρας χρηματισμού:

«Το ζήτημα των οικοδομών των Αγίων Σαράντα θα ηδυνάμεθα ευκόλως να κερδίσωμεν κατά την αρχήν του τρέχοντος έτους αν ο κ. Καψαμπέλης εδέχετο να διαβιβάση υμίν την εκ διαφόρων ενδι-αφερομένων πηγών υποβληθείσαν αυτώ πρότασιν περί δωροδοκίας του τότε υπουργού Alizoti, γνωστού διά την ελαστικότητα της συ-νειδήσεως μέχρι σημείου προκαλούντος την αηδίαν και ήτις υπήρξεν ο κύριος λόγος της κατ’ αυτού λαϊκής καταφοράς και τέλος της απομακρύνσεώς του εκ του Υπουργείου. Ο κ. Starova είναι βέβαια εντιμότερος, ουχ ήττον έχω λόγους να φρονώ ότι ασμένως θα εδέχε-το εντέχνως γιγνομένην αυτώ χρηματική προσφοράν.

Ως η Υμετέρα Εξοχότης γνωρίζει ήδη, το ζήτημα παρουσιάζει σή-μερον μεγάλην δυσκολίαν λόγω του ότι αι αποφάσεις της Επιτροπής αποτελούσι δεδικασμένον, πάντες δε οι ενταύθα θεωρούσι πλέον το ζήτημα ως ουσιαστικά λυθέν. Θα χρειασθή συνεπώς ακύρωσις της πρώτης πράξεως της Βουλής και λήψις νέας αποφάσεως · αν δε αφήσωμεν το πράγμα να φθάση μέχρι της Βουλής, ασφαλώς θα έχωμεν ν’ αντιπαλαίσωμεν προς την αντίδρασιν της πλειοψηφίας των βουλευτών.

Ήδη όμως αι εργασίαι της Βουλής διεκόπησαν εις τρόπον ώστε δι’ απλού προεδρικού διατάγματος θα ηδύνατο, αν ο κ. Starova υιοθέτει το ζήτημα, να διευθετηθή τούτο κατά τας ημετέρας επιθυ-μίας.

Οι ενδιαφερόμενοι κάτοικοι Αγίων Σαράντα, ως ο κ. Σκάρπας μοι εγνώρισεν εμπιστευτικώς, επανειλημμένως εξέφρασαν την διάθεσιν όπως εξ ιδίων καταβάλωσι το απαιτούμενον ποσόν προκειμένου να κερδίσωσι τα κτήματά των. Την λύσιν όμως ταύτην απέρριψα ασυ-ζητητί, συμφωνήσαντος και του κ. Σκάρπα, ότι, αν το απαιτούμενον ποσόν συνελέγετο εξ εράνων των ενδιαφερομένων, εκινδυνεύομεν ασφαλώς να έχωμεν το αντίθετον αποτέλεσμα, δεδομένου ότι ήτο


144

ανθρωπίνως αδύνατον, δοθείσης της φυσικής παρά τοις Αλβανοίς ελλείψεως της στοιχειώδους εχεμυθείας, να μη κοινολογηθή το γεγο-νός και να μη περιέλθη εις γνώσιν του Προέδρου της Δημοκρατίας. Τουναντίον, αν η ελληνική κυβέρνησις ενέκρινε την πρότασίν μου, θα απεφεύγομεν τον κίνδυνον τούτον, των σχετικών διαπραγματεύ-σεων διά το ζήτημα τούτο ειδικώς μελλουσών να γίνωσι μετά του αρχειοφύλακος της πρεσβείας, μεθ ου προσωπικώς συνδέεται ο κ. Starova.

Το ποσόν, όπερ θα δεήση να καταβάλωμεν, νομίζω ότι πρέπει να μη η έλασσον των 500 ναπολεονίων, καταβληθησομένων τω κ. Starova μετά την τελικήν διαρρύθμισην του ζητήματος, συμφώνως προς τας ημετέρας σκέψεις, αν μη τελείως, πάντως όμως κατά προ-σέγγισιν.

Έχω την τιμήν να παρακαλέσω την Υμετέραν Εξοχότητα όπως ευαρεστηθή και μοι γνωρίσει τηλεγραφικώς την επί του προκειμέ-νου απόφασιν αυτής, όπως αναλόγως ενεργήσω ενταύθα, δεδομένου ότι το ζήτημα επείγει, πάσα δε νέα παράτασις της εκκρεμότητος κινδυνεύει ν’ αποβή καταστρεπτική διά τα συμφέροντα των ημετέ-ρων ομογενών»116.

Προφανώς το υπουργείο Εξωτερικών έκρινε ότι η κατ’ αυτόν τον τρόπο (θεμιτή για την ελληνική πλευρά και σίγουρα ακόμη πιο θεμι-τή για τους Έλληνες των Αγίων Σαράντα) ‘νόθευση’ της διαδικασίας των διαπραγματεύσεων με τις αλβανικές Αρχές δεν έχριζε περαι-τέρω συζήτησης, γι’ αυτό και απάντησε αρνητικά στην πρόταση Κοκοτάκη117. Δεν άλλαξε δε γνώμη ούτε και όταν ο Σκάρπας επικύ-ρωσε τα περί δυνατότητας λαδώματος των Αλβανών αξιωματούχων γνωστοποιώντας, μάλιστα, την πρόσκληση για δωροδοκία που έγινε από τους ίδιους, πρόσκληση που θα ήταν δυνατό να χαρακτηριστεί «διαρκής», μιας και αναφερόταν τόσο στη δυνατότητα που υπήρξε


117. Με το υπ. αριθ. 111 έγγραφο της 13Με το υπ. αριθ. 111 έγγραφο της 13ης Ιανουαρίου 1928, όπως φαίνεται από το ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2419/250, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 20 �εβρουαρίου 1928.


145

στο παρελθόν όσο στην ευκαιρία που υπήρχε στο παρόν:«Συνομιλών χθες μετά του κ. Μαραγκού (ενός των μελών της

τότε Επιτροπής Αγίων Σαράντα, ήτις είχε μεταβή εις Τύραννα προς συζήτησιν του ζητήματος οικοδομών μετά του πρώην υπουργού των Οικονομικών) επληροφορήθην ότι ο Γενικός Διευθυντής του Υπουρ-γείου Οικονομικών κ. Καρέτσος (Kareco) είχεν ομολογήσει τότε εμπιστευτικώς εις τον κ. Μαραγκόν ότι, εάν ήτο υπουργός ο κ. Starova και εάν η ελληνική πρεσβεία συγκατατίθετο να του δώση ποσόν τι, θα ενήργει όπως πείση τον υπουργόν κ. Starova, όπως πα-, όπως πα-ραδεχθή τας ελληνικάς απόψεις. Δεδομένου ότι ανετέθη ακριβώς εις τον κ. Καρέτσον όπως μελετήση το όλον ζήτημα των οικοδομών και υποβάλη το πόρισμα, έκρινα σκόπιμον ν’ αναφέρω υμίν την συνομι-λίαν ταύτην, ήτις δυνατόν να χρησιμεύσει υμίν»118.

Η εκ νέου επαναφορά, εκ μέρους του πρεσβευτή Λέοντα Μελά, του θέματος της ‘προώθησης’, μέσω της προσφοράς χρηματικών ‘δώρων’, του επίμαχου ζητήματος, στο οποίο πλέον η μία υποχώ-ρηση διαδεχόταν την άλλη, θα έπρεπε να προβληματίσει, τουλάχι-στον, το υπουργείο Εξωτερικών, όταν με τόση σαφήνεια το επίλεκτο στέλεχος της διπλωματικής υπηρεσίας διατύπωνε την αναπόδραστη ανάγκη προσφυγής στο δεκασμό, προκειμένου να υπάρξει ελπίδα να κερδηθεί έστω και κάτι για τη χρονίζουσα πια αυτή υπόθεση:

«Μεγάλως θα διηυκολύνοντο αι προσπάθειαί μου εάν ηδυνάμην να διαθέσω ευμενώς κατά τας σχετικάς διαπραγματεύσεις την υπη-ρεσίαν του υπουργείου των Οικονομικών και δη τον Γενικόν αυτού Διευθυντήν κ. Καρέτσον, όστις ίσως θα ήτο δυνατό να κερδηθή παρ’ ημών.

Ούτος ου μόνον δύναται να συνηγορήση υπέρ της ημετέρας από-ψεως παρά τω υπουργώ των Οικονομικών, αλλά και να αποτρέψη λόγω της επιρροής του την ενέργειαν νέων κατεδαφίσεων κατά την διάρκειαν των συνομιλιών μου μετά του υπουργού των Εξωτερικών. Αλλ’ εν τοιαύτη περιπτώσει θα έπρεπε βεβαίως να τω παρασχεθή

118. Έγγραφο Σκάρπα της 11Έγγραφο Σκάρπα της 11ης �εβρουαρίου 1928 προς την πρεσβεία, συνημμέ-νο στο ανωτέρω ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2419/250.


146

υλική αμοιβή»119. Με δεδομένη, λοιπόν, την άρνηση αποδοχής εκ μέρους του Υπουρ-

γείου Εξωτερικών της ανάληψης πρωτοβουλίας προς την κατεύθυν-ση αυτή, ο Μελάς δεν έκρυβε πόσο δύσκολη είχε γίνει πλέον η κα-τάσταση, εκφράζοντας το φόβο ότι η τελευταία θα γινόταν ακόμη δυσχερέστερη τόσο λόγω της γνωστής αδιαλλαξίας εκ μέρους των Αλβανών όσο και της δικής μας παθητικής στάσης120.

Ο πρεσβευτής, αγωνιώντας για την τύχη του ελληνικού στοιχείου της πόλης των Αγίων Σαράντα και προσδοκώντας να εξασφαλιστεί η παραμονή τμήματός του έστω εκεί, επισήμανε και πάλι τον ορα-τότατο κίνδυνο να χάσουν οριστικά οι ομογενείς τα οικοδομήματά τους, βεβαρημένοι από τα υπέρογκα ενοίκια παρελθόντων ετών που τους είχαν επιδικαστεί με τις γνωστές αποφάσεις της εκτιμητικής επιτροπής και γι’ αυτό προχώρησε στην πρόταση να εξετάσει η ελ-ληνική κυβέρνηση το ενδεχόμενο υλικής ενίσχυσης των ομογενών121. Επανήλθε δε στην πρότασή του αυτή ύστερα από ένα μήνα, συγκε-κριμενοποιώντας �rosso modo το ποσό που, δεχόμενη να καταβάλει η κυβέρνηση προς χάριν των ομογενών, θα έλυνε την εκκρεμότητα της πληρωμής των καθυστερούμενων ενοικίων και θα εξασφάλιζε την αγορά των υπό εκποίηση οικοπέδων, αν και σημείωνε τελικά ότι ίσως ούτε αυτή η λύση θα ήταν εφαρμόσιμη λόγω των περιπλοκών που θα ήταν ενδεχόμενο να δημιουργήσει:

«Δεν απομένει πλέον ή η άμεσος βοήθεια υπό της ελληνικής κυ-βερνήσεως, πληρονόμενων συγχρόνως και των καθυστερουμένων ενοικίων εκ 5.000 ναπολεονίων. Δεν είναι βεβαίως δυνατόν να υπο-λογισθή, ουδέ κατά προσέγγισιν, το ποσόν το οποίον θα αντεπρο-σώπευεν η αξία της αγοράς των υπό εκποίηση γηπέδων. Δεν νομίζω, όμως, ότι η συνολική επιβάρυνσις, ην θα ανελάμβανεν η ελληνική κυ-βέρνησις, θα ανήρχετο άνω των 10.000 ναπολεονίων (ήτοι 3.000.000

119. Κόντης 1997a, έγγραφο 157 (σελίδες 395-396).Κόντης 1997a, έγγραφο 157 (σελίδες 395-396).a, έγγραφο 157 (σελίδες 395-396)., έγγραφο 157 (σελίδες 395-396).120. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2691/421, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 5 Μαρ-ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 2691/421, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 5 Μαρ-

τίου 1929.121. ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 8692/1250, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 25 ΑΥΕ, 1929, (Α΄ 1928-1929) Α/4, 8692/1250, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 25

Ιουλίου 1929.


147

δραχμών).Οπωσδήποτε, όμως, και η λύσις αύτη, ήτις, δεδομένου ότι θάττον

ή βράδιον θα καθίστατο γνωστή εις την αλβανικήν κυβέρνησιν, θα περιέπλεκε τα πράγματα και από άλλων απόψεων, ελαχίστας πλέον πιθανότητας επιτυχίας παρουσιάζει».

Στην αγωνία του, λοιπόν, να βρεθεί λύση στο εν λόγω ζήτημα πρότεινε ξανά – τρία χρόνια αφότου ο Σκάρπας το είχε πρωτοκάνει (10 Σεπτεμβρίου 1926) – αυτό που φάνταζε ακόμη ως η μόνη ρεαλι-στική διέξοδος από το τέλμα, η σύνδεση δηλαδή του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα με την αποζημίωση των απαλλοτρι-ωθέντων αλβανικών κτημάτων στην Ελλάδα:

«Θεωρώ σκόπιμον, όπως, εφόσον ηθέλετε εγκρίνει και δεδομένου ότι μεταξύ των κατόχων παραπηγμάτων υπάρχουσί τινες Έλληνες υπήκοοι και ότι, πλην του φυσικού ενδιαφέροντος ημών διά την τύχην των εν Αγίοις Σαράντα ομογενών, η ελληνική κυβέρνησις εύ-ρηται, ηθικώς τουλάχιστον, εκτεθειμένη απέναντι αυτών, εφόσον επί της ελληνικής κατοχής εξεχώρησεν αύτη διά συμβολαίων τα περί ων πρόκειται γήπεδα, προσπαθήσωμεν να συνδέσωμεν το ζήτημα τούτο προς την διευθέτησιν του ζητήματος των εν Ελλάδι αλβανικών κτη-μάτων, αφήνοντες να εννοηθή εις την αλβανικήν κυβέρνησιν ότι, όταν η διευθέτησις του τελευταίου τούτου ζητήματος έλθη επί τάπητος, η Ελλάς θα θεωρήση ως φυσικήν προϋπόθεσιν της διευθετήσεώς του την εκ μέρους της Αλβανίας ικανοποίησιν όλων των ενταύθα κτηματικών ζητημάτων ημών, μεταξύ των οποίων προέχουσαν θέσιν κατέχει το των γηπέδων Αγίων Σαράντα.

Κατηγορηματική από τούδε δήλωσις ημών είναι νομίζω, εις ο ση-μείον περιήλθον τα πράγματα εν Αγίοις Σαράντα, η μόνη ενέργεια, ήτις δύναται ίσως να αναστείλη ειλημμένας ήδη αποφάσεις εκριζώ-σεως του εν τη πόλει Αγίων Σαράντα ελληνικού στοιχείου»122.

Ούτε και τότε, όμως, και παρά την απόλυτη μέχρι τότε αποτυχία του να προωθήσει επιτεύξιμη λύση, το υπουργείο Εξωτερικών αντα-

122. ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9922/1780, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, ΑΥΕ, 1929, 1927-1929 Α/4/Ι, 9922/1780, Λέων Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 29 Αυγούστου 1929.


148

ποκρίθηκε στην πρόταση Μελά. Μεσολάβησε δε η περίοδος κατά την οποίο συζητείτο η πρόταση για υπαγωγή των οικοδομών των Αγίων Σαράντα στο Στέμμα, όταν και επήλθε περαιτέρω χαλάρωση, λόγω της ελπίδας ότι ο βασιλιάς θα έδειχνε την επιβεβλημένη με-γαθυμία απέναντι στους υπηκόους σε αντίθεση με την κυβέρνηση. Όπως, βέβαια, ήδη αναφέρθηκε οι ελπίδες αυτές δεν δικαιώθηκαν, η αλβανική κυβέρνηση, ωστόσο, προχώρησε στην ψήφιση του αγροτι-κού νόμου που επέφερε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο γεωκτητικό καθεστώς, με τη σημαντικότερη για την ελληνική πλευρά την εφαρ-μογή τής αναγκαστικής απαλλοτρίωσης των αγροκτημάτων με πε-νιχρό αντίτιμο, πράγμα ασφαλώς που αφαιρούσε κάθε έρεισμα αλ-βανικής διεκδίκησης για μεγαλύτερη αποζημίωση και διευκόλυνση των υπηκόων της στην Ελλάδα123. Παρ’ όλα αυτά, και ύστερα από δύο μήνες, η ελληνική κυβέρνηση, με νομοσχέδιο που κατέθεσε, απο-φάσισε να τροποποιηθεί επί το ευνοϊκότερο η καταβαλλόμενη απο-ζημίωση για τα αλβανικά κτήματα, με συνέπεια τα πρωτοδικεία να εκδικάσουν αποφάσεις επί απαλλοτριωθέντων κτημάτων Αλβανών προσδιορίζοντας τιμές ανώτερες από ό,τι δόθηκαν σε ημεδαπούς. Κάποιοι ίσως να χαρακτήριζαν την τελευταία αυτή ελληνική ενέρ-γεια ως κίνηση τακτικής · κάποιοι άλλοι, όμως, συμπεριλαμβανομέ-νων ασφαλώς των ημετέρων των Αγίων Σαράντα που υφίσταντο την πολιτική αλβανοποίησης της πόλης, άρα της δικής τους ακούσιας απομάκρυνσης από τα σπίτια και τις περιουσίες τους, θα το χαρα-κτήριζαν ως ασυγχώρητη επιπολαιότητα και απερίγραπτη ευήθεια. Αλήθεια, ποια υπεύθυνη κυβέρνηση με συγκεκριμένους στόχους και σταθερή πολιτική θα προέβαινε σε τέτοια ενέργεια; Η αντίδρα-ση του πρεσβευτή στα Τίρανα ήταν άμεση και αποκαλυπτική του ολισθήματος ολκής στο οποίο είχε υποπέσει η ελληνική εξωτερική πολιτική, επισημαίνοντας, με την απαραίτητη διπλωματική γλώσσα ασφαλώς, ότι ήταν λάθος να δώσει η Ελλάδα ό,τι περισσότερο ήθελε η Αλβανία δίχως να πάρει τίποτε σε αντάλλαγμα: «η δημοσίευση αυτής της είδησης (της κατάθεσης, δηλαδή, του νομοσχεδίου), πριν

123. ΑΥΕ, 1930, Α/4, 5379, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 18 Απριλίου 1930.ΑΥΕ, 1930, Α/4, 5379, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 18 Απριλίου 1930.


149

από την επίλυση ή τουλάχιστον πριν να μπει στην τελική ευθεία ο διακανονισμός των εκκρεμούντων για εμάς ζητημάτων, θα κάνει δυσχερέστερη την διαπραγμάτευση επ’ αυτών από εμάς, δεδομένου ότι η διευθέτηση των κτημάτων ήταν το κυριότερο μέσο να φέρει την αλβανική κυβέρνηση σε ένα λογικό συμβιβασμό»124.

Η ενέργεια αυτή απέδειξε πόσο αργή ήταν στις αντιδράσεις της η ελληνική εξωτερική πολιτική και πόσο, σε τελική ανάλυση, λαν-θασμένη. Υπήρχε, πράγματι, περιθώριο τα προηγούμενα χρόνια η ελληνική κυβέρνηση να προχωρήσει σε παρόμοια κίνηση εντυπωσι-ασμού, όταν το σύνολο των επίσημα διεκδικούμενων από την Αλβα-νία κτημάτων δεν ξεπερνούσε τις 500.000 στρέμματα. Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, ο διευθυντής των Πολιτικών Υποθέσεων Ι. Πολίτης, με δεδομένο ότι η συνολική έκταση των απαλλοτριωθέντων κτημά-των που ανήκαν σε Αλβανούς υπηκόους φαινόταν πως ήταν πάνω από 1.000.000 στρέμματα (τελικά υπολογίστηκαν σε 1.887.725), είχε προτείνει στον Μιχαλακόπουλο μια ‘πονηρή’ λύση, καθόλα θεμιτή ωστόσο για το συμφέρον του ελληνικού κράτους, η οποία βασιζόταν στην άγνοια εκ μέρους των Αλβανών του πραγματικού μεγέθους των απαλλοτριωμένων κτημάτων: να δεχόταν, δηλαδή, η κυβέρνηση να ικανοποιήσει τις αλβανικές αξιώσεις παρέχοντας αποζημιώσεις σύμφωνα με το μέσο όρο του ελληνικού αγροτικού νόμου, εκκαθαρί-ζοντας έτσι ένα ζέον πρόβλημα και γνωρίζοντας βέβαια ότι πλήρωνε περί το ¼ μόνον της πραγματικής οφειλής · επιπλέον δε, καταβάλλο-ντας την οφειλή σε ετήσιες δόσεις, θα ήταν δυνατό να ελέγχονται σε κάποιο βαθμό οι αλβανικές κινήσεις έναντι της Ελλάδας, μιας και η όποια ‘απρεπή’ ενέργεια εκ μέρους των Τιράνων, θα συνεπαγόταν διακοπή της καταβολής τους125.

Ενώ, λοιπόν, τότε δεν έγινε δεκτή η τόσο συμφέρουσα εκείνη πρόταση, περισσότερο από δύο χρόνια μετά, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να αυξήσει την αποζημίωση για τα αλβανικά απαλλο-

124. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8790/994, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 27 Ιουνίου 1930.ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8790/994, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 27 Ιουνίου 1930.125. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.2, τμήμα 1, δίχως αριθμό πρωτοκόλλου, Σημείωμα Ι. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.2, τμήμα 1, δίχως αριθμό πρωτοκόλλου, Σημείωμα Ι.

Πολίτη, 14 Απριλίου 1928.


150

τριωθέντα κτήματα πάνω από το μέσο όρο που προέβλεπε ο αγρο-τικός νόμος, αποζημίωση όμως που θα αφορούσε πλέον 1.887.725 και όχι 500.000 στρέμματα, που διεκδικούσαν αρχικά οι Αλβανοί126. Επρόκειτο, λοιπόν, για κίνηση που θα έπρεπε να είχε γίνει πριν από χρόνια, και η οποία, όταν τελικά πραγματοποιήθηκε, έγινε σε λάθος χρονική στιγμή, αυξάνοντας ακόμη περισσότερο τη ζημιά. Θα ήταν, συνεπώς, λίγος ο χαρακτηρισμός ‘αυτοχειριαστική’ εξωτερική πολιτική.

Υπό την έννοια αυτή, ήταν δικαιολογημένη η κραυγή αγωνίας των Ελλήνων υπηκόων που εξακολουθούσαν να διαμένουν στους Άγιους Σαράντα, οι οποίοι ζητούσαν να μάθουν τι θα γινόταν με το δικό τους δίκιο, που είχαν πέρασαν 10 χρόνια με τις περιουσίες τους να κατέχονται από το αλβανικό κράτος, όταν η ελληνική κυβέρνηση είχε πράξει το καθήκον της127, πράγμα άλλωστε που αναγνωριζόταν και από τον αλβανικό Τύπο, που εξέφραζε τη μεγάλη του χαρά για τη χειρονομία της τελευταίας που ξεπέρασε και αυτές ακόμη τις προσδοκίες των Αλβανών κτηματιών128. Πάντως, περίπου ένα χρόνο μετά, οι ομογενείς και οι Έλληνες υπήκοοι των Αγίων Σαράντα και πάλι ήταν υποχρεωμένοι, μιας και δεν είχε υπάρξει καμία εξέλιξη, να υποβάλουν παράκληση στο υπουργείο Εξωτερικών «όπως, ευ-αρεστούμενον, μεριμνήση προς δικαίαν διευθέτησιν παρά της αλ-βανικής κυβερνήσεως του εν Αγίοις Σαράντα ζητήματος οικοδομών αυτών»129.

Μάλλον, όμως, θα περίμεναν πολύ να λυθεί το ζήτημά τους · εάν, εντούτοις, λυνόταν, τότε σίγουρα αυτό δεν θα γινόταν σύμφωνα ούτε με το ελάχιστο των απαιτήσεών τους. Το υπουργείο Εξωτε-

126. Οι Αλβανοί εξακολουθούσαν να επιμένουν στο νούμερο αυτό ακόμη κι Οι Αλβανοί εξακολουθούσαν να επιμένουν στο νούμερο αυτό ακόμη κι όταν η ελληνική πλευρά ήταν θορυβημένη από τους υπολογισμούς που διπλασίαζαν το μέγεθός τους. Ο Stavri, λοιπόν, έλεγε στο Μιχαλακόπουλο ότι τα αλβανικά κτή-ματα ήταν 500.000 και όχι 1.000.000 στρέμματα που τα υπολόγιζε το Υπουργείο Γεωργίας. Μιχαλόπουλος χ.χ., 105 (σημ. 98).

127. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 516, Αίτηση κτηματιών Ελλήνων υπηκόων διαμενόντων ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 516, Αίτηση κτηματιών Ελλήνων υπηκόων διαμενόντων στους Άγιοι Σαράντα, Άγιοι Σαράντα, 24 Ιουλίου 1930.

128. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8793/1064, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 10 Ιουλίου 1930, ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8793/1064, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 10 Ιουλίου 1930, όπου συνημμένα άρθρο της Vullueti i Arbënisë (Η Ορμή της Αλβανίας).

129. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8109/386, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 9 Ιουνίου 1931.ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 8109/386, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 9 Ιουνίου 1931.


151

ρικών, λοιπόν, αναγνωρίζοντας την αδυναμία του να προωθήσει το ζήτημα, παραδεχόταν ότι τόσο οι δικές του οδηγίες της 22ας Ιουλίου 1927130 όσο και η πρόταση Κοκοτάκη στο υπόμνημά του προς τον Starova (τρίτο έγγραφο του παραρτήματος) αποτελούσαν το maxi- (τρίτο έγγραφο του παραρτήματος) αποτελούσαν το maxi-maxi-mum των ελληνικών αξιώσεων και γι’ αυτό δεν θα ήταν δυνατό να θεωρηθούν πραγματοποιήσιμες. Κηρύσσοντας, επομένως, επίσημα την υποχώρηση από τις θέσεις, βάσει των οποίων, ωστόσο, θα ήταν δυνατό να λυθεί το ζήτημα, δήλωνε ότι θεωρείτο πια σκόπιμο και ευκταίο να επιδιωχθεί μόνον η μείωση των ενοικίων και η πολυετής προθεσμία εξόφλησής τους131. Κοντολογίς, αν και η ελληνική πλευ-ρά έδωσε στο ζήτημα των απαλλοτριωθέντων αλβανικών κτημάτων λύση που ούτε καν προσδοκούσαν οι ενδιαφερόμενοι, δεν έλαβε τίποτε σε αντάλλαγμα, με αποτέλεσμα να υποχωρήσει στο ελάχιστο δυνατό στο αντίστοιχο των οικοδομών των Αγίων Σαράντα.

Όταν, επιτέλους, το υπουργείο Εξωτερικών αποφάσισε, εξαιτίας της εμμονής των αλβανικών Αρχών στις παράλογες απαιτήσεις τους έναντι των δικαιούχων, να συσχετίσει το ζήτημα των οικοδομών των Αγίων Σαράντα με εκείνο της καταβολής των αποζημιώσεων στους Αλβανούς για τα απαλλοτριωμένα κτήματα στην Ελλάδα, ήταν αργά · ήδη, η πλειονότητα των ομογενών και το σύνολο των Ελλήνων υπηκόων είχαν φύγει. Το λάθος, μάλιστα, της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να μην υιοθετήσει την πρόταση Σκάρπα 8 χρόνια πριν, και να επιμένει στην άρνησή της τρία χρόνια μετά, όταν την επανέφερε ο Λέων Μελάς, παρ’ όλη την αποτυχία τής μέχρι τότε ακολουθούμε-νης τοιαύτης, φάνταζε προφανές πλέον από το γεγονός ότι, 9 μήνες μετά την ανακοίνωση της απόφασης και της αναστολής καταβολής των οφειλομένων αποζημιώσεων στους Αλβανούς κτηματίες, η αλ-βανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να γνωστοποιήσει ότι θα εξέταζε

130. βλ. σσ. 141-142 όσον αφορά τα οικοδομήματα επί ελληνικής κατοχής. Για εκείνα επί ιταλικής και αλβανικής κυριαρχίας οι οδηγίες του υπουργείου Εξωτε-ρικών όριζαν: «Αρκούμεθα αναθεώρησιν αποφάσεων Επιτροπής ως προς ποσόν ενοικίων».

131. ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, Σημείωμα της Α΄ Πολιτικής Διεύθυνσης «Περί του ζητή-ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, Σημείωμα της Α΄ Πολιτικής Διεύθυνσης «Περί του ζητή-ματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα», χωρίς αριθμό πρωτοκόλλου, Αθήνα, 8 �εβρουαρίου 1932.


152

σοβαρά τις αξιώσεις των Ελλήνων υπηκόων σχετικά με το εν λόγω ζήτημα, θα αναγνώριζε κατ’ αρχήν τις απαιτήσεις τους και θα τους αποζημίωνε κατά το 1/3. Υπό την έννοια αυτή, το λάθος τούτο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί όχι απλώς τραγικό αλλά και εξωφρε-νικό · γιατί, αν για την πρόταση Κοκοτάκη – και κατόπιν του Λ. Μελά –, περί επιδίωξης χρηματισμού των Αλβανών αξιωματούχων, ώστε να επιτυγχανόταν γρήγορα η κατά το ποθούμενον επίλυση του επίμαχου ζητήματος, υπήρχαν έστω κάποιοι θεμιτοί ενδοιασμοί που οδήγησαν στην απόρριψή της, στην περίπτωση της πρότασης Σκάρπα όχι μόνο δεν υπήρχε τίποτε το επιλήψιμο, αλλά ήταν και επιβεβλημένη μιας και υπάκουε στον χρυσό, για τις σχέσεις μεταξύ κρατών και όχι μόνο, κανόνα της αμοιβαιότητας.

Εν κατακλείδι, μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια που κατεδείκνυε με τον εναργέστερα αρνητικό τρόπο τη χρεοκοπία της ακολουθηθεί-σας πολιτικής: ο υποπρόξενος Μπένσης Γεώργιος γνωστοποιούσε στη Διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων ότι η γυναίκα του Νικόλαου Κολέτη ή Μπουμπούκη, ο οποίος είχε στο μεταξύ αποβιώσει, δεν μπορούσε να πάρει την αποζημίωσή του, αποτελούμενη από 500 αλβανικά φράγκα, γιατί δεν βρίσκονταν εκεί Έλληνες υπήκοοι να καταθέσουν ενόρκως ότι η φερόμενη ως νόμιμη σύζυγός του ήταν πραγματικά αυτή132.

132. ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 22564/1308/ΣΤ΄, Μπέν-ΑΥΕ, 1939, Α/4/3 (1938-1939, Γενικός φάκελος ΙΙΙ), 22564/1308/ΣΤ΄, Μπέν-σης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 28 Αυγούστου 1939.


153

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ

Η εντρύφηση στο ζήτημα αυτό δεν θα μπορούσε παρά να οδη-γήσει στη διατύπωση μερικών σκέψεων με αφορμή (α) την άποψη Μιχαλακόπουλου για την «εν καιρώ» υποστήριξη των ελληνικών δικαίων, όταν και εφόσον δηλαδή η δύναμη της χώρας καθιστούσε την παρουσία της και το ειδικό της βάρος υπολογίσιμο, άρα και την υποστήριξη των τελευταίων εφικτή, και (β) την άστοχη ενέργεια να απορριφθεί η πρόταση Κοκοτάκη περί δωροδοκίας για τη γρήγορη επίλυση του ζητήματος.

Η ανάγνωση της θέσης αυτής του Μιχαλακόπουλου θύμισε στον γράφοντα δύο αποφθέγματα, του Dale Carnegie και Maurice Cheva-Dale Carnegie και Maurice Cheva- Carnegie και Maurice Cheva-Carnegie και Maurice Cheva- και Maurice Cheva-Maurice Cheva- Cheva-Cheva-lier αντίστοιχα: «Το ‘σίγουρο’ καράβι δεν απομακρύνεται ποτέ απ’ τη στεριά» · «Αν περιμένεις τη σωστή στιγμή που όλα θα είναι σί-γουρα κι εξασφαλισμένα, αυτή ίσως να μην έρθει ποτέ. Έτσι κανείς δεν θα κατακτούσε τις βουνοκορφές, δεν θα κέρδιζε αγώνες, δεν θα έβρισκε την ευτυχία». Η επίτευξη, δηλαδή, των στόχων δεν έρχεται από μόνη της, αλλά ύστερα από σκληρό αγώνα · αν κανείς περιμέ-νει να πετύχει ό,τι επιθυμεί, αφού πρώτα έχει εξασφαλίσει όλες τις ευνοϊκές προϋποθέσεις, τότε μάλλον δεν θα το επιχειρήσει ποτέ. Στη διεθνή σκηνή, πετυχημένη εξωτερική πολιτική θεωρείται αυτή που καταφέρνει να αλλάζει τους συσχετισμούς, όσο αρνητικοί και αν εί-ναι, και να δημιουργεί προϋποθέσεις προώθησης των συμφερόντων του κράτους ελισσόμενη στο διεθνές περιβάλλον μετατρέποντας το μειονέκτημα σε πλεονέκτημα.

Υπό την έννοια αυτή, η πολιτική της Ελλάδας, η οποία πρόσφατα είχε εξέλθει από 10ετή πολεμική προσπάθεια που επισφραγίστηκε


154

από μια καταστρεπτική ήττα, θα ήταν αδύνατον ασφαλώς να είναι επιθετική με την κλασική έννοια του όρου. Θα μπορούσε, όμως, να είναι τέτοια σε τομείς όπου σαφώς και δεν χρειαζόταν η δύναμη των όπλων ή δεν καθόριζε καθόλου απαραίτητα την πορεία των πραγμάτων η ύπαρξη ή μη του status Μ. Δύναμης. Ο λόγος για τη χρήση της οικονομίας και των δεσμών που αυτή δημιουργεί για τη θεμελίωση προγεφυρωμάτων, στην αρχή οικονομικών και κατόπιν, καθαρά, πολιτικών. Σήμερα είναι γνωστός ο όρος οικονομική διπλω-ματία με τον οποίο νοείται η προώθηση των πολιτικών στόχων ενός κράτους μέσω των οικονομικών του σχέσεων με άλλα κράτη133 και η οποία, με τους πολλαπλούς δεσμούς που χαλκεύει, θα μπορούσε να παρομοιαστεί, όπως προσφυώς ετέθη, με τα νήματα των Λιλι-πούτειων που συγκρατούν και τελικά ακινητοποιούν τον Gulliver των «φυγόκεντρων» και ανατρεπτικών δυνάμεων που ενυπάρχουν στις σχέσεις των κρατών134. Είχε ήδη γίνει αντιληπτό ότι το μεγα-λείο ενός κράτους δεν επιτυγχάνεται μόνο στους διαδρόμους και στα σαλόνια των διεθνών διασκέψεων, αλλά και στα αποτελέσματα της οικονομικής πολιτικής. Η προωθημένη οικονομική σκέψη σε συν-δυασμό με τη θέληση για επιτυχία135 μπορούσε να μετατρέψει το υπουργείο Οικονομικών σε πιο σημαντικό συνομιλητή στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων από εκείνο των Εξωτερικών. Η Γερμανία, άλλωστε, της δεκαετίας του ’30, με τις συμφωνίες clearing, αποτέ-λεσε το καλύτερο παράδειγμα πραγματικά εμπνευσμένης πολιτικής που όχι μόνο έβγαλε τη χώρα από τη στενωπό, αλλά και της επέ-τρεψε να αλώσει και πολιτικά τη Ν.Α. Ευρώπη προετοιμάζοντάς την για πόλεμο136. Η οικονομική διπλωματία, συνεπώς, μπορούσε – και

133. Σε τέτοιο σημείο, μάλιστα, ώστε να αντιμετωπίζεται ως ο πιο σύγχρονος Σε τέτοιο σημείο, μάλιστα, ώστε να αντιμετωπίζεται ως ο πιο σύγχρονος και αποτελεσματικός τρόπος άσκησης εξωτερικής πολιτικής, μιας και αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα μέσα προώθησης των συμφερόντων του κράτους στο διεθνές περιβάλλον. Καθημερινή, 2 Μαρτίου 2004 (Μοχλός ανάπτυξης των διακρατικών σχέσεων η οικονομική διπλωματία).

134. S�yla�a�is �heodore 2006, “�he importance of economic diplomacy”, “�he importance of economic diplomacy”, �he importance of economic diplomacy”, Τhe Brid�e (2).

135. Mazower 1989, 255. 1989, 255.136. Ο Δρ Hjalmar H. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-Ο Δρ Hjalmar H. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-Hjalmar H. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι- H. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-H. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-. G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-G. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-. Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-Schacht (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι- (Διοικητής της Reichsban� και υπουργός Οι-Reichsban� και υπουργός Οι- και υπουργός Οι-

κονομικών, 1933-1937) εισηγήθηκε και ακολούθησε μια πραγματικά εμπνευσμένη


155

μπορεί – να εξελιχθεί στον πιο σύγχρονο και αποτελεσματικό τρόπο άσκησης εξωτερικής πολιτικής.

Αν και δεν θα ήταν δυνατό, ασφαλώς, να απαιτηθεί από την ελλη-νική εξωτερική πολιτική να είχε ασκήσει πλήρως αυτό που σήμερα νοείται οικονομική διπλωματία137 – πόσο μάλλον που εξακολουθεί, σε αντίθεση με άλλα κράτη, να μην το κάνει ούτε στις μέρες μας138 – θα αναμενόταν τουλάχιστον να είχε γίνει αντιληπτή η σημασία των οικονομικών σχέσεων για την προώθηση των πολιτικών στόχων139,

οικονομική πολιτική διά της οποίας η σκληρά δοκιμασμένη από την κρίση του 1929 οικονομία της Γερμανίας ανέκαμψε τάχιστα · η καινοτόμα εκείνη οικονομική πο-λιτική συνίστατο μεταξύ άλλων και στο εξής: διαπραγματεύτηκε απίθανα επικερ-δείς συμφωνίες ποσοστώσεων (Barter Agreements) με περισσότερες από 14 χώρες και, προς έκπληξη των ‘ορθόδοξων’ οικονομολόγων, απέδειξε ότι όσο περισσότερο χρωστούσε μια χώρα τόσο οι άλλες χώρες επεξέτειναν την οικονομική συνεργασία με αυτήν. Έτσι, η Γερμανία, αν και ήταν τόσο αδύναμη οικονομικά τότε, έπαιξε ένα πολύ έξυπνο οικονομικό παιχνίδι καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, αντικαθιστώντας τη Βρετανία ως ο σημαντικότερος οικονομικός εταίρος στη Ν.Α. Ευρώπη. Η δημιουργία λογαριασμού χρεοπιστώσεων με χώρες με ελάχιστα διαθέσιμο ρευστό χρήμα (συνάλλαγμα) και σχεδόν χωρίς γενικότερα οικονομικά αποθέματα αποδείχτηκε το προσφορότερο μέσο άμεσης προσέγγισής τους, όπως συνέβη και στην περίπτωση της Ελλάδας, όπου η Γερμανία, απλώς και μόνον εξα-σφαλίζοντας αγορά για το σημαντικότερο ελληνικό αγροτικό προϊόν, τον καπνό, έφτασε να κρατά σχεδόν στα χέρια της την οικονομία της Ελλάδας. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η οικονομική ανάκαμψη της Γερμανίας επήλθε γρήγορα και χαι-ρετίστηκε, ακόμη και από ξένους οικονομολόγους, ως θαύμα, εφόσον η ανεργία μειώθηκε από 6 εκατομμύρια το 1932 σε λιγότερο από 1 ύστερα από 4 χρόνια, με την εθνική παραγωγή να έχει αυξηθεί 102% από το 1932 ως το 1937 και το εθνικό εισόδημα να έχει διπλασιαστεί. Shirer 1990, 258-260 · �atrides 1980, 141 · Mazower 1988, 614-618.

137. Ακόμη και στο άμεσο παρελθόν, πριν από μερικές δεκαετίες δηλαδή, η ενα-Ακόμη και στο άμεσο παρελθόν, πριν από μερικές δεκαετίες δηλαδή, η ενα-σχόληση των διπλωματών με το εμπόριο εθεωρείτο ‘μαύρη τρύπα’ και ωχριούσε σε σχέση με το χρόνο και τον όγκο της δουλειάς που αφιέρωναν στο καθαρά πολιτικό μέρος της ημερήσιας εργασίας τους. Βλ. Kishan Rana 2002, Bilateral Diplomacy, Geneva: DiploHandboo�s.

138. Το Βήμα, 6 Οκτωβρίου 2002 (Εξωτερική πολιτική, είναι πρωτίστως η οικονομική διπλωματία) · Ιακώβου Α. Χρίστος (χ.χ.), Προβληματισμοί για την εξω-τερική πολιτική, Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

139. Τούτο θα φάνταζε απαραίτητο για την Ελλάδα του μεσοπολέμου, όταν, Τούτο θα φάνταζε απαραίτητο για την Ελλάδα του μεσοπολέμου, όταν, ήδη από τα μέσα του 15ου αιώνα, το σύνολο σχεδόν των διπλωματικών σχέσεων της Αγγλίας με την ηπειρωτική Ευρώπη επηρεαζόταν από την ανάγκη προώθησης της οικονομικής ανάπτυξής της. Βλ. Vincent James Wesley 1990, Money, war, and diplomacy: The French policy of Kin� Edward IV, 1461-1483, διδακτορική διατριβή στο Du�e University.


156

πολύ περισσότερο που δεν επρόκειτο για μια φιλική χώρα, αλλά για μια γείτονα με σχέσεις καχυποψίας-μίσους-εξάρτησης140. Όφειλε, λοιπόν, να είχε κινηθεί προς την κατεύθυνση αυτή και για τον πρό-σθετο λόγο ότι στην περίπτωση της Αλβανίας υπήρχαν τόσο θετικοί παράγοντες που συνηγορούσαν για κάτι τέτοιο, όπως η άμεση γειτ-νίαση με την τελευταία, η ύπαρξη ευάριθμου ελληνικού πληθυσμού εκεί, αλλά και δραστήριας ελληνικής οικονομικής δραστηριότητας. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν έγινε. Όπως επισήμαινε ο Κοκοτάκης, ήδη από το 1926, ήταν μέγα λάθος να αγνοηθεί η οικονομική δι-πλωματία: «Μεγίστη πολιτική σημασία για τη χώρα μας θα είχε μια γενναία χειρονομία προς την Αλβανία. Η οικονομική ενίσχυση της χώρας αυτής θα βοηθούσε τις ελληνικές προσπάθειες για επέκταση της πολιτικής επιρροής. Δυστυχώς το ελληνικό κεφάλαιο αγνόησε την οικονομική εκμετάλλευση αυτής της χώρας και αυτό συνετέλεσε στη μέχρι σήμερα αποτυχία της πολιτικής μας στην Αλβανία. Αντί-θετα, οι Σέρβοι και οι Ιταλοί αγωνίζονται ποιος να ξεπεράσει τον άλλο σε χορήγηση κεφαλαίων»141.

140. Όταν οι ΗΠΑ, ιδιαίτερα την περίοδο 1964-1968, χρησιμοποίησαν την οι-Όταν οι ΗΠΑ, ιδιαίτερα την περίοδο 1964-1968, χρησιμοποίησαν την οι-κονομική βοήθεια που παρείχαν στη φίλη και σύμμαχο Βρετανία για να εκμε-ταλλευτούν την αστάθεια της στερλίνας και γενικά την οικονομική αποδυνάμωση της τελευταίας, ώστε να καθορίσουν το διεθνή ρόλο της σύμφωνα με τη δική τους ψυχροπολεμική ατζέντα, τότε πολύ περισσότερο θα όφειλε, να είχε προσπαθήσει τουλάχιστον, να κάνει κάτι παρόμοιο η Ελλάδα στην Αλβανία. Βλ. Fielding Jeremy Richard 2000, The currency of power: An�lo-American economic diplomacy and the makin� of British forei�n policy, 1964-1968, διδακτορική διατριβή στο Yale University.

141. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, 12049, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 7 Οκτω-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, 12049, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 7 Οκτω-βρίου 1926. Ήταν επίσης χαρακτηριστικό ότι η ακτοπλοΐα διενεργείτο με τα ιτα-λικά ατμόπλοια της “Puglia” και “Lloyd �riestino Line” και τα γιουγκοσλαβικά της Αδριατικής Ατμοπλοΐας, μιας και δεν υφίστατο αλβανική εμπορική ναυτιλία. Ενώ, λοιπόν, η Ιταλία και η Γιουγκοσλαβία είχαν σπεύσει να ελέγξουν τη θαλάσ-σια επικοινωνία, αρκετά αργοπορημένα εμφανίστηκε ελληνική δραστηριότητα στο χώρο αυτό, με το μικρό ελληνικό ατμόπλοιο «Αιγαίο», που άρχισε να ‘πιάνει’ στα αλβανικά λιμάνια όχι αυτοτελώς ωστόσο, αλλά στο πλαίσιο του δρομολογίου Πά-τρας-Bari. Fischer χ.χ., 49 και ΑΥΕ, 1926, �ακ. 67, υποφ. 3, τμήμα 1, 14598/1646/1, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 3 Οκτωβρίου 1925 · Σύμφωνα, πάντως, με τον Σκάρπα, ήδη το 1928, η ατμοπλοϊκή εταιρεία Γιαννουλάτος είχε αναλάβει αντί κρατικής επιχορήγησης την εξυπηρέτηση της γραμμής Πειραιάς-Δυρράχιο. Από αυ-τήν, λοιπόν, ζητούσε ο Σκάρπας – με αίτημα προς το υπουργείο Εξωτερικών – να προσθέσει στο δρομολόγιό της και προσέγγιση στο λιμάνι Παλέρμο Χιμάρας προς εξυπηρέτηση εθνικών προπαντός λόγων. Είναι αλήθεια δε ότι ο υπουργός Συ-


157

Η ελληνική εξωτερική πολιτική έπρεπε να δημιουργήσει τις προ-ϋποθέσεις για βαθμιαία οικονομική αγκίστρωση της γειτονικής αυ-τής χώρας, αν όχι σε επίπεδο απόλυτης εξάρτησης, όπως συνέβη αργότερα με την Ιταλία, τουλάχιστον σε μια ικανοποιητική κλίμακα ανάπτυξης των οικονομικών δεσμών. Και στην περίπτωση αυτή δεν πέτυχε το δέον, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα εκείνα (α) του ζητηθέντος από την Αλβανία δανείου το 1925 και (β) της Τρά-πεζας Αθηνών.

(α) Θεωρώντας ο Zogu την Ελλάδα ως τη λιγότερο επιθετική από τις γειτονικές του χώρες, αντιμετώπισε την τελευταία, ήδη από τις αρχές του 1925, ως το προσφορότερο point d’appui. Γι’ αυτό και, προ-κειμένου να οργανώσει την άμυνά της, η αλβανική κυβέρνηση ζήτησε την ελληνική συνδρομή και τη μεσολάβησή της στην Εθνική Τράπεζα για να της χορηγηθεί δάνειο 2.000.000 εκατομμυρίων χρ φρ. για ένα έτος με τόκο που θα οριζόταν από κοινού και με εγγύηση τις εισπράξεις του τελωνείου Δυρραχίου που ανέρχονταν σε 2.400.000 χρ. φρ. ετησίως142. Θα ήταν αναμενόμενο να μεσολαβήσει ένα χρο-νικό διάστημα επεξεργασίας της πρότασης Zogu, εάν πράγματι η Ελλάδα είχε αποφασίσει να προωθήσει τις θέσεις της στην Αλβανία. Αντ’ αυτού, σε τέσσερις μόλις ημέρες, το υπουργείο Εξωτερικών γνωστοποίησε στον Πανουργιά ότι η Εθνική Τράπεζα δεν μπορούσε να παράσχει στην αλβανική κυβέρνηση το ζητούμενο ποσό, γιατί οι ανάγκες για τους πρόσφυγες ήταν καταθλιπτικές, εξάλλου «εάν το κάναμε θα φαινόταν άσχημο έξω, ενώ ζητάμε ενίσχυση, να δανείζου-με εμείς»143. Θα έπρεπε να τονιστεί ότι η διατύπωση του απαντη-γκοινωνιών Σ. Ταλιαδούρος ανταποκρίθηκε άμεσα και, με έγγραφό του προς την ατμοπλοΐα Γιαννουλάτος, συνιστούσε την άμεση εκτέλεση της πρότασης Σκάρπα όχι μόνο για εθνικούς, αλλά και οικονομικούς λόγους, μιας και η εξαγωγική και ει-σαγωγική εμπορική κίνηση του λιμανιού αυτού ήταν σημαντική και θα αποτελούσε ουσιώδες συμπλήρωμα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γραμμής αυτής. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 5288/476, Σκάρπας προς το ΥΠΕΞ στις 4 Μαΐου 1928 · ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 180957, Σ. Ταλιαδούρος προς ατμοπλοϊκή εταιρεία Γιαννουλάτος, Αθήνα, 2 Ιουλίου 1928.

142. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α, 2875/282, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 23 �ε-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α, 2875/282, Πανουργιάς προς ΥΠΕΞ, Δυρράχιο, 23 �ε-βρουαρίου 1925.

143. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 2875, ΥΠΕΞ προς Πανουργιά, 27 �εβρουαρίου 1925.ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 2875, ΥΠΕΞ προς Πανουργιά, 27 �εβρουαρίου 1925.


158

τικού εγγράφου δίνει την εντύπωση πως η αρνητική απόκριση δεν δόθηκε μόνο γιατί η χώρα αντιμετώπιζε οξύ οικονομικό πρόβλημα, αλλά γιατί υπήρχε έντονη ανησυχία για το πώς θα εκλαμβανόταν αυτή η ενέργεια από τους πιστωτές της. Βέβαια, το δάνειο δεν είχε ζητηθεί από το ελληνικό δημόσιο, αλλά από την Εθνική Τράπεζα που, παρά το γεγονός ότι το τελευταίο είχε εξασφαλίσει το δικαί-ωμα να επεμβαίνει στη λειτουργία της144, εξακολουθούσε να διατη-ρεί τον ιδιωτικό της χαρακτήρα, ελεύθερη να προβαίνει σε όποιες δικαιοπραξίες θα τις απέφεραν κέρδος. Γιατί, όμως, να έπρεπε να δικαιολογηθεί το ελληνικό κράτος για ένα δάνειο που θα έδινε μια ιδιωτική τράπεζα στην Αλβανία; Μα, ασφαλώς, επειδή η Εθνική είχε ταυτιστεί με το κράτος, εξελισσόμενη σε αποκλειστικό οικονομι-κό παραστάτη των εκάστοτε κυβερνήσεων και μεταβαλλόμενη στην περίοδο τουλάχιστον 1910-1920 σε «ταμία του κράτους», κατά τον χαρακτηρισμό του Βενιζέλου145. Από την άλλη μεριά, γιατί η Εθνι-κή να μη θέλει να καρπωθεί κέρδος παρέχοντας δάνειο αντί εξα-σφαλισμένων εσόδων, όπως εκείνα του τελωνείου Δυρραχίου που υπερέβαιναν, θεωρητικά τουλάχιστον, το ποσό του δανείου; Μια λογική εξήγηση θα ήταν ότι η κυβέρνηση, που δεν φαινόταν να θέ-λει να ακολουθήσει δραστήρια πολιτική στην Αλβανία, γνωρίζοντας ασφαλώς πως αυτό θα την έφερνε αντιμέτωπη με τη Γιουγκοσλαβία

144. Με αφορμή την απαίτηση της Εθνικής, όπως διατυπώθηκε από τον διοικητή Με αφορμή την απαίτηση της Εθνικής, όπως διατυπώθηκε από τον διοικητή της Ιωάννη Ευταξία τον Ιούνιο του 1914, να της παραχωρηθεί το εκδοτικό προ-νόμιο στις νέες χώρες, προκειμένου να δώσει το συνάλλαγμα για την αγορά των θωρηκτών «Κιλκίς», «Λήμνος» και αργότερα της ναυαρχίδας, η κυβέρνηση ψήφισε νόμο (Δεκέμβριος 1914) με τον οποίο εξασφαλιζόταν το δικαίωμα του κράτους να επεμβαίνει στη λειτουργία της τράπεζας · κατά τον Βενιζέλο κάτι τέτοιο ήταν επιβεβλημένο, αφού η δύναμη της τελευταίας οφειλόταν «πρωτίστως εις όλα τα προνόμια και εις όλην την ακεραίαν συνδρομήν την παρεχομένην υπό του Κράτους εις τον οικονομικόν τούτον οργανισμόν» και δεν ήταν δυνατό να γίνει δεκτό ότι η δύναμη αυτή «δύναται να εγείρεται αντιμέτωπος απέναντι του κράτους εις στιγ-μάς κρισίμους, διά να ζητήση να εκβιάση το Κράτος». Παντελάκης 1988, 34-36 · Η Μαργαρίτα Δρίτσα (1990, 234) γράφει ότι, παρά το διορισμό της διοίκησης της Εθνικής από την κυ βέρνηση και την αποκλειστικότητα του εκδοτικού προνομίου που απολάμβανε, ο κρατικός έλεγχος ήταν έμμεσος και χαλαρός.

145. Παντελάκης 1988, 33, όπως αναφέρεται στον Ε. Στασινόπουλο, Παντελάκης 1988, 33, όπως αναφέρεται στον Ε. Στασινόπουλο, Η ιστορία της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος 1841-1966, Αθήνα, 1966, 93 · πρβλ. Δρίτσα 1990, 244.


159

και την Ιταλία, θα απέτρεπε την εκδοτική τράπεζα της χώρας να εμπλακεί. Με δεδομένο, μάλιστα, τις πολύ στενές σχέσεις μεταξύ Εθνικής και πολιτικού κόσμου146, η παραπάνω υπόθεση ίσως να μην απείχε καθόλου από την πραγματικότητα · σε τελική ανάλυση, ούτε η Εθνική θα ήθελε να αντιτεθεί σε ειλημμένη κυβερνητική απόφα-ση σχετικά με την εξωτερική πολιτική, ούτε όμως και ο πολιτικός κόσμος είχε τη διάθεση και τη θέληση να έρθει σε αντιπαράθεση με την Εθνική147. Σε κάθε περίπτωση, έμεινε ανεκμετάλλευτη μια ευκαιρία έντονης ελληνικής ‘παρουσίας’ στο οικονομικό γίγνεσθαι της Αλβανίας με ενδεχόμενη τη δυνητική περαιτέρω ‘δέσμευση’ της τελευταίας.

(β) Αν και το Υπουργείο Εξωτερικών είχε συστήσει στην Τράπεζα Αθηνών, όπως ομολογούνταν σε επιστολή της, τη δημιουργία 2 υπο-καταστημάτων στην Αλβανία, χάριν των εθνικών συμφερόντων148, δεν επέμεινε στην αρχική του σύσταση επιτρέποντας στην τράπεζα να διακόψει τη λειτουργία των υποκαταστημάτων της στο Δυρρά-χιο και την Κορυτσά. Η κεντρική διεύθυνση της Τράπεζας Αθηνών, της οποίας τα κέρδη είχαν περιοριστεί στο ελάχιστο, αποφάσισε να κλείσει και το υποκατάστημα Δυρραχίου, το οποίο, σε αντίθεση με

146. Ιδιαίτερα μετά την επιβολή του καθεστώτος της 4Ιδιαίτερα μετά την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου η Εθνική στελέχωσε τις θέσεις κλειδιά της κυβέρνησης με δικούς της ανθρώπους. Επρόκειτο για τον Ανδρέα Αποστολίδη, μέχρι τότε υφυπουργό Οικονομικών, που αντικατέ-στησε τον υπουργό του Περικλή Ρεδιάδη �αντιναύαρχος εν αποστρατεία� στις 8 �εβρουαρίου 1938 κατόπιν του θανάτου του τελευταίου. Ο Αποστολίδης είχε στενή σχέση με τον Διοικητή της Εθνικής, καθότι είχαν συνεργαστεί σε διάφορες βιομη-χανικές επιχειρήσεις (FO 371/22371 �R 2032/762/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1937, 22). Επιπλέον, ο Ι. Αρβανίτης, πεπειραμένο τραπεζιτικό στέλεχος και διευθυντής της Εθνικής, αντικατέστησε τον βιομήχανο Ανδρέα Χατζηκυριάκο στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, ενώ ο Αλέξανδρος Κορυζής, υποδιοικητής της Εθνικής, ήταν υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας. �atrides 1980, 162.

147. Στη διάρκεια του μεσοπολέμου, και ιδιαίτερα στη δεκαετία του ’30, είχε Στη διάρκεια του μεσοπολέμου, και ιδιαίτερα στη δεκαετία του ’30, είχε γίνει αντιληπτό ότι για να βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο του λαού και για να μει-ωθεί η ροή των εργαζομένων από τους αγρούς προς τις πόλεις, μέσω της κατεύ-θυνσης των κονδυλίων στη γεωργία και όχι στους μικρέμπορους ή σε όσους κερ-δοσκοπούσαν στα ακίνητα, θα έπρεπε να αναδιοργανωθεί το τραπεζικό σύστημα, ενέργεια που αναπόφευκτα θα οδηγούσε σε διένεξη με την Εθνική · κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν αποτολμήθηκε. Mazower 2002, 370.

148. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 15450, Επιστολή Τραπέζης Αθηνών προς ΥΠΕΞ, 23 ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 15450, Επιστολή Τραπέζης Αθηνών προς ΥΠΕΞ, 23 Νοεμβρίου 1928.


160

εκείνο της Κορυτσάς, δεν παρουσίαζε ελλείμματα, τουναντίον μάλι-στα είχε κέρδη έστω και μη σημαντικά. Προχώρησε δε σε αυτή την ενέργεια παρά τις περί του αντιθέτου υποδείξεις και ενστάσεις τού επί τριετία διευθυντού του υποκαταστήματος στο Δυρράχιο, Χατζά-ρα, δημιουργώντας αλγεινή εντύπωση τόσο στο ελληνικό στοιχείο όσο και στις πρεσβείες Γαλλίας, Γιουγκοσλαβίας και Γερμανίας, αλλά και προκαλώντας ενθουσιασμό στους ιταλικούς κύκλους149. Ήταν πολύ σημαντική εκεί η παρουσία της Τράπεζας Αθηνών για να αφεθεί να αποχωρήσει, επειδή συνάντησε τοπικές αντιδράσεις και τον ανταγωνισμό της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας · εξάλλου, το υποκατάστημα Δυρραχίου είχε αρχίσει να λειτουργεί, προτού η τε-λευταία ξεκινήσει τις εργασίες της, συμβάλλοντας έτσι στην εδραί-ωση της παρουσίας της ελληνικής τράπεζας, μιας και είχε αρχίσει να κερδίζει την εκτίμηση ακόμη και των αδιάλλακτων εμπορικών στοιχείων150.

Δεδομένης, λοιπόν, της καίριας σημασίας της, το Υπουργείο Εξω-τερικών θα έπρεπε να ήταν εξόχως ευαίσθητο στις επισημάνσεις της πρεσβείας περί περιορισμένης λειτουργίας της, εφόσον δεν είχαν κανονιστεί ακόμη όλες οι απαραίτητες προϋποθέσεις γι’ αυτήν, και αργότερα όταν αναφερόταν ότι από την αρχή ακόμη η Τράπεζα Αθηνών, περικόπτοντας τις πιστώσεις, έδινε την εντύπωση προσω-ρινότητας και όχι απόφαση για σοβαρή εργασία · η εντύπωση αυτή, μάλιστα, επιτάθηκε από την αδιαφορία με την οποία έβαιναν οι εργασίες της όλο το 1927 και ιδιαίτερα τους τελευταίους μήνες, σε αντίθεση με την Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας που μηχανευόταν κάθε μέσο για προσεταιρισμό του εμπορικού στοιχείου, παρέχοντάς του κάθε ευκολία151.

Πουθενά, πάντως, από τα έγγραφα δεν φαίνεται να παρενέβησαν

149. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 1980/218, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 1980/218, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, 13 �εβρουαρίου 1928.

150. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 13705/1446, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρα-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 13705/1446, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρα-να, 12 Οκτωβρίου 1927.

151. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 1980/218, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 1980/218, Κοκοτάκης προς Μιχαλακόπουλο, Τίρανα, 13 �εβρουαρίου 1928.


161

οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στην Τράπεζα Αθηνών, αντιμετωπίζοντας με τη δέουσα προσοχή την προειδοποίη-ση της πρεσβείας ότι η παύση λειτουργίας της θα ήταν μέγα λάθος, γιατί θα επέφερε δεινό πλήγμα τόσο στην προοπτική της μελλοντι-κής οικονομικής διείσδυσης της Ελλάδας στην Αλβανία όσο και στη γενικότερη εθνική της δράση152. Θα όφειλαν, ωστόσο, να είχαν δώσει προσοχή στην ευρέως κυκλοφορούσα φήμη ότι η Τράπεζα Αθηνών διέκοψε τις εργασίες της κατόπιν συμφωνίας με τους αναδόχους της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας, δηλαδή αφού πέτυχε οικονομικά ανταλλάγματα από τη Banca Commerciale d’ltalia και το Credito �taliano, άσχετα εάν ο διοικητής της Ι. Ηλιάκος διέψευδε κάτι τέτοιο κατηγορηματικά153.

Ακόμη κι αν δεν είχε υπάρξει συνεννόηση των δύο τραπεζικών ομίλων, με δεδομένες και ορατές τις διαθέσεις των Ιταλών πατρόνων της αλβανικής Εθνικής Τράπεζας154, η ελληνική εξωτερική πολιτική θα έπρεπε να είχε επιδιώξει να μειώσει την καταιγιστική δράση της τελευταίας, ώστε, περιορίζοντας κατά το δυνατόν τις ιταλικές εμπορικές συναλλαγές με την Αλβανία, να ελαττώσει τη ζημία των ελληνικών εμπορικών σχέσεων με αυτή. Ο Μελάς, μάλιστα, ήταν κα-τηγορηματικός όταν έγραφε ότι «Η τοιαύτη ζημία θα είχε βεβαίως αποτραπή και θα είχε μάλιστα καταστή εντελώς προβληματική η ίδρυσις των δύο τούτων υποκατα στημάτων155, εάν η Τράπεζα Αθη-

152. ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 13705/1446, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρα-ΑΥΕ, 1927, �ακ. 94.1, τμήμα 3, 13705/1446, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρα-να, 12 Οκτωβρίου 1927.

153. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8305/1022, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 28 Ιουνίου 1930.ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8305/1022, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 28 Ιουνίου 1930.154. Θέλοντας ο Κοκοτάκης να δείξει ότι από κάθε άποψη θα ήταν σκόπιμη η Θέλοντας ο Κοκοτάκης να δείξει ότι από κάθε άποψη θα ήταν σκόπιμη η

διατήρηση τουλάχιστον του υποκαταστήματος Δυρραχίου, γιατί η Τράπεζα Αθηνών θα μπορούσε να παίξει το ρόλο του έτερου πόλου επιτυγχάνοντας την ισορροπία, απέστειλε άρθρο της Gazeta e Korçës της 29ης Οκτωβρίου 1927, όπου αναφερόταν ότι, μόλις σταμάτησε τις εργασίες της η Τράπεζα Αθηνών, η Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας ανέλαβε μονοπωλιακά την εμπορική κίνηση και αμέσως ανέβασε την τιμή του συναλλάγματος: έτσι, ενώ πριν η στερλίνα ετιμάτο 25.10, αμέσως μετά τιμάται έφτασε στα 25.32 · το ίδιο, άλλωστε, συνέβη με το δολάριο και τα άλλα νομίσματα. ΑΥΕ, 1928, �ακ. 3.1, 15264/1632, Κοκοτάκης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 9 Νοεμβρίου 1927.

155. Η Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας προχώρησε στην ίδρυση 2 ακόμη υποκα-Η Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας προχώρησε στην ίδρυση 2 ακόμη υποκα-ταστημάτων στους Αγίους Σαράντα και το Αργυρόκαστρο.


162

νών, αντί να κλείση τα εν Δυρραχίω καί Κορυτσά υποκαταστήματα αυτής, είχε τουναντίον επεκτείνει τας εργασίας αυτής εν Αλ βανία και δη εν Βορείω Ηπείρω ένθα και επωφελώς θα ηδύνατο να ερ-γασθή και εθνικώς τα μάλιστα να ωφελήση». Ωστόσο, και αυτή η ευκαιρία είχε χαθεί, και όπως τόνιζε ο πρεσβευτής «θα ήτο πλέον ματαία πασά σκέψις περί ιδρύσεως εν Αλ βανία υποκαταστημάτων άλλης ελληνικής Τραπέζης, και δεν δύναται τις ή ν’ αναλογισθή μετά λύπης ότι απωλέσθη προσφορώτατον μέσον αυξήσεως της ενταύθα επιρροής μας»156.

Τα παραπάνω, βέβαια, θα απεδείκνυαν ότι δεν αρκεί η καλή πρόθεση της μιας στιγμής. Απαιτείται συνέχεια, υπομονή και επι-μονή, στοιχεία τα οποία δυστυχώς δεν φαίνεται να αποτελούσαν συστατικά της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Μάλλον, δεν είχε γίνει αντιληπτό ότι δεν υπήρχε δυνατότητα αναπλήρωσης της απώ-λειας, εφόσον χανόταν αυτό που είναι γνωστό ως κατάλληλη στιγμή (timing). Η αναμονή, πλέον, για την παρουσία του ‘εύθετου χρόνου’ φαντάζει ουτοπική ενέργεια, ένα κυνήγι μαγισσών. Υπό την έννοια αυτή, εάν η Τράπεζα Αθηνών είχε σταματήσει τη λειτουργία λόγω και του ανταγωνισμού, όταν είχε εδραιωμένη μάλιστα τη θέση της στην αλβανική αγορά, τότε πώς θα ήταν δυνατό να σκέφτεται τόσο το Υπουργείο Εξωτερικών όσο και η τράπεζα να επαναλάβουν το εγχείρημα του 1925157, ακόμη και αν το ήθελαν οι Αλβανοί158, όταν πλέον η Ιταλία ήταν κύριος της Αλβανίας;

156. ΑΥΕ, 1929, Α/4/ΙΙ, 10565/1961, Λέων Μελάς, Τίρανα, 17 Σεπτεμβρίου ΑΥΕ, 1929, Α/4/ΙΙ, 10565/1961, Λέων Μελάς, Τίρανα, 17 Σεπτεμβρίου 1929.

157. Η Τράπεζα Αθηνών έστειλε τον Δημαρά, διευθυντή του υποκαταστήματός Η Τράπεζα Αθηνών έστειλε τον Δημαρά, διευθυντή του υποκαταστήματός της στην Κέρκυρα, στην Αλβανία για να μελετήσει την εμπορική και τραπεζιτική κίνηση στα Τίρανα και το Δυρράχιο και να διαπιστώσει αν ήταν δυνατό να επα-ναλειτουργήσει υποκατάστημα στο Δυρράχιο. Του ειπώθηκε, βέβαια, ότι ο Zogu διέκειτο ευμενώς, αλλά θα συναντούσαν αντιδράσεις τόσο από τους ιταλικούς κύ-κλους όσο και από τους Αλβανούς, οι οποίοι για καθαρά πολιτικούς λόγους δεν αποκλείετο σε δεδομένη περίπτωση να θελήσουν να προβάλουν ορισμένες δυσχέ-ρειες στην ομαλή λειτουργία της τράπεζας. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 13125/1773, Κίμων Κόλλας (είχε αντικαταστήσει το Λέοντα Μελά που είχε μετατεθεί στο Βελιγράδι) προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 13 Οκτωβρίου 1930.

158. ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8305/1022, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 28 Ιουνίου 1930 · ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 8305/1022, Μελάς προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 28 Ιουνίου 1930 · ΑΥΕ, 1930, Α/4/Ι, 10333/1266, Πιπινέλης προς ΥΠΕΞ, Τίρανα, 8 Αυγούστου 1930.


163

Ο έτερος προβληματισμός αναφέρεται στην απόρριψη της πρότα-σης περί χρηματισμού του υπουργού Οικονομικών και του Γενικού Διευθυντή του ίδιου υπουργείου. Δυστυχώς, μέσα από τα έγγρα-φα δεν φαίνεται ο λόγος που το Υπουργείο Εξωτερικών έφτασε στον οστρακισμό της και τούτο ακριβώς είναι που θα δημιουργού-σε κάποιες σκέψεις ως προς το λόγο που κατέληξε σε αυτόν: είτε αποτελούσε, δηλαδή, εξόχως σημαντική πληροφορία και θεωρείτο επικίνδυνο να διακινηθεί, έστω και μέσω της διπλωματικής αλλη-λογραφίας, είτε απλώς δεν λογίστηκε απαραίτητο να δοθεί καν ο λόγος της απόρριψης, επειδή η ίδια η πρόταση αντιμετωπίστηκε ως ήσσονος σημασίας · εάν, πάντως, ίσχυε το πρώτο ενδεχόμενο, τότε λογικά θα έπρεπε να είχε αποτελέσει αντικείμενο εσωτερικής δια-κίνησης απόψεων και προβληματισμού, δεν βρέθηκε ωστόσο καμία νύξη πουθενά.

Εάν, τώρα, επιχειρούνταν να ανιχνευθούν οι λόγοι της άρνησης, τότε λογικά αυτοί θα έπρεπε να είναι οι εξής: είτε δεν θεωρήθηκε συμφέρον το αντίτιμο που θα έπρεπε να καταβληθεί για την προ-σφορά της εκδούλευσης είτε η πράξη αυτή καθ’ εαυτή λογίστηκε πως αντέβαινε στην ηθική και τους κανόνες έντιμης συμπεριφοράς.

Θα ήταν, εντούτοις, μάλλον αδύνατο να αποτελεί η πρώτη πε-ρίπτωση την αιτία, γιατί το κόστος της, όπως αναφέρθηκε από τον Κοκοτάκη, θα ήταν τουλάχιστον 500 ναπολεόνια159. Επρόκειτο, δη-λαδή, για ποσό που δεν θα ξεπερνούσε κατά πολύ τις 10.000 δραχ-μές, ποσό αστείο ακόμη και για τα δεδομένα της εποχής, εφόσον τον Οκτώβριο του 1927 ένα ζευγάρι μπότες κόστιζε 310 και ένα κοστούμι 1.855 δραχμές160.

Το δεύτερο ενδεχόμενο, δηλαδή ο ενδοιασμός περί του ηθικού ή μη του εγχειρήματος, αποτελούσε πιο σύνθετη περίπτωση και σίγουρα δεν έπαψε να απασχολεί την ελληνική εξωτερική πολιτική


160. ECONOM�C, SOC�AL AND POL��CAL FEA�URES OF �N�ERWAR GREECE �άρθρο μου που δημοσιεύεται στο ARCH�VES OF ECONOM�C H�S�ORY, 10�


164

ως τις μέρες μας161. Το θέμα, βέβαια, είναι κατά πόσον θα έπρεπε να βαρύνει στην αρνητική απόφαση το μέγεθος του επιλήψιμου του συγκεκριμένου εγχειρήματος ή αν έπρεπε να είναι τέτοια γιατί, έτσι κι αλλιώς, θα ήταν ανεπίτρεπτο να ισχύει η αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» · ίσως, όμως, και να μην αποτελούσε τίποτε άλλο παρά δικαιολογία για την αποφυγή ανάληψης της ηθικής ευθύνης162. Ο προβληματισμός, πράγματι, ότι οι διεθνείς ηθικές υποχρεώσεις των κρατών υφίστανται και πρέπει να γίνονται σεβαστές163 και η παρα-δοχή ότι είναι λάθος να διαχωρίζουμε την πολιτική από την ηθική συμπεριφορά164, σίγουρα είναι αξιοσημείωτα, αλλά οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής θα όφειλαν να έχουν συνειδητο-ποιήσει ότι η ζωή των κρατών είναι μια συνεχής μάχη, στην οποία ως ικανότητα του κράτους – συνεπώς και ικανότητα επιβίωσής του – θεωρείται ανέκαθεν ο έλεγχος ή η δυνατότητα άμεσης διαμόρ-φωσης της συμπεριφοράς ενός άλλου κράτους (ή άλλων κρατών) μέσω παραγόντων όπως ο πλούτος, η στρατιωτική ισχύς, το μέγεθος και το ευάριθμο του πληθυσμού165. Σε τελική ανάλυση, αν και η παραδοχή πως η ηθική των προσώπων δεν μπορεί να είναι ίδια με την πολιτική ηθική166 – πράγμα που γίνεται αποδεκτό και από τη θεωρία περί Raison d’état167 – δεν έπαψε ποτέ να δέχεται τα πυρά της αμφισβήτησης, το εθνικό συμφέρον θα έπρεπε να καθορίζει τις επιλογές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής168. Οι Έλληνες διπλω-

161. βλ. σχετικά Μπράβος Θανάσης, «Διεθνείς σχέσεις και modus operandi: ηθι-βλ. σχετικά Μπράβος Θανάσης, «Διεθνείς σχέσεις και modus operandi: ηθι-κή και διεθνές δίκαιο ή εθνικό συμφέρον; Η περίπτωση της Ελλάδας», Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών 14 (50): 63-84.

162. Morgenthau Hans Joachim 1946, Scientific Man vs. Power Politics, Chicago: University of Chicago Press, 151-168, όπως αναφέρεται στον Lebow 2003, 237.

163. Amstutz 1999, 197.Amstutz 1999, 197. 164. Lebow 2003, 58 · για το αντίθετο, βλ. Amstutz 1999, 5 και Donnelly 1992, Lebow 2003, 58 · για το αντίθετο, βλ. Amstutz 1999, 5 και Donnelly 1992, Amstutz 1999, 5 και Donnelly 1992, και Donnelly 1992, Donnelly 1992,

98.165. Byers 1999, 21.166. Amstutz 1999, 5.Amstutz 1999, 5.167. Donnelly 1992, 98.Donnelly 1992, 98.168. Ο Morgenthau διατύπωσε ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής Ο Morgenthau διατύπωσε ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής Morgenthau διατύπωσε ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής διατύπωσε ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής ρητά ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής ότι «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής «οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής στόχοι της εξωτερικής πολιτικής στόχοι της εξωτερικής πολιτικής της εξωτερικής πολιτικής της εξωτερικής πολιτικής εξωτερικής πολιτικής εξωτερικής πολιτικής πολιτικής πολιτικής

πρέπει να καθορίζονται σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- να καθορίζονται σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-να καθορίζονται σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- καθορίζονται σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-καθορίζονται σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-σε σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-σχέση με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-με το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-το εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo-εθνικό συμφέρον» (“�he objectives of fo- συμφέρον» (“�he objectives of fo-συμφέρον» (“�he objectives of fo-» (“�he objectives of fo-reign policy must be defined in terms of the national interest”). Donnelly 1992, 91 · Επιπλέον, ο George Kennan, ένας από τους ικανότερους διπλωμάτες του 20ου


165

μάτες (Κοκοτάκης και Μελάς) με την πρότασή τους αποφάνθηκαν ότι δεν υπήρχε οξύμωρο στο δίλημμα «ηθική ή διπλωματία», επι-λέγοντας ανενδοίαστα τη δεύτερη ως εργαλείο για την εξυπηρέ-τηση του εθνικού συμφέροντος, αποδεχόμενοι έτσι το δόγμα, που δεν έπαψε να αποτελεί κοινό τόπο για τους διπλωμάτες όλων των κρατών ανεξαρτήτου γεωγραφικής περιοχής, πολιτιστικής παρά-δοσης και πολιτικού προσανατολισμού, ότι η ηθική είναι υποκει-μενική, ενώ το εθνικό συμφέρον αντικειμενικό · ότι η πρώτη είναι συζητήσιμη, ενώ το δεύτερο όχι · ότι η πρώτη είναι αφηρημένη, ενώ το δεύτερο συγκεκριμένο169.

Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η συγκεκριμένη απόφαση του Υπουργείου Εξωτερικών ίσως και να φάνταζε είτε διακρινόμενη από υπερβολική τυπικότητα για το πρωτόκολλο είτε στερημένη από ου-σιαστικό προβληματισμό, σε κάθε περίπτωση πάντως εσφαλμένη. Τα μηνύματα, που δεν σταμάτησαν να έρχονται από την πρεσβεία, τα οποία μιλούσαν για συνεχή όχληση – και καταπίεση – του ελ-ληνικού πληθυσμού, μη υλοποίηση των αφειδώς προς την ελληνική πλευρά παρασχεθέντων υποσχέσεων και στάσης προς την τελευ-ταία εκ μέρους των Τιράνων που χαρακτηριζόταν από παρελκυ-στικό πνεύμα και αναβλητικότητα170, πολύ δύσκολα θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν τη συγκεκριμένη απόφαση. Ο Πανουργιάς, από νωρίς, είχε θέσει εύστοχα τις παραμέτρους και το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα έπρεπε να κινηθεί η ελληνική πολιτική έναντι της Αλ-βανίας, προτείνοντας ‘ανδρική στάση’, εφόσον, «αν και από 3τίας περίπου τηρήσαμε απέναντί της σταθερώς φιλική πολιτική, οι ιθύ-νοντες μουσουλμάνοι, γενικώς σχεδόν Τούρκοι την συνείδηση και τις αντιλήψεις, στην τουρκική τους νοοτροπία, παρεξήγησαν την φιλική στάση της Ελλάδος θεωρώντας αυτήν αδυναμία, και έτσι ούτε μας αιώνα, είχε υποστηρίξει ότι υπάρχουν εθνικά συμφέροντα τα οποία άπτονται της ασφάλειας, της πολιτικής ανεξαρτησίας και της ευημερίας του πληθυσμού · η ανά-γκη δε εξυπηρέτησης αυτών δεν χαρακτηρίζεται από ουσιαστικό ηθικό βάρος και δεν υπόκειται σε ηθικό έλεγχο ή κρίση. �oscano 2001, 45.

169. �oscano 2001, 43, 49.�oscano 2001, 43, 49.170. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11448/1473, Πανουργιάς προς Ρέντη, Δυρράχιο, 14 Αυ-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11448/1473, Πανουργιάς προς Ρέντη, Δυρράχιο, 14 Αυ-

γούστου 1925.


166

φοβούνται ούτε μας υπολογίζουν» 171. Το ερώτημα, συνεπώς, που προκύπτει – ρητορικό, δυστυχώς, μη

επιδεχόμενο πλέον απάντησης – είναι γιατί οι διαμορφωτές της ελ-ληνικής εξωτερικής πολιτικής, που είχαν καταστεί κοινωνοί των πα-ραπάνω – και τόσων άλλων παρόμοιων – πληροφοριών, επέμεναν στην τήρηση τυπικής ή ‘ελαφράς’ στάσης, όταν οι πληροφορίες περί ‘αποκρεάτικου’ καθεστώτος172 και τουρκικής του νοοτροπίας, επέ-βαλλαν την ακολουθία τακτικής που να ήταν συμβατή με τα πολι-τικά ήθη και την παραπαίουσα γραφειοκρατία της Αλβανίας, που, αν μη τι άλλο, όχι μόνο επέτρεπε, αλλά και καθιστούσε αναγκαία πολλές φορές μια πιο ευέλικτη και περισσότερο ‘διασταλτική’ αντι-μετώπιση των διμερών ζητημάτων.

171. ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11448/1473, Πανουργιάς προς Ρέντη, Δυρράχιο, 14 Αυ-ΑΥΕ, 1925, Γ/62/α , 11448/1473, Πανουργιάς προς Ρέντη, Δυρράχιο, 14 Αυ-γούστου 1925.

172. ΑΥΕ, 1924, A/5 ΑΥΕ, 1924, A/5 A/5 /5 20, 5351, Επιστολή Πέτρου Ζηλοδημήτρη (εκ Πρεβέζης) προς ΥΠΕΞ, Αθήνα, 3 Ιουλίου 1924


167

ΠΙΝΑΚΕΣ - ΕΓΓΡΑΦΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Ιδιοκτήτης

Ενοίκιο σύμφωνα με το ελληνικό συμβόλαιο

Καθυστερημένα ενοίκια 9ετίας σύμφωνα με το ελληνικό συμβόλαιο

Ενοίκιο σύμφωνα με την επιτροπή

Καθυστερημένα ενοίκια 9ετίας σύμφωνα με την επιτροπή

Χρυσά φράγκα μηνιαίως

Χρυσά φράγκα μηνιαίως

Ολικό ποσό σε χρυσά φράγκα

Γιακουμπίνης Κοσμάς 10 1.080 70 7.560Γκίνης Τιμολέων 10 1.080 66 7.200Δαλλές Κωνσταντίνος 31 3.348 110 10.880Λάμπρος Μιχαήλ 25 2.700 60 6.480Λίτσης Μιχαήλ 10 1.080 80 8.640Κυρίτσης Ιωάννης 20 2.160 70 7.560Μαραγκός Νικόλαος 15 1.620 120 12.960Μαραγκός Νικόλαος 30 3.240 50 5.400Παπασπύρου Βασίλειος 30 3.240 80 8.640Σαμπάνης Σονάν 10 1.080 80 8.640Σταμούλης Νικόλας 10 1.080 80 8.640Τσάκος Ευάγελος 25 2.700 85 9.180Τσάκος Ευάγελος 30 3.240 135 14.580Λέζος Χαράλαμπος 25 2.700 85 9.180Πάλλας Θωμάς 10 1.080 140 15.120Ζέρης Γεώργιος 20 2.160 50 5.400

Πηγή: ΑΥΕ, 1929, 1927-1929, Α/4/α, 4798/257, Σκάρπας προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 29 Μαρτίου 1927


168

ΠΙΝΑΚΑΣ 2173

Οικοδομαί ομογενών ανεγερθείσαι ιδίοις εξόδοις επί ελληνικής κατοχής, περί ων η αλβανική επιτροπή εξέδωκεν τας εξής αποφάσεις, θεωρήσα-σα:κυβερνητικαί ιδιωτικαίΒασιλειάδης Περικλής (Έλληνας υπήκοος)

Βήτος Ιωάννης

Μίχας Ηλίας (Έλληνας υπήκοος) Γκίνης ΤιμολέωνΓιακουμπίνης Κοσμάς Κέντρος ΑπόστολοςΓιακουμπίνης Σωκράτης Λέζος ΠαναγιώτηςΖέρης Γεώργιος Λέπουρης Μ.Ιωάννου Κυριάκος Λέπουρης Ν.Λέπουρης Αναστάσιος Μάκος ΙωάννηςΛίτση (Αφοί) (το αγόρασαν από Έλληνα υπήκοο)

Μάρτος Νικόλαος

Μαραγκός Νικόλαος Μουζίνας ΑντώνιοςΜίχος Δημήτριος Μουζίνας ΜιχαήλΠάλας Θωμάς Μέλος ΑθανάσιοςΡέτζιος Ιωάννης Μουλάς ΣταύροςΣταμάτης Δημήτριος Πάντος ΑλέξηςΤσάκας Ευάγγελος Παππάς ΒασίλειοςΧατζηγιάννης Πέτρος Σταμούλης ΝικόλαοςΔαλές Κωνσταντίνος

Κατεδαφίσθησαν παρά του Δημαρχείου των Αγίων Σαράντα

Καλαντζής Σπυρίδων Λάμπρου ΜιχαήλΛίτης Μαργαρίτης

173. Τον πίνακα αυτόν των οικοδομών, που αναγέρθηκαν επί ελληνικής κατοχής, Τον πίνακα αυτόν των οικοδομών, που αναγέρθηκαν επί ελληνικής κατοχής, και ο οποίος διευκρίνιζε ποιες από αυτές η επιτροπή του 1926 θεώρησε ιδιωτικές και ποιες επιδίκασε ως κυβερνητικές (κρατικές), τον είχε ζητήσει ο υπουργός Οικο-νομικών Kareco από την αντιπροσωπεία των ομογενών. Συνημμένος στο ΑΥΕ, 1934, Α/4/Ι, 454, Ταμπάκης προς ΥΠΕΞ, Άγιοι Σαράντα, 11 Ιουλίου 1931.


169

ΠΙΝΑΚΑΣ 3174175176Κ

ΑΤΗ

ΓΟΡΙ

Α Α

΄314

1. Μίχας Ηλίας: Περί των οικημάτων αυτού, το υποπροξενείον τούτο ανέφερεν στη Σεβαστή Πρεσβεία, διά των υπ’ αριθ. 300/1926 και 335/1927 εγγράφων του. Ήδη ο κ. Μίχας απαιτεί αποζημίωσιν, ίνα παραιτηθή των δικαιωμάτων του, από 16.000 φράγκα χρυ-σά

ΚΑΤΗ

ΓΟΡΙ

Α Β

΄315

1. Βακαλόπουλος Ιωάννης: Διά του υπ’ αριθ. 334/1927 εγγράφου του υποπροξενείου τούτου, υπεβλήθη στη Σεβαστή Πρεσβεία σχετι-κή αίτησις του ενδιαφερομένου όστις, απουσιάζων προ πεντα-ετίας εις Καλάμας, αφήκεν ενταύθα αντιπρόσωπόν του διά το ζήτημα των οικοδομών αυτού τον ομογενή κ. Γεώργιον Ζέρην. Τα οικήματα του κ. Βακαλοπούλου επενοικιάσθησαν παρά της αλβανικής κυβερνήσεως εις τρίτους. Ο κ. Βακαλόπουλος απαιτεί αποζημίωσιν 7.000 φράγκα χρυσά

2. Βασιλειάδης Περικλής: ούτος διαμένει ήδη εις Πωγωνιανήν του νομού Ιωαννίνων, ως δε επληροφορήθημεν, προ πολλού έχει υπο-βάλλει προς το επί των Εξωτερικών Υπουργείον, διά της Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου, σχετικήν αίτησιν αποζημιώσεώς του διά φράγκα χρυσά 8.000. Περί του οικήματος κ. Βασιλειάδου υπε-βλήθη υμίν παρ’ του υποπροξενείου τούτου σχετική έκθεσις διά του υπ’ αριθ. 217/1927 εγγράφου

3. Δημόπουλος Περικλής: Ο εν λόγω μετεπώλησεν το οίκημά του δι’ ιδιωτικής πράξεως εις τους γνωστούς ομογενείς κ.κ. αδελφούς Λίτση αντί 7.000 φράγκων χρυσών, οίτινες, επιδιορθώσαντες αυτό, εδαπάνησαν περί τα 3.500 φράγκα χρυσά. Ήτοι σύνολον απαιτήσεως του κ. Δημοπούλου υπέρ των αδελφών Λίτση 10.500

174. ΑΥΕ, 1932, Α/4/Ι α-β (φακ. Β), 497, Κ. Ματθιόπουλος προς πρεσβεία, Άγιοι ΑΥΕ, 1932, Α/4/Ι α-β (φακ. Β), 497, Κ. Ματθιόπουλος προς πρεσβεία, Άγιοι Σαράντα, 5 Αυγούστου 1931. Υπόμνημα σχετικά με τις κατηγορίες των οικοδομών των Αγίων Σαράντα και κατάλογο ονομάτων των ενδιαφερομένων Ελλήνων.

175. Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί τουρκοκρατίας, δαπάναις των ενδιαφε-Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί τουρκοκρατίας, δαπάναις των ενδιαφε-ρομένων, και των οποίων η κυριότητα δεν αναγνωρίστηκε από την εκτιμητική επι-τροπή του 1926.

176. Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί ελληνικής κατοχής, δαπάναις των ενδι-αφερομένων, και των οποίων η κυριότητα δεν αναγνωρίστηκε από την εκτιμητική επιτροπή του 1926.


170

φράγκα χρυσά. Εσημειώσαμεν ως απαιτητήν τυπικώς τον κ. Δη-μόπουλον λόγ.ω της ελληνικής υπηκοότητος αυτού και ίνα υπο-στηριχθώσιν οι Αφοί Λίτση, οίτινες είχον προβή εις την αγοράν του ως άνω οικήματος παρά του κ. Δημοπούλου προ της αναλή-ψεως των καθηκόντων της προμνησθείσης αλβανικής επιτροπής (δηλαδή εκείνης του 1926)

4. Λάππας Δημήτριος: Διά 3 οικήματα κατασχεθέντα και παραχωρη-θέντα εις τρίτους παρά της αλβανικής κυβερνήσεως, απαίτησις αποζημιώσεως 13.000 φράγκα χρυσά εν συνόλω

5. Μπουμπούκης Νικόλαος: Διά οίκημα παραχωρηθέν ως ανωτέρω εις τρίτον απαιτεί 3.000 φράγκα χρυσά

6. Παπασπύρος Βασίλειος: Διαμένει προ πενταετίας εις Κέρκυραν έχων διεύθυνσιν παρά τω κ. Σπυρίδωνι Δενδούλη, καπνοπώλη. Η απαίτησίς του υπολογίζομεν ότι θα είναι περί τα 12.000 φράγκα χρυσά

7. Σκούρτη Αναστασία: Διά κτήριον όπερ τη κατεσχέθη και παρεχω-ρήθη εις τρίτον, απαιτεί αποζημίωσιν 6.000 φράγκα χρυσά

ΚΑΤΗ

ΓΟΡΙ

Α Γ

΄316

1. Γερογιάννης Αριστείδης: Διαμένει προ οκταετίας εις Κέρκυραν, εις Αγίους Ρόκους

2. Γίγας Αθανάσιος και Ιωάννης: Διά κτήρια εξ αγοράς και επισκευ-ής παρά του ιδίου, συνολική απαίτησις 37.000 λιρέτας ιταλικάς

3. / 4. Γκιουλέκας Γεώργιος και Σκρήμπας Γεώργιος: Οι εν λόγω απουσιάζουσιν εντεύθεν προ τετραετίας και εγκατεστάθησαν εις Πειραιά, οδός Ρετσίνα αριθ. 2

Διαμαντής Αλκιβιάδης5. : Δεν διαμένει ενταύθα και συνεπώς ουδεμί-αν σχετικήν πληροφορίαν δυνάμεθα να παράσχωμεν υμίν. Κατά την εντεύθεν αναχώρησιν αυτού, αφήκεν διεύθυνσιν εις τον φύ-λακα της οικίας του, παρά τη αυτόθι ρουμανική πρεσβεία. Ο εν λόγω έχει αγοράσει παρά των Ιταλών πλέον των 30 παραπηγμά-των εις τα οποία μετέχουν συνεταιρικώς και 4-5 εκ των ημετέ-ρων ενταύθα ομογενών ως και οι Έλληνες υπήκοοι Ζήσης Ιωαν-

177

177. Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί ιταλικής κατοχής, από τις τότε ιταλικές Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί ιταλικής κατοχής, από τις τότε ιταλικές Αρχές, αγοράστηκαν από τους ενδιαφερόμενους, και τις οποίες η επιτροπή επιδί-κασε ως κρατικές.


171

νίδης και Γεώργιος Ζουρδούμης. Τελευταίως, διεδόθη ενταύθα ότι ο κ. Διαμαντής, τη μεσολαβήσει της ρουμανικής κυβερνήσεως παρά τη ιταλική κυβερνήσει, θα αποζημιωθή παρά της τελευταί-ας με το ποσόν όπερ ούτος έδωσε εις τας ιταλικάς αρχάς διά την αγοράν των οικημάτων

Ιωαννίδης Ζήσης6. : Απουσιάζει ενταύθεν προ τριετίας περίπου και εγκαταστάθη εις Αθήνας, οδός Κάνιγκος 16

Ζουρδούμης Γεώργιος7. : Απουσιάζει ενταύθεν προ τριετίας και εγκαταστάθη εις Ιωάννινα, παρά τω κ. Δημητρίω �. �ίλιω, οδός Ανεξαρτησίας

Ζαφείρας Γεώργιος8. : Και ούτος εγκαταστάθη προς διετίας περί-που εις Ιωάννινα, παρά τω κ. Ζουρδούμη

Κατά τας ημετέρας πληροφορίας, οι υπ.’ αριθ. 7 και 8 υπέβα-λον προς την γενικήν Διοίκησιν Ηπείρου αίτησιν αποζημιώσεως διά τα οικήματα αυτών

Παπαρήζος Ζήσης9. : Και ούτος είναι εγκατεστημένος εις Πειραιά, οδός Ρετσίνα 2Ρέτζιος Ιωάννης10. : Ανεχώρησεν ενταύθεν προ δεκαετίας και δια-μένει εις ΠρέβεζανΣπαθάρης Γεώργιος11. : Διά τα οικήματα εξ αγοράς και επισκευής παρά του ιδίου, απαιτεί 32.500 λιρέτας ιταλικάς εν συνόλω. Διά του υπ.’ αριθ. 286/1926 εγγράφου, το υποπροξενείον τούτο ανέφερεν υμίν σχετικώς την απόφασιν της αλβανικής επιτροπής διά τα οικήματα του κ. Σπαθάρη


172

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Α΄178

Πρόταση Ταμπάκη: οι δικαιούχοι αυτής της κατηγορίας θα μπο-ρούσαν να ικανοποιηθούν με την απαλλαγή των παλιών ενοικίων

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟΔΙΚΑΙΟΥΧΟΥ

ΕΙΔΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ζώγκου (Αδελφοί) Λιθόκτιστο Οι έναντι προσέφυγον εις τα δικαστήρια, τον βασιλέα και την κυβέρνησιν, αλλά το ζήτη-μα εκκρεμεί εισέτι

Καλοκυριάκης Μιχαήλ ΛιθόκτιστοΚούτσης Κέντρος ΛιθόκτιστοΛέζος Παναγιώτης ΛιθόκτιστοΠαπαδήμας Αναστάσιος Λιθόκτιστο

178. Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί τουρκοκρατίας, δαπάναις των ενδιαφε-Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί τουρκοκρατίας, δαπάναις των ενδιαφε-ρομένων, τις οποίες κατάσχεσε η αλβανική κυβέρνηση ως κτήμα του αλβανικού δημοσίου.


173

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Β΄179

Πρόταση Ταμπάκη: οι δικαιούχοι αυτής της κατηγορίας θα ήταν δίκαιο να ικανοποιηθούν τουλάχιστον κατά το ήμισυ των όσων ζη-τούν

ΟικΟδΟμαι ελληνων υπηκΟων



ΠΟΣΟ Α

ΠΑΙΤ

ΗΣΗΣ

(χρυ

σά φ

ράγκ

α)


Βασιλειάδης Περικλής

Παράπηγμα 8.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 15 ετών. Το παράπηγμα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Πωγωνιανή νομού Ιωαννίνων

Βακαλόπουλος Ιωάννης

ημιλιθόκτιστο 7.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 16 ετών. Το παράπηγμα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: παρά τω κ. Γ. Ζέρη, ενταύθα

Δημόπουλος Περικλής

ημιλιθόκτιστο 10.500 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 6 ετών. Το οίκημα κατέσχεν η αλβα-νική κυβέρνησις εις χείρας των ενταύθα ομογενών αδελφών Λίτση, οίτινες είχον αγοράσει αυτό παρά του δικαιούχου. Διεύθυνσις ενδι-αφερομένου: παρά τοις κ.κ. αδελφοίς Λίτση, ενταύθα

Λάππας Δημήτριος

τρία παραπήγματα

13.000 Αναχωρήσας εις Ελλάδα προ 10ετίας, απεβίωσεν εκεί. Τα ακίνητα κατάσχεσε η αλβανική κυβέρνησις. Η χήρα και τα τέκνα του δι-αμένουσιν εις Δρόβιανην (Αλβανία) και διατηρούσιν ενταύθα την αλβανικήν υπηκοότητα

Μίχας Ηλίας Κήπος (μποστάνη) και μικρά οικοδομή

16.000 Ο ενδιαφερόμενος διαμένει ενταύθα. Τα έναντι ακίνητα η αλβανι-κή κυβέρνηση τα θεωρεί ως ανήκοντα εις το Δημόσιον, εισπράττει δε παρά τω κ. Μίχα και ενοίκια. Ο εν λόγω πιέζεται διά την κα-ταβολήν και παλαιών ενοικίων εις το αλβανικόν Ταμείον.

179. Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί ελληνικής κατοχής, δαπάναις των ενδια-Οικοδομές που αναγέρθηκαν επί ελληνικής κατοχής, δαπάναις των ενδια-φερομένων.


174

Μπουμπούκης Νικόλαος

Παράπηγμα 3.000 Απεβίωσεν εν Αγίοις Σαράντα προ 12ετίας. Η χήρα διαμένει ενταύθα, ήτις διατηρεί την αλβανικήν υπηκοότητα. Το παράπηγμα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις

Παπασπύρος Βασίλειος Παράπηγμα 12.000

Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 7 ετών. Το οίκημα κατέσχεν η αλβα-νική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: παρά τω κ. Σπυρί-δωνι Δενδούλη, καπνοπώλη, Κέρκυρα


175

ΠΙΝΑΚΑΣ 5α – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Β΄

Πρόταση Ταμπάκη: να επιδιωχθεί, αν όχι η αναγνώριση των οι-κοδομών τους, όπως έγινε και σε άλλους 20 ομογενείς και μουσουλ-μάνους της αυτής κατηγορίας, να αποζημιωθούν για όσα δαπάνησαν για την οικοδομή, απαλλασσόμενοι ταυτόχρονα και από την πληρω-μή ενοικίων

ΟικΟδΟμαι ΟμΟγενων




Γιακουμπίνης Σωκράτης ΠαράπηγμαΔαλλές Κωνσταντίνος Παράπηγμα Κατεδαφίσθη διά δημοσίαν ωφέλειαν άνευ αποζημιώσεως του

δικαιούχου, όστις συνεπεία τούτου εγκατέλειψεν τους Αγίους Σαράντα και μένει άεργος

Ζάχου Σωκράτης ΠαράπηγμαΖέρης Γεώργιος Ημιλιθόκτιστο Ζώτου Κωνσταντίνος ΠαράπηγμαΚαλαντζή (Αδελφοί) Παράπηγμα Κατεδαφίσθη διά δημοσίαν ωφέλειαν άνευ αποζημιώσεως των

δικαιούχων, οίτινες συνεπεία τούτου εγκατέλειψαν τους Αγίους Σαράντα. Εργάζεται εις Κέρκυραν

Κλέμος Γεώργιος ΠαράπηγμαΚυρίτσης Ιωάνης Ημιλιθόκτιστο Λάμπρου Μιχαήλ Παράπηγμα Κατεδαφίσθη διά δημοσίαν ωφέλειαν άνευ αποζημιώσεως. Ερ-

γάζεται ενταύθαΛέζος Αθανάσιος ΠαράπηγμαΛέπουρης Αναστάσιος ΠαράπηγμαΛίτης Λεωνίδας Παράπηγμα Υπό το πρόσχημα εξωραϊσμού της πόλεως, κατεδαφίσθη ένευ

αποζημιώσεως. Ο ενδιαφερόμενος απεβίωσενΛίτση (Αδελφοί) Ημιλιθόκτιστο Μαραγκού (Αδελφοί) 3 ημιλιθόκτισταΜίχου Δημήτριος 2 ημιλιθόκτισταΜπότσης Ευάγγελος Λιθόκτιστο

Μπουμπούκης Νικόλαος

Παράπηγμα 3.000 Απεβίωσεν εν Αγίοις Σαράντα προ 12ετίας. Η χήρα διαμένει ενταύθα, ήτις διατηρεί την αλβανικήν υπηκοότητα. Το παράπηγμα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις

Παπασπύρος Βασίλειος Παράπηγμα 12.000

Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 7 ετών. Το οίκημα κατέσχεν η αλβα-νική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: παρά τω κ. Σπυρί-δωνι Δενδούλη, καπνοπώλη, Κέρκυρα


176

Νίνες Δημήτριος ΠαράπηγμαΠάλλας Θωμάς 3 λιθόκτισταΠαππάς Δημήτριος Παράπηγμα Κατεδαφίσθη διά δημοσίαν ωφέλειαν άνευ αποζημιώσεως του

δικαιούχου, όστις συνεπεία τούτου εγκατέλειψεν τους Αγίους Σαράντα. Εργάζεται εις Αθήνας

Ρέτζιος Νικόλαος ΛιθόκτιστοΣταμάτης Δημήτριος Λιθόκτιστο Τζάρας Νικόλαος ΠαράπηγμαΤσάκας Ευάγγελος 3 ημιλιθόκτισταΤσάκος Δημήτριος Λιθόκτιστο Ο ενδιαφερόμενος εγκατέλειψεν τους Αγίους ΣαράνταΧατζηγιάννης Πέτρος Παράπηγμα Ο ενδιαφερόμενος εγκατέλειψεν τους Αγίους Σαράντα

Πλέον των 20 ακινήτων της αυτής κατηγορίας ανεγνωρίσθησαν εις τους δικαιούχους ως ιδιόκτητα, πλην όμως κατελογίσθη υπέρογκον ενοίκιον, ώστε να καθιστά την αναγνώρισιν δώρον άδωρον. Οι εν-διαφερόμενοι προσέφυγον εις τα δικαστήρια και δι’ εκκλήσεων εις τον Βασιλέα και την Κυβέρνησιν, αλλά το ζήτημα εκκρεμεί εισέτι


177

ΠΙΝΑΚΑΣ 6180 – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Γ΄181

Πρόταση Ταμπάκη: οι δικαιούχοι αυτής της κατηγορίας θα ήταν δίκαιο να ικανοποιηθούν τουλάχιστον κατά το 1/3 των όσων ζητούν, απαλλασσόμενοι συγχρόνως και της καταβολής ενοικίων παλιών και νέων

ΟικΟδΟμαι ελληνων υπηκΟων



ΠΟΣΟ ΑΠΑΙΤΗΣΗΣ

(ιταλικές λιρέτες)


Γερογιάννης Αριστείδης

2 Παραπήγματα 10.800 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 12 ετών. Τα παραπήγματα κατά-σχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Κέρ-κυραν, εις Αγίους Ρόκους

Γίγας (Αδελφοί)

Λιθόκτιστο 32.000 Διαμένει ενταύθα. Το ακίνητον κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Εντός του ακινήτου κατοικεί ο ίδιος ο κ. Γίγας, όστις και πιέζε-ται διά την καταβολήν ενοικίων

Γκιουλέκας Γεώργιος

Παράπηγμα 20.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 6 ετών. Το παράπηγμα κατάσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: οδός Ρετσίνα 2, Πειραιάς

Διαμαντής Αλκιβιάδης & Σία

40 ακίνητα (λιθόκτιστα και μη)

860.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ (δυσανάγνωστο) ετών. Τα ακίνη-τα κατάσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Ο εν λόγω τυγχάνει και υπήκοος Ρουμανίας (δυσανάγνωστο) συνέταιροι αυτού είναι (δυσανάγνωστο) υπήκοοι (2) και ομογενείς (δυσανάγνωστο). Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: φαρμακείον Λέζου, οδός �ίλωνος (δυσανάγνωστο), Πειραιάς

Ζαφείρας Γεώργιος

Λιθόκτιστο 13.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 4 ετών. Το ακίνητον κατεσχέθη υπό της αλβανικής κυβερνήσεως. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Παπά-ζογλου 19, Ιωάννινα

180. Σημείωση Ταμπάκη: «Ουδείς των εν των παρόντι πίνακι ανεφέρθη εις τα Σημείωση Ταμπάκη: «Ουδείς των εν των παρόντι πίνακι ανεφέρθη εις τα αλβανικά δικαστήρια. Ως δε εμφαίνεται, εκ των ένδεκα Ελλήνων υπηκόων, μόνον 3 παρέμειναν ενταύθα, οι δε 8 εγκατέλειψαν τους Αγίους Σαράντα άνευ αποζημι-ώσεως τινος διά τα κατασχεθέντα ακίνητα, ου μην αλλά και υποχρεούνται υπό της αλβανικής κυβερνήσεως εις την καταβολήν ενοικίων διά τας εν λόγω οικοδομάς».

181. Οικοδομές που αγοράστηκαν κατά την ιταλική κατοχή της Β. Ηπείρου. Τις Οικοδομές που αγοράστηκαν κατά την ιταλική κατοχή της Β. Ηπείρου. Τις πούλησαν οι ιταλικές στρατιωτικές και πολιτικές Αρχές.

Νίνες Δημήτριος ΠαράπηγμαΠάλλας Θωμάς 3 λιθόκτισταΠαππάς Δημήτριος Παράπηγμα Κατεδαφίσθη διά δημοσίαν ωφέλειαν άνευ αποζημιώσεως του

δικαιούχου, όστις συνεπεία τούτου εγκατέλειψεν τους Αγίους Σαράντα. Εργάζεται εις Αθήνας

Ρέτζιος Νικόλαος ΛιθόκτιστοΣταμάτης Δημήτριος Λιθόκτιστο Τζάρας Νικόλαος ΠαράπηγμαΤσάκας Ευάγγελος 3 ημιλιθόκτισταΤσάκος Δημήτριος Λιθόκτιστο Ο ενδιαφερόμενος εγκατέλειψεν τους Αγίους ΣαράνταΧατζηγιάννης Πέτρος Παράπηγμα Ο ενδιαφερόμενος εγκατέλειψεν τους Αγίους Σαράντα

Πλέον των 20 ακινήτων της αυτής κατηγορίας ανεγνωρίσθησαν εις τους δικαιούχους ως ιδιόκτητα, πλην όμως κατελογίσθη υπέρογκον ενοίκιον, ώστε να καθιστά την αναγνώρισιν δώρον άδωρον. Οι εν-διαφερόμενοι προσέφυγον εις τα δικαστήρια και δι’ εκκλήσεων εις τον Βασιλέα και την Κυβέρνησιν, αλλά το ζήτημα εκκρεμεί εισέτι


178

Ζουρδούμης Γεώργιος

3 λιθόκτιστα 80.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 5 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλ-βανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Παπάζογλου 19, Ιωάννινα, παρά τω ιατρώ κ. Ιωαννίδη

Ναθαναήλ Αθανάσιος

2 παραπήγματα 17.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 10 και πλέον ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Ο εν λόγω, τυγχάνων δημόσι-ος υπάλληλος παρά τη Ιερά Μητροπόλει Ιωαννίνων προ 10ετί-ας και πλέον, απέκτησεν έκτοτε την ελληνικήν ιθαγένειαν, καθ’ όσον κατάγεται εκ Μουζίνης Αλβανίας

Παπαρήζος Ζήσης

4 παραπήγματα 20.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 7 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: οδός Ρετσίνα 2, Πειραιάς

Ρέτζιος Ιωάννης

3 ημιλιθόκτιστα 90.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 12 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Πρέβεζα

Σπαθάρης Γεώργιος

Παράπηγμα 30.000 Διαμένει ενταύθα. Το ακίνητον κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Εντός του ακινήτου κατοικεί ο ίδιος ο κ. Σπαθάρης, όστις και πιέζεται διά την καταβολήν ενοικίων

Ψηλοδημήτρης Πέτρος

Ημιλιθόκτιστο 12.000 Διαμένει ενταύθα. Το ακίνητον κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Εντός του ακινήτου κατοικεί ο ίδιος ο κ. Ψηλοδημήτρης, όστις και πιέζεται διά την καταβολήν ενοικίων


179

ΠΙΝΑΚΑΣ 6α – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Γ΄182

Πρόταση Ταμπάκη: να επιδιωχθεί η κατά το ¼ αποζημίωση για όσα αποδεδειγμένα κατέβαλαν για την αγορά των παραπηγμάτων, επιπλέον δε απαλλαγή καταβολής ενοικίων

ΟικΟδΟμαι ΟμΟγενων




Βάσης Λεωνίδας Λιθόκτιστο Εκτός των έναντι ανα-φερομένων, υπάρχουσιν και περί τας 20 οικοδο-μαί της αυτής κατηγορί-ας, αίτινες ανεγνωρίσθη-σαν εις τους δικαιού-χους υπό της αλβανικής κυβερνήσεως ως ιδιωτι-καί, υποχρεώσασα όμως αυτούς να καταβάλωσι υπέρογκα ενοίκια επί του οικοπέδου, εις τρό-πον ώστε να καθιστά την αναγνώρισιν δώρον άδωρον. Προσέφυγον εις τα δικαστήρια μόνον οι Γιακουμπίνης Σωκράτης και Νίνου Κώστιου, η υπόθεσις όμως εκκρεμεί. Οι υπόλοιποι δεν προσέ-φυγον εις τα δικαστήρια. Απήθυναν εκκλήσεις εις

Βιδούρης Μιχαήλ ΠαράπηγμαΒιέρρους Κυριάκος ΠαράπηγμαΓιακουμπίνης Σωκράτης ΠαράπηγμαΓκούντας Θωμάς ΠαράπηγμαΖούππας Συμεών ΠαράπηγμαΖώγκος Μιχαήλ ΠαράπηγμαΚάγιος �ίλιππος Λιθόκτιστο Καραθάνος Ιωάννης ΠαράπηγμαΚήτου Ιωάννης ΠαράπηγμαΚιτσώνας Μιχαήλ ΠαράπηγμαΚόκαλης Σταύρος ΠαράπηγμαΚυρίτσης Ιωάννης ΠαράπηγμαΚώτσιας Αντώνιος ΠαράπηγμαΛαμπίρης Λάζαρος 3 παραπήγματαΛάμπρου Μιχαήλ ΠαράπηγμαΛέζος Αθανάσιος ΠαράπηγμαΜαραγκός Πέτρος ΠαράπηγμαΜαρτίκος Λεωνίδας ΠαράπηγμαΜαρτόπουλος και Μουζίνας ΠαράπηγμαΜαρτόπουλος Νικόλαος ΠαράπηγμαΜίχος Δημήτριος Παράπηγμα

182. Οικοδομές που αγοράστηκαν κατά την ιταλική κατοχή της Β. Ηπείρου. Τις Οικοδομές που αγοράστηκαν κατά την ιταλική κατοχή της Β. Ηπείρου. Τις πούλησαν οι ιταλικές στρατιωτικές και πολιτικές Αρχές.

Ζουρδούμης Γεώργιος

3 λιθόκτιστα 80.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 5 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλ-βανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Παπάζογλου 19, Ιωάννινα, παρά τω ιατρώ κ. Ιωαννίδη

Ναθαναήλ Αθανάσιος

2 παραπήγματα 17.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 10 και πλέον ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Ο εν λόγω, τυγχάνων δημόσι-ος υπάλληλος παρά τη Ιερά Μητροπόλει Ιωαννίνων προ 10ετί-ας και πλέον, απέκτησεν έκτοτε την ελληνικήν ιθαγένειαν, καθ’ όσον κατάγεται εκ Μουζίνης Αλβανίας

Παπαρήζος Ζήσης

4 παραπήγματα 20.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 7 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: οδός Ρετσίνα 2, Πειραιάς

Ρέτζιος Ιωάννης

3 ημιλιθόκτιστα 90.000 Ανεχώρησεν εις Ελλάδα προ 12 ετών. Τα ακίνητα κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Διεύθυνσις ενδιαφερομένου: Πρέβεζα

Σπαθάρης Γεώργιος

Παράπηγμα 30.000 Διαμένει ενταύθα. Το ακίνητον κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Εντός του ακινήτου κατοικεί ο ίδιος ο κ. Σπαθάρης, όστις και πιέζεται διά την καταβολήν ενοικίων

Ψηλοδημήτρης Πέτρος

Ημιλιθόκτιστο 12.000 Διαμένει ενταύθα. Το ακίνητον κατέσχεν η αλβανική κυβέρνησις. Εντός του ακινήτου κατοικεί ο ίδιος ο κ. Ψηλοδημήτρης, όστις και πιέζεται διά την καταβολήν ενοικίων


180

Μουζίνας Μιχαήλ Παράπηγμα την αλβανικήν Κυβέρ-νησιν και τον Βασιλέα, αλλ’ άνευ ευνοϊκού τι-νός αποτελέσματος

Μούκα Χρήστος ΠαράπηγμαΝίνου Κώστιου ΠαράπηγμαΝτενέκος Νικόλαος ΠαράπηγμαΠήλιου Χρήστος ΠαράπηγμαΣιαΐνη Ζήσου ΠαράπηγμαΣτεφάνου Λάμπρος ΠαράπηγμαΤζάνης Αντώνιος ΠαράπηγμαΤζάτζιος Δημήτριος ΠαράπηγμαΤσίκας χαράλαμπος Παράπηγμα�είδης Πήλιος Παράπηγμα


181

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Δικαιούχοι Ημέρομηνια καταβολησ αποζημιώσέών

Βακαλόπουλος Ιωάννης α. 15.3.1939β. 20.3.1939

Βασιλειάδης Περικλής 4.3.1939Γερογιάννης Αριστείδης 10.3.1939Γίγα (Αδελφοί, Αθανάσιος και Ιωάννης) 24.2.1939Γκιουλέκας Γεώργιος 20.3.1939Δημόπουλος Περικλής 8.3.1939Ζαφείρης Γεώργιος 29.3.1939Ζουρδούμης Γεώργιος 16.6.1939Λάππας Δημήτριος 10.5.1939Μίχας Ηλίας 7.2.1939Μπουμπούκης Νικόλαος Επιστρεφόμενη

αποζημίωσηΝαθαναήλ Αθανάσιος 24.5.1939Παπαρίζος Ζήσης 30.3.1939Παπασπύρου Βασίλειος 1.3.1939Ρέτζιος Ιωάννης κενόΣπαθάρης Γεώργιος 9.2.1939Ψηλοδημήτρης Πέτρος 10.2.1939


182


183

ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. ΑΥΕ, 1929, Α/4/α (1927-1929), 325/13175, Σκάρπας, 8 Σε-πτεμβρίου 1926

ΥΠΟΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣΑρ. 325/13175 Εν Αγίοις Σαράντα τῇ

8/11/1926ΠροςΤο επί των Εξωτερικών Υπουργείον

(…) Λαμβάνω δε την τιμήν να τονίσω και πάλιν την σοβαρότητα ην έχει δι’ ημάς το όλον ζήτημα των οικοδομών Αγίων Σαράντα και να παρακαλέσω όπως επειγόντως μοι δοθώσι οδηγίαι περί των λη-πτέων παρ’ εμού μέτρων διά το ζήτημα τούτο. Θεωρώ ότι η τελική υπέρ ημών λύσις του ζητήματος εξαρτάται κατά πολύ των αποφά-σεων ας το Σεβαστόν Υπουργείον θα λάβη ως προς τα εν Ελλάδι ευρισκόμενα κτήματα των Αλβανών.

(…) Σημειωτέον ότι τα δύο χριστιανικά μέλη της Επιτροπής (Χα-ρίτος και Βοζώρης) σήμερον πλέον, φοβούμενοι πιέσεις εκ μέρους της αλβανικής κυβερνήσεως, ουδεμίαν βοήθειαν προσφέρωσιν ημίν. Εξέλιπεν ούτω και η τελευταία ελπίς περί ευνοϊκής αποφάσεως της Επιτροπής υπέρ των χριστιανών λόγω της επί ταύτης επιρροής των δύο τούτων μελών και δεν απομένει ημίν ή η δι’ απειλών εξανάγκα-σις της αλβανικής κυβερνήσεως εις την παραδοχήν των ημετέρων απόψεων.

Ευπειθέστατος Σκάρπας


184

2. ΑΥΕ, 1929, Α/4/Ι (1927-1929), 1780/9922, Μελάς, 29 Αυγού-στου 1929

LEGA��ON HELLÉN�QUE��RANA Tirana, le 29 Αυγούστου 1929

No. 1780/9922

ΠροςΤο επί των Εξωτερικών Υπουργείον

(Τμήμα Α΄ Πολιτικόν)

(…) Διά τούτο θεωρώ σκόπιμον όπως, εφόσον ηθέλετε εγκρίνει, και δεδομένου ότι μεταξύ των κατόχων παραπηγμάτων υπάρχουσί τινες Έλληνες υπήκοοι και ότι, πλην του φυσικού ενδιαφέροντος ημών διά την τύχην των εν Αγίοις Σαράντα ομογενών, η ελληνική κυ-βέρνησις εύρηται, ηθικώς τουλάχιστον, εκτεθειμένη απέναντι αυτών, εφόσον επί της ελληνικής κατοχής εξεχώρησεν αύτη διά συμβολαίων τα περί ων πρόκειται γήπεδα, προσπαθήσωμεν να συνδέσωμεν το ζήτημα τούτο προς την διευθέτησιν του ζητήματος των εν Ελλάδι αλβανικών κτημάτων, αφήνοντες να εννοηθή εις την αλβανικήν κυ-βέρνησιον ότι, όταν η διευθέτησις του τελευταίου τούτου ζητήματος έλθη επί τάπητος, η Ελλάς θα θεωρήση ως φυσικήν προϋπόθεσιν της διευθετήσεώς του την εκ μέρους της Αλβανίας ικανοποίησιν όλων των ενταύθα κτηματικών ζητημάτων ημών. Μεταξύ των οποίων προέχουσαν θέσιν κατέχει το των γηπέδων Αγίων Σαράντα.

Κατηγορηματική από τούδε δήλωσις ημών είναι νομίζω, εις ο ση-μείον περιήλθον τα πράγματα εν Αγίοις Σαράντα, η μόνη ενέργεια, ήτις δύναται ίσως να αναστείλη ειλημμένας ήδη αποφάσεις εκριζώ-σεως του εν τη πόλει Αγίων Σαράντα ελληνικού στοιχείου (…)

Ευπειθέστατος Λέων Μελάς


185

3. ΑΥΕ, 1929, Α/4/Ι (1927-1929), 17/580, 3 Ιανουαρίου 1928LEGA��ON HELLÉN�QUE��RANA Tirana, le 3η Ιανουαρίου 1928

No. 17/580

Κύριε ΠρόεδρεΣυνεχίζων την υπ. αριθ. 1847 από 24ης Δεκεμβρίου έκθεσίν μου

ως και το υπ. αριθ. 1857 από 29ης Δεκεμβρίου κρυπτογράφημά μου, έχω την τιμήν ν’ ανακοινώσω υμίν ότι, μετά προηγουμένην λεπτομε-ρή και επισταμένην μελέτην του σχετικού ογκώδους φακέλλου των οικοδομών Αγίων Σαράντα, των ανεγερθεισών επί ελληνικής κατο-χής και συμφώνως προς την μετά του υπουργού των Οικονομικών κ. Σταρόβα προφορικήν προκαταρκτικήν συνομιλίαν μας, προέβην εις την σύνταξιν μακρού υπομνήματος, ούτινος μετάφρασιν εις την αλβανικήν επέδωκα εις τον κ. Σταρόβα προς μελέτην.

Υποβάλλω υμίν συνημμένως αντίγραφα του τε ελληνικού κειμέ-νου του υπομνήματος τούτου ως και της σχετικής εις την αλβανικήν μεταφράσεως αυτού.

Ευπειθέστατος Κοκοτάκης

Το ζήτημα των οικοδομών των Αγίων Σαράντα από ετών ήδη απασχολεί την αλβανικήν κυβέρνησιν, τυγχάνει γνωστόν αυτή εν πάσαις αυτού ταις λεπτομερείαις, ώστε να καθίσταται απολύτως περιττή ιστορική ανακεφαλαίωσις αυτού ενταύθα.

Κατά τας περυσινάς φιλικάς συζητήσεις μεταξύ του εν Αλβανία επιτετραμμένου της Ελλάδος και της Α.Ε. του επί των Οικονομικών υπουργού κ. Σταρόβα διεπιστώθη εκατέρωθεν η πλήρης ομοφωνία ως προς την επιβλητικήν ανάγκην φιλικής διευθετήσεως του ζητή-ματος κατά τρόπον τοιούτον, ώστε οι ενδιαφερόμενοι κάτοικοι να μην αδικηθώσι.

Προς τον σκοπόν τούτον διωρίσθη πενταμελής επιτροπή με την


186

εντολήν να εξετάση τα του ζητήματος και αποφανθή επ’ αυτού καθ’ ον τρόπον ήθελε κρίνει δικαιότερον.

Δυστυχώς, αι αποφάσεις της επιτροπής ου μόνον δεν εδικαίωσαν τας ελπίδας των ενδιαφερομένων κατοίκων, αλλά και υπερέβησαν και αυτάς τας μάλλον απαισιοδόξους προβλέψεις, διότι η επιτροπή αύτη ηρνήθη εις τους σημερινούς κατόχους το δικαίωμα της κυριό-τητος επί των οικοδομών, ουδέ καν επί του υλικού των οικοδομών, ας ούτοι ιδίαις δαπάναις ανήγειρον, ου μην αλλά και ώρισε την κα-ταβολήν ποσού περίπου οκταπλασίου του εν τας συμβολαίοις ανα-φερομένου διά τα καθυστερούμενα ενοίκια εννέα και πλέον ετών. Και η απόφασις διά το τελευταίον τούτο ζήτημα υπήρξε τοσού-το μάλλον καταφώρως άδικος, καθόσον εις τον αυθαίρετον τούτον οκταπλασιασμόν των καθυστερουμένων ενοικίων εδόθη αναδρομική ισχύς. Κατά ταύτα, ο δυνάμει του συμβολαίου οφείλων 1.000 δραχ-μάς ετησίως υποχρεούται σήμερον, αντί των πράγματι οφειλομένων δι’ εννέα έτη συμφώνως προς το συμβόλαιον 1.000 x 9= 9.000, να καταβάλη 9.000 x 8= 72.000 φράγκα χρυσά. Αλλά και μετά την καταβολήν και του υπερόγκου τούτου ποσού ουδέν δικαίωμα κυριό-τητος αποκτά ο μισθωτής, αλλά θα παραμείνη επ’ άπειρον τοιούτος, καταβάλλων εφεξής υπέρογκον ενοίκιον, αυθαιρέτως ορισθησόμενον και με κίνδυνον να ίδη εαυτόν αύριον εκδιώκομενον της ιδιοκτησίας του, ην θα καταλάβη ο πρώτος τυχόν πλειοδότης. Και το τελευταίον τούτον θα συμβή ασφαλώς αν εφαρμοσθώσιν αι αποφάσεις της επι-τροπής, εφόσον τα καταβλητέα τεράστια ποσά υπερβαίνουσι κατά πολύ τας δυνάμεις των σημερινών κατόχων.

Η επιτροπή παρερμήνευσε προφανώς το γράμμα των συμβολαίων, εν οις αναφέρεται η φράσις «ενοικιάζεται παράπηγμα» και εξέλαβε ταύτην ως υπονοούσαν ότι η οικοδομή προϋπήρχε της συνάψεως του συμβολαίου. Απλή, εν τούτοις, ανάγνωσις του άθρου 5 των αυτών συμβολαίων πείθει περί του εναντίου. Αναφέρεται, δηλαδή, ρητώς εν αυτώ το δικαίωμα διά τον ενοικιαστήν όπως συναποκομίση, μετά την λήξιν της μισθώσεως, το υπ’ αυτού χρησιμοποιηθησόμενον υλι-κόν προς ανέγερσιν της οικοδομής, εξ ου πασιδήλως καταφαίνεται


187

ότι κατά την στιγμήν της συνάψεως του συμβολαίου δεν υπήρχεν οικοδομή, αλλά μόνον οικόπεδον.

Ομοίως, εις τας σχετικάς αποδείξεις του τότε οικονομικού εφό-ρου αναγράφεται επί λέξει ότι το καταβαλλόμενον ποσόν αφορά «το ενοίκιον οικοπέδου» και ουχί της οικοδομής.

Και τέλος τελική διάταξις των συμβολαίων αναφέρει ρητώς ότι: «άμα τη λήξει της ενοικιάσεως, εάν ο ενοικιαστής επιθυμή ν’ αφήση το παράπηγμα, δύναται να παραλάβη και το υλικόν αυτού». Εξ ου καταφαίνεται ότι το υλικόν ανήκει εις αυτόν, χρησιμοποιηθέν παρ’ αυτού διά την οικοδομήν.

Αλλά και έτερον γεγονός αναμφισβήτητον εξάγεται εκ των ανω-τέρω. Ότι δηλαδή μετά την λήξιν της μισθώσεως, ο κάτοχος δύναται, αν επιθυμή, να παραμείνη εν τω παραπήγματι, αναγνωριζομένης σιωπηράς ανανεώσεως της συμβάσεως υπό τους αυτούς όρους.

Κατά συνέπειαν, εφόσον μέχρι σήμερον εξακολουθούσιν οι αυτοί κάτοχοι να παραμένωσιν εις το παράπηγμα, ουδεμία δε νεωτέρα μίσθωσις εγένετο, εξακολουθεί νομικώς ισχύον το παλαιόν μισθωτή-ριον συμβόλαιον σιωπηρώς υπό τους αυτούς όρους.

Αποδεικνυομένου ούτω του γεγονότος ότι αι οικοδομαί εγένοντο υπό των ενδιαφερομένων, υπάρχει πλήρες και αναφαίρετον το δι-καίωμα αυτών να εξαγοράσωσι τα οικόπεδα συμφώνως προς τας διατάξεις αυτού του αλβανικού νόμου του Ιουλίου του 1925.

Και ταύτα, όσον αφορά την κατάφωρον αδικίαν των αποφάσεων της επιτροπής, αδικίαν αναγνωρισθείσαν υπό πάντων και μη επιδε-κτικήν αμφισβητήσεως.

Ήδη, θα ήτο σκόπιμον να εξευρεθή μέση τις δικαία λύσις αποδί-δουσα το δίκαιον εις τους δικαιούχους, χωρίς και το αλβανικόν Δη-μόσιον να ζημιωθή ποσώς. Και πρώτος και κύριος όρος της δικαίας ταύτης λύσεως είνε η επίσημος αναγνώρισις εις πάντας τους σημε-ρινούς κατόχους του δικαιώματος πλήρους και τελείας κυριότητος επί των παρ’ αυτών κατεχομένων παραπηγμάτων.

Τούτου τεθέντος ως βάσεως θετικής, είνε σκόπιμον να κανονισθή πρώτον το ζήτημα της καταβολής των καθυστερουμένων ενοικίων


188

κατά τα τελευταία εννέα έτη. Ως γνωστόν, τα επί ελληνικής κατο-χής γενόμενα συμβόλαια αναγράφουσιν εις δραχμάς χαρτίνας το οφειλόμενον ενοίκιον του οικοπέδου. Κατά συνέπειαν, συμφώνως προς την νομολογίαν πάντων των κρατών, ων το νόμισμα υπέστη έκπτωσιν, εξ αιτίας του πολέμου, η πληρωμή των καθηστερουμένων έδει να γίνη εις δραχμάς χαρτίνας, ήτοι, αν υποθέσωμεν ότι το εν τω συμβολαίω αναγραφόμενον ετήσιον ενοίκιον είνε 1.000 δραχμαί, ο κάτοχος δέον να καταβάλη σήμερον 1.000 x 9= 9.000 δραχμάς χαρτίνας. Και κατά την περυσινήν μετά της Α.Ε. του κ. Σταρόβα συζήτησιν εγένετο αμφοτέρωθεν δεκτόν ότι ούτε η εις σημερινάς χαρτίνας δραχμάς καταβολή του ενοικίου, αλλ’ ούτε πάλιν και η εις χρυσόν καταβολή, ήσαν δίκαιαι. Επροτάθη τότε μέση λύσις, η καταβολή δηλονότι του τετραπλασίου ή πενταπλασίου του εν τω συμβολαίω αναγραφομένου ποσού εις χαρτίνας δραχμάς. Εν τού-τοις, οι ενδιαφερόμενοι κάτοικοι, εις ένδειξιν της ζωηράς επιθυμίας των να παράσχωσιν έμπρακτον απόδειξιν της νομιμοφροσύνης των και του ευρέος πνεύματος διαλλακτικότητος και υποχωρητικότητος, εξ ου εμπνέονται, μη επιθυμούντες ουδέ πόρρωθεν να ζημιώσωσι το αλβανικόν Δημόσιον, θα εδέχοντο, εν απολύτω ανάγκη, να υπολο-γισθή εις χρυσόν το εις χαρτίνας δραχμάς αναγραφόμενον εν τοις συμβολαίοις ποσόν. Ούτω, αντί 1.000, ως ερρήθη δραχμών χαρτίνων, ο σημερινός κάτοχος θα καταβάλη φράγκα χρυσά 1.000 (ήτοι περί-που σημερινάς χαρτίνας δραχμάς άνω των 15.000). Ούτω, η υπό του οφειλέτου γινομένη θυσία είνε καταφανής, εφόσον δέχεται να κα-ταβάλη σήμερον το δεκαπλάσιον των πράγματι οφειλομένων. (Είναι γνωστόν ότι σήμερον εν Ελλάδι καταβάλλεται εις σημερινάς χαρτί-νας δραχμάς το πενταπλάσιον η εξαπλάσιον του προ του πολέμου καταβαλλομένου ενοικίου).

Κατά ταύτα, ο εκ του συμβολαίου υποχρεούμενος εις την κα-ταβολήν 1.000 χαρτίνων δραχμών ετησίως, θα καταβάλη σήμερον διά τα καθυστερούμενα ενοίκια 9 ετών περίπου σημερινάς δραχμάς 140.000 (φρ. χρ. 9.000).

Η λύσις αύτη αποβαίνει ούτω πλήρως ικανοποιητική διά το αλ-


189

βανικόν δημόσιον Ταμείον.Ήδη, ως προς το ζήτημα της εξαγοράς του οικοπέδου, επί του

οποίου θέλει αναγνωρισθή πλήρες το δικαίωμα της κυριότητος εις τους σημερινούς κατόχους, προτείνεται η κάτωθι λύσις, πλέον ή προστατευτική των συμφερόντων του αλβανικού Δημοσίου.

Κατά ταύτα, δέον να ληφθή ως βάσις το εν τοις συμβολαίοις αναγραφόμενον ετήσιον ενοίκιον, όπερ να πολλαπλασιασθή επί 15. Ούτω, το οικόπεδον παραπήγματος, δι’ ο δυνάμει του συμβολαίου κατεβάλλετο ετησίως ενοίκιον 1.000 δραχμών χαρτίνων, θα διατιμη-θή αντί 1.000 x 15= 15.000 φράγκων χρυσών, ήτοι περίπου 240.000 σημερινάς δραχμάς. Ώστε ο κάτοχος του οικοπέδου τούτου θα κα-ταβάλη εις το αλβανικόν δημόσιον ταμείον:

1ον 9.000 φράγκα χρυσά διά καθυστερούμενα ενοίκια εννέα ετών

2ον 15.000 φράγκα χρυσά δι’ εξαγοράν του οικοπέδουΩς προς την βαθμιαίαν κατά ετησίας δόσεις καταβολήν των ανω-

τέρω ποσών, θα ήτο σκόπιμον να παρασχεθή τοις ενδιαφερομένοις υπό της αλβανικής κυβερνήσεως η μεγαλειτέρα δυνατή ευκολία, εξαντλουμένης πάσης δυνατής επιεικείας.

Και ταύτα ως προς το πρακτικόν μέρος της προτεινομένης λύ-σεως.

Θα ήτο σκόπιμον, εν τούτοις, να προστεθώσι σκέψεις τινές υπα-γορευόμεναι εκ της λεπτής φύσεως του προκειμένου ζητήματος.

Επί ελληνικής κατοχής ουδεμία οικοδομή υπήρχεν εν Αγίοις Σα-ράντα, νεκρική δε ηρεμία επεκράτει εις την περιοχήν εκείνην. Η ελληνική Διοίκησις ευρέθη τότε εις την ανάγκην να παράσχη εγγρά-φους αδείας προς ανέγερσιν παραπηγμάτων. Οι αραιοί κατ’ αρχάς κάτοικοι, ολίγον κατ’ ολίγον επληθύνθησαν, η ζωή και η κίνησις ήρ-χισαν να διαδέχωνται την προτέραν απονέκρωσιν, χάρις δε εις την δραστηριότητα, την φιλοπονίαν και την εργατικότηταν των πρώτων τούτων κατοίκων, ετέθησαν ισχυραί και ακλόνητοι αι βάσεις της σημερινής προόδου και ευημερίας των Αγίων Σαράντα, αποβάντων εντός βραχέος χρόνου ενός εκ των τριών κυριωτέρων λιμένων της


190

Αλβανίας με ελπίδας ή μάλλον βεβαιότητα ευρυτέρας αναπτύξεως εις το μέλλον.

Αίσθημα στοιχειώδους δικαιοσύνης υπαγορεύει εις την αλβα-νικήν κυβέρνησιν να παράσχη εις τους πρώτους τούτους σκαπα-νείς της αναπτύξεως, προόδου και ευημερίας των Αγίων Σαράντα έμπρακτον απόδειξιν οφειλομένης αναγνωρίσεως των πολυετών κό-πων και φροντίδων, ους ούτοι κατέβαλον διά την εις το σημερινόν σημείον ανάδειξιν του λιμένος.

Προκειμένου περί διευκολύνσεως της ανοικοδομήσεως νέων πό-λεων πλείστα παραδείγματα υπάρχουσι ξένων κρατών άτινα εθέ-σπισαν την δωρεάν διανομήν οικοπέδων προς ανοικοδόμησιν, επε-κτείναντα μάλιστα την τοιαύτην ευεργετικήν των ενέργεια μέχρι απαλλαγής επί ωρισμένων ετών των νέων οικοδομών πάσης φορο-λογίας. Αλλά και αυτού ακόμη του οικοδομησίμου υλικού επέτρε-ψαν την ατελή εισαγωγήν εκ του εξωτερικού.

Εσχάτως ακόμη εν Ελλάδι διά νόμου απηλλάγησαν πάσης φορο-λογίας επί δεκαετίαν πάσαι αι ανεγειρόμεναι νέαι οικοδομαί.

Οι ενδιαφερόμενοι κάτοικοι Αγίων Σαράντα δεν ζητούσι τοιαύτην τινά απαλλαγήν των προς το κράτος υποχρεώσεών των, αλλά του-ναντίον επιθυμούσι να εξοφλήσωσι τιμίως τους λογαριασμούς των έστω και αν το τοιούτον ήθελε προσκόψει εις οικονομικάς στενοχω-ρίας των δυσυπερβλήτους. Εν μόνον απαιτούσι παρά της πατρίδος των, δικαιοσύνην και ευελπιστούσιν ότι θα την λάβωσι πλήρη, ανα-γνωριζομένου του δικαίου των, τόσον παρά της αλβανικής κυβερνή-σεως όσον και παρά της Α.Ε. του κυρίου Προέδρου της Δημοκρατί-ας, όστις τόσον ζωηρόν επεδείξατο υπέρ αυτών ενδιαφέρον».


191

4. (α) ΑΥΕ, 1929, Α/4/Ι (1927-1929), 250/2419, 20 �εβρουαρίου 1928

LEGA��ON HELLÉN�QUE��RANA Tirana, le 20η �εβρουαρίου 1928

No. 250/2419

ΠροςΤο επί των Εξωτερικών Υπουργείον

Εν σχέσει προς την υπ. αριθμ. 1847 από 24ης Δεκεμβρίου έκθεσίν μου και την ημετέραν αρνητικήν απάντησιν υπ. αρ. 111 της 13-Ι-28, έχω την τιμήν να υποβάλω υμίν συνημμένως, προς απλήν πληροφο-ρίαν, αντίγραφον εμπιστευτικού εγγράφου του Υποπροξενείου Αγί-ων Σαράντα, εξ ου επιβεβαιούνται έτι μάλλον αι προβλέψεις μου ότι οι εν τω ενταύθα Υπουργείω των Οικονομικών ανέμενον ασφαλώς προτάσεις περί γενναίας παροχής φιλοδωρήματος διά την έκδοσιν ευμενούς αποφάσεως επί του ζητήματος των οικοδομών των Αγίων Σαράντα.

Ήδη άρχισα διαβλέπων προσπάθειαν του Υπουργού των Οικο-νομικών προς διαιώνισιν των σχετικών διαπραγματεύσεων, ενοχλώ εν τούτοις αυτόν τακτικώς και προσπαθώ να φθάσω μετ’ αυτού εις συγκεκριμένον αποτέλεσμα, εφόσον η νέα υπόσχεσίς του (έγγραφόν μου υπ. αριθ. 126) δεν ανέβαλλε την λήψιν της οριστικής αποφάσε-ως πέραν του τρέχοντος μηνός.

Επαναλαμβάνω τους φόβους μου ότι εις την αναβλητικήν ταύτην στάσιν των οι Αλβανοί ενισχύονται υπό της ενταύθα ιταλικής πρε-σβείας, εχούσης πάντα λόγον να επιζητή την ματαίωσιν της επιτεύ-ξεως συμφωνίας ευνοούσης τους εν Αγίοις Σαράντα ημετέρους.

Ευπειθέστατος Κοκοτάκης


192

4. (β) ΑΥΕ, 1929, Α/4/Ι (1927-1929)

Εν Αγίοις Σαράντα τῇ 11η �εβρουαρίου 1928

Προςτην εν Τυράννοις πρεσβείαν της Ελλάδος

Εν σχέσει προς το υμέτερον έγγραφον υπ. αριθ. 126, ο, ευαρε-στούμενοι, εκοινοποιήσατε και εις το ενταύθα υποπροξενείον, έχω την τιμήν ν’ αναφέρω υμίν ότι συνομιλών χθες μετά του κ. Μαρα-γκού (ενός των μελών της τότε Επιτροπής Αγίων Σαράντα, ήτις είχε μεταβή εις Τύραννα προς συζήτησιν του ζητήματος οικοδομών μετά του πρώην υπουργού των Οικονομικών) επληροφορήθην ότι ο Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Οικονομικών κ. Καρέτσος είχεν ομολογήσει τότε εμπιστευτικώς εις τον κ. Μαραγκόν ότι, εάν ήτο υπουργός ο κ. Σταρόβα και εάν η ελληνική πρεσβεία συγκατατίθε-το να του δώση ποσόν τι, θα ενήργει όπως πείση τον υπουργόν κ. Σταρόβα, όπως παραδεχθή τας ελληνικάς απόψεις. Δεδομένου ότι ανετέθη ακριβώς εις τον κ. Καρέτσον όπως μελετήση το όλον ζήτημα των οικοδομών και υποβάλη το πόρισμα, έκρινα σκόπιμον ν’ αναφέ-ρω υμίν την συνομιλίαν ταύτην, ήτις δυνατόν να χρησιμεύση υμίν.

Ευπειθέστατος (υπ.) Λ. Σκάρπας


193

5. 1934, Α/4/Ι, 386/8109, 9 Ιουνίου 1931

Εν Αγίοις Σαράντα, τη 9η Ιουνίου 1931

Έχομεν την τιμήν ν’ αναφέρωμεν υμίν ότι οι έχοντες εν Αγίοις Σαράντα οικοδομάς ομογενείς, ως και οι Έλληνες υπήκοοι, αφορμήν λαβόντες εκ δημοσι-ευμάτων εις ελληνικάς και αλβανικάς εφημε-ρίδας περί των εν Ελλάδι κτημάτων των Αλβανών υπηκόων, ως και των Αλβανών Ελλήνων υπηκόων, δι’ α η Ελληνική Κυβέρνησις μελετά ευνοϊκήν υπέρ των ως άνω Αλβανών λύσιν, υποβάλλουσιν δι’ ήμών ευσεβάστως την παράκλησιν εις το Σεβαστόν Υπουργείον δπως ευαρεστουμενον μεριμνήση προς δικαίαν διευθέτησιν παρά της Αλβανικής Κυβερνήσεως του εν Αγίοις Σαράντα ζητήματος οι-κοδομών αυτών.

Το χρονίζον εισέτι δια τους ήμετέρους ζήτημα οικοδομών, αι εκ-δοθείσαι δια μερικούς εξ αυτών άδικοι αποφάσεις και ο καταλογι-σμός εις βάρος των γνωστών υπερόγκων ενοικίων δια τα προ του 1930 έτη, η μεροληπτική πώλησις οικοπέδων εις Αλβανούς προς ανέγερσιν νέων κτιρίων, εν τέλει δε η εκπόνησις νέου σχεδίου (του τρίτου μέχρι σήμερον) της πόλεως Αγίων Σαράντα, ούτινος η εφαρ-μογή θέλει αρχίση λίαν προσεχώς υπό το πρόσχημα ευρύνσεως της κεντρικής οδού δεδομένου ότι εις αυτήν κείνται μόνον αι οίκοδομαί των ημετέρων και αι οποίαι συμφωνως προς το ως άνω σκοπίμως εκπονηθέν σχέδιον κατεδαφίζονται κατά τα δυο τρίτα της όλης οι-κοδομής, φέρουσιν εις απόγνωσιν τους ιδιοκτήτας και μερικοί τού-των ήρχισαν τρεπόμενοι εις άλλα κέντρα του εσωτερικού και άλλοι εις το εξωτερικόν και ούτω εντός ολίγου χρονικού διαστήματος ελά-χιστοι των ημετέρων ομογενών θέλουσι μείνη ενταύθα προς ικανο-ποίησιν των Αλβανών.

ΕυπειθέστατοςK. Ταμπάκης


194


195

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ


196


197

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α΄ ΠΗΓΕΣ

Ι. ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

1924: A/52

A/53

A/518

A/520

Περί Αλβανίας

1925: Γ/62/α Ελληνοαλβανικαί σχέσεις και συνεννοήσειςΓ/62/3Γ/62/4Γ/62/5


1926: �ακ. 54 (υποφ. 1)�ακ. 67 (υποφ. 3)

Αλβανία

1927: �ακ. 28.6 Γενικαί εκθέσεις πρεσβείας Δυρραχίου�ακ. 94.1 (τμήμα 1,

τμήμα 2)�ακ. 94.2 (τμήμα 1,

τμήμα 2)�ακ. 96.3


Ελληνοαλβανικαί σχέσεις

Οικοδομαί Άγιοι Σαράντα

1928: �ακ. 3.1�ακ. 3.2

Αλβανία


198

�ακ. 4.2�ακ. 20.1

Ελληνοαλβανικαί σχέσειςΕλληνοαλβανικαί σχέσεις και συμφωνίαι

1929: Α/4/α (1927-1929)Α/4/Ι (1927-1929)Α/4 (Α΄ 1928-1929)Α/4/ΙΙ

Περί αποδόσεως των κτημάτωνΟικοδομαί Άγιοι ΣαράνταΠερί ΑλβανίαςΑλβανο-σερβο-ιταλικά

1930: Α/4Α/4/ΙΑ/4/ΙΙ

1932: Α/4/Ι α-β (φακ. Β)

1934: Α/4/Ι

1939: Α/4/3 (1938-1939)

ΑλβανίαΕλληνοαλβανικαί σχέσειςΣερβία-Αλβανία-Ιταλία

Ελληνοαλβανικαί σχέσεις

Ακίνητος ιδιοκτησία εις Αγίους Σαράντα

Οικοδομαί Άγιοι Σαράντα (Γενικός φάκελος ΙΙΙ)

2. Public Record Office Foreign Office Papers, Σειρά FO 371/9896 �C 15199/15199/19�,

Ετήσια Αναφορά για το 1923 · 371/19518 �R 1081/1081/19�, Ετήσια Αναφορά για το 1934 και 371/22371 �R 2032/762/19�, Ετήσια Ανα-φορά για το 1937

Β΄ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Ι. ΕλληνικάΔιβάνη Λένα 1995, Ελλάδα και μειονότητες: το σύστημα διεθνούς

προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών, Αθήνα: Νεφέλη Δρίτσα Μαργαρίτα 1990, Βιομηχανία και τράπεζες στην Ελλάδα

του μεσοπολέμου, Αθήνα: ΜΙΕΤΚαζάκος Πάνος 1992, Ζητήματα μειονοτήτων στην Ευρώπη, Αθήνα:

Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών ΜελετώνKαραμανλής Kώστας 1986, O Eλευθέριος Bενιζέλος και οι εξωτερι-


199

κές μας σχέσεις, 1928-1932, Aθήνα: Ελληνική ΕυρωεκδοτικήΚόντης Βασίλειος (επιμ.) 1997a, Ελληνισμός της Βορείου Ηπεί-

ρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τομ. ΙΙΙ (1922-1929), Αθήνα: Εστία

Κόντης Βασίλειος (επιμ.) 1997b, Ελληνισμός της Βορείου Ηπεί-ρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τομ. ΙV (1930-1940), Αθήνα: Εστία

Λάσκαρις Σ.Θ. 31954, Διπλωματική ιστορία της συγχρόνου Ευρώ-πης (1914-1939), Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ

Mazower Mar� 1989, «Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του 1931», στο Βερέμης Θ. – Γουλιμή Γ. (επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος: κοι-νωνία-οικονομία-πολιτική στην εποχή του, Αθήνα: Γνώση

Mazower Mar� 2002, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσο-πολέμου, Αθήνα: ΜΙΕΤ

Μιχαλόπουλος Δημήτρης χ.χ., Σχέσεις Ελλάδας και Αλβανίας 1923-1928, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής

Μπαλτσιώτης Λάμπρος 2003, «Η ελληνική μειονότητα της Αλβανί-ας: μια προσπάθεια προσέγγισης σε μια μεταβατική κοινωνία», στο Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος - Χριστόπουλος Δημήτρης (επιμ.), Η ελληνική μειονότητα της Αλβανίας, Αθήνα: Κριτική

Παιονίδης �ιλήμων 1997, «Εξισωτικός �ιλελευθερισμός και προ-στασία των μειονοτήτων», στο Βασίλης Κ. Γούναρης - Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης - Γιώργος Β. Αγγελόπουλος (επιμ.), Ταυτότητες στη Μακεδονία, Αθήνα: Παπαζήσης

Παναγιωτίδης Μ. Ναθαναήλ 2005, Δικαιώματα και μειονότητες, Αλεξανδρούπολη

Παντελάκης Νίκος 1988, Συμμαχικές πιστώσεις. Κράτος και Εθνι-κή Τράπεζα (1917-1928), Αθήνα: ΜΙΕΤ

Πιπινέλης Παναγιώτης 1948, Ιστορία της ελληνικής εξωτερικής πο-λιτικής, 1923-1941, Αθήνα: Σαλίβερος


200

Puaux René χ.χ., Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος (Οδοιπορικό 1913 – Απελευθέρωση – Αυτονομία), Αθήνα: Τροχαλία

Ροζάκης Χρήστος 1994, Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμά-των σε μια μεταβαλλόμενη Ευρώπη: η αυτοδιάθεση των λαών και οι μειονότητες στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, Αθήνα: Σάκκουλας

Σπυρόπουλος Γιώργος 1996, Ζητήματα προαγωγής και προστασί-ας των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, Αθήνα: Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών

Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος - Χριστόπουλος Δημήτρης 2003, «Η ελ-ληνική μειονότητα της Αλβανίας: στιγμιότυπα αβεβαιότητας ως εθνικές αλήθειες», στο Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος - Χριστόπου-λος Δημήτρης (επιμ.), Η ελληνική μειονότητα της Αλβανίας, Αθή-να: Κριτική

Clar� Bruce 2007, Δυο φορές ξένος: οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν την σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία, Αθήνα: Πο-ταμός

ΙΙ. Ξενόγλωσσα

Amor Meir 2003, “Oppression, mass violence and state persecution: some neglected considerations”, Journal of Genocide Research 5(3): 361 - 382

Amstutz R. Mar� 1999, International ethics: concepts, theories, and cases in �lobal politics, Lanham-New Yor�-Oxford: Rowman & Littlefield Publishers

Byers Michael 1999, Custom, power, and the power of rules: internation-al relations and customary international law, Cambridge: Cambridge University Press

Cassels Alan 1970, Mussolini’s Early Diplomacy, Princeton: Princeton University Press


201

Davison H. Roderic 1994, “�ur�ish Diplomacy from Mudros to Lau-sanne” στο Craig Gordon Alexander - Gilbert Felix (επιμ.), Diplo-mats, 1919-1939, Princeton: Princeton University Press

Donnelly Jac� 1992, “�wentieth-Century realism”, in �erry Nardin - David R. Mapel (eds), Traditions of international ethics, Cambridge: Cambridge University Press

Fischer Bernd Jürgen 1984, Kin� Zo� and the Stru��le for Stability in Albania, East European Monographs

Hughes H. Stuart 1994, “�he Early Diplomacy of �talian Fascism 1922-1932”, στο Craig Gordon Alexander - Gilbert Felix (επιμ.), The Diplomats 1919-1939, Princeton: Princeton University Press

�aselli Lorenzo 2003, “L’espansione finanziaria dell’�talia in Albania (1925-1943). La Banca Nazionale d’Albania e la SVEA”, presenta-to al �� seminario di studi C.�.R.S.F.�. (Centro �nteruniversitario di Ricerca per la Storia Finanziaria �taliana) Centro e periferia nella storia finanziaria italiana dall’Unità all’UE, Università degli Studi di Cassino, 26-27 settembre.

�atrides O. John (ed.) 1980, Ambassador MacVea�h Reports: Greece 1933-1947, Princeton: Princeton University Press

��duygu Ahmet - �o�tas Şule - Soner B. Ali 2008, “�he politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from �ur�ey”, Ethnic and Racial Studies 31(2): 358 - 389

Kedar Z. Benjamin 1996, “Expulsion as an �ssue of World History”, Journal of �orld History 7(2): 165-180

Kondis Basil - Manda Eleftheria (ed.) 1994, The Greek Minority in Albania. A documentary Record (1921-1993), Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ

Lebow Richard Ned 2003, The tra�ic vision of politics: ethics, interests, and orders, Cambridge: Cambridge University Press

Mac� Smith Dennis 1977, Mussolini’s Roman Empire, London: Pen-London: Pen-Pen-guin

Mazower Mar� 1988, “Economic diplomacy between Great Britain


202

and Greece in the 1930s”, Journal of Economic European History, 17 (3): 603-619

Preece, Jennifer 1998, “Ethnic Cleansing as an �nstrument of Na-tion-State Creation: Changing State Practices and Evolving Legal Norms”, Human Ri�hts Quarterly 20(4): 817-842

Shirer L. William 1990, The rise and fall of the Third Reich. A history of Nazi Germany, New Yor�: Simon & Schuster �nc.

�oscano Roberto 2001, “�he ethics of modern diplomacy”, in Coicaud Jean-Marc - Warner Daniel (eds), Ethics and international affairs: extent and limits, United Nations University Press

Visvizi-Donta Domna 1994, “La Dodécanèse à la Conférence de Lau-sanne (1922-1923)”, Balkan Studies, 35(1): 71-80


203

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Α

Αβραμίδης Δ., αντιπρόσωπος της Ελλάδας στη Διεθνή Επιτρο-πή Διαχάραξης Ελληνοαλβα-νικών Συνόρων, αντισυνταγ-ματάρχης 122

Άγιος Ναούμ, διεκδικούμενη περι-οχή από Γιουγκουσλαβία και Αλβανία 126

Αργυρόπουλος Δημήτριος, υποπρό-ξενος 131, 132

Αυτόνομη Κυβέρνηση της Β. Ηπεί-ρου 45, 54, 62

Β

Βενιζέλος Ελευθέριος (Κυβέρνησή του, 33) 32, 33, 35, 160

Βοζώρης Σ., βουλευτής 57, 60

Γ

Γιούπης Ι. , Διευθυντής της Ειδι-κής Νομικής Υπηρεσίας του Υπουργείου των Εξωτερικών 93, 97

Δ

Δήλλιος Βασίλειος, δικηγόρος 77Διακήρυξη της Μόσχας 28Διαμαντής, Αλκιβιάδης 53, 54, 132Διαμαντόπουλος Κίμων, πρεσβευτής

88, 89

Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιο σύνης 15

Ε

Εθνική κάθαρση 19, 21, 22Εθνική Τράπεζα 76, 111, 113, 114,

115, 116, 118, 119, 121, 159, 160, 162, 163

Εθνική Τράπεζα Αλβανίας 76, 111, 113, 115, 121, 162, 163

Εκτιμητική Επιτροπή 46, 56, 59, 65, 70, 72, 73, 76, 77, 79, 137, 142, 147

Ελληνική κατοχή πρώτη 45, 62 - Δεύτερη 45

Εξωτερική και εσωτερική αυτοδιά-θεση 26

Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώ-που 26

Επιτροπή Επιθεώρησης 7, 72

Ζ

Ζήτημα της Ταγγιέρης 110Ζουρδούμης Γεώργιος 50, 53, 91,

93, 94, 96, 97

Ι

Ιταλική κατοχή 45, 61

Κ

Κάσσος Μιχαήλ , βουλευτής 75


204

Καψαμπέλης Εμμανουήλ, πρεσβευ-τής 60, 65, 66, 144

Κοκοτάκης Ιωάννης, επιτετραμμέ-νος 7, 10, 57, 58, 59, 61, 67, 69, 70, 103, 109, 137, 139, 143, 145, 152, 153, 155, 158, 166, 167

Κόλλας Κίμων , πρεσβευτής 84Κοπεγχάγη (κείμενο) 28Κούστας Γ., διευθυντής του υπουρ-

γείου Εξωτερικών 89, 92, 94, 97

Μ

Μάξιμος Δημήτριος, υπουργός Εξω-τερικών 89

Μελάς Λέων, διευθυντής των Πολι-τικών Υποθέσεων 98

Μελάς Λέων, πρεσβευτής 120, 121, 146, 152

Μιχαλακόπουλος Ανδρέας 36, 102, 103, 143, 150, 155

Μονομερή Διακήρυξη της 2ας Οκτω-βρίου 1921 104

Μουζίνας Μιχαήλ 55Μουφήτ (Libohova Myfyt) 131Μπένσης Γεώργιος, υποπρόξενος 98,

153

Ο

Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιω-μάτων του Ανθρώπου 26

Π

Πανουργιάς Νάκος 42, 43, 44, 52, 53, 55, 108, 109, 124, 125, 127, 133, 159, 168

Πέτρος Χαρίτος, γερουσιαστής 66Πιπινέλης Παναγιώτης, επιτετραμ-

μένος 77Πολίτης Ιωάννης, διευθυντής Πολι-

τικών Υποθέσεων 67, 68, 141,

150Προστασία των μειονοτήτων 13, 17,

23, 24, 25, 28

Ρ

Ρέντης Κωνσταντίνος 133, 136

Σ

Σαλταφέρας, επιτετραμμένος 123, 124

Σκάρπας Λουδοβίκος 11, 54, 60, 68, 74, 78, 135, 137, 140, 142, 144, 145, 148, 152, 153

Σκέφερης Περικλής, πρεσβευτής 89Σκόδρα 108, 109, 125, 126, 127Συμφωνία Κοκοτάκη-Starova 61, 137,

139Συμφωνίες του Ελσίνκι το 1975 27Σύμφωνο Τιράνων (27 Νοεμβρίου

1926) 110Συνθήκη Λωζάννης 31

Τ

Ταμπάκης Κ., υποπρόξενος 49, 85, 133

Ταμπάκης Κ., πρότασή του 174, 175, 177, 180, 183

Τζιβόγλου Γεώργιος, πρόξενος 125Τράπεζα Αθηνών 128, 159, 161, 162,

163, 164

Χ

Χαρίτος Κωνσταντίνος 55Χαρίτος Πέτρος, γερουσιαστής 57Χάρτα των Παρισίων 28


205

A

Alizoti Fejzi, υπουργός Οικονομικών 65, 69, 144

Anglo-Persian Oil 120Azienda �taliano Petroli Albania

(Agip) 119, 120

B

Banca Commerciale d’ltalia 163

c

Contarini Salvatore, Γενικός Γραμ-ματέας του υπουργείου Εξω-τερικών 109

Credito �taliano 116, 163Curri Bajram, συνταγματάρχης 123,

124Curzon Lord, Βρετανός υπουργός

εξωτερικών 31

d

Delle, εταιρεία του Δήμου Αγίων Σαράντα 76

Devea Riza 55de Vissher, Ch. 15Dibra Abdurahman, υπουργός Παι-

δείας 79, 80Durazzo, πρεσβευτής 109

e

Eyres Harry, Βρετανός πρεσβευτής 103, 105, 109

f

Fan Noli, πρωθυπουργός της Αλβα-νίας 106, 123, 124, 125

Francesco Capotorti 13, 15, 16Frashëri Mehdi 135

G

Gambino Amedeo 116

Gavrilovitch, υφυπουργός Εξωτερι-κών 124

Gerarchia, ιταλική εφημερίδα 109Gura�uqi Luigj, Αλβανός πολιτικός

126

k

Kadri Borshi 55Kareco, Γενικός Διευθυντής του

Υπουρ γείου Οικονομικών 146Kareco, υπουργός Οικονομικών 84Krosi Abdurahman 75Kryeziu Ceno Bej 128

l

Lazarević, Γιουγκοσλάβος πρεσ βευ-τής 128

Luni�u Selim, πρόεδρος και μέλος του ακυρωτικού δικαστηρίου 55

m

Mill John Stuart 19Mussolini 105, 109, 110Myfyt Bej Libohova, υπουργός Οικο-

νομικών 43, 44, 52, 56, 116, 118, 131

n

Nintcitch, υπουργός Εξωτερικών 123

Nitti Fransesco, πρωθυπουργός της Ιτα λίας 110

p

Pe�mezi, Αλβανός πρεσβευτής στο Βελιγράδι 128

Poga Petro, υπουργός Δικαιοσύνης 55

Politi�a, εφημερίδα του Αυλώνα 42


206

s

Standard Oil 120Starova, υπουργός Οικονομικών 10,

55, 56, 58, 59, 60, 61, 68, 69, 70, 134, 137, 138, 139, 144, 145, 146, 152

Sterling Άγγλος επιθεωρητής των Δημοσίων Υπηρεσιών, Συ-νταγματάρχης 74, 125

Stresemann Gustav, Γερμανός υπουργός Εξωτερικών 109

SVEA 114, 120

v

Vermoshe, διεκδικούμενη περιοχή από Γιουγκουσλαβία και Αλ-βανία 126, 128

Vila �hafer, Γενικός Γραμματέας του αλβανικού υπουργείου Εξωτερικών 130

Vrioni Hysen, υπουργός εξωτερικών 130

w

Wilson Woodrow, Πρόεδρος των Η.Π.Α. 31

y

Ypi �hafer 75, 135

Z

Zogu Ahmed, βασιλιάς 74, 75Zogu Ahmed, εξόριστος στην Γιου-

γκοσλαβία 122, 123, 124, 125, 126, 128

Zogu Ahmed, πρόεδρος Δημοκρα-τίας 111, 116, 118, 128, 129, 130, 137, 138, 140, 159

Zogu Ahmed, πρωθυπουργός 106Zouber Lali N., τραπεζίτης 117


207

summAry

�his boo� spea�s about an unexplored question that had to do directly with the Gree� minority living conditions in Albania and also with the way it was treated by the political world of that country. All the material for this treatise has been drawn exclusively from the Foreign Ministry archive.

�he boo� is separated into two parts: (a) the first one concerns the detailed analysis of the issue in question, following its chronological course of escalation, where the imaginativeness of Albanian authori-ties in inventing obstacles and applying pressure is revealed, a prac-obstacles and applying pressure is revealed, a prac-and applying pressure is revealed, a prac-tice that gradually led to forfeiture of their property, marginalisation and finally to the expulsion of that specific, active group of the Gree� minority in Albania, and (b) its critical presentation.

Even if one could conceive the reason for the actions of the Alba-nian authorities at the expense of the Gree� population, it would be difficult to understand the ineffective way in which the Gree� foreign policy faced this question. And this was the case because, if the latter had ta�en good care to formulate a clear policy towards Albania, she could have promoted her interests in this country, despite the ‘ag-gressive’ �talian presence. �n contrast, the questions in focus were left to fester, a situation that finally had only harmful effects on Gree� interests, since the only thing Greece could do was to intervene but always in the sense of firefighting, not being able to effectively protect the Gree� population who lived there.

•Το ζήτημα της έξωσης των Ελλήνων από τους Άγιους Σαράντα στο μεσοπόλεμο: μια ακόμη περίπτωση κρατικής

Documents