O wczesnych relacjach Orwella z Polską

Badania Filelegiczn�

nad Cenzurą PRL

T•11 '{

Redalct er naukew.yr s:erijj:

Kami la Budrew!l:ka

Rada na.ukewa serii:

Maria Pruss-ak /Warszawa/,

Jerzy Smulski /Teruń/ ,.

J 9'h• M. B.aites /G las:'i•w./

119840- Li'ier„tura.. i Kul 't.ura

sc.hyhewe:;e PRL-u

ped retakeją: .K.aa.ili Bud.l'l•W,ll!,Kie:-j,

W.iKter� �arctec.Ki.e&•

i .ł!;lżbiety Jur�•w-s_.kie:-j

NSffiUTBADAŃ TERACKICH PAN

WYDAWNICTWO

WARSZAWA 2015

KRYSTYNA WIESZCZEK DE OLIVEIRA

( llni\·ersity of South:1mpton)

O wczesnych relacjach Orwella z Polską

Wprowadzenie

Uacl:wze autora Ro/w 1984 cz<:sto pomijaj,) jego relacje z Polska.

Pe,Yien wkład ·wniosła tutaj n'ielotomm�·a edycja dzieł wszystkich

Orwella. The Complete Works of Georp,e Orn1ell', w której redaktor

sporo uwagi poświ<;ca postaciom i wydarzeniom mniej znanym w ży­

ciorysie autora, w tym ró\\·nież w,Jtkom polskim. Polskie nadania

nad Orwellem skupiaj,) się nader czt;sto na Roku 1984. Analizuje sii;

rut:1j takie aspekty powieści jak język, ideologia o.y przedstawiona

wizja świata1, choć na przykład artykuł Andrzeja Stoffa oferuje także

komentarz o jej pierwszym oficjalnym wydaniu oraz przyczynek do

drugoobiegowej recepcji Orwella-' . Innym badanym zagadnieniem

C.. Orwell. �ni:1: '/Zw Cu111pl<'I<' \\'orks <.!l

Geo,;({e oru,ell (dalej: CIVC()), red. I'. I I. D:l\·ison.

'<p. Nrm·o-111n11•n. Materia(!' z se.�ii na11�>r>11•ej /l<>.s'11'iecm1ej /)mhle1110111 ll'Sf.Jól­

czes11ew, .if!z.rka polski<.>Ru odbyle_j 11a ll11i11·e1-s_rtecie.faRi(!//miskim 11· dniacb 16 i J 7 s�rcz11ia 1981, red. J Rokoszowa. W. Twardzik. Londyn 1985. s. Z---41: J. Tambor,lrJJ�l'll'j','zyka 11a poslrzew/1/ie 1-zecz,,11·is10..{ci 111 •• 1<)84 „ GeorJ!er, Orl/'ella. w: .fęzykuu:r

olm:1z ..f11'iala, red. J. Ua11mi1iski. Lublin L 999. s. 2/i5--2'i8; A. Cichrn'i. 'firn IJ/11epri11ls

o/Socie()•. _Anglil.--;1 \X11:11isl:i,·icnsia" 1990. nr x,·111. s. 35-19 lub I'. Czapliński. \Vqt­

pli11'C' rozsiali i(! z 111opiq . .. Teksty Drugie:- L996, nr -10. s. 92-105. ;\. Stoff. l111xlc:i- i Onrelljako km1fa1r(!1Jci u· os11-zega11i11 przed 11iebezpiecze1i­

s11rami ideol�ii. w: K11//11m -język- Hd11kr1i:ja: Dialq(li u'sJJ<Jlczes11uści z 1radycja,

red. 13. Gromaclzk.i i in., l'ozn:ui 2CX)8. s. 67-96. Por. również artykuł Stoffa w niniej­szym tomie.

46 KRYS-IYNA \X'1f_szcZEK DF. Ounm,,

są polskie przekłady Roku 1984". Czasami badacze skupiają się też

na wielokrotnie poruszanej przez autora kwestii wojny domowej

w Hiszpanii'. 01well pojawia się także w kontekście opracowar1

dotycz,1cych odr�bnych problemów, j�1k na przykład cenzura PRL,

wydawnictwa podziemne czy dorobek emigracji6. A wczesną próbę

omówienia zagadnienia recepcji Orwella na gruncie polskim podjął

w 1987 roku artykuł Jadwigi Piątkowskiej On the Parcrdoxes of the

Receplion of Orwell's \\l'orks i11 Poland opublikowany w roku 1990-.

Bogaty jest też zasób polskiej publicystyki o Orvvellu: podziemnej

i emigracyjnej, niekiedy autorstwa intelektualistów znających jesz­

cze pisarza osobiścieH , a także pokomunistycznej. W takiej formie na

tropach obecności Orwella w Polsce skupił się na przykład Paweł

Kloczowski9. Niemniej jednak są to opracowania rozproszone i frag­

mentaryczne. Nadal brak jest całościowego opracowania pod kątem

wielorakich związków z Polską jednego z najgłośniejszych autorów

XX wieku, który ponadto był mocno zaangażowany w sprawy pol­

skie: jego relacji z Polakami, poglądów na polskie problemy oraz

wielopłaszczyznowej polskiej recepcji jego twórczości. Niniejszy ar­

tykuł jest ku temu przyczynkiem.

"lp. U. Dąmb�ka-l'rokop, Slylistrka i przekłady: Co11racl, Orwell. Beckell, Kielce 2007; K. Sic.loro\,·icz. Poró1rna11ie i ocena duy)c/J zcersji 1h1111acze11ia powieści Ceor­

ge'a Orwella pi. ,.Rok 7984·; w: 7711maczenie- rzemiosło i sztuka, red . .J. Snopek. Warszawa 1996, s. 143-154.

Np. A. Kędzierska. o,we/1 iJo/.111 Cornford: angielscy kombalauci o wojnie do­

mowej w Hiszpanii 1936-1939, w: Człowiek wobec reicoluc;i i lerront, red. E. Loch. Lublin 2005, s. 157-165.

Np. B. Dorosz. Literatura i krv(yka literacka 1u drugim obiegu (1977-1989/.

Heko11esa11s bibliogrt1jicz11y u· zt1kresie dnikó111 zu·ar(Fcb, w: Piś111ie1111icr1uo- -':)'S­

te111y kontroli- obiegi alternazrume, red. J Kostecki i A. Br(xlzka, Warszawa 1992,

s. 335-355 czy opracowania dotycz:1ce np. działalności .. Kultury", takie jak M. Ptasi11-ska-\Xfójcik, Z dziejów Biblioteki K11ltwy.- 1946-1966, \\/arszawa 2006, a szczególnie oprncowania korespondenc.ii Jerzego Giedroycia.

J. Pi;1rkowska, On the Paradoxes of the Neceplion of Oncell's Works in Poland,

,,Lubelskie Materiały Neofilologiczne'" 1990, nr 15, s. 119-128. " Jak np. Wikror Wcintmub, Konstanry Jeleński, 13olcslaw \"Vierzbiański, Tatleusz Nowakowski i in. 9 P. Kłoczowski, TmJ�y obecności, rozm. przepr. \XI. Duda, .. Przcgl<1cl l'oliryczny"2000, nr 43, s. 126-129.

O wczesnych relacjach Orwella z Polską

Orwell - przyjaciel, Orwell - wróg

W Związku Radzieckim Orwell nie od początku był postrzegany jako

persona 11ongrala. W maju 1937 roku redaktor miesięcznika „Intcrna­

cyonalnaja litieratura" zwrócił się do Orwella z prośbą o egzemplarz

jego ksi,1żki Droga ,w molu w Wiga11 - \7\' której autor opisuje trudną

sytuację górników oraz problemy ruchu socjalistycznego ,v Wielkiej

B1ytanii - w celu zaprezentowania jej czytelnikom w ZSRR. Z właści­

wą sohic prostolinijności,1 Orwell odpisał. że owszem, ale chciałby

poinformować redaktora, iż w Hiszpanii walczył w milicji POUM''>,

która zostala potępiona przez Stalina, zaznaczając: ,,nic chciałbym

wam się przedstawiać poci falszyw-ymi pozorami·' 11. Po odpowiedniej

konsultacji z NKWD odpowiedziano autorowi, że pismo nie może

mieć nic wspólnego z członkami POUM, która jest „częścią franki­

stowskiej •pi,I[ej kolumny•"u_ Zapewne co ta właśnie korespondencja

przypieczętowała los Orwella ,v Związku Radzieckim - z przyjaciela

ludu pracującego wartego publikacji przeistoczył się ,ve wroga syste­

mu, z którym nie można utrzymywać stosunków 13. Bez odpowiedzi

pozostaje natomiast pylanie, jaki dokładnie rodowód miała cenzura

01wella w Polsce: czy ktoś w Polsce Ludowej podjął taką decyzję

odrębnie, czy została ona mechanicznie przejęta z ZSRR.

Angielski publicysta przychylny polskiej sprawie

Jako publicysta Orwell starał się myśleć niezależnie i mówić gło­

śno o swoich przekonaniach, nie zważając, jaki będzie ich odbiór.

'0 POUM - Partia Robotnicza Zjedncx:zenia !lfarksistowskiego (his;,.p. Pa1tido Ohre­ro de Unificac.:ión .\tlarxisra), partia dysydenckich komunist<'iw przedstawiana jako trockistowska i zwalczana przez S1alina i Komunistyczn;1 P:1rtię Hiszpanii (PCE). " A. Blyum, Ge01;ęe Orl/'e/1 i111be Soviel l'nio11: A D0c11111ema1y 01ro11ic/C' 011 tbe

Ce111e11t11J' c!(

his Binb, . .The l.ibrary" 2003, nr 4, s. 404 (tłum. własne: jeśli nic poda­no inaczej. wszystkie teksry w języku angielskim w tłumaczeniu aurorki). 11 Tan1że, s. 404-405. 1·' Cwagę zwraca sama nazwa teczki zawierającej dokumentację kontaktów pi-sma z Orwellem: .. List Orwella George·a do Dinamow;i Siergieja w języku angielskim z kopią listu redakcji pisma •lnLernacyonalnaja litieratura, w Wydziale Zagr;tnicznym NK\VD o pr;,.ynależnośc.:i George'a Orwella do trockistowskiej organizacji oraz za­kOJkzenia z nim relacji. 2-28 lipca 1937 roku 5 s.··. Za: A. Blyum. George O,well in !he Soviet Union, s. 403-144.

47

48

O wiele wcześniej niż większość brytyjskich lewicowych intelektuali­stó"· stwicrdzit, że polityce Stalina nie należy ufać i k1ytykował 111.in. służalczą postaw<; b1ytyjskich polityków i inteligencji wobec ZSRR, w czasie, gdy taka krytyka była w Wielkiej Brytanii niemile widziana, a wręcz cenzurowana. Już ta część jego twórczości poruszała zatem troski bliskie Polakom. Ponadto był publicystą o szerokich zainte­resowaniach i ". znacznym stopniu intereso",·"l si<; również losami Polski, czemu wiclokrornie dawał wyraz w swej korespondencji i publikacjach i o czym świadczy też spora ilość materiałów o Polsce w zbiorach autora, znajduj:1cych się dzisiaj w 13ritish Library. Jednym ze źródeł informacji o Polsce byli dla niego także sami emigranci. Utrzymywał kontah.1: przede wszystkim z Teresą Jeleński, matk,1 Kon­stantego, tłumaczką Folwarlm zwierzęcego, od czego zacz<,:ła się ich znajomość w roku 1945. Znal też innych polskich Londyńczyków, takich jak na przykład Stefania Zahorska i Adam Pragier 1 ', a będ,1c korespondentem wojennym pisma .,Obse1Yer", poznał w Pa1yżu Jó­zefa Czapskiego. Z innymi przedstawicielami polskiej emigracji miał kontakt listowny.

Orwell sprawami Polski nie tylko si<; interesował, ale także oka­zywał jej przychylny stosunek, co nie zdar...::ało się wówczas często innym angielskim le"·icowym publicystom. JedmJ z wczesnych publi­kacji, która może to zobrazować, jest jego recenzja w „New Statesman and Nation" książki księżnej Virgilii Sapiehy. żony Pawia Sapiehy, pt. Polish Profile z 1940 roku1 '. Pisząc niż po upadku Francji, Orwell za­uważa, że „mówiło się, że szybkość, 7. jak,1 Polska upadła, to dowód na jej wewnętrzne zepsucie. Ale właściwie polska armia walczyła równie długo jak francuska, mimo znacznie wic;:kszej przewagi wro­ga"16. Auror próbuje analizować ksi,1żkę z 01wellowską rzeczowością, ale kończy recenzj<; w tonie całkiem nieo1wellowskim - a niem:il romantyczo-mickiewiczowskim - słowami: ,,ten naród trzydziestu

11 Audycja Radia Wolna Europa: T. l\'m,;akowski i in., 1\'a pro1:11 roku oru·ellum,·kie­

go. 1.01.1984, Polskie Radio - Radia Wolności: lmp:/ /www.polskicradio.pl 68. ·246 L/ Audio/325265,Program-specjalnr (dostęp 20.03.2014). o; G. 01well, Rel'ieL1·of..Polisb Profite·· 1�1' Princess Paul Sapieba, w: A Patriot Aflcr All: 1940-1941. red. P. H. Om·ison. w: C\f'(,'0, l. Xll, Londyn 2000, s. 216-217 [oryg. publ.: ,l\ew Sracesman and Narion". 13.07.19-101. '" Tamże, s. 217.

O wczcsm·ch relacjach O,wclla z Polską

milionów dusz, ze swoja dług� tradycja walki przeciwko Cesarzowi i C1rowi, zasługuje na niepodległość ( ... rq-.

Choć wydanie „New Statesrnan and Nation" z reccnzj,) Orn·el­la wyszło już po tym, jak cz�ść polskiej armii została ewakuowana z Francji do \Wielkiej B1ytanii, możn:1 przypuszczać, że niewielu Po­laków w tamtym czasie miało ś,viadomość, iż niejaki pan Eric Arthur Blair, pisz,,cy pod pscuc.lonirnern Gcorgc Orwcll. bronił tam prawa ich paristwa do niepodległości. Na pewno znacznie wi(;'cej osób znało natomiast jego inną rublikacje clotyczaca Polski w „Tribun<..: ...jednym z czołowych brytyjskich pism le\\'icowych, kolumn<; Jak mi

sif,Dodoha o Powstaniu \'7arszawskim 1 \ oglos:;,oną dokładnie w pi,1-t:J rocznice: wybuchu drugiej wojny światowej - patrzac z polskiej perspektywy - l \\'l'Ześnia 19'±4 roku. Orwell kwestionuje \\' niej m.in. niedostatcc1.n,J pomoc J\liant<>w, jak i brak wsparcia ze stronyznajduj,1cej si<; ,,. pobliżu Armii Czer\\'onej. Choć sam nie hyl sym­patykiem polskiego rz,1du n,1 uchodźstwie, konteslo\\'al odrzucaniego na rzecz PKWN, zarzucając znacznej cz<;ści brytyjskiej lt:wicy ob­ranie takiej postawy jedynie dlatego, że tak nakazy,\'ał w lej chwiliStalin. Jednym z polskich pism emigracyjnych, które zareago\\·,tlo naanykul Orwella ,vkrc'>tcc po jego ukazaniu sic;:, był . .Dziennik Polskii Dziennik Żołnierza". Londyńskie „Wiadomośc.T były już,,· tym cza­sie zamkniete z powodu cofni9cia pr.�ydzialu papieru - czyli w prak­tyce cenzury - gdyż pismo I\lieczysława Grydzewskiego, "·bre"'wytycznym brytyjskiego rz�1du. nie przc'sta\\'ało k1ytykować polityki stalinowskiej wobec Polski19. Być może cllarcgo, ohawiaj,Jc si(; po­dzielenia losu .. \'<fiadomości''. ,.Dziennik" odpo"-ieclział na artykuł Or­wella w sposób stonm,·any. ograniczai:Jc sic,: cło obszernych cytatÓ\\' poprzedzonych jedynie krótkim wstcpcm20. Do artykułu ,,. polskich ,vyclawnictwach emigracyjnych i podziemnych miano zaś pmnacać

,- Tamże. '" G. Orwdl, As I !�tease, w: '/Z,e O,llected F.ssays. Jo11nwlis111 lllu! J.elll'IX <dalej:Cl;'//.), red. P.11. ();1\·ison i in., I. ltl. Londyn 19<�. �- .21.+-.228 (oryg. puhl.: .. Trihune·. l.{)l).19-'HI. ,., !\I. Grydzewski, .. \Viadomości-- od u·ojny ... \,'i:1clomoścr·. 2 9 16.09.19-9.nr 3'i 36i 37, s. 2. �) Przccill' hezn�rś/110.fri ... Dzknnik Polski i Dzi.:nnik 7.olnit:17�1··. -1.09. t 9-H. s. '-1.

50

wielokrotnie w okresie późniejszym21• Kolumna Orwella, śledzące­

go rozwój Powstania z duż,! troskf! , odbiła się szerokim echem nie tylko wśród społeczności polskiej, ale i brytyjskiej, m.in. wywołując \V „Tribune" kilkurygoclniow,1 polemikę, w którą włączył się nawet Arthur Koestler, a także ,vystawiaj,Jc jego autora na groźbę proce­su o zniesławienie i pozbawiaj,\C go możliwości dalszej ,vspółpracy z pismem „New Statesman and Nation'' 23.

Podczas gdy brak należytej reakcji na uprowadzenie przez Sowie­tów i moskiewski proces szesnastu przywódców Polskiego Podziemia \Viosną 1945 roku klauzie sic; głębokim cieniem na sumieniu wielu zachodnich polityków i dziennikarzy, Onvella nie należy zaliczać do ich grona. Po pokazowym procesie Polaków publicysta napisał list do redaktora „Tribune", w którym protestował przeciwko sposo­bowi, w jaki ta sp1<1,va została tam opisana, i wykazywał, że zarzuty przedstawiane polskim politykom są nonsensem, rugając przy tym „podwójne standardy moralności" brytyjskiej iewicy: surowe wobec zbrodni hitlerowskich, a pobłażliwe wobec stalinowskich!·•. Jednakże,

11 Zob. np. reakcja tamże; przekład w roclziemnym ,;,.yclaniu zhiow szkicó,v: Po-11·sta11ie i k1ytycy, w: T .<lepy by sposirzep,ł, przeł. H. Lewis Allways IThnlomiej Zbor­

skil, Warszawa 1981, s. 45-52: emigrncyjny przekład Sła\vomira Mrożka: Onrell 11a­dal akt11al11y.Jt1k mi się podoba o Powslaniu Warszawskim, .,Kultura" 1983, nr 313, s. 4S-51; w cmigracyjnrm 'lv')'d,miu zbioru szkiców:}ak mi się podoba ( 1 IX 1947/sic/),

w: faeje, przeł. A. [!usarska, Londyn 1985, s. 223-226 ornz podziemny przedwk: Jak

111i się podoha . • Antyk- 1988. m 6, s. 51-53 i w końcu pierwsze ,vyclanie oficjalne:

Pmrsta11ie \f/arszaicskie ijeP,o k1y(Fcy, przeł. B. Zborski, .. Konfrontacje", 1988, nr 7/8, s. 18 oraz '" zbiorze szkiców: I'0icsta11ie Warszawskie i Jeuo k1yt ycy, w: / .<lepy by

dostrzegł, przeł. B. Zborski, Krakc',w 1990, s. 1-6-150. -- Np. T. Jeleńska. \J13po11111ienie o Orll'ellu. ,,Wiadomości", 4.05.1968, s. 3 oraz

T. Nowakmvski i in., Na prugu roku onl'eflo1rsldego.2-, Polemika - zob. G. Orwell, i Ha/ie fried to Tell !be 7i'lllb: 1943-1944, w: CWGO, I. XV!, Londyn 2001, s .. �62-376. Kingsley l\lanin. redaktor „J\cw State.sman and Na­rion". wnioskował, że ło jego pisn10 Orwell miał na myśli, pisz.Je,.... anykule osłu­

żalczym .. lizaniu butó\\· sowieckiego reżimu", i prawdopodobne. że do rego Orwell

odnosił się w liście do D"·ighra i\lacdonalda z 15.10.1946: .. •New Staresman• nie tknie

mnie naweł kijem, wlaściwie mój ostatni kontakt z nimi IO ich próba szanrażu, abym

od\vobł coś, co napisałem ,.... ,Tribune,. poci grożb� procesu o zniesławienie" (list

i przypis nr 3 w: G. Orwell, Smotbered 1111derjournalis111: 1946 w: G'IVGO, t. XVIII, Londyn 2001, s. 450-45) ).

G. Orwell, Unpuhlisbed Letter Io tbc? I::dilor of Tribune!, 26(?).06.1945, w: Clij!.,

t. Ill. s. 389-391.

O wczesnych relacjach Orwella z Polską

mimo bliskich związków Orwella z pismem, z powodów politycz­nych listu nie wydrukowano - na marginesie przygotowanego już do druku tekstu Orwell zapisał: ,.Wycofano, bo w następnym tygodniu «Tribune» zmieniła nastawienie"2'.

Po wojnie 01well nie przestał nawi,}Zywać w swych publikacjach do faktu pomijania przez brytyjską prasę dyskusji o zbrodniczej po­lityce Stalina, w tym ró,vnież wobec Polski.!('. Spoleczcri.stwo angiel­skie karmione podczas wojny prosowieclq propagandą i cenzurą tuż po jej zako1'1Czeniu było na ogól jeszcze mało świadome zmian politycznych zachodzących w Europie Środkowo-Wschodniej i Or­·well, podejmując wielokrotnie temat polskich uchodiców w Wiel­kiej Brytanii, któ1ych osiedlanie siG na Wyspach wzbudzało czasaminiechęć, próbował edukować swoich czytelników o trudnym poło­żeniu Polski i Polaków oraz ryzyku, z jakim mógł wiązać się powrótdo ojczyzny polskich żołnierzy z Zachodu�;_

Przyjaciel Polski i Polaków

Orwell dawał wyraz swej życzliwości Polakom i polskim sprawom na różne sposoby, czasem w formie bardziej bezpośredniej niż same publikacje czy zrzekanie się honorariów autorskich za przekłady. W specjalnym programie Radia Wolna Europa poświęconym „roko­wi 01wellowskiemu·' Tadeusz Nowakowski twierdził na przykład, że Orwell ,.(. .. ) na wiadomość o wybuchu Powstania \X7arszawskiego i o minimalnej pomocy lotniczej wzi,tł ,vtedy koc i położył się wie­czorem u wejścia do siedziby premiera Downing Street 10 (. .. ),aby w ten sposób zaalarmować opinię publiczną brakiem dostatecznej pomocy dla powsta6czej \'<7arszawy·'28•

Tamże, s. 389. :.<, Zob. np. 1be Precention ofl.itera/11re, w: / Helung tu !he Leyi: 1945, \V: C\VG'O,

t. XVI!, Londyn 1998, s. 27-1. lrnyg. puhl.: .,Polemk:-, styczeń 1946 roku].

Zob. np. G. Orwell, 111 Pro11t of Your 1Vose, w: Clijl., t. IV, s. 122-125 loryg.

publ.: ,,Tribune". 22.03.1946]; As I Pl<'as<', tamże, s. 237-2-10 [oryg. pub!.: .Tribune",

15.11.1946]; As T Please, łamże, s. 272-275 [oryg. publ.: .,Tribune". 24.01.19471 czy As I Please, łamże, s. 283-287 loryg. publ.: ,.Tribune", 14.02.19471. 18 T. l\'owakowski i in., Na progu roku 01wellou'S/..?ief,O.

51

52

Inną inicjatywą 01wella wspierającą polslq emigrację było n,1

przykład poszuki\vanie brytyjskiego wydawcy dla W!spom11ie1i staro­

bielskich Józefa Czapskiego. Choć zabiegi okazały sic; bezskulcczne,

gdyż Wielka B1ytania miała unikać poruszania w mediach tematu

zbrodni katyńskiej przez następne dziesic,:ciolecia, to koresponckn­

cja pomiędzy Czapskim, Orwellem i Koestlerem rokazuje, jaJ, bar­

dzo tym ostatnim zależało na udostępnieniu wspornnil'r1 Czapskiego

angielskiej opinii publicznej2''. Istnieją tó. przesłanki, aby s;1dzić, iż

sam Orwell miał zamiar zaj;1ć si<; spraw;, Katynia szerzej w formie książkowej'\('. Ciekawostk,1 jest, że Czapski jak się zdaje wywarł na

01wellu duże wrażenie-11 i prawdopodobnie poci jego wpływem pisarz

postanowił zmienić szczegół fabuły Fohrarku zwierzęcego, oddarn.:­

go już wtedy do druku. Frngmcnt: ,.wszystkie zwierzęta I :1 c z n ie

z Napoleonem padły na bn::uchy, przyciskaj,1c pyski do ziemi„

pod­

czas „Bitwy poci Wiatrakiem·· zasqpil wersj,J: .. \vszyslkie zwierzc;t,1 z w y j ą t kie m Napoleona padły na brzuchy, przyciskaj;1c pyski do

ziemi". 01well tłumaczył wyclmn:y, że „ta zmiana oddałaby sprawie­

dliwość]. S. (Józefowi Stalinowi), bo podcz;.1s niemieckiego n:1tarcia

pozostał on w Moskwie·'.11_

Odręhnym przejawem polskich sympatii Orwella, wyd1odz;1cym

poza sferę publikacji, było zaangażowanie w losy polskich uchodź­

ców wojennych, którym czasem próbowa� nawet doraźnie poma­

gać·u. Szczególnie zainteresował się przypadkiem bykgo żolnie1-/,:t

29 Zob. list Józefa Czarskiego do Om·dla, 11.12.19'ł5. The Orwcll ,\rd1in.:: lisi Orwella T0Anb1ff Koes1fe1; 5 {sic/ Jllarcb 1946, Ibi Anh11r Koes/lC'r Io CJn/'C'II. c. 6/sid March J 946 omz lisi .rłrlhur Koestler to Oru:e/1, 3 April I <J-16. ,,·: c-;. Orwell, Smolbi'/"ed tlllder Joumalism: 1946, s. 136-L39, 215. ·" Zob. lisi Ar/bur Koestler Io Orwell. j rlpril 1946, 1a111żc. s. 1.15." Zob. lisL Orwella To Art/Jur Koeslfe1; 5 Mel Marcb 1946, tamże, s. l.1<>. '' Lisl Om•ella To Roger Se11hm1sC'. ,-/\farcb 1915, ,v: 01wdl. / IJ('/011,q In /be L<.fl: 1945, s. 90 [fragment Folwarku Zll'ii'/"Zf!c:ego c�1. za rrzddadem B. Zborskicgo. \\·:1r­szawa 1988, s. 95 i 98, podkreślenie własne]. . \, Orwell korespondował na len t<::mat nr. z Zygmuntem Nagórskim. gdy len by! dyrektorem Polskiej Agencji l'rJso,vei w Edynburgu, zob. G. Orwell, fi Is \Vbal 1 ·1l1i11k 1947-1948, w: C\\'!GO, l. XIX, Londyn 1998. s. 26 <rrzypis 3). '13 i '15 (pm·ris I) i 54 (przypis 1), a wśród zbior<iw pisarLa zachował .,i'< m.in. list T:tdcus7„a Ka1elba­cha, sekretarza Społecznego Komitetu Pomocy Obyw:11clom Polskim w \!icrnczcch z memorandum o !>)'tuacji Polaków w strefach okuracyjnych ,,. :-liemczed1 z lutego

Franciszka Kila11skicgo, który po powrocie ze Szkocji do Polski zo­

stał aresztowany, a gdy udało mu się zbiec cło Niemiec, w b1ytyj­

skicj strefie okupacyjnej odmówiono mu przyjęcia, pozbawiając go

1.apewne tym samym dostr;pu do racji żywnościowych przysługują­

cych dipisom. Jako zastępca przewodniczącego komitetu Freedom

Defence Committcc Orwell na przełomie lutego i marca 1947 roku

polecił komilct.owi zbadać tę sprawę1•.

. ie dziwi zatem. że spore grono współczesnych mu polskich inte­

lektualistów szybko uznało Orwella za przyjaciela Polski i Polaków,

jak na przykład .. Wiadomości" (.Jeden z najbardziej wypróbowanych

pri'.yjaciól Polski wśród pisarzy angielskich.'), Wiktor Weintraub (..Przy­

jemnie też wspomnieć, że właśnie ten pisarz okazał się w swoich artykułach z lat wojennych pewnym i oddanym przyj;1ciclem sprawy

polskiej i Polaków .. ) czy Tadeusz Nowakowski (,,Był to polonofiJ")3'i_

Tematyka części tvvórczości Onvella przychylna Polsce i krytyczna wobec polityki stalinowskiej, a niekiedy i brytyjskiej, obustronna

sympatia. zainteresowanie i kontakty szybko przerodziły się w chęć

rozpowszechniania jego tekstó,Y ,Yśród polskiej społeczności, na czym zależało również samemu autorowi'11'>.

Orwell po polsku

Pierwsi'�) ksi:1żk:1 Orwella wydan., w jc;zyku polskim był Folzcark zwie­lZ!'c.:l-. Jego Lłumaczka wspominała po latach: ,,sprawozdanie o świe­

żo \\')'danej Animal Farni zelektryzowało mnie po prostu. To było

właśnie to i jakże stosowne dla nas. Kupiłam książkę i, zachwycona,

19 t7 roku (The Orwdl ,\rd1in:'.. t ·nil·ersity College London. Lette1:� 10 Orwell, Filc V, .\Jay 19-i6 - February 1%3>. 1, G. Orwell, // Is \ribat I 77.Jink. s. 54 i s. -1."',;

.llisce/lanea . .. \v'iado1noścr·. nr .:S9. 28.09.1947, s. 3: \V/. \\"ein1r.1ub, Kronika

lm/111ml11a ... Kuhu1�1- 1950. nr;, s. 91 ot�tz T. Nowakowski i in., .'\la progu roku or-11•ellou:�kiego "'' Onvell ,vielokrolnie \\·yrażał duZe %ainlen.:so,vanie c.lotarcicrn do czytelni­k(iw z kt�tj(>w za żelazna kurlyn;1, zob. np. wyrxiwiedź 13oleslaw:t WierLbia1'\skiego w: T. Nowakowski i in .. Aa prq�11 mim onrellntrskiego lub list Orwella do Teresy Jeleńskiej, 7.09.1945, Archiwum „Kultu11·-. ..- Pierwsze wydanie rt. Ztrierzęcyfolwark, przeł. T. Jeleńska, Londyn 1947.

53

54

napisałam do Orwella (. .. ). \Xtnet przyszła odpowiedź(. .. )"'3'\ Jeleń­ska skontaktowała się z autorem jeszcze w sierpniu 1945 roku39

. za­ledwie niecałe dwa tygodnie po ukazaniu się 01yginału, a przekład złożony przez nią u "-,Ydawcy w listopadzie 1946 roku wyszedł już na przełomie 1946/1947 roku, prawdopodobie ,;,v nakładzie około 5 OOO egzemplarzy'". Tak ,vysoki jak na emigracyjne warunki nakład "·skazywałby na duże znaczenie, jakie tej pozycji i autorowi - wspól­czesnenrn i jeszcze nieznanemu szerzej na świecie - przypisał tak wcześnie także wydawca, czyli Światpol, tym bardziej, że jego budżet był już wtedy dość nadwyrężony' 1

, a polskie organizacje nie nadążały w tym czasie z zaspokajaniem zapotrzebowania polskich uchodźców na podręczniki, słowniki czy pol.sk,1 literalurę. Zanim przekład zdążył się ukazać, Orwell otrzymał przynajmniej jedm1 jeszcze propozycję przetłumaczenia książki na język polski*!.

Choć Jerzy Giedroyc osobiście Orwella nie poznał, to Redaktor również udostępnianiem Otwella polskiemu czytelnikowi zainte­resował się bardzo wcześnie. Rozmowy na temat wydania zbioru jego szkiców po polsku przez nowo powstały w Rzymie Instytut Literacki rozpoczęły się już w roku 1946. Pośredniczyli w nich Wik­tor Weintraub i Maja Prądzyńska, jego londyńscy przedstawiciele, a \vybór szkiców tłumaczka Jelet'iska uzgadniała z samym autorem'·\ Na początku jednak Orwell w pewnym sensie nie miał szczęścia

.1i--; T. Jelerlska. \l'lspo1n11ie11ie o Onve/111. . w Por. lisr Orwella To GlebSrnme. J September 1945, \\': G. Orwell, I BelortR ro rba Laft: 1945, s. 274; list Onvella do Teresy Jelerhkiej, 7.09.19-1'5, Archiwum "Kultury" or..1z T. Jeleńska. lflspo11111ianie o Om-e/111. �· List T. Jeleńskiej do Orwella, 9 .11.19--16. l.lritish Libr.try w Londynie, George Orwell Papers, ADD MS 73083; B. \X'ier·,:biański. w: T. l\owakowski, /I.ci prog11 rok11

onvellowskiep,o. '' Jak donosił chociażby pelni,1cy ohowi,Jzki prezesa Zygmunr l\agórski Tomaszowi Arciszewskiemu w styczniu 1947 roku: .światpol znalazł się w trudnej sytuacji z po­wodu zwłoki, jaka n,1s1ąpila w zatwierdzeniu przedsrawionego przez nas budżeru. Pozwalam sobie ponadto przypomnieć. że w ciągu roku 1946 Światpol nie korzystał z subwencji rz,1dowych i że ta okoliczność pniyczynila się w znacznej mier,:e dowyczerpania wszelkich innych jego fundtL�zów'' (iPi\lS, A48/11/8/112). 1' List Marii Rothert do George'a Orwella, 1.05.19'16, The Orwell Archive, Lettersto Orwell: M-Z.•J listy: Wiktom Wcintr.1uba do Jerzego Giedroycia, 2.07.1946 czy 6.08.1946; Or­wella do Teresy Jeleńskiej, 10.05.1946, 23.08.1946 oy 7.08.1946, Archiwum . .Kultury".

O wczesnych relacjach 01wella z Polski

\\. Instytucie Literackim. Mimo że czekający z niecierpli\vością na przekłady Giedroyc otrzyn1ał je już poc7..;Jtkiem lutego 1947 rokuH , ,;\ymagaly one - jak ujął to pewnego razu Redaktor -,,oczyszcze­nia···•5 z powodu ich s�abej polszczyzny. Prawdopodobnie dlatego, ze względu na wzrastaj,)ce koszty zwi:Jzanc z potrzebą korekty•<>, zrezy­gnowano z publikacji zbioru i opubliko'\\·ano jedynie kilka szkiców w .,Kulturze", pierwszy w pie1wszym numerze za rok ] 948. Wpr�rn·­dzie już w sierpniu 1947 roku szkic Refleksje po lekturze ja mesa Bum­hama był na liście artykułów przygotO'\\,Y'-Yanych do numeru 2-3, ale, jak donosiła podróżującemu Redaktorowi zapracowana Zofia Hertz z Rzymu w sierpniu 1947 roku, .Jc.śli idzie o Orwella - gruba kobyla - to trzeba również przepisać, ho za bardzo adiuscowane·•-i7

i ostatecznie szkic, jako jedyny z tej listy, sie wtedy nie ukazał. Jako pierwszy wyszedł fragment ważkiej publikacji Leu, i jednorożec - choć ze słynnym już błędem w tytule, jako lew i nosorożec, powielanym później wielokrotnie, chociażby przez .,Wiadomości" czy .Mari<,.! Dąb­rowską w jej dzienniku·18• Wkrótce potem .,Kultura" opublikowała kolejne szkice: Środlei zapobiegawcze w literaturze i N.ąf/les i panna

BI and ish w tłumaczeniu Jele!"l.skiej, a później Twórczość Donalda Mac Gilla (sic!) w dumaczeniu Teresy Skórzewskiej - wszystkie z adno­tacją o upoważnieniu autora49.

Lisry Jerzego Giedroycia do Wiktora Weintrauba. 4.02. i 11 .02.1947. Archiwum .,Kultury .

.. '' list Jerzego Giedroycia do Jana Bielatowicza. 13.02.1948, Archiwum .. Kultury". "' :S:p. lislj eaego Giedroycia do Wiktora Wcintr:iuba, 4. 02.19--17, Archiwum _Kul-tury .

.. I. Chruślińska, By/a raz K11/r11m ... rozmou:v z Zofią J Je11z, wyd. 2, lublin 2003.

s. 112 . ... Reklama nru 4 „Kultury" .. ,Wiadomości", nr 11, 14.03.1948, s. 4 oraz M. D:1b-rowska, Dzien11ikipou•ojem1e 1945-1949, red. T. Drewnowski, r. I, Warszawa 1996, s. 195. Mimo że według zespołu Instytutu przekłady Jclerfakiej zawiodły jakośckJ, naj­pr.l\n.lopodobniej nie był lO bl:1d tłumaczki - zob. maszynopis przekładu fragmentu: G. Orwell, '/l1e Lio11 a11d rbe ('11.icor11: Socialism and tbe E11glisb Ge11i11s przekazany Bibliotece Polskiej w Londynie pr,:ez Tymona Terleckiego w październiku 1962 roku (Archiwum niblioteki Polskiej POSK, 248/Rps C). '9 Środki zapohiap,n!l'cze u• literat11rze, ,.Kulrura· 1948, nr 5, s. 3-14; Raflles i pa11-11a Blandisb, .Kulnrrn„ 19-i8, nr 9-10, s. 48-58 oraz '/i10rczo.<ć Oo11alda Mac Gilla

[sid, .Kultura· 1950, nr 1, s. 75-84.

55

56

Orn·ell został ,,. rym czasie zauważony również w innych pol­skich pismach emigracyjnych, �,· rym w londyńskich ,.Orle l3ialym" i .. Wiadomości:1ch'". krón.: pisały o nim już v,· pierwszym numerze po f)O\\'Ojennyrn odrodzeniu'''.

Rok 1984 w roku 1953

Redaktor .. Kultury·· szybko 7.ainteresowal si�· też publikacja .Yi11e­tee11 l:."1/1,bz1·-Fo111: ''"}·danego u kresu życia Orn·ella ,,. poło,.,·ie roku 1949, po polsku. Tym razem wyhr;tl już innego rłumacza. Juliusza Microsze\\'skiego, kt(>ry zadJnia podj:11 si<; w kwietniu 1951 roku''. Jak donosił Redaktor Andrzejowi BobkmYskiemu we wrzdniu 1952 roku .. ,pn>buję z pmnotem z;1cz,Jć \\"yda,,·ać ksi:Jżki. Na pien,·szy ogil.:ń idzie Orwell: Rok 1984""!. Rzeczy,,·iście, tlumao.enie ukaza­ło się \\" 1953 roku jako zaledwie drugi tom Biblioteki .. Kultury"·, po Trc111s-11/!c1111ylm Gombrowicza, a poprzedzaj:Jc nawet Z11ieu 10!011y

unz)'sl.\JHosza, i miało dwa p6źniejsz<.: wy(bni,t: w roku 1979 i 1983. Korespondencja Mieroszewskiego z Giedroyciem pokazuje, ;i:c ,.Lon­<ly1kzyk„ pracował nad przekładem z dużym oddaniem: .,.1984 nic jest szmirowatym kryminałem, lecz jedn:J z mjglośnic.:jszych po,Yieści pm,·ojennej literatury ś\\·i:Hm'.·ej i musi być przc:rlumaczony !iLCracko. ( .. . ) Tłumacz� w brulionie:. poprawiam. gładzę, spra,Ydzarn i dopiero przepisuj<; na czysto na maszynie··;�. ;\1ieroszewski przekład O(_klal na przełomie lipca i sierpnia 1951 roku, jednak;i:e nie był to koniec jego pracy, gdyż uzyskanie praw do "·ydania powieści po polsku od ,Ydowy po OnYellu, Sonii Bro\\"nell, miało wymagać jeszcze sporo

�. ;-.;p. Thcait:s l\'C \'\"cimraubl. (.'zasvpismo krąjou•e ... \'\"iadomości"'. nr 1. -.0--1.19--1(1,s. 2: Thc:ucs, 11:frdd czasopism /nyl.J:f�hicb . .. Wiadomo:k"i"", nr 1.28.01.19--16. �- 2: ,\'otn'�iqżlzi ... Dziennik Polski i Dzk:nnik Żołnierza··. 2·1.02.19.;-. s. 2-1: rcn:nzj:1 .\'i1!eieen1:"if.:hly-Fo111: Orll'ella ll'izja przyszlo.<ci, .. Orzcl l.>ialy·, nr 26, 25.06.19--19: P. 7. .. Smierć a,1/om .. Rok11 l9H4··, .. Orzeł Biały", nr 5. 4.02.1950 i in. '1 Zob. np. list Jerzego Giedroycia do Juliusza .\lieroszewskicgo. l 7.0'ł.1951, \\": J. Giedroyc. .J. i\licroszcwski, u�z1• 1949-1956, red. K. Pomian, t. l. \'\"arsz;t\Ya 1999. s. 11--1. '! List Jerzego Gicdroyci;1 do Andrzeja llobJ..o\\"skiego, 18.o<J.1952. w: J. Giedroyc, A. 13obk(I\Yski, li.�Zl' 7946-1961, red . .J. Zicli1iski, Warszawa 1997, s. 222.'' List Julius7�t i\lieroszewskiego do Giedroycia, 20.04.1951, ,v: J. Giedroyc, J. !\,Iic-roszewski, I.isty J.949-1956, s. 122.

O "czc�nych relacjach Orwella z Pols!Gi

wysiłku i zabiegów. W dodatku Kongres Wolności Kultury, któ1y sponsorował cz9 .. �ć v.ryclania, chciał zmienić nazwisko „Goldstein'' na „Ryszard Davis"', gdyż. jak wyjaśniał Mieroszewskiemu Giedroye: .,Goldstein jest nazwisko typowo żydowskie", co wccllug Kongresu mogłoby urazić cz<;ść czytelników. Taki pomysł jednak zitytowal Liu­macza i do zmiany ostatecznie nic doszło<.... Część wydania powieści ni<.:mniej jednak doznała zmiany innej natury - tytułu umieszczone­go na okładce. Jak wspomina Zofia Hertz: ,.\XI 1953 roku wysialiśmy po raz pie1wszy ksi:Jżki w fałszywych okładkach. Była ram ksi:iżka Orwella 1984, z której ·wysianiem wi:1że si� zabawne wspomnienie. Sowieckie ksi,Jżki wychodziły wtedy z okładkami z ohydnego szare­go papieru pakowego. Kupiliśmy taki sam papier, po czym wydru­kowaliśmy okladk<; pod tytułem Za rodi11u''. W tych to okładkach posyłaliśmy OnYella do Polski„'i<'.

Warto tutaj podkreślić. jak 01yginalnie Orwell podróżo"·al do Pol­ski w tych latach. Podczas gdy w 1953 roku Nok 1984 dostaje się za żcbzn,i kurtynę w fałszywych okładkach, trzy lata później specjalne wydanie Fohuark11 Ztl'ierzęcego odbędzie tę podróż balonami w ra­mach akcji Komitetu Wolnej Europy Z\\"anej .,wojną balonow,(''-. Ale gdy Mieroszewskiemu pewnego razu wydawało sic;, że reżimowy dziennikarz Zbigni<.:w Mitzner (pseudonim Jan Szel:1g) sugeruje, iż akcja balono"\\-a objęła także przekład Roku 1984, nie szczędził mu uszczypliwości w odpowiedzi na łamach ,.Kultury .. : .,Nic nie wiado­mo ani •Kulturze• ani mnie czy •Rok 1984" zrzucano z baloników -jak twierdzi p. Mitzner. Ośmielam si<; natomiast wyrazić pogh1d, że Lyp transportu w niczym nic wpływa na jakość literackiego dzieła. Felietony p. SzchJga na,Yet zrzucane z księżyca nie przestałyby być makulatu1,J ··,,q.

s, List Jer7.ego Giedroycia do Juliusza Mieroszewskiego, 5.03.1952 roku oraz Mie-roszewskiego do Giedroycia, 7.03.1952 roku tamże. s. 191-192 is. 192-193. " Właściwie okladb nosiła tytuł: Za mit: c... I. Chruślir'lska, lJ)'la raz Ku/Jura . .. ,!'>. 58.,- P. ,\fach..:ewicz. T:mi_�mcja tl'poli�rce 111irrtzy1wrod01rej, cz. li serii: Druga \ViC'l-kc, !:"migracja 7945--1990, Warszawa 1999, s. 118-119. ;,. Londyńczyk U. Miero�7.ewski), Kronika angielska, .. Kultura·· 1956, nr 11. s. 102; por. J. Szeląg [Zbigniew Mitzner], .Vasza kronika, .. Świat"', nr 39. 23.09.1956.

58 KRYSff

NA \'\IJf�ZCZFK llE OuVEIR.\

Rok 1984 w roku 1953 - echa w kraju

Zarówno tłumacz, jak i wydawca Roku 1984 byli zadowoleni z pu­blikacji. Mieroszewski - co zrozumiale - często skupiał się na pozy­tywnym odbiorze samego przekładu, a Giedroyc - na samym fakcie wydania ksi,1żki, którą obok Znieu-o/011ego umysłu Milosza uznawał za jedn,1 z „najbardziej interesujących dla polskich czytelników'· pu­blikacji tego okresuw . \Xfydanie ukontentowało także wielu odbior­ców, lecz opinii takiej - naturalnie - nie mogli otwarcie podzielać dziennikarze i literaci za żelazn,1 kurtyn�l, choć zajmujący jest tutaj już sam fakt, że choć z opóźnieniem, to wydanie emigracyjne odbiło się echem również w prasie oficjalnej. Nieco ponad rok po śmierci Stalina Lech Buclrccki jawnie stwierdza na lamach „Nowej Kultury"', że 01-well jest w Polsce czytany. Na wprost podanej przeze11 liście tytułów książek „otwarcie atakujących socjalistyczne spoleczeństv,o·· jest zarówno Folu·ark zwierzęcy, jak i Rok 1984. Budrecki ubolewa: . ,Nie łudźmy się, książki Koestlera i O,wella, Waugha i Camusa kur­sują po Polsce. S,1 czytane, wypożyczane, ba, poszukiwane nawet. Ślęczą nad nimi nie tylko jawni lub skryci wrogowie. Pochylają się naci ich książkami i ci, których dotychczas nie przekonaliśmy, a któ- · ,ych przekonać warto"C•)_

Artykuł Buclrcckiego jest ciekavvym dokumentem czasu, w którym wiele kwestii zostaje niedopowiedzianych. Według zasad „dwójmy­ślenia'', I3udrecki z jednej strony sugeruje, że czytanie Orwella i jemu podobnych autorów byłoby czynnością niepożądaną, a z drugiej gani swoich kolegów za to, że nie poddali ich dzid odpowiedniej krytyce, tym samym nawołując ich więc do zaznajomienia sic; z nimi: ,.Czy któ1yś z naszych k1ytyków wymierzył sprawiedliwość Zwierzęcemu

gospodarstwu i Rokowi 1984 G. Orwella (. .. )?'', nie podając jednakże żadnych wskazówek, gdzie i jak omawiane pozycje można nabyć. Sam nie wyjaśnia też proweniencji ksi::1żek, które - należałoby przy­puszczać - czytał. Giedroyc lament Bud reckiego przyjął z satysfakcją:

"' List Juliusza Mieroszewskiego do Jer,:ego Giedroycia, 27.02.1953, w: J. Gie­droyc,]. Microszt:wski, Lis011949-1956, s. 275: list Giedroycia do Georges·a Sidre·a, 9.04.1953, Archiwum _Kultllly·. '" L. 13uclrecki, Milczenie i .,ucho ip,ielne"', .,Nowa Kultura·, nr 34, 22.08.1954, s. 4.

O wczesnych relacjach Orwella z Pobką

.,W •Nowej Kulturze• był niedawno wielki artykuł SC\vierclzający, że Koestlera Ciemnofć w połudllie i Orwella 1984 jest z zapałem czy­tane w kraju potajemnie. Rozdzierają z tego powodu szaty. To duży komplement pod naszym adresem" - pisał Mieroszewskiemu, a Anie­li Mieczyslawskiej - nawet bardziej wylewnie: ,,Biorąc pod mvagę, że ja te książki wydałem - jestem dumny jak paw z tego oficjalnego pokwitowania naszej pracy·•<,i_

Proweniencję swojego egzemplarza Rolm 7984"-yjaśnił zaś w ar­tykule „PrzeghJdu Kulturalnego" Czyżl�v w.si(�r.:a śu 1ięta_'fi! - jakkolwiek w zawoalowany sposób - Pawd Jasienica, kt6rcrnu Giedroyc prze­słał wydane przez niego ksi,1żki Rok .7984 Orwella i Biemy opór czy

wyzwolenie Jamesa Burnbama bez adresu zwrotnego. Choć Jasienica podał doklacln�1 informacje;: o wydawcy książek, to udawał, że nic wie, kim był .. nieznany ofiarocla,vca''; w artykule skupił się natomiast v.yh1cznie na książce Burnhama, tłumacząc, iż „beletrystyka mniej mileży na sercu od prozy publicystycznej" .

Nie obyło się też bez bardziej otwartych ataków. Zbigniew Mitzner na przykład nawet ". okresie odwilży nie omieszkał wy­stosować pod adresem „Kullury'' i Mieroszewskiego zarzutów za przekład powieści O,wella - we wspomnianym już artykule, któ-1y ogłosił w tygodniku „Świat", niezrażony wcześniejszą odmową „Życia Warszawy·•M_ Również ten zarzut spotkał się z ciętą riposl<J „Londyńczyka": ,,oskarżać polskiego dziennikarza, że przełożył na język ojczysty jedną z najwybitniejszych książek angielskich doby współczesnej - to już nie jest ani żart, ani nawet propaganda. To jest stalinowska stupajkowatość, z której p. Szeląg nie wyrósł, bo zbyt dobrze do niego pasuje•·<".

''' List Jerzego Giedroycia do Juliusza i\lieroszcwskiego, 1.09.1954, w: J. Giedroyc, J. Mieros7.ewski, Listy 1949-1956, s. 432 oraz list Giedroycia do Anieli Mieczyslaw­skicj, 2.09.1954. za: M. Ptasi1hka-\Xft'.>jcik. Z dziejóu1 Biblioteki K111!111J': 194� 7966,s. 164.'" P. Jasienica, Czyżby księRa .<1l'iętai', J>rzcgl.Jd Kulturalny··, nr 17, 26.04.1956 roku,s. 5."-1 .J. Szt:ląg [Zbignie�· i\litznerl, Nasza kronika, .Świat", nr 39, 23.09.1956 i tenże, Żale autora . • życie Warszawy·, nr 227, 22.09.1956, s. 4. '" Londyńczyk, Kronika c111gielska, s. 102.

59

60 l<k\�T\'!.\ \\/11.:.,ZC'lEł-.. l)ł- ()IJ\'l·IH \

Orwell a Paździe1·nik '56

Ciekawa jest ewolucja, jak,} traktowanie Orwella - postrzeganego gló,vnie przez pryzmat 1'<.ifu,arku zu·ierzęcego i Noku J 984 - przeszło w kraju w okresie Października. \Y/ l95J roku publicysta ukr)'\Yaj;1-cy si<;: pod pseudonimem bel - sugeruj,ic dobr:1 znajomość aktualnej kultury Zachodu, choć,,. trzech wydaniach swego artykułu w róż­nych częściach Polski mylnie po(bj,Jc pseudonim pisar;,:a jako .,1). Or­,;;•,ell""-; - twierdził. że „On,·cll dorównuje [Huxlcyo,,·i] w zupełności, gdy chodzi o spotwarzanie i sponic\\'icranic godności ludzkiej""'. Jeszcze w styczniu 1956 roku 7.higniew l\•litzner pi:sal na przykład, że: „Orwell przeciwst:nvia si<;> marksizmowi nie :� miłości do ludzi. ale z nienawiści do nich'''•-. 7'/atomiast po uja,vnieniu referatu Chruszczo­"·a traktowanie i wi;,:erunck Or\\'clla ulegaj,) ;,:dccydO\vancj zmianie. Sam Mitzner kilka miesięcy później. choć nada! krytyczny wzgJc,xkm Orwella i ironiczn�' wobec działalności polskiej emigracji, unika już ranu sztampov.'cj krytyki stalinowskiej"'. \Y/ pr;,:cciwieńst,,·ie do jedy­nie zclawko"ych informacji dost�pnych wcześniej w praso\\"ych ar­t)·kułach, w 111aju i czer\\"CU 1956 roku Karol 11alcuży1iski i Krzysztof Wolicki przedstawiaj,! czytelnikowi już s;,:ersi'.y obraz, kim był Orw·dl i o czym pisał - chociaż dalej głównie w Roku 1WJ4. Nadal dominuje tu postawa krytyczna. ale jest już całkiem niepodobna do tej z okresu stalinowskiego. Co wi<;cej. dziennikarze mog,1 już nawet napisać. że się z Orwellem - zgadzaj,/. \X'ytrychem jest tylko wyjaśnienie, że to, co OnYell piętnował, dotyczyło „blęd6w i wypacze1i" minionego okre­su. Artykuł Wolickiego ,Yydaje się tym hardziej zaskakuj:!CY, że autor zarzuca w nim Małcużyńskiemu nieuczciw,J polemik<; z książką pol­skiemu czytelnikowi prawic nieznan,[ - st\Yierdzaj,Jc wprost, iż stan ten jest efektem „cenzury polityc;,:nej"'łl_ Podobne s,idy wypowiadaj,/

Być może było to ptxJyktcm·ane pi.sowni;J rosyjską: )llKOp.:tll< Opy:i,1n. bd, Lilera111ra �'mierci i rozklad11, . .Słowo Ludu ... nr 87. 5l.05. l 9'i l. s. 6, .. .:S:o,, i-

n\· Rzeszowskie··, nr J'>. 9.04.19'iJ Dr:1z _Spra,,·,· i I.ud.lic··. nr 11. l•1.01.l9'il, s. ,1.

...

J. Szel:Jg [/'.bigniew .\li1znerl. .\asza kro11ilm . .. �\\ iat"·. nr 5. 29.01.1956. s. 2.

J. Szelag [Zbigniew l\lirznerl. 1\i:1s::::a kronika. 23.09.19"6 .K. :\Ialcużyr'iski, .. Rok 1984··- i rok 1956, . .Trybuna Ludu··. nr 140. 21.05.19'>6,

s. 6, K. \\'c>licki, Karola .i1alc11żyrisl?.iego la1u·e 11ad Orll'ellem zwrcięsll/l(J . . .Po prostu··,nr 2-t. 10.06:19'>6. s. 6.

O wczesn\Th rebcjach O,wclb z Polska

K3zimierz D%icwano\\'ski, Andrzej Mularczyk i Andrzej Kuśnie\\"iC%, kt6rzy polemizuj,) z dwoma _g;tośnyn1i artykul:Jmi Zygmunta Kału­żyńskiego iV!alwla!ura tl'ielldego k?Oi!flihtu traktuj,1cymi o tvliioszu, Koestleo:e i 01wcllu-''. \X/ rym samym .. Świecie'', w którym jeszcze w styczniu l\1lirzner próbow:d drwić ;,: :tutora w duchu socrealizmu, \\. listopadt:ie Dzi<'wanowski i Mularczyk sugcruj<i: Jeśli ludzie czy­taj;!C ksia;i;kc; . która pokazuje okropmJ wizje; pr;,:ys;,:łcgo świata, od­najcluj4 w niej "·iele elementów znanych im aż nazbyt dobrze z te­raźniejszości. to albo autor ksi,)żki jest rozbawiony wyobraźni, albo ta teraźniejst:ość jest czymś tragio.nym··-1.

Jednak październiko,,·:1 ot,Ymtość na Orwella %atoczyla kolo w la­tach późnicjs1.ych . Podczas gdy słowniki i encyklopedie zaczc;:ly po­woli zamieszczać hasło „Orwell, George··, otoczone prze\\·ażnie na­leżytym kornent:ir;,:cm polityunym. prasa oficjalna o Orwellu niemal calkm,·icic zapomniała, aż do czasu, gdy dal o sobie znać zbliżający sie ,.rok orwellowski'". Co zapewne zaskoczyłoby le\\"icuj<)cego pba­rza, prym w jego nieśmiałym propagowaniu w obiegu oficjalnym we wczesnych latach 80. ,Yiodla prasa katolicka-�. Zaś rosnący w siłę drugi obieg i studenckie inicjaty\\y dyskusyjne w tym czasie pozwo­liły mu wreszcie \Vyjść poza recepcj<; wśród ścislcj elity i dotrzeć do szerszego grona czytelników w Polsce.

Zakończenie

Orwell, nie tylko autor Roku 1984. ale i płodny publicysta. często w sposób bezkompromisowy dawał \\yraz trosce o sprawy polskie i Polakom nieoboj�trn:. Podcz,is gdy polskie problemy wydają się być na wiele sposobów dla niego istotne, Orwell stal sic; również autorem ważnym dla Polakó,,·. zaró\vno ,v kręgach intelektualnych na emigracji - gdzie odkryto go stosunkowo \\"CZeśnie - jak i w kra­ju - gdzie władze komunistyczne zdecydowały o jego cenzurze,

Z. Kaluż\"11ski, Jlal!11/a/11m il'ie/kiego /.,t,11jli/1111. ,.Nowa Kultura .. , nr 11. 7 X. s. 1,7 i nr -tł. 16. IO. l9S6. s. 3. 7; K. D,.iew:1t10\\'ski i ,\ . .\lubrczyk. \Fielhi ko11jlikl i ... 111almlr1/11ra, .. Świ:tt ... nr ,17_ 18.11 . .195(,. s. 20-21 oraz;\. I<uśnit:wicz, .llalmlal11m.bistoritl czr os11zeże11ie ... BiulL'tyn Rozgłośni •f<c1j."·. nr 49, 9.12.1956. s. 12. -, K. Dziewanowski i 1\. :\·lubKzyk. 11''/dhi l.>.01(/likl i ... 111ak11/a111m. s. 20.

Pisma takie jak np .. .Tygcxlnik Powszechny ..... tael" ... Wieź"" czy „Znak ...

61

62 KRY,TYNA \VIF.SZCZEK Df. Om'FJR.\

a z czasem polityczna opozycja - o jego masowej publikacji w dru­

gim obiegu. Pozostaje jednak nadal wiele polskich akcentów w ży­ciu, twórczości i polskiej recepcji autora, które nic zostały jeszcze

dostatecznie zbadane.

Summary

On Orwell's Early Ties with Poland

The article cliscusses George Orwell's early ties with Poland and

Poles, it arcempts to bring together different pcrspectives, contcxcs

and less known facts. On the one hand, it highlights Orwell's con­

siderable intercst in Poland and prcscnt'i his attitude to same issues

related to Poland as expressed in his journalism, ,vbich tcnds to be

less known to the Polish reacler chan his more famous books. lt

also points out his personal contacts with Polish emigrancs and his

invoh·cment in their problems. On the ocher hand, it indicatcs how

.... ontemporary Poles perccivecl Orwell and auempts to givc a pictu­

re of his reception among them early on, from both perspectives: of

the Polish emigrants and Poles back in the country (the officia)) and

how they intertwined.

Życie społeczne i kultura schyłkowego PRL-u