Το κόμμα – δίκτυο: Τάσεις ανασυγκρότησης των κομμάτων στην ψηφιακή εποχή

Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ

Π.Μ.Σ Πολιτική Επικοινωνία και Νέες Τεχνολογίες

Διπλωματική εργασία

Θέμα: Το κόμμα – δίκτυο: Τάσεις ανασυγκρότησης των κομμάτωνστην ψηφιακή εποχή

Κολοβού Κωνσταντίνα

constantina . kolovou @ gmail . com

Επιβλέπων καθηγητής: Ν. Δεμερτζής

Μάιος 2008

Περιεχόμενα

Εισαγωγή………………………………………………………………………………1

Κεφάλαιο 1ο

Η κρίση των πολιτικών κομμάτων

1.1 Η έννοια του πολιτικού κόμματος…………………………………………………3

1.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την κρίση των

κομμάτων………………………….6

1.3 Δείκτες κομματικής δυσαρέσκειας……………………………………………….9

1.4 Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στην απαξίωση

της πολιτικής και των

κομμάτων…………………………………………………………………………….17

Κεφάλαιο 2ο

Πολιτική και διαδίκτυο

2.1 Ενίσχυση οριζόντιας επικοινωνίας………………………………………………21

2.2 Ενίσχυση κάθετης επικοινωνίας…………………………………………………24

2.3 Ισότητα πρόσβασης………………………………………………………………27

2.4 Αδιαμεσολάβητη επικοινωνία……………………………………………………29

2.5 Περισσότερες δυνατότητες ενημέρωσης…………………………………………30

2

2.6 Νέες μορφές συμμετοχής………………………………………………………...32

2.7 Αύξηση οργανωτικού πλουραλισμού…………………………………………….33

2.8 Επιταχυνόμενος πλουραλισμός…………………………………………………..36

2.9 Kινητοποίηση ή ενδυνάμωση;……………………………………………………37

Κεφάλαιο 3ο

Το κόμμα – δίκτυο

3.1 Χαρακτηριστικά του κόμματος –

δικτύου……………………………………….40

3.2 Η κριτική για το κόμμα – δίκτυο…………………………………………………43

3.3 Η οργανωτική ανασυγκρότηση στο Labour Party και το

SPD…………………..45

3.4 Η οργανωτική ανασυγκρότηση στα νορβηγικά πολιτικά

κόμματα……………...46

3.4.1 Παράγοντες αντίστασης των κομμάτων στην

οργανωτική ανασυγκρότηση………………………………………………………………………49

3.5 Το μέλλον των κομμάτων………………………………………………………..50

Κεφάλαιο 4ο

ΠΑΣΟΚ: Κόμμα –δίκτυο(;)

4.1 Η οργανωτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ 1974 –

2000………………………...52

4.2 Το ΠΑΣΟΚ από το 2004 και έπειτα……………………………………………...55

4.2.1 Η ρητορική της ηγεσίας για την κατεύθυνση της

ανασυγκρότησης…...56

4.2.2 Οργανωτικές αλλαγές…………………………………………………..58

3

4.2.3 Οι εθελοντές διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ…………………………………

61

Κεφάλαιο 5ο

Μεθοδολογία έρευνας

5.1 Θεωρητικές υποθέσεις……………………………………………………………63

5.2 Ερευνητικά ερωτήματα…………………………………………………………..63

5.3 Μέθοδος.

5.3.1 Ποσοτική έρευνα……………………………………………………….64

5.3.2 Ποιοτική έρευνα………………………………………………………. 66

Κεφάλαιο 6ο

Αποτελέσματα έρευνας

6.1 Ευρήματα ποσοτικής έρευνας

6.1.1 Μοντέλο χρήσης διαδικτύου…………………………………………...68

6.1.2 Πολιτική χρήση διαδικτύου……………………………………………71

6.1.3 Πολιτικό προφίλ………………………………………………………..75

6.1.4 Προφίλ εθελοντή διαδικτύου…………………………………………..78

6.1.5 Διασταυρώσεις ερωτήσεων……………………………………………79

6.1.6 Δημογραφικά στοιχεία…………………………………………………82

6.2 Ευρήματα ποιοτικής έρευνας

6.2.1 Προφίλ ερωτώμενων………………………………………………….85

6.2.2 Ο ρόλος του διαδικτύου στην

πολιτική………………………………...87

6.2.3 Η λειτουργία της ομάδας στην

πράξη………………………………….89

6.2.4 Κόμμα δίκτυο ως έννοια……………………………………………….92

4

Κεφάλαιο 7ο

Συμπεράσματα

7.1 Ενδυνάμωση ή κινητοποίηση……………………………………………………96

7.2 Κόμμα – δίκτυο…………………………………………………………………102

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………..107

Παράρτημα……………………………………………………………………….....115

5

Εισαγωγή

O ρόλος των πολιτικών κομμάτων στις δυτικές

δημοκρατίες είναι πρωταγωνιστικός και ακόμα και εκείνοι

που έχουν προαναγγείλει την παρακμή των κομμάτων, δεν

παύουν να αναγνωρίζουν το ρόλο τους στη συγκρότηση του

πολιτικού. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι στην εποχή της

ύστερης νεωτερικότητας τα κόμματα αδυνατούν να

ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες και αιτήματα. Στα

«συμπτώματα» της κρίσης, που διέρχονται οι πολιτικοί

οργανισμοί τα τελευταία χρόνια, συγκαταλέγονται η

χαλάρωση της κομματικής ταύτισης, η μείωση της συμμετοχής

των πολιτών στις εκλογές, η μείωση του αριθμού και του

ακτιβισμού των κομματικών μελών, η αύξηση των

αναποφάσιστων ψηφοφόρων κλπ.

Υπό το πρίσμα των νέων δεδομένων τα πολιτικά κόμματα

καλούνται να ανασυγκροτηθούν οργανωτικά και πολιτικά, να

ανανεώσουν, να αναπροσαρμόσουν τη στρατηγική τους με

στόχο την εκ νέου προσέγγιση, τη δικτύωση της κοινωνίας

πολιτών, την επίτευξη συνθέσεων και παράλληλα την

υπέρβαση της κρίσης τόσο των ιδίων ως θεσμών

αντιπροσώπευσης όσο και του πολιτικού συστήματος εν

γένει. Η τάση που φαίνεται να αναπτύσσεται στην Ευρώπη

είναι ο μετασχηματισμός των κομμάτων σε κόμματα – δίκτυα

και στη διαδικασία αυτή καθοριστικός είναι ο ρόλος του

διαδικτύου.

6

Στο ερευνητικό μέρος της παρούσης εργασίας και με

δεδομένο πρώτον ότι το ΠΑΣΟΚ το τελευταίο διάστημα

επιχειρεί να ανασυγκροτηθεί και να μετατραπεί σε κόμμα -

δίκτυο και δεύτερον ότι στην προσπάθεια αυτή εντάσσεται η

συγκρότηση και δράση της ομάδας εθελοντών διαδικτύου,

μελετάμε 1) αν οι εθελοντές χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως

ένα ακόμα εργαλείο δραστηριοποίησης στο κόμμα (θεωρία

ενδυνάμωσης) ή ως αποκλειστικό εργαλείο δράσης (θεωρία

κινητοποίησης) και 2) αν η υπό διερεύνηση ομάδα

λειτουργεί με όρους κόμματος – δικτύου. Για την

διερεύνηση των παραπάνω επελέγη ο συνδυασμός ποσοτικής

και ποιοτικής μεθοδολογίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας αναφερόμαστε στην

κρίση του θεσμού των πολιτικών κομμάτων, στις εκφάνσεις

και στα αίτια αυτής της κρίσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο

διερευνάται η επίδραση του διαδικτύου στην πολιτική

συμμετοχή. Στο τρίτο κεφάλαιο αναπτύσσεται η έννοια του

κόμματος – δικτύου και γίνεται αναφορά στις προσπάθειες

οργανωτικής ανασυγκρότησης ορισμένων ευρωπαϊκών κομμάτων

προς αυτή την κατεύθυνση. Στο τέταρτο κεφάλαιο, αφού

γίνεται μια συνοπτική ανασκόπηση της οργανωτικής πορείας

του ΠΑΣΟΚ, περιγράφεται το εγχείρημα ανασυγκρότησης του

κόμματος από το 2004 και έπειτα. Στο πέμπτο κεφάλαιο

αναπτύσσεται η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται για τη

διεξαγωγή της έρευνας στους εθελοντές διαδικτύου του

ΠΑΣΟΚ, στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα ευρήματα και

τέλος στο έβδομο κεφάλαιο τα συμπεράσματα της έρευνας.

7

8

Κεφάλαιο 1ο

Η κρίση των πολιτικών κομμάτων

Η γένεση και λειτουργία των πολιτικών κομμάτων

συνδέεται με την εξέλιξη της σύγχρονης δημοκρατίας. Με

δεδομένο ότι προαπαιτούμενο στη δημοκρατία είναι η

λειτουργία ενός συστήματος εκπροσώπησης γίνεται αντιληπτό

ότι ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων σε αυτό το πλαίσιο

είναι εξ ορισμού πρωταγωνιστικός. Μάλιστα ορισμένες

μελέτες (Lipset 1960, σ. 21) καθιστούν απόλυτη τη σημασία

των κομμάτων, αφού δεν διστάζουν να διακηρύξουν ότι «τα

κόμματα είναι το πλέον σημαντικό τμήμα των

αντιπροσωπευτικών δομών στις σύνθετες δημοκρατικές

κοινωνίες». Η σύγχρονη δημοκρατία στον δυτικό κόσμο είναι

με άλλα λόγια και παρά τις επιμέρους και ανά χώρα

θεσμικές ιδιαιτερότητες «κομματική δημοκρατία»

(Σπουρδαλάκης 2003, σ. 39).

Ωστόσο, ο θεσμός του πολιτικού κόμματος, ως θεσμός

έκφρασης της κοινωνίας και αποτελεσματικής διαχείρισης

των δημόσιων ζητημάτων, εδώ και δυο δεκαετίες περίπου

αμφισβητείται έντονα τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε

επίπεδο καθημερινής πολιτικής πρακτικής. Ενδεικτικά

αναφέρουμε ότι σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο (φθινόπωρο

2006) το 76% των ευρωπαίων πολιτών και το 77% των Ελλήνων

τοποθετείται αρνητικά απέναντι στο θεσμό των πολιτικών

κομμάτων. Όπως προκύπτει επίσης από έρευνα της Public

Issue (2007) για το βαθμό εμπιστοσύνης των Ελλήνων

πολιτών στους θεσμούς του κράτους και της διακυβέρνησης,

9

τα πολιτικά κόμματα κατέχουν την τελευταία θέση μεταξύ

των θεσμών ως προς την εμπιστοσύνη των πολιτών.

Συγκεκριμένα, το 75% των Ελλήνων εκφράζει δυσπιστία

απέναντι στα πολιτικά κόμματα, το 13% έχει ουδέτερη στάση

και μόλις το 12% τα εμπιστεύεται.

Παρακάτω, θα αναφερθούμε αναλυτικά στις τάσεις των

σύγχρονων κομμάτων καθώς και στους δείκτες κομματικής

δυσαρέσκειας, αφού πρώτα επιχειρήσουμε μια ανασκόπηση της

πορείας του θεσμού.

1.1 Η έννοια του πολιτικού κόμματος

Ο Burke (1839, όπως παραπέμπεται στο Sartori 1979,

σ. 12) ήταν μάλλον ο πρώτος θεωρητικός ο οποίος

απέδωσε στον όρο κόμμα θετικά για τη λειτουργία του

συστήματος χαρακτηριστικά απαλλάσσοντας το και από την

μέχρι τότε ταύτισή του με την έννοια της φατρίας, που

απέδιδε στον κομματικό θεσμό ένα πολύ αρνητικό

περιεχόμενο. Ο Burke μάλιστα όρισε το κόμμα ως «σώμα

ανθρώπων που ενώνονται για την προώθηση με κοινές

προσπάθειες του εθνικού συμφέροντος, πάνω σε κάποιες

ιδιαίτερες αρχές, στις οποίες όλοι συμφωνούν», ενώ

ταυτόχρονα αναγνώριζε τα κόμματα ως «τα κατάλληλα μέσα»

που δίνουν την ευκαιρία σε όσους συμμετέχουν σε αυτά «να

πραγματοποιούν τα κοινά τους σχέδια, με όλη την εξουσία

και το κύρος του κράτους». Τέλος, και αυτό ίσως είναι το

πλέον σημαντικό, ο Burke, σε αντιπαράθεση με την κύρια

αντίληψη της εποχής του, που έβλεπε τις πολιτικές

«ενώσεις» ως αποδιοργανωτικές της δημόσιας ζωής,

10

υπογράμμιζε το ρόλο τους ως «ουσιαστικά αναγκαίο για την

πλήρη λειτουργία του δημοσίου καθήκοντος». Βέβαια παρόλο

που ο Burke, από το τέλος ακόμα του 18ου αιώνα συνέβαλε

αποφασιστικά στη θεωρητική σύλληψη της έννοιας του

σύγχρονου πολιτικού κόμματος, η ιστορική υλοποίησή της

πραγματοποιείται στην Αμερική στις αρχές του επόμενου

αιώνα και συγκεκριμένα το 1800, όταν ο Jefferson ενόψει

των εκλογών οργάνωσε ενώσεις για τη διάδοση του

προγράμματος του Ρεπουμπλικανικού κόμματος (Sartori 1979,

σ. 39).

Ανεξάρτητα ωστόσο από τις πρωτογενείς θεωρήσεις για

τον θεσμό του κόμματος, η εμφάνιση και η ανάπτυξη των

σύγχρονων πολιτικών κομμάτων συμπίπτει ουσιαστικά με την

ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ορισμένοι μελετητές αποδίδουν

τη γένεση των σύγχρονων κομμάτων στη βιομηχανική

επανάσταση επισημαίνοντας ότι η τελευταία είχε ως

αποτέλεσμα την εισαγωγή και διάδοση του εκλογικού

δικαιώματος. Άλλοι πάλι αποδίδουν την εμφάνιση των

κομμάτων στην είσοδο των μαζών στον πολιτικό στίβο, κάτι

που θεσμοθετείται με την εισαγωγή και λειτουργία των

κοινοβουλίων. Τέλος άλλοι, ενώ αναγνωρίζουν ότι η

συγκρότηση του σύγχρονου πολιτικού κόμματος είναι

αποτέλεσμα του αγώνα για την κατάκτηση του εκλογικού

δικαιώματος, την εντάσσουν στο πλαίσιο της διαδικασίας

εξορθολογισμού του συστήματος και της ιστορικής πορείας

του δυτικού πολιτισμού προς την ολοκλήρωση του

καπιταλισμού (Σπουρδαλάκης 1990, σ. 40).

11

Ο Διαμαντόπουλος (1988, σ. 30), αφού επισημαίνει ότι

υπάρχουν διαφωνίες μεταξύ των πολιτικών επιστημόνων

αναφορικά με τον ορισμό της έννοιας κόμμα, διακρίνει

τρεις άξονες, συνδεόμενους μεταξύ τους, για τον

προσδιορισμό της έννοιας. Ο πρώτος αφορά τη σχέση των

κομμάτων προς την πολιτική εξουσία, ο δεύτερος τη μέθοδο

και τη διαδικασία προσέγγισης της εξουσίας και ο τρίτος

τα σύμβολα και τα ιδεολογικά φορτία με τα οποία γίνεται η

διασύνδεση κόμματος-εξουσίας:

1. Η συσχέτιση του κόμματος με την εξουσία γίνεται σχεδόν

από όλους τους θεωρητικούς, που ασχολούνται με την

έννοια, με τρόπο άμεσο ή έμμεσο. Ο Epstein (1967, σ. 9)

θεωρεί κόμμα «σχεδόν καθετί που ονομάζει έτσι τον εαυτό

του», αλλά προσθέτει ότι χαρακτηριστικό του κόμματος

είναι η αναζήτηση ψήφων κάτω από ένα αναγνωρίσιμο

σύμβολο. Οι LaPalombara και Weiner (1966, σ. 6)

σημειώνουν ότι ένας οργανισμός μπορεί να χαρακτηριστεί

πολιτικό κόμμα εάν είναι οργανωμένο σε τοπικό και εθνικό

επίπεδο και μάχεται στις εκλογές με στόχο την κατάληψη

της κυβέρνησης και την εφαρμογή του προγράμματός του1. Ο

Schattschneider (1942, όπως παραπέμπεται στο

Διαμαντόπουλος 1988, σ. 33) περιγράφει τα κόμματα ως

«οργανώσεις που επιχειρούν να καταλάβουν την εξουσία» και

1 Να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι ο LaPalombara (2007, σ. 148)σε πρόσφατο άρθρο του τονίζει ότι το πολιτικό κόμμα, έτσι όπως υπήρξεμερικές δεκαετίες πριν, είναι σε διαρκή παρακμή, σε τέτοιο βαθμόμάλιστα ώστε ο ορισμός που διατύπωσε μαζί με τον Weiner τέσσεριςδεκαετίες πριν να απαιτεί αναθεώρηση. Συγκεκριμένα, επισημαίνει ότι ηοργανωτική συνάρθρωση σε τοπικό επίπεδο δεν είναι πλέον αναγκαίασυνθήκη για την ένταξη ενός οργανισμού στην κατηγορία των πολιτικώνκομμάτων.

12

ο Janda (1970, σ. 73) ως «οργανώσεις που στόχο έχουν την

τοποθέτηση αναγνωρισμένων εκπροσώπων τους σε κυβερνητικές

θέσεις». Άρα λοιπόν, η ακαδημαϊκή κοινότητα σε γενικές

γραμμές συμφωνεί με τη διαπίστωση ότι η έννοια κόμμα δεν

μπορεί να νοηθεί χωρίς διασύνδεση με το φαινόμενο της

εξουσίας.

2. Ως προς τις μεθόδους κατάκτησης της εξουσίας έχουν

διατυπωθεί τέσσερις αρκετά σχηματοποιημένες απόψεις

(Διαμαντόπουλος 1988, σ. 37). Σύμφωνα με την πρώτη,

κόμματα είναι μόνον οι οργανισμοί που επιδιώκουν

συμμετοχή στις λειτουργίες της εξουσίας μέσα από

εκλογικές ανταγωνιστικές διαδικασίες. Η δεύτερη άποψη

περιλαμβάνει στην έννοια του κόμματος και τις οργανώσεις

εκείνες που συμμετέχουν σε εκλογικές διαδικασίες, ακόμα

και αν αυτές δεν έχουν ανταγωνιστικό χαρακτήρα2. Η τρίτη

εκτίμηση, που είναι ακόμα ευρύτερη, θεωρεί μεν και αυτή

ως αναγκαίο χαρακτηριστικό των κομμάτων την επιδίωξη της

λαϊκής κατάφασης και άρα της κατάληψης της εξουσίας, δεν

θεωρεί όμως αναγκαίο η κατάφαση αυτή να κατακτάται

αποκλειστικά μέσα από εκλογικές διαδικασίες. Σύμφωνα με

αυτή την άποψη δηλαδή στην έννοια του κόμματος

εντάσσονται και πολιτικές οργανώσεις, οι οποίες την

κατάφαση του κοινού την αντλούν από άλλες εξω-εκλογικές

διαδικασίες (ανταπόκριση των πολιτών στις προσκλήσεις

τους, μαζικές κινητοποιήσεις κλπ). Τέλος, υπάρχει και η

ακραία - κατά τον Διαμαντόπουλο (1988, σ. 42) - άποψη

2 Ο Sartori (1979, σ. 35) επισημαίνει πως οι εκλογές από τις οποίεςαντλούν τις εξουσιαστικές αξιώσεις τους τα κόμματα μπορεί να έχουνκαι μη ελεύθερο, μη ανταγωνιστικό χαρακτήρα.

13

σύμφωνα με την οποία στην έννοια του κόμματος εντάσσεται

οποιαδήποτε οργάνωση επιδιώκει γενικά την προώθηση

εκπροσώπων της σε κυβερνητικές θέσεις, χωρίς να γίνεται

καμία εξειδικευτική αναφορά όχι μόνο στην διαδικασία αλλά

ούτε καν στις γενικές αρχές βάσει των οποίων επιδιώκεται

η πραγμάτωση του στόχου αυτού.

3. Ο τρίτος άξονας για τον προσδιορισμό της έννοιας του

κόμματος είναι τα ιδεολογικά φορτία για τη διασύνδεση

κόμματος – εξουσίας. Τα κόμματα που επιδιώκουν την

κατάληψη της εξουσίας οφείλουν να προβάλλουν έναν

ιδεολογικό λόγο νομιμοποιητικό της κυβερνητικής τους

αξίωσης και να κάνουν κατά συνέπεια κάποια αναφορά σε

λαϊκής απήχησης αξίες, οι οποίες τους δίνουν το δικαίωμα

να κυβερνούν. Δεν θα ήταν δυνατόν τα κόμματα να

επιδιώκουν την κατάκτηση της εξουσίας χωρίς μια

ιδεολογική θεμελίωση της αξίωσής τους αυτής

(Διαμαντόπουλος 1988, σ. 50). Ταυτόχρονα, συστατικό

στοιχείο της έννοιας του κόμματος είναι η ύπαρξη

κομματικών συμβόλων, συμβόλων που διευκολύνουν τη σταθερή

ταύτιση των οπαδών του με αυτό. (Διαμαντόπουλος 1988, σ.

52).

Συνοψίζοντας, και σύμφωνα με τον Διαμαντόπουλο

(1993, σ. 61), «κόμματα είναι διαρκείς οργανώσεις με

αναγνωρίσιμα διαφοροποιητικά σύμβολα που επιδιώκουν τη

λαϊκή συγκατάνευση – εκδηλούμενη με εκλογικές ή άλλες

διαδικασίες – προκειμένου να γίνουν μέτοχοι της εξουσίας

και να προωθήσουν έτσι το ιδεολογικά προσανατολισμένο

πολιτικό τους πρόγραμμα».

14

1.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την κρίση των κομμάτων

Η ακαδημαϊκή συζήτηση για τις τάσεις των σύγχρονων

κομμάτων αλλά και την κρίση που αντιμετωπίζουν είναι

εκτενής και οι περισσότερες θεωρητικές αναλύσεις που κατά

καιρούς έχουν διατυπωθεί για τη λειτουργία των κομμάτων

καταλήγουν ρητά ή σιωπηρά στο συμπέρασμα περί παρακμής

τους.

Ο Kirchheimer (1991) στο πολυσυζητημένο άρθρο του

για το μετασχηματισμό των κομματικών συστημάτων στη

Δυτική Ευρώπη υποστηρίζει ότι η διάδοση μαζικών

καταναλωτικών αγαθών μετά τον β’ Παγκόσμιο πόλεμο έχει

αλλοιώσει τους ταξικούς διαχωρισμούς, με συνέπεια τα

μαζικά ταξικά κόμματα να μετασχηματιστούν σε

πολυσυλλεκτικά κόμματα. Το πολυσυλλεκτικό κόμμα εκφράζει

ιδεολογικά και πολιτικά την ευρύτατη κοινωνική συναίνεση

της μεταπολεμικής εποχής στη Δυτική Ευρώπη και τις

κοινωνικές συγκλίσεις που εξασφάλισε η οικονομική

ευημερία της εποχής. Το πολυσυλλεκτικό κόμμα υιοθετεί

νέους τρόπους πολιτικής κινητοποίησης και εκλογικής

υποστήριξης με αφετηρία πολιτικές και προγραμματικές

συγκλίσεις. Χαρακτηριστικά των πολυσυλλεκτικών κομμάτων

είναι η δραματική μείωση της ιδεολογικής δέσμης

προτάσεων, η υποβάθμιση του ρόλου του απλού μέλους, η

προσπάθεια να αναπτυχθούν σχέσεις με ομάδες συμφερόντων

διαφορετικής προέλευσης.

15

Ο Offe (1980, σ. 6) από την πλευρά του υποστηρίζει

ότι η δημοκρατία εμπεριέχει μια θεμελιακή αντίφαση: οι

δημοκρατικοί θεσμοί αποτελούν για τα άτομα το πεδίο

έκφρασης ανταγωνιστικών συμφερόντων, ενώ για το κράτος το

πεδίο για την επίλυση αυτών των ανταγωνισμών, με

αποτέλεσμα καμία από τις λειτουργίες του δημοκρατικού

πολιτεύματος (συνάρθρωση και επίλυση των συγκρούσεων) να

μην ολοκληρώνεται. Τα πολιτικά κόμματα, θεσμοί που

κατεξοχήν συμμετέχουν σε αυτή την αντίφαση, παρακμάζουν.

Ταυτόχρονα, ο Offe επισημαίνει ότι το γεγονός πως τα

κόμματα πλέον δεν απευθύνονται σε συγκεκριμένες τάξεις

αλλά υιοθετούν στρατηγικές πολυσυλλεκτικού κόμματος

οδηγεί στην ανάπτυξη εσωκομματικών φατριών, κάτι που

υποσκάπτει την εμπιστοσύνη του εκλογικού σώματος στα

κόμματα.

Αλλά και ο Habermas (1981) επιχειρώντας να

ερμηνεύσει την ανάπτυξη των νέων κοινωνικών κινημάτων

καταλήγει επίσης στο συμπέρασμα περί

αναποτελεσματικότητας των κομμάτων. Ο θεωρητικός τονίζει

πως στα πεδία της πολιτιστικής αναπαραγωγής, της

κοινωνικής ενσωμάτωσης και κινητοποίησης αναδύονται

καινούργιες αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις, συγκροτούνται

νέα πλαίσια και όρια για την πολιτική γύρω από την

ποιότητα ζωής, την ισότητα, τη συμμετοχή, τα ανθρώπινα

δικαιώματα κ.α. Οι νέες αυτές σφαίρες κοινωνικής

διαμαρτυρίας δημιουργούν αυτό που ο ίδιος ο Habermas

ονομάζει «πολιτική σε πρώτο πρόσωπο» και που με τη σειρά

του αποτελεί σοβαρή πρόκληση στο υπάρχον κομματικό

16

σύστημα. Ο Σπουρδαλάκης (1990, σ. 63) σχολιάζοντας την

ανάπτυξη των νέων κοινωνικών κινημάτων τονίζει ότι ναι

μεν αποτελεί πρόκληση για τα πολιτικά κόμματα, ωστόσο δεν

μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως ο κομματικός

θεσμός είναι ξεπερασμένος ή ασυμβίβαστος με τις νέες

εξελίξεις, από τη στιγμή μάλιστα που ιστορικά

παραδείγματα αποδεικνύουν το αντίθετο: Σε αρκετές

περιπτώσεις πολιτικά κόμματα αποτελούν μέρος ενός

ευρύτερου κινήματος ή ακόμα πολιτικά κόμματα περικλείουν

στους κόλπους τους ένα ή περισσότερα κοινωνικά κινήματα.

Ταυτόχρονα η παρακμή των κομμάτων εμφανίζεται ως μια

συνέπεια της περιορισμένης αποτελεσματικότητας τους ως

προς τη διαχείριση και επίλυση διαφόρων προβλημάτων. Η

Γεωργιάδου (1999) επισημαίνει ότι τα πολιτικά κόμματα δεν

διαθέτουν επεξεργασμένες προγραμματικές προτάσεις και δεν

έχουν συγκροτήσει ολοκληρωμένες πολιτικές προτάσεις για

την αντιμετώπιση των νέων προβλημάτων καθώς και των νέων

τύπων κοινωνικής ανισότητας που έχουν εμφανιστεί 3.

Διατυπώνεται επιπλέον η άποψη ότι η κρίση των

πολιτικών κομμάτων είναι αποτέλεσμα της γενικότερης

κρίσης του κράτους και του πολιτικού συστήματος. Ο

Πουλαντζάς (1980, σ. 152) εκτιμά ότι το κράτος διέρχεται

κρίση καθώς οι δημοκρατικοί θεσμοί υποκαθίστανται από

πολιτικούς μηχανισμούς με συνέπεια την αλλαγή του ρόλου

3 Πχ η ραγδαία εξάπλωση της «Σπογγώδους Εγκεφαλοπάθειας των Βοοειδών»στην Ευρώπη και εν γένει η εμφάνιση επικίνδυνων για τη δημόσια υγείαδιατροφικών προβλημάτων κατέδειξαν την ελλιπή εξοικείωση τωνκυβερνητικών κομμάτων με τα νέα προβλήματα της ύστερης νεωτερικότητας(Γεωργιάδου 1999).

17

των κομμάτων4: Τα πολιτικά κόμματα υποβαθμίζονται, αφού

οι διαδικασίες νομιμοποίησης μετατοπίζονται στη

διοικητική μηχανή του κράτους. Ο Σπουρδαλάκης (1990, σ.

67) σχολιάζοντας την προσέγγιση Πουλαντζά υποστηρίζει πως

δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις ότι οι δομές και οι

σχέσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η γένεση, η ανάπτυξη

και η εξέλιξη των κομμάτων έχουν εκλείψει. Ο θεωρητικός

σημειώνει ότι ακόμα και αν τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα

βρίσκονται σε μια διαδικασία παρακμής, αυτό δεν σημαίνει

ότι δεν μπορούν να μετασχηματιστούν ή ότι αποκλείεται η

δημιουργία νέων πολιτικών κομμάτων, τα οποία θα έχουν τη

δυνατότητα να αντισταθούν στη δυναμική του αυταρχικού

κρατισμού.

Τέλος, οφείλουμε να αναφερθούμε στην προσέγγιση που

κάνει λόγο για την υπερβολική δύναμη των κομμάτων στη

σχέση τους με το κράτος. Σύμφωνα με τους Katz και Mair

(1995) τα κόμματα, ενώ χάνουν τη δύναμή τους απέναντι

στην κοινωνία, αυξάνουν τη δύναμή τους και ενισχύουν τη

σχέση τους με το κράτος. Με άλλα λόγια, αμφισβητείται η

ικανότητα των πολυσυλλεκτικών κομμάτων να ανταπεξέλθουν

στο διαμεσολαβητικό τους ρόλο, παρεμβαίνοντας ενεργά και

αποτελεσματικά μεταξύ του κράτους και της κοινωνίας

πολιτών. Πιο αναλυτικά, οι Katz και Mair περιγράφοντας το

4 Ο Πουλαντζάς μιλάει για «αυταρχικό κρατισμό» ο οποίος προϋποθέτειμια σειρά μεταβολές στη δημοκρατία που συνοψίζονται ως εξής: «στοναποκλεισμό των μαζών από τα κέντρα των πολιτικών αποφάσεων, στοχωρισμό και στην όλο και μεγαλύτερη απόσταση των κρατικών μηχανισμώναπό τους πολίτες τη στιγμή ακριβώς που το κράτος κατακλύζει ωστόσο τοσύνολο της κοινωνικής ζωής, στον κρατικό συγκεντρωτισμό που φθάνει σεπρωτοφανή βαθμό, στις απόπειρες μαντρώματος των μαζών διαμέσου τωνχειρισμών συμμετοχής, κοντολογίς στον αυξημένο αυταρχισμό τωνπολιτικών μηχανισμών» (Πουλαντζάς 1980, σ. 153).

18

μοντέλο του κόμματος καρτέλ επισημαίνουν: 1) Στο

εσωτερικό των κομμάτων (κομματικά εκτελεστικά όργανα,

διαδικασίες λήψης αποφάσεων) οι δημόσιοι λειτουργοί και

τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού έχουν τον ουσιαστικό

έλεγχο και ο ρόλος των κομματικών στελεχών είναι

περιορισμένος. 2) Σε ο,τι αφορά τον πολιτικό τους ρόλο,

τα κόμματα καρτέλ έχουν χάσει την ικανότητά τους και το

ζήλο τους να εκπληρώνουν την αποστολή τους ως

αντιπρόσωποι κοινωνικών ομάδων, ενώ αντίθετα η εμπλοκή

τους στην εκτέλεση κυβερνητικών καθηκόντων αυξάνει. Οι

επαγγελματίες ηγέτες ενδιαφέρονται περισσότερο για τη

χάραξη κυβερνητικής πολιτικής παρά για την κατάρτιση

κομματικών προγραμμάτων ή τη χάραξη πολιτικής στο πλαίσιο

κομματικών συνεδρίων. Οι εξελίξεις αυτές συνεπάγονται

νέες πηγές - κυρίως κρατικές - χρηματοδότησης και

στελέχωσης για τα κόμματα, τα οποία δεν εξαρτώνται πλέον

από τα μέλη ή τις ιδιωτικές δωρεές. Τα κόμματα καρτέλ

χαρακτηρίζονται για αυτούς τους λόγους από αδύναμη

εμπλοκή των κομματικών μελών και των ιστορικά

συνδεδεμένων με αυτά ομάδων συμφερόντων, κοινωνικών

τάξεων κλπ. 3) Σε ο,τι αφορά τον ανταγωνισμό μεταξύ των

κομμάτων, η αμοιβαία ανάγκη για τη διασφάλιση της ροής

κρατικών πόρων αλλάζει τη σχέση των πολιτικών

ανταγωνιστών. Η ύπαρξη κοινών συμφερόντων μεταξύ των

πολιτικών πρωταγωνιστών διαμορφώνει συνθήκες για

συναίνεση και κοινή δράση σε ορισμένους τομείς, όπως η

εξασφάλιση της βιωσιμότητας των κομμάτων, η διατήρηση του

status quo στην κομματική αρένα και ο αποκλεισμός νέων

19

κομμάτων, τα οποία δεν είναι διατεθειμένα να παίξουν

σύμφωνα με τους παγιωμένους κανόνες. Οι Katz και Mair

εκτιμούν ότι οι δυτικοευρωπαϊκές κομματικές δημοκρατίες

λόγω της ύπαρξης κομμάτων καρτέλ είναι αντιμέτωπες με ένα

θεμελιώδες πρόβλημα: οι ψηφοφόροι δεν έχουν τη δυνατότητα

μιας πραγματικής εναλλακτικής επιλογής, με συνέπεια το

χάσμα ανάμεσα στους ψηφοφόρους και τους πολιτικούς να

διευρύνεται σε μεγάλο βαθμό και η νομιμοποίηση των

πολιτικών αποφάσεων να είναι εξαιρετικά δύσκολη.

1.3 Δείκτες κομματικής δυσαρέσκειας

Σύμφωνα με τους Ward, Gibson και Lusoli (2003b)

τέσσερις είναι οι κυρίαρχες τάσεις στην πολιτική

συμπεριφορά των πολιτών και την εικόνα των κομμάτων τις

τελευταίες δεκαετίες: 1) πτωτική τάση στον αριθμό των

μελών των κομμάτων, 2) περιορισμός των

κοινωνικοδημογραφικών χαρακτηριστικών των κομματικών

μελών και ανεπαρκής αντιπροσώπευση στην κομματική βάση

κοινωνικών ομάδων όπως οι νέοι, οι εθνικές μειονότητες

και οι γυναίκες, 3) πτωτική τάση στην ενεργή συμμετοχή

των μελών στο κόμμα και 4) μετατόπιση προς πιο ατομικούς

ή ατομικιστικούς τρόπους συμμετοχής. Η όλη συζήτηση για

τη δυσφορία και την έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών

απέναντι στα πολιτικά κόμματα κατέληξε στον εντοπισμό από

τον Pogunkte (1996) ορισμένων δεικτών κομματικής

δυσαρέσκειας που, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο,

20

μπορούν να εντοπιστούν σε όλα τα κομματικά συστήματα των

δυτικοευρωπαϊκών χωρών.

Μείωση κομματικής ταύτισης

Σύμφωνα με το μοντέλο της κομματικής ταύτισης ή μοντέλο

του Michigan, το οποίο διατυπώθηκε επαρκώς στην κλασική

μελέτη The American Voter των Campell et al (1960),

κομματική ταύτιση είναι η μακροχρόνια ταύτιση που

αναπτύσσουν οι ψηφοφόροι με ένα κόμμα. Συνοπτικά, σύμφωνα

με το μοντέλο α) η πλειοψηφία των εκλογέων αισθάνεται

δέσμευση απέναντι σε ένα κόμμα, δέσμευση που

κληρονομείται από την οικογένεια, β) η κομματική ταύτιση

επηρεάζει την πολιτική συμπεριφορά όχι μόνο αναφορικά με

την επιλογή ψήφου, επηρεάζει το πώς ο πολίτης

διαχειρίζεται την πολιτική πληροφορία, τις αντιλήψεις του

για τις πολιτικές, τους υποψηφίους και τις σχέσεις

ανάμεσα στα κόμματα και τις κοινωνικές ομάδες, γ) η

κομματική ταύτιση ενδυναμώνεται με το πέρασμα του χρόνου,

ενώ η αλλαγή κομματικής προτίμησης συνδέεται συχνά με την

κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα, δ) οι ψηφοφόροι

που ενδεχομένως επηρεάζονται βραχυπρόθεσμα από τη δύναμη

μιας συγκεκριμένης καμπάνιας συνήθως επιστρέφουν στο

κόμμα τους στις επόμενες εκλογές (homing tendency).

Ο Whiteley (1983, σ. 24) επισημαίνει ότι η ύστερη

νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από τάσεις από-οριοθέτησης

της κομματικής ταυτότητας των πολιτών. Οι πολίτες δεν

εμπιστεύονται πλέον συνολικά ούτε αναθέτουν κατ’

επανάληψη και επί μακρόν τη διαχείριση των προβλημάτων

τους σε ορισμένα πολιτικά κόμματα. Τα μέλη και οι οπαδοί

21

των κομμάτων από «πιστοί» και «μαχόμενοι» υποστηρικτές

επιδεικνύουν πλέον μια κατά θέματα περιορισμένη και

«εργαλειακή» αφοσίωση στο κόμμα της εκάστοτε εκλογικής

τους επιλογής. Η αυξανόμενη αμφιταλάντευση των ψηφοφόρων

και η εκδήλωση εκλογικών μετακινήσεων είναι συχνά

αποτέλεσμα ορθολογικών επιλογών του εκλογικού σώματος5.

Ταυτόχρονα η χαλάρωση της κομματικής ταύτισης οφείλεται

σε μεγάλο βαθμό στις διεργασίες εξατομίκευσης. Σύμφωνα με

τον Beck (1999, σ. 9) η ταχύτητα των κοινωνικών αλλαγών

και η νέα σχέση μεταξύ ατόμου και κοινωνίας φέρνουν τους

πολίτες αντιμέτωπους με τη διφυή υπόσταση των κοινωνιών

της ύστερης νεωτερικότητας, με τα χαρακτηριστικά τους

δηλαδή τόσο ως κοινωνιών της γνώσης, της τεχνολογίας, της

κοινωνικής ασφάλειας όσο και ως κοινωνιών της αμφισημίας,

της αβεβαιότητας και της διακινδύνευσης. Τα σύγχρονα

προβλήματα και διακυβεύματα δεν απασχολούν συγκεκριμένες

τάξεις ή κοινωνικές ομάδες αλλά διαπερνούν εγκάρσια τα

διάφορα κοινωνικά σύνολα. Προκειμένου να υπερασπίσουν τα

συμφέροντά τους, να αξιοποιήσουν τις νέες ευκαιρίες και

να αντιμετωπίσουν απρόβλεπτα γεγονότα στην πορεία της

ζωής τους, όπως λ.χ ανεργία, φτώχεια, ή ένα5 Ο Downs (1997) στο περίφημο έργο του «Οικονομική Θεωρία τηςΔημοκρατίας» δείχνει τον τρόπο με τον οποίο τα ορθολογικά άτομα ωςεκλογείς χρησιμοποιούν την ψήφο τους, ώστε να προκαλέσουν τοαποτέλεσμα που τους ωφελεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η ωφέλειαορίζεται από το θετικό αποτέλεσμα που προκύπτει από τις αποφάσεις τηςκυβέρνησης και οδηγεί στην αύξηση του «εισοδήματος χρησιμότητας» τουορθολογικού ατόμου. Το εισόδημα χρησιμότητας στην ορολογία του Downsδεν ορίζεται μόνο με οικονομικούς όρους, αλλά διευρύνεται με την ιδέατης ωφέλειας που κάθε ορθολογικό άτομο αποδίδει σε κάθε απόφαση πουτο ευνοεί. Έτσι στη διευρυμένη αυτή έννοια της χρησιμότητας ανήκεικαι μια ιδεολογική αλλά και άλλου είδους μη οικονομικές ωφέλειες, οιοποίες επιδιώκονται από τα ορθολογικά άτομα καμιά φορά και εις βάροςτων στενών οικονομικών τους συμφερόντων.

22

περιβαλλοντικό πρόβλημα, οι εξατομικευμένοι πολίτες

καθίστανται, σύμφωνα με τον Franklin (1985, σ. 152),

σταδιακά περισσότερο ανοικτοί σε ορθολογικά επιχειρήματα,

επιλέγουν με λιγότερο συναισθηματικά και περισσότερο

ορθολογικά κριτήρια το κόμμα που θεωρούν ότι μπορεί να

ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της συγκυρίας και στις

ατομικές τους καταστάσεις και προσδοκίες.

Η εξατομίκευση υπονομεύει την ικανότητα των κομμάτων να

στηρίζονται στην αφοσίωση των ομάδων, επισημαίνει ο

Deschouwer (1996). Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι το

μοντέλο της κομματικής ταύτισης παρότι έχει δεχθεί

πλήγματα από τα ευρήματα ερευνών των τελευταίων χρόνων

παραμένει ισχυρό. Οι Lipow και Seyd (1996, σ. 275)

επισημαίνει ότι η χαλάρωση της κομματικής ταύτισης δεν

σημαίνει εγκατάλειψη της κομματικής ταυτότητας. Αυτό που

έχει αλλάξει είναι η αυξανόμενη πιθανότητα και «προθυμία»

των ψηφοφόρων να υποστηρίξουν περισσότερα του ενός

κόμματα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και συγκυρίες.

Τα εξατομικευμένα υποκείμενα ωστόσο δεν είναι ούτε χωρίς

κοινωνικές αναφορές ούτε ελεύθερα από ταυτίσεις και

προδιαθέσεις στις κομματικές τους και άλλες επιλογές ζωής

(Berking 2000, όπως παραπέμπεται στο Γεωργιάδου 2001, σ.

207).

Μείωση εκλογικής συμμετοχής

Τόσο στην Αμερική όσο και στις ευρωπαϊκές χώρες

παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες μια αισθητή μείωση

της εκλογικής συμμετοχής. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι

σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου δημοσκοπήσεων IPSOS για

23

τις εκλογές και τη δημοκρατία (Καθημερινή 20 Οκτωβρίου

2006, σ.17)6 τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ το

μεγαλύτερο ποσοστό των πολιτών δεν πιστεύουν στη δύναμη

της ψήφου, με αποτέλεσμα η αποχή στις εκλογές να

σημειώνει υψηλά ποσοστά7. Ενδεικτικό της απάθειας των

Βρετανών για τις εκλογές είναι ότι το 2001 ψήφισε μόνο το

59% των πολιτών, ενώ στην εκλογική αναμέτρηση του 2005 το

ποσοστό συμμετοχής ελάχιστα αυξήθηκε. Αντίστοιχα υψηλά

ποσοστά αδιαφορίας για την εκλογική διαδικασία

καταγράφονται στις ΗΠΑ. Στις εκλογές του 2004 ψήφισε μόνο

το 62% των Αμερικανών8. Την εξέλιξη αυτή πολλοί αναλυτές

χρησιμοποιούν ως απόδειξη της μείωσης της αποδοχής που

τυγχάνει η εφαρμοζόμενη πολιτική αλλά και οι φορείς της9.

6 Οι ΗΠΑ, η Βρετανία, ο Καναδάς, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ιταλία, ηΙσπανία, η Νότιος Κορέα και το Μεξικό ήταν οι εννέα χώρες πουσυμμετείχαν στην έρευνα. 7 Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει έρευνα του Pew Research Center το1998, σύμφωνα με την οποία η συμμετοχή στις αμερικανικές εκλογές του1996 ήταν η χαμηλότερη των τελευταίων 60 ετών και οι Αμερικανοίπολίτες στην πλειοψηφία τους δεν εμπιστεύονται τους κυβερνητικούςθεσμούς.8 Η αδιαφορία των Αμερικανών συνδέεται σύμφωνα με τους ερευνητές καιμε τη διάρθρωση του πολιτικού συστήματος στις ΗΠΑ, με το γεγονός γιαπαράδειγμα ότι το 90% των γερουσιαστών συνήθως επανεκλέγεται, μεαποτέλεσμα να δίνεται η εντύπωση ότι συγκροτείται μια πολιτική κάστα,την οποία οι ψηφοφόροι δεν μπορούν να επηρεάσουν με την ψήφο τους.Επιπλέον, οι εκλογές του 2000, τις οποίες ακολούθησε το θρίλερ τηςκαταμέτρησης των ψήφων της Φλώριδας και η πληθώρα των καταγγελιών γιανοθεία εις βάρος των Δημοκρατικών, συνέβαλαν στο να απαξιωθείπεραιτέρω η εκλογική διαδικασία στις ΗΠΑ.9 Από τη σκοπιά της θεωρίας της δημόσιας πολιτικής ωστόσο η μείωσητης εκλογικής συμμετοχής εξηγείται με τελείως διαφορετικούς καιμάλλον πεζούς λόγους. Αναφερόμενοι σε μια εκτεταμένη έρευνά τους, οιMatsusaka και Palda (1999, όπως παραπέμπεται στο Κατσούλης 2002, σ.30) υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματά της «ανοίγουν το δρόμο για τοενδεχόμενο ότι η εκλογική συμμετοχή επηρεάζεται από ιδιοσυγκρασιακάσύνολα κόστους, όπως τον καιρό, τις συγκοινωνίες, την προσωπική υγείακλπ. Η διαφορά αυτών των συνόλων κόστους και η δυσκολία στην εκτίμησήτους μπορεί να σημαίνει ότι η πρόγνωση της ψήφου είναι τελικάαπροσδιόριστη. Από ένα σημείο της έρευνας ίσως η ατομική ψήφος θα

24

Βεβαίως, αξίζει να επισημάνουμε ότι στην ακαδημαϊκή

συζήτηση δεν έχει διαφύγει της προσοχής το γεγονός ότι -

τουλάχιστον στο παρελθόν, πχ κατά την περίοδο του

Μεσοπολέμου - υψηλοί δείκτες συμμετοχής στις εκλογές

αλλά και στις εν γένει κινητοποιήσεις δείχνουν

περισσότερο τη δυσαρέσκεια του εκλογικού σώματος.

Αντίθετα, σε ορισμένες περιπτώσεις χαμηλά ποσοστά

συμμετοχής και απουσία δυναμικών κινητοποιήσεων εκφράζουν

περισσότερο ήπιες καταστάσεις και συνιστούν μάλλον μια

ένδειξη κοινωνικής αποδοχής του πολιτικού συστήματος. Η

διαπίστωση αυτή έχει οδηγήσει στην αναγνώριση του

γεγονότος ότι ένας βαθμός «απάθειας» του εκλογικού

σώματος υποδηλώνει μάλλον συμφωνία και ικανοποίηση με το

πολιτικό σύστημα και τον τρόπο λειτουργίας των πολιτικών

θεσμών (Eilfort 1994, όπως παραπέμπεται στο Κατσούλης

2002, σ. 31).

Από την άλλη δε πλευρά και σύμφωνα με την ίδια έρευνα του

ινστιτούτου IPSOS οι Γάλλοι, Ιταλοί και οι Γερμανοί, παρά

τις ενστάσεις που ενδεχομένως έχουν για την

αποτελεσματικότητα της ψήφου τους, δείχνουν να έχουν

εμπιστοσύνη στο δημοκρατικό πολίτευμα και στη δυνατότητά

τους να συμβάλουν στην καλύτερη λειτουργία του. Η

συμμετοχή των Γερμανών στις εκλογές σπανίως πέφτει κάτω

από το 80%, παρότι μόνο το 66% των ψηφοφόρων πιστεύει ότι

η ψήφος του μετράει, ενώ στη Γαλλία, το 85% των ψηφοφόρων

δηλώνει ότι ασκεί πάντα το εκλογικό του καθήκον. Σύμφωνα

πάντως με τον Pogunkte (1996, σ. 324) όλες οι ερμηνείες

πρέπει να προσεγγιστεί ως μια τελείως τυχαία συμπεριφορά».

25

οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τις διαφορές μεταξύ των χωρών

και παράγοντες όπως η ιστορική παράδοση, η πολιτική

κουλτούρα, η υποχρεωτική ψήφος κλπ. Ωστόσο τα χαμηλά

ποσοστά συμμετοχής σε χώρες με παράδοση υψηλής συμμετοχής

ίσως σημαίνουν αποδοκιμασία για τα πολιτικά κόμματα ή και

το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του.

Ψήφος σε «αντικομματικά» κόμματα

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στροφή του εκλογικού

σώματος προς νέα κόμματα, κόμματα με αντικομματική

ρητορική, στροφή που θεωρήθηκε ότι αποτελεί απόδειξη της

ύπαρξης αντικομματικών συναισθημάτων. Το επιχείρημα αυτό

δεν ισχύει, υποστηρίζει ο Pogunkte (1996, σ. 335), όταν

περιλαμβάνει την ψήφο υπέρ των κομμάτων «νέας πολιτικής»

στα οποία συγκαταλέγονται κυρίως τα Πράσινα/Εναλλακτικά

κόμματα και κινήματα της δεκαετίας του 1980. Η άνοδος

εναλλακτικών κομμάτων δεν σημαίνει απαραιτήτως

γενικευμένο αίσθημα αντικομματισμού. Η επιτυχία τους

ενδεχομένως είναι δείγμα της προσαρμοστικότητας ενός

ζωντανού κομματικού συστήματος, το οποίο επιτρέπει την

εμφάνιση νέων κομμάτων και την έκφραση των νέων θεμάτων

και διακυβευμάτων της σύγχρονης εποχής. Άλλωστε, είναι

γνωστό ότι τα κόμματα αυτά, ορισμένα εκ των οποίων σε

ρητορικό επίπεδο ξεκίνησαν ως «αντικομματικά κόμματα»,

στη συνέχεια εξελίχθηκαν σε σταθερούς φορείς πολιτικής,

την οποία διεύρυναν με τις δικές τους ιδέες, προπάντων

για την προστασία του περιβάλλοντος. Ο Κατσούλης (2002,

σ. 32) επισημαίνει ότι όποια και αν ήταν η αφετηρία της

εκδήλωσης των αντικομματικών συναισθημάτων με την ψήφο

26

υπέρ αντισυστημικών κομμάτων, η εξέλιξη έδειξε ότι τα

πολιτικά και κομματικά συστήματα των δυτικοευρωπαϊκών

χωρών φάνηκαν ικανά ώστε είτε να αποβάλλουν και να

εκμηδενίσουν κάποια από αυτά είτε να απορροφήσουν και να

εντάξουν τους κανόνες του συστήματος κάποια άλλα.

Μείωση κομματικών μελών

Στα περισσότερα μεγάλα ευρωπαϊκά κόμματα παρατηρείται

όντως μια αισθητή μείωση των εγγεγραμμένων μελών τους. Οι

Mair και van Biezen (2001) κατόπιν επισκόπησης των μελών

των κομμάτων σε 20 ευρωπαϊκές χώρες από το 1980 έως το

2000 διαπιστώνουν μείωση των κομματικών μελών όχι μόνο ως

ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού, τάση που άλλωστε

εμφανίζεται από τα τέλη του 1980 όπως επισημαίνουν οι

ερευνητές, αλλά και μεγάλη μείωση στους απόλυτους

αριθμούς των μελών των κομμάτων. Σε ο,τι αφορά τους

λόγους για την μείωση των κομματικών μελών οι Seyd και

Whiteley (2004, σ. 357) κάνουν μια διάκριση ανάμεσα στη

«δομική» προσέγγιση, δηλαδή στις κοινωνικές συνθήκες που

έχουν ως συνέπεια τη μείωση της συμμετοχής των πολιτών

στα κόμματα (και άρα δεν υπόκεινται στον έλεγχο των

κομμάτων)10 και στην προσέγγιση σύμφωνα με την οποία η

μείωση των κομματικών μελών είναι στην ουσία αποτέλεσμα

επιλογών των ίδιων των κομμάτων11. Οι θεωρητικοί εκτιμούν

10 Στα επιχειρήματα αυτής της προσέγγισης συγκαταλέγεται το ότι ηπολιτική αγορά γίνεται όλο και πιο ανταγωνιστική και τα κόμματα είναιαπλώς ένα τμήμα ενός ολοένα αυξανόμενου αριθμού πολιτικών οργανισμών,που διεκδικούν την προσοχή των πολιτών. Επίσης, άλλη πιθανή εξήγησηγια τη μείωση των μελών των κομμάτων είναι η πίεση χρόνου πουαντιμετωπίζουν πλέον τα άτομα στην καθημερινότητά τους, η βαθμιαίαεξαφάνιση των εργατικών τάξεων κλπ.11 Κεντρικό επιχείρημα είναι ότι οι κομματικές ηγεσίες έχουν πλέονλιγότερη ανάγκη από εξατομικευμένα μέλη: Η ανάπτυξη της μαζικής

27

ότι η δεύτερη προσέγγιση εξηγεί επαρκέστερα τη μείωση της

συμμετοχής των πολιτών στα κόμματα.

Σε ο,τι αφορά τις συνέπειες για τα κόμματα από την

απώλεια των μελών τους αναφέρεται ότι: 1) Το κόμμα χάνει

μια συμπαγή εκλογική βάση υποστηρικτών. Τα μέλη είναι μεν

ένα μικρό ποσοστό του εκλογικού σώματος αλλά είναι κοντά

στο κόμμα τους και σε καλές και σε κακές στιγμές της

πορείας τους. 2) Τα μέλη παρέχουν σε ένα κόμμα πολιτική

νομιμοποίηση. 3) Τα μέλη αποτελούν πηγή τακτικών εσόδων

για ένα κόμμα, χωρίς ταυτόχρονα να ασκούν πίεση στο κόμμα

αναφορικά με την πολιτική του, ή τουλάχιστον τόσο

ασφυκτική όσο αυτή που προέρχεται από μεγάλους

οικονομικούς χρηματοδότες. 4) Τα μέλη βοηθούν τα κόμματα

να «αναπαράγουν τον εαυτό τους» εφοδιάζοντας το κόμμα με

νέα στελέχη, υποψηφίους και ενδεχομένως ηγέτες. 5) Τα

μέλη είναι χρήσιμα κατά την προεκλογική περίοδο για την

προσέγγιση και την κινητοποίηση των πολιτών, ιδίως

μάλιστα όταν υπάρχουν νομικοί περιορισμοί αναφορικά με το

χρηματικό ποσό που τα κόμματα επιτρέπεται να διαθέσουν

στη διάρκεια της εκστρατείας τους. 6) Τα μέλη είναι

πολιτικοί επικοινωνητές τόσο προς τα πάνω όσο και προς τα

κάτω: Από τη μια πλευρά ενημερώνουν την ηγεσία του

κόμματος για τις απόψεις των πολιτών και της κοινής

γνώμης ή συνεισφέρουν με νέες ιδέες στην πολιτική του

κόμματος. Από την άλλη, τα μέλη είναι ένα μέσο για να

επικοινωνίας και του πολιτικού μάρκετινγκ δίνει τη δυνατότητα στακόμματα να προσεγγίσουν το εκλογικό σώμα με τρόπο άμεσο, ενώταυτόχρονα η οικονομική εξάρτηση από τις συνδρομές των μελών είναιπεριορισμένη.

28

κάνουν γνωστές τις πολιτικές θέσεις τους τα κόμματα στο

ευρύ κοινό (Seyd & Whiteley 2004).

Ωστόσο οι Seyd και Whiteley (2004, σ. 363) κάνουν λόγο

και για ορισμένα οφέλη από τη μείωση των κομματικών

μελών: 1) Η διατήρηση αρχείων, η ενημέρωση και ο

συντονισμός των μελών απαιτεί προσωπικό και μπορεί να

είναι πολυδάπανο για ένα κόμμα. 2) Τα μέλη συχνά θέτουν

περιορισμούς και εμπόδια στην κομματική ηγεσία στην

προσπάθειά της να προσαρμόσει τις πολιτικές του κόμματος

στα νέα δεδομένα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε εκλογική

αποτυχία, αν τα μέλη δεν αντιπροσωπεύουν τους εν δυνάμει

ψηφοφόρους του κόμματος. 3) Όταν τα μέλη συμμετέχουν σε

διαβουλευτικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων, οι

διαδικασίες είναι χρονοβόρες και συχνά αποκαλύπτουν

εσωκομματικές διαφωνίες και πυροδοτούν διαμάχες, οι

οποίες μάλιστα προβάλλονται από τα ΜΜΕ και οδηγούν στον

κατακερματισμό της δημόσιας εικόνας του κόμματος.

Τέλος, διατυπώνεται το επιχείρημα ότι στο πλαίσιο της

«συμμετοχικής επανάστασης» ο αριθμός των

δραστηριοποιούμενων σε διάφορες κινήσεις πολιτών

αυξάνεται θεαματικά, γεγονός που συνδέεται με την

ανάδειξη της κοινωνίας πολιτών ως ενός νέου παράγοντα

διεύρυνσης της δημοκρατίας και εμπλουτισμού της με

δραστηριότητες που ενισχύουν τη συμμετοχή των πολιτών σε

κάθε είδους διεργασίες των ανοικτών κοινωνιών (Κατσούλης

2002, σ. 33).

Αύξηση αναποφάσιστων ψηφοφόρων

29

Γενικά οι εξελίξεις που περιγράψαμε παραπάνω και που

μπορεί να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικές για όλες τις

κοινοβουλευτικές δημοκρατίες αυξάνουν τον αριθμό των μη

αφοσιωμένων οπαδών, γεγονός το οποίο διευρύνει τη σημασία

των μέσων που τα πολιτικά κόμματα χρησιμοποιούν για να

έλξουν το ενδιαφέρον των εκλογέων κατά το διάστημα του

προεκλογικού αγώνα. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τα στοιχεία

του Webb (1996, σ. 370) για τις βρετανικές εκλογές του

1987, κατά τις οποίες το 1/5 των εκλογέων ψήφισε τελικά

ένα άλλο κόμμα από εκείνο που είχε πρόθεση να ψηφίσει

κατά την έναρξη του εκλογικού αγώνα. Επιπλέον στο χρονικό

διάστημα από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 για τη Μ.

Βρετανία το ποσοστό εκείνων που έλαβαν την τελική απόφαση

ψήφου στο διάστημα του προεκλογικού αγώνα διπλασιάστηκε,

αυξήθηκε δηλαδή από το 12% (1960) στο 24% (1987) του

εκλογικού σώματος. Σε μια παρόμοια διαπίστωση καταλήγει

και ο Παπαστάμου (1996) για τις ελληνικές εκλογές του

1996. Επίσης, σύμφωνα με exit poll της Metron Analysis

για τις βουλευτικές εκλογές 2007 το 14% των συμμετεχόντων

δήλωσε ότι έλαβε την απόφαση για το ποιο κόμμα θα ψηφίσει

την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών και το 13% στη διάρκεια

της προεκλογικής περιόδου. Τα αντίστοιχα ποσοστά του exit

poll της εταιρίας για τις βουλευτικές εκλογές 2004 ήταν

11% (απόφαση την ημέρα των εκλογών) και 12% (απόφαση στη

διάρκεια της προεκλογικής περιόδου). Βλέπουμε με άλλα

λόγια ότι ένα σημαντικό ποσοστό του εκλογικού σώματος

αποφασίζει κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή τι θα

30

ψηφίσει, τάση που φαίνεται να ενδυναμώνεται από

αναμέτρηση σε αναμέτρηση.

Ωστόσο, τα εμπειρικά δεδομένα σύμφωνα με τον

Pogunkte (1996, σ. 338) δεν επιτρέπουν γενικεύσεις περί

παρακμής των κομμάτων στις δυτικές δημοκρατίες και τα

συμπεράσματα είναι πρώιμα. Συχνά οι γενικεύσεις δεν είναι

παρά απλοϊκές προσπάθειες ερμηνείας των οργανωτικών και

θεσμικών αλλαγών στις δυτικές δημοκρατίες, τονίζει ο

θεωρητικός, και προσθέτει ότι οφείλουμε να δίνουμε

μεγαλύτερη προσοχή στις συγκεκριμένες συστημικές,

ιστορικές συνθήκες στα διάφορα κράτη και έθνη.

Οποιοδήποτε συμπέρασμα είναι πρώιμο και αυτά που

ορισμένοι θεωρούν ως συμπτώματα κρίσης ίσως είναι μια

φάση αστάθειας, την οποία ενδεχομένως να διαδεχτεί μια

νέα ισορροπία. Άλλωστε μια κρίση στις άρχουσες δυνάμεις

στα δημοκρατικά συστήματα δεν σημαίνει απαραίτητα κρίση

στη δημοκρατική διακυβέρνηση, αντίθετα ίσως είναι δείγμα

βιωσιμότητας και ανοικτού δημοκρατικού συστήματος.

1.4 Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στην απαξίωση

της πολιτικής και των κομμάτων

Από το τέλος της δεκαετίας του ‘60 αρκετοί ερευνητές

εστίασαν την προσοχή τους στον ρόλο που διαδραματίζουν τα

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η πολιτική επικοινωνία εν

γένει στην απαξίωση της πολιτικής, την εμφάνιση

αισθημάτων αντικομματισμού, αποξένωσης και πολιτικού

κυνισμού. Χαρακτηριστική είναι η ανάλυση των Butler και

31

Stokes (1974), οι οποίοι επιχειρούν μια εις βάθος

διερεύνηση των αλλαγών που παρατηρήθηκαν στο εκλογικό

σώμα της Βρετανίας από τις αρχές της δεκαετίας του 1960

(μείωση ποσοστών πολιτικής συμμετοχής, άμβλυνση ταξικής

ψήφου, αύξηση των κυμαινόμενων ψηφοφόρων κλπ). Κατά την

άποψή τους τα ΜΜΕ δεν εξηγούν βέβαια μονομερώς τις

μεταβολές του μεταπολεμικού πολιτικού τοπίου της

Βρετανίας, αλλά αποτελούν μία μεταβλητή. Ειδικότερα,

θεωρούν ότι η βασική αλλαγή συνέπεσε με την καθιέρωση της

τηλεόρασης ως του κύριου μέσου πολιτικής επικοινωνίας.

Πριν από την τηλεόραση, ο αγγλικός Τύπος κινούνταν στο

επίπεδο των παραδοσιακών πολιτικών διαιρετικών τομών και

εξέφραζε λίγο ως πολύ τις αντίστοιχες κομματικές

ταυτίσεις. Όσο πιο πολύ δέσποζε η τηλεόραση στο βρετανικό

σύστημα επικοινωνίας, τόσο περισσότερο επηρέαζε το

χαρακτήρα και το περιεχόμενο των εφημερίδων, οι οποίες

τελικώς απώλεσαν σημαντικό μέρος της λειτουργίας τους ως

φορέων διαμεσολάβησης κομματικών ταυτίσεων. Αυτό έγινε

διότι για λόγους θεαματικότητας η τηλεόραση χρησιμοποιεί

έναν όσο το δυνατόν πιο ουδέτερο και εξομοιωτικό πολιτικό

λόγο, που αμβλύνει τα άκρα και τις οξείες διαφορές και

άρα τις παραδοσιακές κομματικές ταυτίσεις.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 αναπτύσσονται οι

θεωρίες της τηλεοπτικής δυσανασχέτησης (media malaise,

videomalaise) οι οποίες δίνουν έμφαση στο ρόλο των ΜΜΕ

στην απαξίωση των πολιτικών κομμάτων και στη μείωση της

συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική. Ο Robinson (1975)

εκφράζει πρώτος την άποψη ότι η πολιτική δυσανασχέτηση

32

των ατόμων και η απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος

πρέπει να οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τηλεοπτική

δυσανασχέτηση. Σύμφωνα με τον Robinson, η συμβολή της

τηλεόρασης στην αύξηση του πολιτικού κυνισμού, της

πολιτικής αποξένωσης και της δυσπιστίας εντοπίζεται στην

α) σχετική αξιοπιστία της ως μέσου επικοινωνίας και πηγής

πολιτικής πληροφορίας, β) στην έμφαση της τηλεοπτικής

δημοσιογραφίας σε συγκρουσιακές και αρνητικές καταστάσεις

που χαρακτηρίζουν την πολιτική σκηνή και γ) το μέγεθος

και την ιδιομορφία του κοινού των τηλεοπτικών ειδήσεων. Η

τηλεόραση διαμορφώνει, κατά τον Robinson, δυο τύπους

κοινού: το κοινό που ενδιαφέρεται (advertent), και που

είναι η μειοψηφία, και το αδιάφορο κοινό (inadvertent).

Το αδιάφορο αυτό κοινό υποπίπτει στην κατηγορία εκείνων

των αποδεκτών που έρχονται παρεμπιπτόντως σε επαφή με την

πολιτική πληροφορία. Η μη ηθελημένη και προγραμματισμένη

τηλεθέαση ειδήσεων, η έφεση των καναλιών να παρουσιάζουν

τα νέα με συγκρουσιακό και δραματοποιημένο τρόπο, η

έλλειψη πολιτικής δεξιοτεχνίας στην επεξεργασία της

πολιτικής πληροφορίας εκ μέρους των τηλεθεατών είναι οι

παράγοντες που προκαλούν τάσεις και συναισθήματα κυνισμού

και δυσφορίας. Και αυτό γιατί η αδυναμία τους να

κατανοήσουν σωστά τα πολιτικά μηνύματα τους προκαλεί μια

εκ βάθρων αίσθηση πολιτικής αναρμοδιότητας. Επίσης, ο

Putnam (1995) αποδίδει εν πολλοίς την πτώση των ποσοστών

της συμμετοχής των πολιτών στην τηλεόραση, η οποία

προσφέρει μεγάλη ποικιλία προγραμμάτων που

ανταποκρίνονται στο προσωπικό γούστο του καθενός,

33

προγράμματα τα οποία ωστόσο «καταναλώνονται» από

απομονωμένους τηλεθεατές και οδηγούν στην ιδιωτικοποίηση

του ελεύθερου χρόνου.

Σε αντιδιαστολή με τις θεωρίες της τηλεοπτικής

δυσανασχέτησης οι θεωρίες κινητοποίησης υποστηρίζουν ότι

τα ΜΜΕ έχουν επίδραση στον πολίτη προς θετική όμως

κατεύθυνση σε ό, τι αφορά την πολιτική συμμετοχή και

δράση. Εξελίξεις όπως η μεγάλη διαθεσιμότητα ΜΜΕ και το

πλούσιο πληροφοριακό περιβάλλον στις μεταβιομηχανικές

κοινωνίες, τα υψηλά επίπεδα μόρφωσης επιτρέπουν στους

πολίτες να χρησιμοποιούν αυτό το περιβάλλον και έχουν

δημιουργήσει ένα εκλογικό σώμα καλύτερα ενημερωμένο.

Βεβαίως επισημαίνεται ότι υπάρχουν διαφορετικές

επιδράσεις ως αποτέλεσμα των διαφορετικών ΜΜΕ,

ακροατηρίων και μηνυμάτων. Η Norris (2000, σ. 264)

σημειώνει ότι φαίνεται αδέξιο να θεωρείται η τηλεόραση ως

η ρίζα για τη δυσπιστία και την έλλειψη εμπιστοσύνης στις

σύγχρονες δημοκρατίες. Βρίσκει ότι η παρακολούθηση

τηλεοπτικών ειδήσεων συνδέεται με υψηλότερα επίπεδα

πολιτικής γνώσης, συμμετοχής και εμπιστοσύνης στην

πολιτική. Εκτιμά ότι είναι πιο αληθοφανές να δούμε τη

σχέση ανάμεσα στην έκθεση στα ΜΜΕ και την πολιτική

δέσμευση σαν έναν «ενάρετο» κύκλο: η παρακολούθηση

ειδήσεων ενεργοποιεί την προδιάθεση να ψηφίσει κάποιος

και ταυτόχρονα η προδιάθεση για συμμετοχή ωθεί στην

παρακολούθηση ειδήσεων. Με άλλα λόγια, καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι η έκθεση στα ΜΜΕ όχι μόνο δεν επηρεάζει

αρνητικά τη συμμετοχή στην πολιτική αλλά συχνά συμβάλλει

34

στην κινητοποίηση των ήδη πολιτικά ενεργών πολιτών. Σε

ο,τι δε αφορά την επίδραση στο αδιάφορο κοινό, και με

δεδομένο το πλήθος εναλλακτικών τηλεοπτικών προγραμμάτων,

το πιθανότερο σύμφωνα με την Norris είναι ότι το

τελευταίο δεν θα παρακολουθήσει προγράμματα πολιτικού

περιεχομένου. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Patterson (1980, σ. 57)

διατυπώνει σοβαρές επιφυλάξεις για την ιδέα του αδιάφορου

κοινού ως προϊόντος της τηλεόρασης και θεωρεί ότι η

παρακολούθηση ειδήσεων προαπαιτεί ένα κάποιο πολιτικό

ενδιαφέρον. Επίσης, για τον Patterson μεγάλη χρήση της

τηλεόρασης δεν συνεπάγεται και μεγάλη έκθεση στις

ειδησεογραφικές εκπομπές. Ο O’ Keefe (1980) καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει άμεση απόδειξη πως η

μεγαλύτερη εναπόθεση στην τηλεόραση προκαλεί πολιτική

δυσαρέσκεια στους τηλεθεατές. Το αντίθετο μάλιστα, από τα

στοιχεία του φαίνεται ότι η τηλεόραση λειτουργεί από

πολιτική άποψη ενσωματωτικά στους τηλεθεατές εκείνους που

αποκαλούνται αδιάφοροι, δηλαδή στους λιγότερο μορφωμένους

και με μειωμένο πολιτικό ενδιαφέρον. Άλλοι, όπως ο

Inglehart (1990), υποστηρίζουν ότι η μεγάλη διαθεσιμότητα

ενημέρωσης προκαλεί γνωστική κινητοποίηση, η οποία με τη

σειρά της συνδέεται με υψηλότερα επίπεδα πολιτικής

συμμετοχής.

Τέλος, οι Δεμερτζής και Καφετζής (1996, σ. 193)

καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι συσχέτιση ανάμεσα στην

αποξένωση από την πολιτική και τα ΜΜΕ και κυρίως την

τηλεόραση υπάρχει. Δεν υφίσταται όμως για όλους, παντού

και πάντα. Παρεμβαίνει ένας μεγάλος αριθμός μεταβλητών,

35

που κάθε φορά πρέπει να ελέγχονται, έτσι ώστε να μην

αποδίδονται στα ΜΜΕ αιτιάσεις για τις οποίες ορισμένες

φορές λίγη ευθύνη φέρουν. Οι μεταβλητές αυτές αναφέρονται

τόσο σε αυτή καθαυτή τη διαδικασία πολιτικής επικοινωνίας

όσο και σε γενικότερους παράγοντες που αφορούν την

πολιτική κουλτούρα μιας κοινωνίας ή μιας ορισμένης

ομάδας. Με άλλα λόγια, τα συστήματα πολιτικής

επικοινωνίας δεν πρέπει να εξετάζονται έξω από το πλαίσιο

του πολιτικού συστήματος και της πολιτικής κουλτούρας που

εντάσσονται.

Κεφάλαιο 2ο

Πολιτική και διαδίκτυο

Με δεδομένη την κρίση του θεσμού των πολιτικών

κομμάτων τις τελευταίες δεκαετίες από τη μια πλευρά και

36

την καταιγιστική ανάπτυξη του διαδικτύου και των νέων

τεχνολογιών από την άλλη, εύλογο είναι το ερώτημα κατά

πόσο το νέο μέσο επηρεάζει τη φυσιογνωμία των κομμάτων,

την επικοινωνία των κομμάτων με τους πολίτες αλλά και των

πολιτών μεταξύ τους, τη συμμετοχή των πολιτών στην

πολιτική ζωή. Το ζήτημα της σχέσης του διαδικτύου με την

πολιτική και κυρίως ο βαθμός που το νέο μέσο επηρεάζει

τις ήδη υπάρχουσες ή δημιουργεί νέες μορφές πολιτικής και

κοινωνικής οργάνωσης και δράσης απασχολεί εκτενώς την

ακαδημαϊκή κοινότητα και εγείρει έντονο προβληματισμό.

Πιο συγκεκριμένα, η έλευση του διαδικτύου στην

πολιτική επικοινωνία διχάζει τους θεωρητικούς, καθώς

άλλοι αντιμετωπίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του με

υπερβολική αισιοδοξία και άλλοι με σκεπτικισμό και

καχυποψία. Μάλιστα, οι διχογνωμίες γύρω από τη δυναμική

του μέσου είναι σε ορισμένες περιπτώσεις τόσο ακραίες,

που φτάνουν σε σημείο να κάνουν λόγο είτε για επανίδρυση

της δημοκρατίας είτε για το τέλος της.

Τα αισιόδοξα σενάρια κάνουν λόγο για ανάδειξη ενός

νέου πολιτικού ήθους, δημιουργία ενός νέου είδους

πολιτικής, ακόμα και επιστροφή σε μια νέα Αθηναϊκή Αγορά,

όπου η άμεση δημοκρατία θα εφαρμόζεται μέσα από την

ψηφιακή τεχνολογία παραμερίζοντας ενδιάμεσους θεσμούς

(Νεγροπόντης 2000; Δερτούζος 1998). Ενδεικτικά, ο Etzioni

(1993, σ. 54) θεωρεί ότι το διαδίκτυο θα συμβάλλει στην

εξέλιξη του κράτους μέσω της «τηλεδημοκρατίας», o Budge

(1996) εκτιμά ότι το διαδίκτυο θα προάγει την άμεση

δημοκρατία, ενώ ο Νεγροπόντης (2000) αναμένει «να

37

εξατμιστεί το έθνος – κράτος υπό την επιρροή των νέων

τεχνολογιών». Η Rucinski (1991, σ. 186) αναφέρει ότι η

τεχνολογία των παραδοσιακών μέσων μαζικής ενημέρωσης

(τηλεόραση, ραδιόφωνο, τύπος) είναι έτσι δομημένη ώστε να

προάγει την μονόδρομη, από πάνω προς τα κάτω επικοινωνία,

ενώ αντιθέτως το διαδίκτυο καθιστά δυνατή την ενεργή

συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική διαδικασία. Τα

παραπάνω έρχονται σε σύγκρουση με «οργουελικά» σενάρια,

που κάνουν λόγο για το τέλος της κριτικής, τη

μακροπρόθεσμη αποδυνάμωση του πολίτη λόγω της μη

εκπροσώπησής του, την αύξηση των ανισοτήτων μεταξύ των

πολιτών κλπ. Παρακάτω θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά σε

ορισμένα επιχειρήματα, προσεγγίσεις και ερευνητικά

δεδομένα για τη σχέση διαδικτύου και πολιτικής.

2.1 Ενίσχυση οριζόντιας επικοινωνίας

Το διαδίκτυο επισημαίνεται ότι προάγει την οριζόντια

επικοινωνία μεταξύ των πολιτών, την ανάπτυξη κοινωνικών

σχέσεων και νέων συλλογικοτήτων και ενδεχομένως την

ανάδυση δυνητικών κοινοτήτων12. Είναι γεγονός ότι στο νέο

περιβάλλον του διαδικτύου εκατομμύρια άνθρωποι, όλων των

ηλικιών και από πολλές χώρες του κόσμου επικοινωνούν,

αναπτύσσουν οριζόντια δίκτυα επικοινωνίας, κοινωνικές

12 Ο Rheingold (1993, όπως παραπέμπεται στο Δεμερτζής 2002, σ. 397)εισήγαγε τον όρο δυνητικές κοινότητες σημειώνοντας ότι πρόκειται για«κοινωνικές συλλογικότητες που αναδύονται από το διαδίκτυο, όταναρκετοί άνθρωποι για αρκετό διάστημα διεκπεραιώνουν συζητήσειςεπενδυμένες με επαρκή ανθρώπινη συναίσθηση έτσι ώστε να σχηματίζουνεστίες προσωπικών σχέσεων».

38

σχέσεις και νέες συλλογικότητες, μέσα από ομάδες

συζητήσεων (newsgroups), βήματα διαλόγου (forums),

αίθουσες συνομιλίας (chatrooms) κ. α.

Πολύ σύντομα η ακαδημαϊκή συζήτηση που αναπτύχθηκε

είχε ως αντικείμενο το εάν αυτές οι νέες συλλογικότητες

στο περιβάλλον του διαδικτύου είναι κοινότητες ή όχι.

Ωστόσο, και οι δυο πλευρές εκλαμβάνουν ως δεδομένο το

περιεχόμενο της έννοιας «κοινότητα». Ωστόσο η εν λόγω

έννοια συνοδεύεται από εννοιολογική χαλαρότητα, δεν έχει

ένα και μοναδικό νοηματικό περιεχόμενο (Δεμερτζής 2002,

σ. 399). Σύμφωνα με τον Rheingold (1993, όπως

παραπέμπεται στο Δεμερτζής 2002, σ. 413) «οι δυνητικές

κοινότητες μπορεί να είναι πραγματικές κοινότητες, μπορεί

να είναι ψευδοκοινότητες, ή μπορεί να είναι ένα εντελώς

νέο είδος κοινωνικής επαφής». Από την άλλη θεωρητικοί,

όπως ο Beniger (1987), τονίζουν ότι η τεχνολογία των

τηλεπικοινωνιών δεν δημιουργεί παρά μόνο ψευδοκοινότητες.

Ο Foster (1997) υποστηρίζει ότι υποβαθμίζεται η έννοια

της κοινότητας όταν χρησιμοποιείται για τις κοινωνικές

σχέσεις που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο. Στο ερώτημα αυτό

ο Δεμερτζής (2002 σ. 431) εύλογα επισημαίνει ότι τελικά

ίσως δεν έχει και τόση σημασία αν οι διαδικτυακές

κοινότητες είναι πραγματικές ή όχι αφού οι σχέσεις που

αναπτύσσονται στο περιβάλλον του διαδικτύου εμφανίζουν

όλες τις πιθανές διαβαθμίσεις έντασης και συνοχής, όπως

και στην εκτός διαδικτύου ζωή.

Οι υποστηρικτές των δυνητικών κοινοτήτων

επισημαίνουν την απαγκίστρωση της κοινότητας από τη

39

γεωγραφία, ωστόσο η αποσυσχέτιση της επικοινωνίας από τη

γεωγραφία χρονολογείται από την εποχή του τηλέγραφου

(Δεμερτζής 2002, σ. 404). Βεβαίως, οι περισσότεροι

ορισμοί της κοινότητας περιλαμβάνουν και την τοπική

διάσταση ως αναγκαία συνθήκη για μια κοινότητα, όμως τα

τελευταία χρόνια επικρατεί η άποψη ότι η κοινότητα είναι

συμβολική, πολιτισμική κατασκευή (Δεμερτζής 2002, σ. 405-

406). Επίσης οι υποστηρικτές των δυνητικών κοινοτήτων

δίνουν έμφαση στο χαρακτηριστικό της διαδραστικότητας, η

οποία όμως έχει ως προϋπόθεση την ύπαρξη κοινών

ενδιαφερόντων ικανών να κινητοποιήσουν τους συμμετέχοντες

να σχηματίσουν διαδικτυακές ομάδες (Δεμερτζής 2002, σ.

420). Ακόμα και αν η διαδραστικότητα προσδίδει στις

διαδικτυακές κοινότητες έναν μη ιεραρχικό χαρακτήρα, οι

κοινότητες αυτές δεν παύουν να αποτελούνται από μέλη που

έχουν τη δυνατότητα και τη γνώση και τα οικονομικά μέσα

ώστε να χειρίζονται τις νέες τεχνολογίες και το

διαδίκτυο. Με άλλα λόγια, τίθεται το ζήτημα της ισότητας

στην πρόσβαση, που θα αναλύσουμε παρακάτω. Με αυτή την

έννοια οι διαδικτυακές κοινότητες συνιστούν ταξικό

φαινόμενο (Δεμερτζής 2002, σ. 421).

Ταυτόχρονα, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι εάν οι

διαδικτυακές κοινότητες συμβάλλουν στη δημιουργία μιας

παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών και εάν από τις εν λόγω

κοινότητες μπορούν να αναδειχθούν μορφές συλλογικής

δράσης στο πεδίο του πολιτικού. Ο Rheingold (1993, όπως

παραπέμπεται στο Δεμερτζής 2002, σ. 432) πιστεύει ότι το

διαδίκτυο επιτρέπει τη δημιουργίας μιας «ηλεκτρονικής

40

αγοράς του δήμου» και μπορεί να συμβάλλει στην

αναζωογόνηση της δημόσιας σφαίρας, την αναβίωση μορφών

άμεσης δημοκρατίας και την αναδιαμόρφωση των πολιτικών

και κομματικών συστημάτων. Ο Schuler (1996, όπως

παραπέμπεται στο Δεμερτζής 2002, σ. 434) εκτιμά ότι ο

πολλαπλασιασμός των διαδικτυακών κοινοτήτων συμβάλλει

στην τόνωση της ελεύθερης έκφρασης, την αύξηση της

συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική καθώς και των

δυνατοτήτων ελέγχου της εξουσίας, εθνικής και κυρίως

τοπικής. Ωστόσο, για άλλους η εξατομίκευση στο περιβάλλον

του διαδικτύου, η ανωνυμία, η αβεβαιότητα της

επικοινωνίας με τον ψηφιακό άλλο και η χαλαρότητα της

δέσμευσης απέναντι στην κοινότητα είναι ανασταλτικοί

παράγοντες. Στο διαδίκτυο δεν μπορεί να υπάρξει συλλογική

διαδικασία λήψης αποφάσεων, δεν μπορεί να επιτευχθεί

συναίνεση και να εμπεδωθεί η έννοια του δημοσίου

συμφέροντος λόγω του κατακερματισμού των διαδικτυακών

κοινοτήτων (Holmes 1997, όπως παραπέμπεται στο Δεμερτζής

2002, σ. 436-7).

Για τον Bimber (1998, σ. 12) είναι πρόωρο το

συμπέρασμα οτι οι διαδικτυακές κοινότητες θα έχουν

επίδραση στην πολιτική ή την κοινωνική πρακτική διότι: 1)

Η οικειότητα και η κοινωνική διάδραση είναι αυτά που

δημιουργούν κοινές αξίες. Η εμπιστοσύνη δεν αναπτύσσεται

καλά στις συνθήκες ανωνυμίας του διαδικτύου, ενώ από

έρευνες προκύπτει η εμφάνιση ψευδών ταυτοτήτων στη

διαδικτυακή επικοινωνία (Turkle 1995). 2) Η κοινότητα

βασίζεται σε σταθερές σχέσεις και εμπιστοσύνη στον άλλο,

41

ενώ στο διαδίκτυο οι σχέσεις είναι ρευστές. 3) Συνδετικό

στοιχείο της κοινότητας είναι η κοινωνική πίεση που

συμβάλλει στην προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας

και ενδεχομένως στην αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών.

Αντιθέτως, στο διαδίκτυο το άτομο δεν είναι πουθενά

υπόλογο και δεν δέχεται συνέπειες για τις πράξεις και τα

λόγια του. Αυτά τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής

διάδρασης – η οικειότητα, η σταθερότητα και η κοινωνική

πίεση - δεν είναι εντελώς απόντα από το διαδίκτυο αλλά

παρατηρούνται σπάνια σε ομάδες χωρίς εξωδιαδικτυακούς

δεσμούς και είναι πιο πιθανό να ενυπάρχουν σε ήδη

υπαρκτές κοινότητες που επιλέγουν να επικοινωνούν και

διαδικτυακά (Bimber 1998, σ. 13).

Σε ο,τι αφορά την έρευνα για την οριζόντια

επικοινωνία στο διαδίκτυο, έχει διφορούμενα αποτελέσματα

για το εάν οι συζητήσεις που πραγματοποιούνται σε

διαδικτυακά φόρουμ είναι σύμφωνες με τα δημοκρατικά

ιδεώδη (Stromer-Galley 2000, σ. 114). Οι Leonhirth,

Mindich και Straumanis (1997) κατέληξαν στο συμπέρασμα

ότι οι συμμετέχοντες σε διαδικτυακές συζητήσεις δεν

επιδεικνύουν το αναγκαίο ενδιαφέρον ώστε να δημιουργηθεί

μια σταθερή κοινότητα συζήτησης περίπλοκων ζητημάτων. Ο

Murray (1998, σ. 278) βρήκε ότι σε ορισμένα διαδικτυακά

forum οι συμμετέχοντες όντως διεξάγουν συστηματική

συζήτηση για περίπλοκα θέματα, ωστόσο οι εν λόγω

συμμετέχοντες ανήκουν σε ελίτ και έχουν προσωπικό ή

επαγγελματικό ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Άλλες έρευνες, όπως αυτή του Doherty-Farina (1996),

42

καταδεικνύουν ότι οι διαδικτυακές συζητήσεις είναι κατά

κύριο λόγο επιφανειακές. Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν

ξεκάθαροι κανόνες αλλά ανωνυμία και κανείς δεν

ενδιαφέρεται για την εξέλιξη και το αποτέλεσμα της

συζήτησης, δεν είναι εφικτό να υπάρξει ουσιαστική

διαβούλευση. Επιπροσθέτως, άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι

οι πολίτες που συμμετέχουν σε διαδικτυακές πολιτικές

συζητήσεις και βήματα διαλόγου διαθέτουν υψηλό βαθμό

πολιτικής δαημοσύνης και συμμετοχής στην πολιτική

διαδικασία εκτός του διαδικτύου (Price et al. 2000,

McLeod et al. 1999).

2.2 Ενίσχυση κάθετης επικοινωνίας

Σύμφωνα με την αισιόδοξη οπτική, το διαδίκτυο

παρέχει την ευκαιρία για επικοινωνία των πολιτών με τους

πολιτικούς οργανισμούς και πιο αποτελεσματική

κινητοποίηση. Οι πολιτικές ιστοσελίδες μπορούν να

χρησιμοποιηθούν από τα κόμματα ως μέσα μάρκετινγκ και

προσέλκυσης νέων μελών, ενώ ενέργειες όπως η μαζική

αποστολή μηνυμάτων μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου

(mailing lists), η αποστολή ηλεκτρονικών περιοδικών (e-

newsletters) και η δημιουργία θεματικών ιστοσελίδων

δίνουν τη δυνατότητα στους πολιτικούς οργανισμούς να

προσεγγίσουν τα μέλη τους, ειδικές κατηγορίες πολιτών (πχ

νέους, γυναίκες, συνταξιούχους) αλλά και μεμονωμένα

43

άτομα13 και ενδεχομένως να δημιουργήσουν μια «νέα γενιά»

μελών και διαδικτυακών ή μη ακτιβιστών.

Ωστόσο, από τα αποτελέσματα εμπειρικών ερευνών

αναφορικά με την κάθετη επικοινωνία μεταξύ πολιτικών ελίτ

και πολιτών στο διαδίκτυο, όπως αυτής που διεξήγαγε η

Margetts (2001), προκύπτει ότι τα κόμματα δεν

χρησιμοποιούν την τεχνολογία προκειμένου να ενθαρρύνουν

την ενεργή συμμετοχή των πολιτών, αλλά για να βελτιώσουν

την αποτελεσματικότητα της εκστρατείας τους. Το διαδίκτυο

χρησιμοποιείται από τα πολιτικά στελέχη και τους

πολιτικούς οργανισμούς περισσότερο ως μέσο μονόδρομης

επικοινωνίας και λιγότερο ως μέσο για την ενίσχυση της

επικοινωνίας με τους πολίτες ή την προαγωγή της

επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών. Με άλλα λόγια, οι

δυνατότητες διάδρασης που προσφέρει το νέο μέσο

παραμένουν εν πολλοίς ανεκμετάλλευτες από τους πολιτικούς

φορείς (Stromer-Galley 2000, σ. 115). Η Stromer-Galley

(2000) κατόπιν συνεντεύξεων με επιτελεία αμερικανικών

κομμάτων και ανάλυσης ιστοσελίδων υποψηφίων προέδρων και

κυβερνητών καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το διαδίκτυο

χρησιμοποιείται ως ένα ακόμα μέσο για την άρθρωση και

προβολή του μηνύματος των πολιτικών φορέων και όχι για

την ανάπτυξη καναλιών διαβούλευσης με τους πολίτες14.

13 Στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου του 2001 στη Βρετανία, στηνιστοσελίδα του κόμματος των Συντηρητικών ο επισκέπτης αφού απαντούσεσε ένα μικρής έκτασης ερωτηματολόγιο εν συνεχεία εμφανίζονταν στηνοθόνη του - υπό τον τίτλο «My Manifesto» - οι πολιτικές,προγραμματικές θέσεις και δεσμεύσεις του κόμματος για τα ζητήματα τουπροσωπικού του ενδιαφέροντος (Jackson 2001, όπως παραπέμπεται στοWard, Gibson & Lusoli 2003a).14 Όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις που διεξήγαγε η ερευνήτρια μετα επιτελεία των υποψηφίων αυτό συμβαίνει για τρεις τουλάχιστον

44

Οι Ward, Gibson και Lusoli (2003a) ερεύνησαν τις

ιστοσελίδες 30 πολιτικών οργανισμών της Βρετανίας15 και

κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι δυνατότητες συμμετοχής

των πολιτών στο περιβάλλον των πολιτικών ιστοσελίδων

είναι περιορισμένες. Τα μεγάλα πολιτικά κόμματα

ακολουθούν συντηρητική προσέγγιση και στην πλειοψηφία

λόγους: 1) απαιτείται πολύς χρόνος και προσωπικό για την άμεσηανταπόκριση στους πολίτες, 2) υπάρχει κίνδυνος για απώλεια τουελέγχου της επικοινωνιακής διαδικασίας (πχ ανάρμοστα σχόλια σταforum, κριτική στις θέσεις των υποψηφίων), 3) η πρακτική τωνδιφορούμενων και ασαφών θέσεων που συχνά εφαρμόζουν τα πολιτικάστελέχη και οι κομματικοί οργανισμοί προκειμένου να προσεγγίσουν όσοτο δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα του εκλογικού σώματος δεν είναι εύκολο ναακολουθηθεί στο περιβάλλον του διαδικτύου, όπου οι πολίτες έχουν τηδυνατότητα να θέσουν συγκεκριμένες ερωτήσεις και επιδιώκουν σαφείςαπαντήσεις.15Αναλυτικά οι ερευνητές κατέληξαν στα εξής συμπεράσματα: Οι πολιτικέςιστοσελίδες περιέχουν μεγάλες ποσότητες πληροφοριών, είναι ιδιαιτέρωςφορτωμένες από άποψη περιεχομένου με επίσημα έγγραφα κλπ και αυτόκαταδεικνύει ότι οι πολιτικοί οργανισμοί απευθύνονται μέσω τηςδιαδικτυακής τους παρουσίας σε ένα ιδιαίτερα ελίτ κοινό(δημοσιογράφους, ερευνητές, ακαδημαϊκούς, φοιτητές) καθώς και σταμέλη τους. Αντιθέτως, στοιχεία που να ενθαρρύνουν την κινητοποίησηκαι τη συμμετοχή είναι λιγότερο εμφανή. Στην πλειονότητα τωνιστοσελίδων ενθαρρύνεται η συστράτευση με τον οργανισμό και η εγγραφήως μέλους, ωστόσο δεν δίνεται η δυνατότητα της on line εγγραφής.Ταυτόχρονα, σε λιγότερο από το 1/3 των υπό έρευνα ιστοσελίδων υπάρχειη δυνατότητα απευθείας πολιτικού διαλόγου, ενώ σε όλες τιςιστοσελίδες υπάρχουν ηλεκτρονικές διευθύνσεις στις οποίες μπορεί ναστείλει μήνυμα ο επισκέπτης, ωστόσο οι διευθύνσεις αυτές δεν είναιπροσωπικές και κατά συνέπεια η απευθείας επικοινωνία με εκλεγμέναστελέχη των οργανισμών δεν είναι εύκολη. Ακόμα και αν υπάρχειδιαθέσιμη ηλεκτρονική διεύθυνση, τίποτα δεν εγγυάται ότι θα υπάρξειαπάντηση. Επίσης, τα βήματα διαλόγου δεν χρησιμοποιούνται εκτενώς καιστην πλειοψηφία των περιπτώσεων χρησιμοποιούνται ως πεδία ερωτήσεωνκαι απαντήσεων και άτυπων διαβουλεύσεων και σπάνια παίζουναποφασιστικό ρόλο στην κατάρτιση του προγράμματος ή των πολιτικώνθέσεων του οργανισμού. Μάλιστα η agenda σε αυτά τα βήματα διαλόγουορίζεται κατά κύριο λόγο από τον ίδιο τον οργανισμό, ενώ ο αριθμόςτων συμμετεχόντων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις περιορισμένος.Σε αρκετές περιπτώσεις επίσης παρεισφρέουν στις συζητήσεις αντίπαλοιτου οργανισμού, με προφανείς συνέπειες για την ποιότητα τηςδιαβούλευσης. Από οργανωτική άποψη, άλλωστε, η επένδυση σε τέτοιουείδους δραστηριότητες απαιτεί χρόνο και ενέχει κινδύνους και οιμικροί τουλάχιστον οργανισμοί δεν διαθέτουν το προσωπικό που

45

τους χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες προκειμένου να

φέρουν εις πέρας με πιο αποτελεσματικό τρόπο δράσεις, τις

οποίες παραδοσιακά αναλαμβάνουν. Έτσι η επικοινωνία που

αναπτύσσουν με τα μέλη και τους υποστηρικτές τους είναι

γραμμική, μονής κατεύθυνσης (one way) και από πάνω προς

τα κάτω (top-down) και όχι αμφίδρομη και διαδραστική.

Σε ο,τι αφορά την ελληνική πραγματικότητα, οι

Δεμερτζής et al. (2005) διερεύνησαν τη χρήση του

διαδικτύου από τους Έλληνες υποψηφίους βουλευτές κατά την

προεκλογική περίοδο των εκλογών του 2004, μέσω της

μελέτης των προσωπικών ιστοσελίδων τους. Όπως προκύπτει

από την εν λόγω έρευνα, οι Έλληνες βουλευτές κάνουν μεν

εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου κατά τη διάρκεια της

προεκλογικής περιόδου (ενημερώνουν συχνότερα τις

προσωπικές τους ιστοσελίδες απ’ ότι σε μη προεκλογική

περίοδο), ωστόσο η χρήση του νέου μέσου είναι κατά

μείζονα λόγο εργαλειακή και καταδεικνύει την, κατά

κάποιο τρόπο, απροθυμία των πολιτικών να μεγιστοποιήσουν

τα διαδραστικά γνωρίσματα του μέσου.

Στο ίδιο πλαίσιο, το ερευνητικό κέντρο Ψυχο-

Κοινωνιολογικής έρευνας της διακυβέρνησης των δυνητικών

κοινοτήτων του τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου

Πανεπιστημίου διεξήγαγε έρευνα με την οποία επιχείρησε να

καταγράψει τους τρόπους οργάνωσης και χρήσης των

ιστοτόπων των βουλευτών και των κομμάτων που μετείχαν

στις εκλογές του Μαρτίου 2004. Το βασικό ερώτημα που

τέθηκε είναι το κατά πόσο οι ιστότοποι οδηγούν στη

δημιουργία και τη λειτουργία πολιτικών δυνητικώναπαιτείται για τη διαχείριση βημάτων διαλόγου.

46

κοινοτήτων ή αν αποτελούν ένα χώρο πολιτικής

επικοινωνίας, που απλώς ενσωματώνεται και λειτουργεί ως

προέκταση των «παραδοσιακών» μέσων πολιτικής οργάνωσης,

χωρίς να χρησιμοποιούνται οι δυναμικές δυνατότητες του

μέσου για άμεση και αμφίδρομη επικοινωνία16. Το βασικό

συμπέρασμα της έρευνας, εξηγεί ο Κοσκινάς (2006), είναι

ότι στους πολιτικούς ιστότοπους των μελών του ελληνικού

κοινοβουλίου δεν φαίνεται να θεσπίζονται πολιτικές

δυνητικές κοινότητες με την έννοια χώρων όπου οι πολίτες

παρεμβαίνουν, συμμετέχουν και οργανώνουν την πολιτική

τους πράξη γύρω από κοινούς ιδεολογικούς και αξιακούς

στόχους. Τα δεδομένα που το αναδεικνύουν αυτό είναι πρώτα

από όλα η απουσία χώρου διάδρασης μελών και το φτωχό

πολιτικό περιεχόμενο των ιστοσελίδων. Στην περίπτωση των

ιστοσελίδων των κομμάτων φαίνεται σε γενικές γραμμές να

ισχύει επίσης η ίδια κατάσταση περιορισμένης ανάπτυξης

δυνητικής πολιτικής παρέμβασης. Οι ιστοσελίδες των

κομμάτων αποτελούν περισσότερο ένα επιπλέον ηλεκτρονικό

μέσο παρουσίασης των χαρακτηριστικών τους και λιγότερο

16 Τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας, σύμφωνα με τον επικεφαλής Κ.Κοσκινά (2006), είναι τα εξής: Οι βουλευτές του ελληνικούκοινοβουλίου χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σε περιορισμένο βαθμό (154βουλευτές έχουν προσωπική ιστοσελίδα, δηλαδή το 48.7%) και με βασικόσκοπό την προσωπική τους προβολή. Μικρός είναι και ο βαθμόςδιαδραστικότητας των δικτυακών τους τόπων τόσο στο επίπεδο τωνσχέσεών τους με την κοινωνία πολιτών όσο και στο επίπεδο τηςδιαδικτυακής τους αλληλόδρασης. Ο βαθμός ανταλλαγής απόψεων τωνβουλευτών με τους πολίτες είναι αρκετά μικρός όταν εξετάζονταιτεχνολογίες επικοινωνιακής αλληλόδρασης όπως είναι το email, emailform, chat, forum, καθώς μόλις το 21.5% διαθέτει email form, ενώ το12.4% δεν έχει καμία μορφή δικτυακής επικοινωνίας με τους πολίτες.Επίσης, μόλις το 6.1% των ιστοτόπων λειτουργεί ως portal, το 2.4%προσφέρει δυνατότητα chating και το 12.8% διαθέτει φόρουμ χρηστών, τοοποίο επιτρέπει την πιο άμεση διάδραση χρηστών/πολιτικών.

47

ένα δίαυλο άμεσης επικοινωνίας με τους πολίτες17. Σύμφωνα

με τον ερευνητή, η ύπαρξη των κομματικών ιστοτόπων έχει

μεγαλύτερη σχέση με την αναγκαιότητα παρουσίας και

διαφήμισης ενός κόμματος σε ένα νέο-ανταγωνιστικό

περιβάλλον και μικρότερη σχέση με την εκμετάλλευση της

δυνατότητας ανταλλαγής απόψεων με τους πολίτες.

2.3 Ισότητα πρόσβασης

Ορισμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η χρήση του

διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών συμβάλλουν στη μείωση

του κόστους συμμετοχής και άρα στην εξασφάλιση συνθηκών

ισότητας ως προς την πρόσβαση στην πολιτική διαδικασία

καθώς και στον τερματισμό του καθεστώτος αποκλεισμού, που

ίσχυε για ορισμένες κατηγορίες πολιτών. Ο Νεγροπόντης

(2000) υποστηρίζει ότι σύντομα θα ζούμε σε έναν κόσμο

όπου τα bits θα αντικαταστήσουν τους σωματοποιημένους

τρόπους διάδρασης και η ψηφιοποίηση θα σημάνει από-

υλοποίηση. Πολιτικές πράξεις όπως η ενημέρωση για την

πολιτική επικαιρότητα, η ένταξη σε πολιτικούς οργανισμούς

ή η άμεση επικοινωνία με πολιτικά κόμματα και στελέχη

17 Στο γεγονός αυτό συντείνει ο τρόπος οργάνωσης του υλικού τωνιστοσελίδων όπου υπάρχει μεγάλη ποσότητα πληροφοριών, η οποίαδυσκολεύει τον επισκέπτη να κατανοήσει την πολιτική ταυτότητα τουκόμματος, στοιχεία ελλιπώς οργανωμένα που οδηγούν τον χρήστη σεδυσκολία στην πλοήγηση και στην ανεύρεση συγκεκριμένων πληροφοριών.Ελάχιστοι ιστότοποι κάνουν χρήση πολυμέσων, ενώ σε αρκετέςπεριπτώσεις ο πολιτικός λόγος που αναπαράγεται μοιάζει με εκείνον τωνπαραδοσιακών μέσων. Αναφορικά με τη δυνατότητα χρήσης τουπεριεχομένου της ιστοσελίδας η πλειοψηφία δε διαθέτει περιοχή μελών,forum και δυνατότητα άμεσης ανταλλαγής απόψεων μεταξύ των χρηστών.Ελάχιστοι ιστότοποι προσφέρουν δυνατότητα παρέμβασης – διατύπωσηςάποψης σε επίκαιρα θέματα

48

καθίσταται πράγματι περισσότερο εύκολη και γρήγορη, όπως

προέβλεψε και ο Bonchek (1995). Ταυτόχρονα, οι νέες

τεχνολογίες και το διαδίκτυο μπορούν να χρησιμοποιηθούν

για την προσέγγιση ατόμων λιγότερο «ευάλωτων» στα

μηνύματα των παραδοσιακών ΜΜΕ και λιγότερο προ -

διατεθειμένων να γίνουν μέλη σε πολιτικούς οργανισμούς,

όπως για παράδειγμα οι νέοι (Lupia & Philpot 2002).

Άλλοι ωστόσο ακαδημαϊκοί, όπως ο Luke (1997, σ. 5),

εκτιμούν ότι τέτοιες προσεγγίσεις αγνοούν τα μεγάλα

ερωτήματα αναφορικά με την πρόσβαση, την ισότητα, τη

διανομή στην ψηφιακή εποχή, δεν λαμβάνουν υπόψη την

κοινωνική διάκριση μεταξύ των information-rich και

information-poor ή τις διαφορές ανάμεσα στον ανεπτυγμένο

και τον τρίτο κόσμο και στην πραγματικότητα αναφέρονται

σε μια μικρή, προνομιούχα, πλούσια ελίτ. Ο Luke (1997, σ.

6) υποστηρίζει ότι η ψηφιοποίηση είναι το τελευταίο

στάδιο της πληροφοριακής επανάστασης και - όπως κάθε

επανάσταση - πραγματοποιείται από μια ομάδα συμφερόντων,

η οποία επιδιώκει να κυριαρχήσει στην παγκόσμια σφαίρα

και να μετασχηματίσει την ανθρωπότητα προς όφελός της18.18 Ο Luke (1997, σ. 3) παραθέτει στοιχεία σύμφωνα με τα οποία οι ΗΠΑκαι η Μ. Βρετανία δημοσιεύουν στο διαδίκτυο το 40% των επιστημονικώνάρθρων, ενώ η Νότια Αφρική και η Ζιμπάμπουε – ηγέτιδες χώρες τηςΑφρικής σε ό,τι αφορά την επιστημονική έρευνα – μόλις το 0.439%. ΗΚένυα διαθέτει μια τηλεφωνική γραμμή για κάθε 100 κατοίκους, ενώ οιΗΠΑ και ο Καναδάς 54. Τέλος, η Β. Αμερική διαθέτει το 70% περίπου τωνδιαδικτυακών βάσεων δεδομένων με την Αφρική, την Ασία, την ΑνατολικήΕυρώπη και την Νότια Αμερική να διαθέτουν μόλις 1% η καθεμία. Επίσηςο θεωρητικός τονίζει ότι το διαδίκτυο παραμένει ένας αγγλόφωνοςκόσμος, διαθέτει σημάδια εθνικότητας, φύλου, τάξης, φυλής και στηνπραγματικότητα αποτελεί δίκτυο στο οποίο κυριαρχεί η Δύση.Επισημαίνει, τέλος, ότι η πρόσβαση σε πολλούς ιστοτόπους στοδιαδίκτυο απαιτεί κωδικούς, εγγραφή κατόπιν πληρωμής κλπ, ενώ οιιστότοποι ελεύθερης πρόσβασης συχνά δεν είναι σημαντικοί από άποψηαξίας πληροφορίας.

49

Το ζήτημα της πρόσβασης στην πληροφορία είναι αρκετά

περίπλοκο και παράγοντες όπως η κοινωνική τάξη, το

εισόδημα19, η γεωγραφική θέση και το επάγγελμα

διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο (Luke 1997, σ. 8). Η

Kanter (1995) κάνει λόγο για μία νέα διαχωριστική γραμμή,

δυο νέες τάξεις στην ψηφιακή εποχή, τους «κοσμοπολίτες»

και τους «τοπικιστές». Οι κοσμοπολίτες διαθέτουν α)

γνώσεις και νέες ιδέες, β) ικανότητα να λειτουργούν σε

υψηλών προσδοκιών επαγγελματικά περιβάλλοντα και γ)

διασυνδέσεις που τους εξασφαλίζουν προσβάσεις. Τα

χαρακτηριστικά αυτά καθιστούν τους «κοσμοπολίτες»

κυρίαρχους στην παγκόσμια οικονομία. Από την άλλη πλευρά,

οι «τοπικιστές» δεν διαθέτουν ιδιαίτερα προσόντα και οι

διασυνδέσεις τους περιορίζονται στο επίπεδο των

κοινοτήτων τους. Σε ο,τι αφορά το ήθος των δυο

ανταγωνιστικών τάξεων -σύμφωνα με την Kanter - για τους

«κοσμοπολίτες» υπέρτατη αξία είναι η επιλογή, ενώ για

τους «τοπικιστές» η αφοσίωση και η προστασία της

κοινότητάς τους. Οι «κοσμοπολίτες» επιχειρούν να σπάσουν

τους φραγμούς και να ξεπεράσουν τα όρια, ενώ οι

«τοπικιστές» έχουν ως στόχο τη διατήρηση ή ακόμα και την

έγερση νέων φραγμών. Ο Luke (1997, σ. 10) κατηγορεί τους

19 Σε αυτό το επιχείρημα η Margets (2001, σελ.18) προτείνει τη λήψημέτρων από τις κυβερνήσεις όπως τον δια νομοθετικής ρύθμισηςεξαναγκασμό των εταιριών τηλεφωνικών και διαδικτυακών υπηρεσιών ναχαμηλώσουν το κόστος. Ωστόσο είναι προφανές, επισημαίνει ησυγγραφέας, ότι το επίπεδο εισοδήματος είναι σημαντικός παράγονταςπου επηρεάζει το βαθμό πρόσβασης στο διαδίκτυο και εξ αυτού του λόγουτα πολιτικά κόμματα, όπως εξάλλου και οι δημόσιοι οργανισμοί αλλά καιοι ιδιωτικές εταιρίες, οφείλουν να διατηρήσουν μια πολύ- καναλικήπροσέγγιση.

50

αισιόδοξους για το μέλλον του διαδικτύου θεωρητικούς για

ελιτισμό διότι, όπως εκτιμά, μιλούν στο όνομα μιας

αφηρημένης ισότητας και εν μέσω συνθηκών απόλυτης

ανισότητας. Επισημαίνει ότι δεν υπάρχει ισότητα στον

υλικό και άρα ούτε στον ψηφιακό κόσμο και αντί να

αντιμετωπιστούν τα κοινωνικά προβλήματα στο πλαίσιο του

«υλικού» κόσμου προκύπτουν νέες διαμάχες, ανισότητες και

αντιφάσεις - αυτή τη φορά στον κυβερνοχώρο. Σύμφωνα με

τον θεωρητικό, θα επιταχυνθούν οι ρυθμοί συγκέντρωσης του

πλούτου, θα αυξηθούν οι ευκαιρίες για το κεφάλαιο να

μειώσει τους μισθούς μέσω της τηλεματικής και της

τηλεργασίας, ενώ ωφελημένοι από την αναδιανομή του

εισοδήματος θα είναι οι κοσμοπολίτες. Για την πλειοψηφία

του κόσμου η μετάβαση στην ψηφιακή εποχή αποτελεί απειλή,

ενώ η πληροφορία είναι ανεκτίμητη και πολύτιμη επειδή

ακριβώς είναι λίγοι αυτοί που έχουν πρόσβαση σε αυτήν και

τη δυνατότητα να τη χρησιμοποιήσουν. Στο ίδιο πλαίσιο οι

Murdock και Golding (1989) προειδοποιούν ότι οι γνωστοί

κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, που επηρεάζουν τις

συμβατικές μορφές πολιτικής συμμετοχής, δεν πρόκειται να

εξαφανιστούν στο διαδίκτυο ακόμα και αν αυξηθούν οι

δυνατότητες πρόσβασης για τους μη προνομιούχους. Με άλλα

λόγια το νέο μέσο αναπαράγει ή και επεκτείνει το χάσμα

μεταξύ των information-rich και information-poor.

Συνοψίζοντας, στο επιχείρημα περί ισότητας στην

πρόσβαση των πολιτών αντιτείνεται η άποψη ότι το ψηφιακό

χάσμα θέτει περιορισμούς στις όποιες δυνατότητες του

διαδικτύου για διεύρυνση της πολιτικής συμμετοχής.

51

2.4 Αδιαμεσολάβητη επικοινωνία

Η αναδόμηση της πολιτικής εξουσίας με την προώθηση

της αδιαμεσολάβητης επικοινωνίας ανάμεσα στους πολίτες

και τους πολιτικούς είναι αποτέλεσμα της εξάπλωσης της

χρήσης του διαδικτύου, διατείνονται οι υποστηρικτές του.

Οι Corrado και Firestone (2001) εκτιμούν ότι το διαδίκτυο

συμβάλλει στη μείωση της εξάρτησης των πολιτών από τους

κομματικούς οργανισμούς, τις οργανωμένες ομάδες

συμφερόντων, τα σωματεία, τις συνδικαλιστικές ενώσεις

κλπ. Ο Grossman (1995) τονίζει ότι οι μεγάλοι χαμένοι

στην ψηφιακή εποχή είναι οι διαμεσολαβητές ανάμεσα στους

πολίτες και την κυβέρνηση (κόμματα, εργατικές ενώσεις,

ενώσεις πολιτών, δημοσιογράφοι και διαμορφωτές κοινής

γνώμης). Ο Rheingold (1991) έχει αποκαλέσει το διαδίκτυο

«σπουδαίο αντιστάθμισμα», διότι «μπορεί να αντισταθμίσει

την ισορροπία δύναμης μεταξύ των πολιτών και των βαρόνων

της εξουσίας». Ο νέος ενθουσιασμός για το διαδίκτυο

στηρίζεται στο επιχείρημα περί υποβάθμισης του ρόλου των

ελίτ και των πολιτικών διαμεσολαβητών. Σύμφωνα με την

εκδοχή αυτή, ο πολίτης μέσω του διαδικτύου έχει τη

δυνατότητα να παρακολουθεί την πολιτική επικαιρότητα, να

συμμετέχει και να εκφράζει με τρόπο άμεσο την άποψή του

στους κυβερνώντες, χωρίς να εξαρτάται ή να επηρεάζεται

από κόμματα, συνδικάτα, επαγγελματίες της πολιτικής

επικοινωνίας κ.α. Με άλλα λόγια, η αυξημένη δυνατότητα

επικοινωνίας και παρέμβασης που προσφέρει το διαδίκτυο

52

σημαίνει α) αύξηση της εμπλοκής και δέσμευσης του πολίτη

στην πολιτική διαδικασία, β) μείωση της επιρροής των

πολιτικών διαμεσολαβητών που μέχρι στιγμής κυριαρχούν

στην πολιτική επικοινωνία και κατ’ επέκταση αύξηση της

άμεσης επιρροής του πολίτη στην πολιτική.

Κριτική στο επιχείρημα περί αδιαμεσολάβητης

επικοινωνίας ασκεί ο Bimber (1998, σ. 7), ο οποίος

επισημαίνει ότι η εν λόγω θεώρηση βασίζεται στις

υποθέσεις ότι 1) η νόσος της δημοκρατίας έγκειται στον

έλεγχο της επικοινωνίας από μία ελίτ και 2) αν ο έλεγχος

της πληροφορίας επιστραφεί στους πολίτες - οι οποίοι

θεωρείται ως δεδομένο ότι διαθέτουν ενδιαφέρον και

ικανότητα να συμμετέχουν στην πολιτική- το δημοκρατικό

σύστημα θα λειτουργεί αποτελεσματικά. Ωστόσο, στην

πραγματική δημόσια σφαίρα δεν υπάρχουν ιδανικοί πολίτες

και το ενδιαφέρον και η ικανότητα για συμμετοχή στην

πολιτική διαδικασία δεν είναι καθόλου δεδομένα, τονίζει ο

Bimber. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Lippmann (1934, όπως

παραπέμπεται στο Bimber 1998, σ. 6) εκφράζει την άποψη

ότι οι λεγόμενες ελίτ της γνώσης (lobbies, γραφειοκράτες,

ενώσεις, σύνδεσμοι κλπ) είναι απαραίτητες διότι

ερμηνεύουν για λογαριασμό του πολίτη τις περίπλοκες

πολιτικές πληροφορίες. Σύμφωνα με τον θεωρητικό, υπάρχουν

τόσα ζητήματα, τέτοια ροή, ταχύτητα και περιπλοκότητα

πληροφοριών ώστε να καθίσταται αδύνατο για τον πολίτη να

ενημερώνεται και να ελέγχει τους κυβερνώντες χωρίς τη

βοήθεια διαμεσολαβητών.

53

2.5 Περισσότερες δυνατότητες ενημέρωσης

Ο πλουραλισμός στην ενημέρωση, η πληθώρα

πληροφοριών και πηγών ενημέρωσης, καθώς και η σχετικά

εύκολη πρόσβαση αποτελούν, σύμφωνα με κάποιους,

παράγοντες κινητοποίησης και συμμετοχής στην πολιτική

διαδικασία. Σύμφωνα με την οπτική αυτή, η αυξημένη έκθεση

σε πληροφορίες και ειδήσεις από την πολιτική επικαιρότητα

δημιουργεί ενημερωμένους και κατ’ επέκταση εμπλεκόμενους

πολίτες και οδηγεί συχνά σε ανάληψη πολιτικής δράσης,

διαδικτυακής και μη.

Πράγματι, η πληθώρα πληροφοριών στο περιβάλλον του

διαδικτύου είναι αναμφισβήτητη. Ωστόσο, επισημαίνουν

κάποιοι, ο πολίτης πρέπει να διαθέτει εκ των προτέρων το

πολιτικό κίνητρο, το ενδιαφέρον προκειμένου να αναζητήσει

στο διαδίκτυο πληροφορίες για την πολιτική επικαιρότητα.

Ο χρήστης απαιτείται να έχει προδιάθεση προκειμένου να

επισκεφθεί ιστοσελίδες πολιτικού περιεχομένου και να

γνωρίζει πού και πώς να αναζητήσει την πληροφορία που

θέλει. Η Norris (2001) παρομοιάζει το διαδίκτυο με την

αγορά του περιοδικού τύπου: ορισμένα άτομα είναι

συνδρομητές του περιοδικού Economist, ενώ άλλοι του

Playboy. Σύμφωνα με τη Norris το αν οι πολίτες θα

επιλέξουν να αξιοποιήσουν τις πηγές πληροφόρησης του

διαδικτύου καθορίζεται από παράγοντες όπως ο χρόνος, τα

οικονομικά και τεχνολογικά μέσα, τα κίνητρα, ο βαθμός

πολιτικού ενδιαφέροντος και εμπιστοσύνης στο πολιτικό

σύστημα καθώς και το αίσθημα πολιτικής αρμοδιότητας.

54

Εξάλλου, αναφέρεται ότι η μεγάλη ποσότητα

πληροφοριών, που προσφέρει το διαδίκτυο, ενδέχεται να

προκαλέσει υπερφόρτωση ή κορεσμό στο άτομο, το οποίο

τείνει να επιλέξει την πληροφορία που δεν αντιτίθεται

στην ήδη διαμορφωμένη στάση του και να αποφύγει

εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης (Shapiro 1999, Sunstein

2001, όπως παραπέμπεται στο Lusoli & Ward 2003, σ. 2).

Ταυτόχρονα, κάποιοι ερευνητές, μεταξύ των οποίων οι

Eveland και Dunwoody (2000), εντοπίζουν ανασταλτικούς

παράγοντες στην πολιτική χρήση του διαδικτύου, όπως η μη

εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες και με το περίπλοκο,

υπερκειμενικό και διαδραστικό περιβάλλον πλοήγησης του

διαδικτύου, το οποίο διαφέρει από τη γραμμική δομή και

αφήγηση των παραδοσιακών ΜΜΕ. Ο Bimber (1998, σ. 6) θέτει

το εξής εύλογο ερώτημα: Αν οι αυξημένες δυνατότητες για

επικοινωνία και ενημέρωση συνεπάγονται αυξημένη πολιτική

δέσμευση και συμμετοχή, τότε γιατί εμφανίζεται - σύμφωνα

με στατιστικά στοιχεία και έρευνες των τελευταίων ετών -

μείωση της συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία; Πράγματι

από τις έρευνες των τελευταίων δεκαετιών δεν προκύπτει

σχέση ανάμεσα στην ενημέρωση και την εμπλοκή στην

πολιτική διαδικασία. Το εκλογικό σώμα των τελευταίων

δεκαετιών, που είναι σαφώς πιο μορφωμένο και ενημερωμένο

από τα ΜΜΕ, δεν διαθέτει περισσότερη γνώση για τα δημόσια

θέματα και δεν συμμετέχει στην εκλογική διαδικασία

περισσότερο από ότι το εκλογικό σώμα της δεκαετίας του

’50 (Popkin 1991). Ο Converse (1972) μάλιστα προχωρά

ακόμα περισσότερο υποστηρίζοντας ότι τα υψηλά ποσοστά

55

συμμετοχής στις εκλογές που παρατηρήθηκαν στα τέλη του

19ου αιώνα ήταν αποτέλεσμα του χαμηλού βαθμού ενημέρωσης

των ψηφοφόρων. Άλλωστε σημαντικό ρόλο για την συμμετοχή

και εμπλοκή στην πολιτική διαδραματίζουν και άλλοι

παράγοντες, όπως το ενδιαφέρον και η ικανότητα κατανόησης

περίπλοκων ζητημάτων (Page 1996). Η συμμετοχή των πολιτών

στην πολιτική εξαρτάται τόσο από την ικανότητά τους όσο

και από τα κίνητρά τους (Verba, Schlozman & Brady 1995).

Ο Neuman (1996, σ. 15) γράφει: «Για τη μεγάλη πλειοψηφία

των Αμερικανών πολιτών οι γνώσεις για τους υποψηφίους

προέδρους και τα διάφορα θέματα είναι προϊόν περισσότερο

ενδιαφέροντος και λιγότερο διαθεσιμότητας πληροφοριών».

Ενδεχομένως, μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση για τα

πλεονεκτήματα από την αύξηση των δυνατοτήτων ενημέρωσης

προσφέρει η θεωρία της δυνητικής ενημέρωσης (Snider

1996), θεωρία με την οποία συμφωνεί και ο Bimber (1998,

σ. 8). Σύμφωνα με τον Snider, το διαδίκτυο ως μέσο

αυξάνει τις δυνατότητες ενημέρωσης των πολιτών και άρα

τις δυνατότητες για έλεγχο των κυβερνώντων. Οι δημόσιοι

λειτουργοί γνωρίζουν ότι οι πολίτες έχουν δυνητικά

πρόσβαση σε πληθώρα πηγών ενημέρωσης και άρα δύνανται να

ασκήσουν έλεγχο στο μέλλον, γεγονός που τους καθιστά

υπόλογους στους πολίτες στο παρόν. Ακόμα και οι αδιάφοροι

για την πολιτική επικαιρότητα πολίτες ή αυτοί που δεν

παρακολουθούν συστηματικά την κυβερνητική δράση ή δεν

αφομοιώνουν πολιτικές πληροφορίες αποτελούν εν δυνάμει

ελεγκτές και κριτές της κυβέρνησης. Ωστόσο, επισημαίνει ο

Snider, αυτό δεν σημαίνει ότι η αντιπροσωπευτική

56

δημοκρατία θα υποσκελιστεί από την άμεση συμμετοχή των

πολιτών. Ο ρόλος των διαμεσολαβητών παραμένει

καθοριστικός, αποτελούν τη διαρκή «απειλή» για την

κυβέρνηση να αφυπνίσουν τους πολίτες και να κατευθύνουν

την προσοχή της κοινής γνώμης σε ένα συγκεκριμένο θέμα.

Οι διαμεσολαβητές συλλέγουν, οργανώνουν και ξεκαθαρίζουν

τις πολιτικές πληροφορίες και προσανατολίζουν τους

πολίτες προς το ένα ή το άλλο θέμα. Για τον Bimber, το

επιχείρημα του Snider ότι οι αυξημένες δυνατότητες για

ενημέρωση συνεπάγονται αύξηση της αποκρισιμότητας και της

υποχρέωσης λογοδοσίας της κυβέρνησης είναι το πιο ισχυρό

επιχείρημα για το πώς το διαδίκτυο μπορεί να

μετασχηματίσει την πολιτική, χωρίς ωστόσο να επιφέρει

μακροπρόθεσμες ποιοτικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα.

2.6 Νέες μορφές συμμετοχής

Στο περιβάλλον του διαδικτύου αναπτύσσονται νέοι

τρόποι συμμετοχής στην πολιτική διαδικασία όπως οι

ηλεκτρονικές ψηφοφορίες (e-voting), οι δημοσκοπήσεις (e-

polling) ή η ηλεκτρονική υποβολή αιτημάτων (e-petition).

57

Ταυτόχρονα, ιδιαίτερα δημοφιλή είναι τα τελευταία χρόνια

τα πολιτικά ιστολόγια20 και ο χακτιβισμός21.

Ενώ όλα τα παραπάνω είναι από τεχνικής άποψης νέες

μορφές δράσης, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται για

διαχρονικές και «παραδοσιακές» πολιτικές δράσεις και

κινήσεις διαμαρτυρίας, οι οποίες απλώς μεταφέρονται στον

20 Ένας από τους γνωστότερους πολιτικούς αναλυτές αυτής τηςκατηγορίας είναι ο Μarkos Moulitsas (Ελεύθερος Τύπος 13 Ιουνίου 2006,σ.20, Καθημερινή 16 Ιουνίου 2006, σ. 24, Νέα 3 Ιουλίου 2006, σ. 52).Πρώην στρατιώτης, πολέμιος του Αμερικανού προέδρου G. Bush, θεωρείταιμια από τις πιο δυναμικές φωνές στους κόλπους του ΔημοκρατικούΚόμματος, με καθημερινές παρεμβάσεις από το ιστολόγιό του με τίτλο«Daily Kos». Το ιστολόγιο του, το οποίο ιδρύθηκε τον Μάιο 2002, έχειυπολογιστεί ότι δέχεται μισό εκατομμύριο επισκέψεις κάθε ημέρα, ενώαπό τότε που ξεκίνησε έχει δεχθεί περίπου μισό δισεκατομμύριοεπισκέψεις, έχει με άλλα λόγια περισσότερους αναγνώστες από πολλέςτοπικές αμερικανικές εφημερίδες. Η μεγάλη απήχηση του Moulitsas αλλάκαι των πολιτικών αναλυτών με blogs φάνηκε στο συνέδριο πουδιοργανώθηκε στο Las Vegas το 2006. Η συνάντηση ονομάστηκε «YearlyKos 2006 Vegas» προς τιμήν του, ενώ οι σύνεδροι συζήτησαν μεταξύάλλων πώς ο πολιτικός διάλογος περνά σταδιακά από τις εφημερίδες καιτην τηλεόραση στο διαδίκτυο. Πολλοί Αμερικανοί πολιτικοί δεν έχασανευκαιρία να δώσουν το παρών και να οσμιστούν τις νέες ευκαιρίεςπολιτικού μάρκετινγκ. Ο Moulitsas είχε στηρίξει παλαιότερα μέσα απότο blog του τον Howard Dean, που έχασε το χρίσμα των Δημοκρατικών απότον John Kerry. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ο υποψήφιος είχεσυγκεντρώσει μέσω διαδικτύου τεράστιους οικονομικούς πόρους για τηνεκστρατεία του. 21 O χακτιβισμός δεν αποτελεί απλώς hacking ή cracking (σπάσιμοκωδικών) – πράξεις οι οποίες συνήθως εξαντλούνται σε μια επίδειξητεχνολογικών δυνατοτήτων εκ μέρους του δράστη, αλλά αποτελούνκινήσεις ηλεκτρονικής διαμαρτυρίας, δηλαδή κινήσεις οι οποίες με τονένα ή τον άλλο τρόπο εκφράζουν κάποιο αίτημα.  Τα μέσα που έχουν στηδιάθεσή τους οι ακτιβιστές του διαδικτύου είναι πολλά και ποικίλα καιέχουν τη δυνατότητα να προξενούν ιδιαίτερα σοβαρές ηλεκτρονικές«βλάβες» στο στόχο τους. Οι πιο συνηθισμένες τακτικές είναι: 1) Oιεικονικές καθιστικές διαμαρτυρίες (virtual sit-ins), οι οποίεςσυνίστανται στη μαζική προσέλευση χρηστών στις ιστοσελίδες του στόχουμε αποτέλεσμα ο μεγάλος αριθμός αιτήσεων σύνδεσης να προκαλείσυμφόρηση στους servers θέτοντάς τους εκτός λειτουργίας και συνεπώς«ρίχνοντας» την ιστοσελίδα από το διαδίκτυο, 2) Οι επιθέσεις«κατανεμημένης άρνησης παροχής υπηρεσιών», οι οποίες συνίσταται στηναποστολή μεγάλου όγκου δεδομένων (συνήθως junk mail) στο server–στόχο, μέσα από πολλές και διαφορετικές περιοχές του διαδικτύου με τηβοήθεια ειδικών προγραμμάτων script, επιφέροντας και πάλι ως

58

ψηφιακό κόσμο. Μάλιστα επισημαίνεται ότι τέτοιου είδους

δράσεις δεν δύνανται να αντικαταστήσουν την εκτός

διαδικτύου πολιτική δράση. Το να κάθεται κανείς μπροστά

στην οθόνη του υπολογιστή του δεν έχει την ίδια πολιτική

βαρύτητα με τη συμμετοχή φερ’ ειπείν σε μια διαδήλωση και

δεν έχει τη ίδια δυναμική ώστε να εμπνεύσει και άλλους

για ανάληψη δράσης.

2.7 Αύξηση οργανωτικού πλουραλισμού

Ένα ζήτημα για το οποίο αναπτύσσεται εκτενής

συζήτηση είναι τι είδους πολιτικοί οργανισμοί μπορούν να

επωφεληθούν περισσότερο από το διαδίκτυο και τις νέες

τεχνολογίες. Μια σχολή σκέψης εκτιμά ότι το διαδίκτυο

συμβάλλει στην αύξηση του πλουραλισμού στις φιλελεύθερες

δημοκρατίες. Το διαδίκτυο λόγω της ανοικτής και

αποκεντρωμένης φύσης του δίνει τη δυνατότητα σε κινήματα

και δίκτυα - πέραν των κυρίαρχων πρωταγωνιστών του

αποτέλεσμα τη συμφόρηση του server που στεγάζει την ιστοσελίδα του«αντιπάλου», 3) Η αποστολή ιών με πολιτικό περιεχόμενο και μήνυμα –όπως η περίπτωση του ιού «INJUSTICE.TXT.VBS», ο οποίος έφθανε με mailστον παραλήπτη και αφού ζητούσε συγγνώμη για την ενόχληση ενημέρωνεγια τον αγώνα των Παλαιστινίων, χωρίς όμως να επιφέρει καμίαπεραιτέρω βλάβη στον υπολογιστή. Στη συνέχεια όμως, και κατά τοπρότυπο των υπολοίπων ιών, αντέγραφε τον εαυτό του και αυτομάτωςαποστέλλονταν στις 50 πρώτες διευθύνσεις που έβρισκε μέσα στο Outlook Express, το πιο δημοφιλές πρόγραμμα διαχείρισης mail, 4)Τέλος, το προσφιλέστερο όπλο των ακτιβιστών του διαδικτύου είναι ηπαραποίηση του περιεχομένου της ιστοσελίδας του «αντιπάλου»(defacement). Το πλέον εντυπωσιακό χτύπημα διαδικτυακών ακτιβιστώναναμφισβήτητα είναι η εισβολή στα συστήματα της διοργάνωσης τουΠαγκοσμίου Οικονομικού Forum του Νταβός στις 4 Φεβρουαρίου 2001 και ηυποκλοπή αριθμών τηλεφώνων και πιστωτικών καρτών γνωστώνπροσωπικοτήτων που συμμετείχαν σε αυτό, μεταξύ των οποίων ο πρόεδροςτης Microsoft Bill Gates και ο παλαιστίνιος ηγέτης Γιασέρ Αραφάτ(Πάνου 2001).

59

πολιτικού συστήματος, των μεγάλων πολιτικών κομμάτων κλπ

- να διαδραματίσουν ρόλο στην πολιτική σκηνή. Καταρχάς, η

ευελιξία και οι μη αυστηρές ιεραρχικές δομές των

κινημάτων διαμαρτυρίας και των δικτύων συνεπάγεται

μεγαλύτερη ευελιξία και δυνατότητα πειραματισμού με τις

νέες τεχνολογίες. Ταυτόχρονα, το σχετικά χαμηλό κόστος

δημιουργίας και συντήρησης μιας ιστοσελίδας δίνει τη

δυνατότητα σε μικρούς και με περιορισμένους οικονομικούς

πόρους οργανισμούς και κινήματα να αναμετρηθούν επί ίσοις

όροις με τους πρωταγωνιστές του πολιτικού σκηνικού.

Επιπροσθέτως, η μη ύπαρξη εκδοτικού ελέγχου στο

διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα σε τέτοιου είδους κινήματα

και οργανισμούς να προσεγγίσουν και να επικοινωνήσουν το

μήνυμά τους σε ένα μεγάλο αριθμητικά κοινό, κάτι που δεν

έχουν την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν μέσω των

παραδοσιακών ΜΜΕ, τα οποία σε μεγάλο βαθμό τους αγνοούν.

Πράγματι, για νέα κόμματα κυρίως το διαδίκτυο αποτελεί

μέσο να «χτίσουν» την οργανωτική υποδομή τους

αποφεύγοντας το κόστος πχ των τοπικών οργανώσεων. Μάλιστα

το διαδίκτυο επιτρέπει ακόμα και τη δημιουργία

αποκλειστικά δυνητικών κομμάτων, όπως το γερμανικό κόμμα

Die Digitalen το οποίο πήρε μέρος στις τοπικές εκλογές

του Βερολίνου το 1999. Το εν λόγω κόμμα δραστηριοποιήθηκε

αποκλειστικά στο διαδίκτυο και στη διαδικασία κατάρτισης

του προγράμματός του μπορούσε να συμμετέχει κάθε

ενδιαφερόμενος πολίτης. Αποκλειστικά και μόνο τα «μέλη»

του κόμματος ήταν υπεύθυνα να οργανώσουν και να

συντονίσουν την όλη διαδικασία. (Rommele 2003, σ. 10)

60

Παρόλα ταύτα, ορισμένοι θεωρητικοί αμφισβητούν τα

παραπάνω και επισημαίνουν ότι η εμπορευματοποίηση του

νέου μέσου οδηγεί στην επικυριαρχία των παραδοσιακά

ισχυρών πολιτικών πρωταγωνιστών, οι οποίοι διαθέτουν τα

οικονομικά μέσα να δημιουργήσουν υπερσύγχρονες

ιστοσελίδες, να τις διαφημίσουν και κατ’ επέκταση να

προσελκύσουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Οι Margolis και

Resnick (2000) υποστηρίζουν ότι από τη στιγμή που το

διαδίκτυο έχασε την «πολιτική του αθωότητα», με την

εισαγωγή της έννοιας του κέρδους, άρχισε να διαφαίνεται

και η μεγάλη μεταμόρφωση και εξομάλυνσή του. Η εμπειρία

τους από τις έρευνες που έχουν διεξαγάγει τους οδηγεί στο

συμπέρασμα ότι είναι τελείως ουτοπικό να πιστεύει κανείς

ότι το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να αναμορφώσει ριζικά

τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού.

Επίσης, από την έρευνα των Δεμερτζή et al. (2005)

στις ιστοσελίδες των Ελλήνων υποψηφίων βουλευτών στις

εκλογές του 2004 εξάγεται το συμπέρασμα ότι το

ηλεκτρονικό πολιτικό μάρκετινγκ όχι μόνο δεν αμβλύνει

αλλά ενισχύει τις υπάρχουσες ανισότητες και διαφορές στην

εγχώρια πολιτική σκηνή, τις διαφορές μεταξύ βουλευτών

διαφορετικών κομμάτων, την αντίθεση κέντρου – περιφέρειας

κλπ. Μακράν του να έχει μια εξισωτική επίδραση το

διαδικτυακό πολιτικό μάρκετινγκ στην Ελλάδα εξυπηρετεί

την «πολιτική στην συνήθη μορφή της» (Margolis και

Resnick 2000).

Η Κωτσικοπούλου (2002) σε έρευνά της εξετάζει αν τα

μεγάλα κόμματα στην Ελλάδα κυριαρχούν στο διαδίκτυο, όπως

61

άλλωστε στα υπόλοιπα ηλεκτρονικά και έντυπα ΜΜΕ (υπόθεση

εξομάλυνσης – normalization22), ή αν το διαδίκτυο

συμβάλλει στον ανταγωνισμό των κομμάτων (υπόθεση εγγενούς

εξίσωσης – inherent equalization23) και επιχειρεί τη

σύγκριση με τη Μ. Βρετανία βασιζόμενη σε μια έρευνα των

Ward και Gibson, την οποία διεξήγαγαν το 1996. Το

συμπέρασμα που εξάγουν οι Βρετανοί θεωρητικοί κατά τη

διάρκεια της πρώτης διαδικτυακής εκστρατείας στη Βρετανία

είναι η αδυναμία αξιοποίησης των δυνατοτήτων του νέου

μέσου και η έλλειψη αποφασιστικότητας των πολιτικών

κομμάτων να ηγηθούν των τεχνολογικών εξελίξεων. Φαίνεται

ότι σε αυτήν την πρώιμη φάση πολιτικής χρήσης του

διαδικτύου στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα μικρότερα κόμματα

κερδίζουν κάποια πλεονεκτήματα σε σχέση με το ρόλο τους

στα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, υπάρχει

δυσκολία στην εξομάλυνση του διαδικτύου, χωρίς φυσικά να

μπορούμε να μιλήσουμε για επικράτηση της υπόθεσης της

εγγενούς εξίσωσης των κομμάτων. Τα δυο μεγαλύτερα κόμματα

του Ηνωμένου Βασιλείου δεν φαίνονται για την ώρα να

υπερισχύουν στο διαδίκτυο εξαιτίας της δυναμικής

παρουσίας των μικρότερων κομμάτων στον κυβερνοχώρο. Αυτή22 Σύμφωνα με την υπόθεση εξομάλυνσης ο κυβερνοχώρος εξομαλύνεται μετα υπόλοιπα μέσα, αν η παρουσία των μεγάλων κομμάτων είναι ισχυρότερη(ποσοτικά και ποιοτικά) από αυτήν των μικρότερων κομμάτων, αλλά καιμε τη χρήση εξελιγμένων ψηφοθηρικών μεθόδων. Παράλληλα, η υπόθεση τηςεξομάλυνσης διαβλέπει και το κίνδυνο της εφήμερης παρουσίας τωνμικρών κομμάτων και της μελλοντικής επισκίασης από τα μεγάλα κόμματαεξαιτίας των πολιτικοοικονομικών συμφερόντων που κατακλύζουν τοδιαδίκτυο (Κωτσικοπούλου 2002, σ. 174)23 Η υπόθεση εγγενούς εξίσωσης θεωρεί πιθανή την άμβλυνση τηςκυριαρχίας των μεγάλων κομμάτων. Τα μικρά κόμματα έχουν τη δυνατότητανα εγκαταστήσουν μια δυναμική παρουσία εξαιτίας του σχετικά χαμηλούκόστους του διαδικτύου συγκριτικά με την προβολή τους στα παραδοσιακάΜΜΕ (Κωτσικοπούλου 2002, σ. 174).

62

η τάση πάντως, σύμφωνα με τους Ward και Gibson, είναι

μάλλον προσωρινή, καθώς προβλέπουν ότι μεσοπρόθεσμα οι

αλλαγές, που θα επιφέρει το διαδίκτυο στην πολιτική

επικοινωνία, θα είναι περισσότερο στιλιστικές και όχι

τόσο ριζικές, ώστε να συμβάλλουν στην αναδιανομή της

εξουσίας (Ward &Gibson 1998, όπως παραπέμπεται στο

Κωτσικοπούλου 2002, σ. 196). Η Κωτσικοπούλου (2002, σ.

208-210) από την πλευρά της επισημαίνει ότι αν και είναι

ακόμα πολύ νωρίς για την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων

από τη χρήση του διαδικτύου από τα ελληνικά κόμματα,

φαίνεται να κυριαρχεί περισσότερο η τάση για εξίσωση των

κομμάτων στον ελληνικό κυβερνοχώρο παρά η εξομάλυνσή του.

Τα μικρά κόμματα στην Ελλάδα, αν και δείχνουν να αγνοούν

σε μεγάλο βαθμό τις δυνατότητες των ιντερνετικών

τεχνολογιών για προεκλογικούς σκοπούς, δείχνουν

πεπεισμένα να τις ανακαλύψουν ή τουλάχιστον να μη μείνουν

μακριά τους. Η δυναμική βέβαια είσοδος του ΠΑΣΟΚ στον

κυβερνοχώρο προϊδεάζει ίσως για τη μελλοντική αξιοποίηση

του νέου μέσου και την πιθανότητα εξομάλυνσής του, εξηγεί

η ερευνήτρια, ωστόσο προσθέτει ότι ακόμα και αν

μακροπρόθεσμα επικρατήσει η προοπτική εξομάλυνσης του

κυβερνοχώρου, βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον και αποσπασματικά

ίσως το νέο μέσο κατάφερε να επιτύχει μια σχετική

εξομοίωση των πολιτικών κομμάτων.

2.8 Επιταχυνόμενος πλουραλισμός

63

Στην ακαδημαϊκή συζήτηση αναφορικά με τη σχέση

διαδικτύου και πολιτικής ο Bimber (1998) συνεισφέρει

αναπτύσσοντας τη θεωρία του επιταχυνόμενου πλουραλισμού.

Σύμφωνα με το εν λόγω μοντέλο, το διαδίκτυο συμβάλλει στη

διάσπαση του παρόντος συστήματος πολιτικής, που βασίζεται

στα συμφέροντα ομάδων, και οδηγεί προς μια πιο ρευστή,

βασισμένη σε θέματα, πολιτική με λιγότερη θεσμική συνοχή.

Η κεντρική επίδραση του διαδικτύου στην πολιτική είναι η

ανάπτυξη ομάδων με βασικό συνδετικό στοιχείο διάφορα

θέματα (issues), ομάδων με χαμηλό δείκτη σταθερότητας και

εξάρτησης από ιδιωτικές και δημόσιες θεσμικές δομές. Η

θεωρία βασίζεται σε δυο υποθέσεις: 1) Η αύξηση της ροής

της πληροφορίας δεν αλλάζει τη βασική λογική του

πλουραλισμού. Σε ατομικό επίπεδο, η έλευση του διαδικτύου

δεν αλλάζει τα δεδομένα της επιλεκτικής προσοχής και

αφομοίωσης πληροφορίας, δεν επηρεάζει το βαθμό πολιτικής

δαημοσύνης και δεν έχει επίδραση στο ενδιαφέρον ή τα

κίνητρα για ενεργή συμμετοχή στην πολιτική. Σε επίπεδο

κοινωνικής δομής, δεν υπάρχει λόγος να πιστεύει κανείς

ότι ο παραδοσιακός τρόπος πολιτικής συμμετοχής και δράσης

μέσω ομάδων και συνδέσμων θα εξαφανιστεί λόγω της

επέκτασης της επικοινωνίας μέσω του διαδικτύου. 2) Το

χαμηλό κόστος για την οργάνωση συλλογικής δράσης, που

προσφέρει το διαδίκτυο, θα είναι ευεργετικό για ομάδες

που μέχρι τώρα ήταν εκτός των παραδοσιακών θεσμών,

συνδέσμων κλπ. O Bimber εκτιμά ότι η κινητοποίηση και η

οργάνωση είναι πλέον εφικτή για νέες ομάδες και

ακτιβιστές χωρίς οικονομικές και θεσμικές διασυνδέσεις,

64

διαδικασία που θα μπορούσε ίσως να περιγραφεί ως

εκδημοκρατισμός των πολιτικών ελίτ. Οι νέες ομάδες

προσανατολίζονται σε μεμονωμένα θέματα (issues), σε

θέματα ιδεολογίας, εφαρμοσμένης πολιτικής ή σε κοινωνικά

κινήματα. Άρα, η βασική επίδραση του διαδικτύου είναι η

επιτάχυνση της διαδικασίας κινητοποίησης ομάδων για

ανάληψη πολιτικής δράσης, ομάδων μη παραδοσιακών όσον

αφορά τη δομή και τη λειτουργία. Το αποτέλεσμα μπορεί να

είναι ένα πολιτικό σύστημα όπου τα θέματα αναπτύσσονται

και κινούνται με γρήγορους ρυθμούς και οι κυβερνώντες

ακούν και αποκρίνονται σε νέα είδη ομάδων, ομάδων χωρίς

πολλά και σταθερά μέλη ή σχέσεις με κατεστημένους

θεσμούς.

2.9 Kινητοποίηση ή ενδυνάμωση;

Όλα τα παραπάνω επιχειρήματα και προσεγγίσεις –

αισιόδοξες και απαισιόδοξες – αποκρυσταλλώνονται, σύμφωνα

με τη Norris (1999, 2001) μέσα από δυο σχολές σκέψης, τις

θεωρίες της κινητοποίησης (mobilization theories) και τις

θεωρίες της ενδυνάμωσης (reinforcement theories). Σε

γενικές γραμμές οι δυο αυτές θεωρητικές σχολές

συνοψίζονται στα εξής:

Οι θεωρίες της κινητοποίησης υποστηρίζουν ότι η

ψηφιακή δημοκρατία ισοπεδώνει τις διαφορές και τους

περιορισμούς στη συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια ζωή,

αναδεικνύοντας έναν ιδιαίτερο τύπο συμμετοχής, το

διαδικτυακό ακτιβισμό. Η κατάργηση των χωροχρονικών

65

ορίων, ο περιορισμός οικονομικών εμποδίων, οι μεγαλύτερες

ευκαιρίες για πολιτική συμμετοχή, πολιτική ενημέρωση και

αμφίδρομη επικοινωνία είναι οι ειδοποιές διαφορές. Κατ’

επέκταση η ανάπτυξη των διαδικτυακών τεχνολογιών οδηγεί

σε νέες μορφές οριζόντιας και κάθετης οργάνωσης των

επικοινωνιών, οι οποίες διευκολύνουν και διευρύνουν τη

συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Σύμφωνα με τις θεωρίες

κινητοποίησης, ο διαδικτυακός ακτιβισμός αποτελεί

διακριτό είδος πολιτικής συμμετοχής και διαφέρει με

διάφορους τρόπους από τους συμβατικούς ή παραδοσιακούς

τρόπους πολιτικής δράσης. Αν πράγματι το διαδίκτυο

καταφέρει να πολιτικοποιήσει ομάδες ατόμων που μέχρι τώρα

έδειχναν αποστροφή για την πολιτική ή βρίσκονταν

αποκομμένοι από τα ηλεκτρονικά μέσα, όπως οι νέοι, οι

κοινωνικά αποκλεισμένοι ή μέλη μειονοτήτων, τότε το νέο

αυτό μέσο όχι μόνο μπορεί να ενισχύσει τη συμμετοχή στα

κοινά αλλά και να δημιουργήσει νέες μορφές συμμετοχής

τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε παγκόσμιο.

Οι θεωρίες της ενδυνάμωσης αρνούνται το ριζοσπαστικό

χαρακτήρα των νέων τεχνολογιών και υποστηρίζουν ότι το

διαδίκτυο είναι πιθανότερο να ενισχύσει ήδη διαμορφωμένες

στάσεις, προσφέροντας τη δυνατότητα στους ήδη ενεργούς

πολίτες να ασχοληθούν με την πολιτική μέσα από νέες

δραστηριότητες. Τα επιχειρήματα αυτής της θεώρησης

εστιάζονται κυρίως στην άνιση διείσδυση των νέων

τεχνολογιών και στα κοινωνικοοικονομικά συμφέροντα που

κατακλύζουν όλες τις μορφές της πολιτικής συμμετοχής, οι

οποίες δεν φαίνεται να εξαλείφονται από το νέο μέσο.

66

Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, το διαδίκτυο και οι νέες

τεχνολογίες δεν επιφέρουν δραματικές αλλαγές στην

καθεστηκυία κοινωνικο-πολιτική τάξη αλλά στην ουσία

«απορροφώνται» και αναπαράγουν τις υπάρχουσες δομές. Αντί

να συμβάλλει στην έκρηξη της αντιπροσωπευτικής

δημοκρατίας, το νέο μέσο προκαλεί ορισμένες αλλαγές στη

στάση ή τη συμπεριφορά, οι οποίες ωστόσο είναι σε μεγάλο

βαθμό προβλέψιμες και βασίζονται στα υπάρχοντα πρότυπα

πολιτικής συμμετοχής.

Κεφάλαιο 3ο

67

Το κόμμα – δίκτυο

Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν επιτακτικά είναι αν το

πολιτικό κόμμα ως ο βασικός θεσμός πολιτικής οργάνωσης

και αντιπροσώπευσης μπορεί να αντιμετωπίσει τα δεδομένα

της νέας εποχής και της κοινωνίας της ύστερης

νεωτερικότητας. Αν μπορεί να συνεχίσει να «συνθέτει»

πολιτικά μια κοινωνία των αποχρώσεων και των αντιφάσεων.

Σύμφωνα με τον Duverger (1954), το μοντέλο του μαζικού

κόμματος μελών ήταν ιδιαιτέρως αποτελεσματικό για τη

συλλογή ψήφων στη βιομηχανική κοινωνία. Το πολυσυλλεκτικό

μοντέλο κόμματος ανταποκρίθηκε επαρκώς στις συνθήκες της

δεκαετίας του ’60, εποχή των μαζικής επικοινωνίας, της

τηλεόρασης και της χαλάρωσης των κομματικών ταυτίσεων

(Kirchheimer, 1991). Πιο πρόσφατα, οι Katz και Mair

(1995) έκαναν λόγο για το κόμμα καρτέλ ως προϊόν της νέας

σχέσης κόμματος και κράτους. Όλες οι παραπάνω θεωρήσεις

βασίζονται στην κοινή υπόθεση ότι εξωτερικοί παράγοντες

και ευρύτερες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και

τεχνολογικές συνθήκες ή εξελίξεις οδηγούν τα κόμματα προς

παρεμφερή οργανωτικά μοντέλα και δομές.

Τα τελευταία χρόνια, δεδομένων των συνθηκών που

αναλύσαμε παραπάνω (απαξίωση κομμάτων, κρίση μελών,

χαλάρωση της κομματικής ταύτισης, εξατομίκευση, κυριαρχία

διαδικτύου κλπ), η οργανωτική ανασυγκρότηση των πολιτικών

κομμάτων προκειμένου να γίνουν πιο «συμβατά» με τα

χαρακτηριστικά του ανοικτού εκλογικού σώματος καθίσταται

επιτακτική. Η κυρίαρχη τάση φαίνεται να είναι προς

68

κόμματα περισσότερο ανοικτά και ευέλικτα, κόμματα με

«χαλαρή» οργανωτική δομή και σχέση με τους πολίτες και

την κοινωνία πολιτών. Η έννοια του κόμματος - δικτύου,

μια έννοια που πρώτος ανέπτυξε ο γραμματέας του

προεδρείου του SPD M. Machnig (2000, όπως παραπέμπεται

στο Γεωργιάδου 2001, σ. 223), ή η ρητορική που

αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια περί ανοικτών κομμάτων,

συμμετοχικής δημοκρατίας κλπ τροφοδοτούν το διάλογο -

αλλά εγείρουν και προβληματισμό - σε επίπεδο ακαδημαϊκό

αλλά και πολιτικό και αποτελούν «οδηγό» για οργανωτικές

αλλαγές στο εσωτερικό ορισμένων κομμάτων, κυρίως των

σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης.

3.1 Χαρακτηριστικά του κόμματος – δικτύου

Το κατά Machnig κόμμα – δίκτυο, έτσι όπως αναλύεται

εκτενώς από τη Γεωργιάδου (2001, σ. 223-228), αποτελείται

από ενεργά μέλη, δραστήριους υποστηρικτές και

ενδιαφερόμενους συνομιλητές, οι οποίοι μάλιστα αποτελούν

«το πιο σημαντικό κεφάλαιο» του κόμματος. Πρόκειται για

έναν οργανισμό ανοικτό όχι μόνο στα παραδοσιακά μέλη και

στελέχη του αλλά και στους πολίτες εκείνους ή τις ομάδες

πολιτών που περιστασιακά ή για ορισμένα μόνο θέματα

επιθυμούν να συμμετάσχουν σε συλλογικές διαδικασίες και

λήψη αποφάσεων. Το κόμμα - δίκτυο απευθύνεται και

προσκαλεί στους κόλπους του πολίτες κοινωνικά και

69

πολιτισμικά ετεροειδείς, ή τουλάχιστον πολύ πιο

ετεροειδείς από τη συνήθη εκλογική πελατεία ενός

κόμματος, που διαθέτει συγκεκριμένα κοινωνικά, οικονομικά

κλπ χαρακτηριστικά. Δεν αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα μιας

συγκεκριμένης τάξης, αλλά απευθύνεται εν δυνάμει σε όλο

το εκλογικό σώμα, σε μεμονωμένους πολίτες και σε ομάδες

της κοινωνίας πολιτών. Με άλλα λόγια, το κόμμα δίκτυο δεν

είναι προσηλωμένο στα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης

τάξης. Είναι ανοικτό σε κάθε τύπο συμφέροντος που

ταιριάζει με τις βασικές πολιτικές του αξίες και θέσεις

και δεν έχει το ρόλο διαμεσολαβητή ειδικών συμφερόντων

αλλά το ρόλο επαγγελματία μεσολαβητή των συμφερόντων της

κοινωνίας πολιτών στην κεντρική διοίκηση.

Το κόμμα -δίκτυο αποτελείται από οργανώσεις ανοικτές

και ευέλικτες και στόχος είναι η οργάνωση συμμαχιών, με

μεγάλη ή μικρή διάρκεια, η ενεργοποίηση και δικτύωση

στελεχών, μελών και υποστηρικτών για επιμέρους ζητήματα

(issues), όπως επίσης και η δικτύωση της κοινωνίας

πολιτών με το κόμμα και κατ‘ επέκταση με το κράτος και

την κυβέρνηση. Το κόμμα δίκτυο συμβάλλει στη διαχείριση

των διαφορετικών, ρευστών και συχνά αντιθετικών αιτημάτων

και συμφερόντων, στη δρομολόγηση και επικύρωση

συναινετικών και ευρύτερα αποδεκτών λύσεων. Η χρήση

δημοψηφισματικών τεχνικών, συμμετοχικών και

διαβουλευτικών στοιχείων είναι συχνή, ενώ τα κομματικά

μέλη αποφασίζουν απευθείας για σημαντικά ζητήματα, έχουν

άμεση επαφή με την ηγεσία και συχνά παρακάμπτονται οι

καταστατικές διατάξεις. Ο Seyd (1999, σ. 385) επισημαίνει

70

ότι ο προσανατολισμός στα εξατομικευμένα μέλη στο πλαίσιο

του κόμματος – δικτύου επιχειρείται διότι 1) δίνει τη

δυνατότητα στην πολιτική ηγεσία να αντιμετωπίσει την

ολοένα αυξανόμενη δυσπιστία των πολιτών κάνοντας λόγο για

ανανέωση του κόμματος από τη βάση του. Η συμμετοχή των

μελών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων ενδεχομένως

ενισχύει την πολιτική νομιμοποίηση του κόμματος, 2) οι

δημοψηφισματικές τεχνικές και εσωκομματικές εκλογές είναι

ένας τρόπος ώστε η ηγεσία να δίνει την εντύπωση ότι έχει

τον έλεγχο του κόμματος ή και να παρακάμπτει ισχυρά

κομματικά στελέχη, την εσωκομματική αντιπολίτευση, 3) η

ηγεσία εξακολουθεί να έχει ανάγκη τα κομματικά μέλη για

λόγους οικονομικούς (συνδρομές κλπ) και επικοινωνιακούς

(ιδιαιτέρως κατά τις προεκλογικές περιόδους).

Οι Heidar και Saglie (2003) σε ανάλυσή τους, όπου

επιχειρούν να διερευνήσουν εάν τα νορβηγικά πολιτικά

κόμματα τείνουν να μετατραπούν σε κόμματα – δίκτυα,

υποστηρίζουν ότι το κόμμα – δίκτυο ως έννοια αντλεί το

περιεχόμενό της και βασίζεται σε μεγάλο βαθμό ως προς τα

χαρακτηριστικά της σε αυτό που ο Koole (1994, όπως

παραπέμπεται στο Heidar και Saglie 2003, σ. 221) ονομάζει

«σύγχρονο κόμμα στελεχών» (modern cadre party). Ωστόσο, ο

χαρακτηρισμός, ο όρος «κόμμα στελεχών» δεν είναι ο πλέον

κατάλληλος - εξηγούν οι Heidar και Saglie - καθώς

παραπέμπει στα παλιομοδίτικα λενινιστικά κόμματα, ενώ

αντιθέτως ο όρος κόμμα - δίκτυο περιγράφει καλύτερα το

νέο αυτό μοντέλο κόμματος και τις τάσεις ανασυγκρότησης

71

των σύγχρονων πολιτικών οργανισμών. Σύμφωνα με τον Koole,

τα κύρια χαρακτηριστικά του νέου τύπου κόμματος είναι:

1. ο μικρός αριθμός μελών, τα οποία ωστόσο είναι

σημαντικά για το κόμμα

2. οι κομματικές οργανώσεις εξακολουθούν να αποτελούν

βάση για διαβούλευση και λήψη αποφάσεων αναφορικά με

τη χάραξη πολιτικής και την ανάδειξη ηγεσίας

3. οι πολιτικές και η στρατηγική του κόμματος

αναπτύσσονται στο πλαίσιο άτυπων κομματικών δικτύων

και ατονούν οι επίσημες οργανωτικές διαδικασίες και

η αρχή της αντιπροσώπευσης24

Οι Heidar και Saglie (2003, σ. 222) υποστηρίζουν ότι

κόμμα – δίκτυο είναι προϊόν μίξης των χαρακτηριστικών του

μαζικού κόμματος και του κόμματος στελεχών.

Στο πλαίσιο της συζήτησης για την ανάγκη οργανωτικού

μετασχηματισμού των σύγχρονων κομμάτων, ο Βενιζέλος

(2003, σ. 30) τονίζει ότι είναι αναγκαία μια υπέρβαση των

συμβατικών τύπων κόμματος, που θα οδηγήσει από το

βιομηχανικό στο μεταβιομηχανικό κόμμα, σε ένα νέο τύπο

«ανοικτού» κόμματος. Το ανοικτό κόμμα έχει, κατά την

περιγραφή του Βενιζέλου, εξωστρεφή προσανατολισμό και δεν

λειτουργεί ως κλειστή κοινωνία ή ως μηχανισμός κατάληψης

της εξουσίας αλλά ως πομπός πολιτικού λόγου και ως

24 Άλλα χαρακτηριστικά του «σύγχρονου κόμματος στελεχών» κατά Koole ήτου κόμματος – δικτύου κατά Heidar και Saglie είναι: 1) η κυριαρχίαεπαγγελματιών ηγετικών στελεχών, 2) η ηγεσία αναφέρεται μεν στηνκοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος, ωστόσο έχει την υποχρέωσηλογοδοσίας και αντλεί τη νομιμοποίησή της από τον κομματικό οργανισμόκαι τα μέλη του, 3) στόχος του κόμματος είναι η μεγιστοποίηση τηςεκλογικής του δύναμης αλλά χωρίς την αλλοίωση του πολιτικού τουπροφίλ, 4) η χρηματοδότηση του κόμματος προέρχεται από έναν συνδυασμόιδιωτικών και δημοσίων πόρων.

72

διαμεσολαβητής της πολιτικής αντιπροσώπευσης της

κοινωνίας. Ταυτόχρονα, διαθέτει υψηλό βαθμό ευελιξίας και

κινείται μέσα από τη λογική των δικτυώσεων και των

δικτύων και όχι μέσα από τη λογική μιας «βαριάς»και

αυστηρά ιεραρχικής οργανωτικής δομής. Το ανοικτό κόμμα

διαθέτει σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο πολιτικά

στελέχη «νέου τύπου», με ικανότητα πολιτικής σύνθεσης

μέσα από πληθώρα προτάσεων, αιτημάτων, συμφερόντων και

πιέσεων. Ωστόσο, σύνθεση δεν σημαίνει, όπως επισημαίνει ο

Βενιζέλος, συμψηφισμός ή εξισορρόπηση αντιθέσεων αλλά

ικανότητα διατύπωσης για κάθε θέμα μιας θέσης που

ανάγεται τελικά σε μια δίκαιη και κοινωνικά ισορροπημένη

αντίληψη για το γενικό συμφέρον. Επιπλέον, ένα κόμμα

ανοικτού τύπου δεν είναι κόμμα στελεχών, αλλά κόμμα που

πείθει και κινητοποιεί το ευρύτερο δυνατό κοινωνικό

ακροατήριο. Διαθέτει λοιπόν πρωτίστως υψηλό βαθμό

εσωτερικής αποκέντρωσης και οι περιφερειακές οργανωτικές

μονάδες έχουν ουσιαστικές αρμοδιότητες και επαρκές

περιθώριο πρωτοβουλιών. Το ανοικτό κόμμα επίσης είναι

ψηφιακό κόμμα, χρησιμοποιεί τις νέες τεχνολογίες και το

διαδίκτυο όχι μόνο για να προσεγγίσει το κοινωνικό του

ακροατήριο αλλά και για να οργανώσει νέες μορφές

πολιτικής συμμετοχής. «Το ανοικτό κόμμα πρέπει να έχει τα

καλύτερα δυνατά αντανακλαστικά και τη μεγαλύτερη δυνατή

διορατικότητα, να είναι κόμμα αποκεντρωμένο, τόσο με τη

συμβατική όσο και με την ηλεκτρονική έννοια του όρου,

ένα κόμμα - δίκτυο: δίκτυο οργανώσεων, δίκτυο στελεχών,

δίκτυο πολιτών» (Βενιζέλος 2003, σ. 36).

73

Τέλος, όπως προκύπτει από τα παραπάνω, βασικό

χαρακτηριστικό των κομμάτων - δικτύων είναι η ευρέα χρήση

του διαδίκτυου. Η ταυτότητα τέτοιου είδους κομμάτων

προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα επικοινωνιακά,

τεχνολογικά κ.α μέσα που χρησιμοποιούνται για τη δικτύωση

των πολιτών. Με δεδομένο μάλιστα ότι τα μέσα αυτά είναι

λίγο έως πολύ κοινά, η μετατροπή των κομμάτων σε κόμματα

-δίκτυα ενδεχομένως συνεπάγεται μείωση των διαφορών των

κομμάτων και άρα κομματικές συγκλίσεις (Γεωργιάδου 2001,

σ. 225). Στο ζήτημα της επίτευξης ή μη συγκλίσεων μεταξύ

των κομμάτων η άποψη των Heidar και Saglie (2003, σ. 233-

4) είναι ότι αυτό εξαρτάται από το τι πυροδοτεί αυτές τις

αλλαγές. Αν τα κόμματα προχωρούν στην οργανωτική τους

ανασυγκρότηση λόγω εξωτερικών παραγόντων (πχ τεχνολογικές

εξελίξεις, εξατομίκευση, νέο εκλογικό σύστημα κλπ), το

αποτέλεσμα ενδεχομένως να είναι η σύγκλιση. Αν η

ανασυγκρότηση αποτελεί κατά κάποιο τρόπο «θεραπεία» για

εσωτερικά προβλήματα του κομματικού οργανισμού (πχ μείωση

κομματικών μελών, εσωκομματικές διαφωνίες), τότε τα

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κόμματος παίζουν σημαντικό

ρόλο στο πώς αυτές οι αλλαγές θα εφαρμοστούν στην πράξη

και κατά συνέπεια ίσως προκύψουν περαιτέρω αποκλίσεις

μεταξύ των κομμάτων25. Τέλος, αν η ανασυγκρότηση είναι

αποτέλεσμα «μίμησης» αλλαγών που υιοθετούνται από άλλα

κόμματα, το πιθανότερο είναι η επίτευξη οργανωτικών

συγκλίσεων μεταξύ των κομμάτων.

25 Για παράδειγμα, ο βαθμός που ένα κόμμα θα χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίες εξαρτάται από το βαθμό εξοικείωσηςκαι πρόσβασης των μελών του σε αυτά (Heidar & Saglie 2003. σ. 233).

74

3.2 Η κριτική για το κόμμα - δίκτυο

Το ενδεχόμενο μετατροπής των κομμάτων σε κόμματα -

δίκτυα παράλληλα με την αισιοδοξία για το μέλλον των

πολιτικών κομμάτων εγείρει προβληματισμό και κριτική,

όπως επισημαίνει στην ανάλυσή της η Γεωργιάδου. Καταρχάς,

επισημαίνεται ότι πίσω από την εφαρμογή διαδικασιών

εσωκομματικής δημοκρατίας «κρύβεται» η επιδίωξη για

ενδυνάμωση της κομματικής ηγεσίας. Δυο πρώην εργατικοί

MEPs, οι Coates και Kerr (1998, όπως παραπέμπεται στο

Seyd 1999, σ. 386), περιγράφουν το νέο Εργατικό Κόμμα ως

«νέα μονοκρατορία». Οι Katz και Mair (1995) υποστηρίζουν

ότι το κόμμα δίκτυο παρά την φαινομενική αποκέντρωση στη

δομή και τη λήψη αποφάσεων και τις συμμετοχικές

διαδικασίες στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα κόμμα

– αρχηγείο με αυστηρά συγκεντρωτική δομή. Το εύρος των

δικαιωμάτων των μελών καθορίζεται με διαδικασία από τα

πάνω προς τα κάτω (top-down), δηλαδή από την ηγεσία του

κόμματος, η οποία συχνά χρησιμοποιεί τα ατομικά

δικαιώματα των μελών και την έννοιας της άμεσης

δημοκρατίας ως «μαξιλάρι» για τη νομιμοποίηση των

αποφάσεών της και προκειμένου να παρακάμψει τους

ακτιβιστές που δρουν στο εσωτερικό του κόμματος. Με άλλα

λόγια, η ενδυνάμωση του ρόλου των εξατομικευμένων μελών

συνεπάγεται παράκαμψη των πιο δραστήριων στελεχών και

δίνει δικαίωμα ψήφου σε άτομα «υπάκουα», άτομα τα οποία

κατά πάσα πιθανότητα θα προσυπογράφουν τις προτάσεις

75

(πολιτικές ή υποψηφίων) της ηγεσίας. «Ο εκδημοκρατισμός

στα χαρτιά μπορεί να συνυπάρχει με την ισχυρή επιρροή της

κομματικής ελίτ στην πράξη» (Μair 2000). Για τον Seyd,

πάντως, το αποτέλεσμα τέτοιου είδους μεταρρυθμίσεων

εξαρτάται αποφασιστικά από τις στάσεις και τη συμπεριφορά

των μελών: εάν τα μέλη είναι τόσο «υπάκουα» όσο

περιγράφει ο Mair τότε το πιθανότερο είναι όντως η

ενδυνάμωση της ηγεσίας. Αν όμως τα μέλη έχουν δυναμική

παρουσία και ισχυρή γνώμη, η παραχώρηση περισσότερων

εξουσιών ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα στην ηγεσία

Στο επιχείρημα των υποστηρικτών του κόμματος-δικτύου

σύμφωνα με το οποίο το κόμμα δικτυώνει τα συμφέροντα της

κοινωνίας πολιτών με το κόμμα και το κράτος αντιτείνεται

ότι στην ουσία πρόκειται για προσπάθεια χειραγώγησης της

κοινωνίας πολιτών, η οποία σε μεγάλο βαθμό θα απωλέσει

την αυτονομία της (Γεωργιάδου 2001, σ. 226).

Άλλος πιθανός κίνδυνος από το άνοιγμα του κόμματος

και τη χαλαρή δομή στο εσωτερικό του είναι η ύπαρξη

οργανωτικής ασάφειας, η συγκρότηση οργάνων με παράλληλες

και ίσως αλληλοκαλυπτόμενες αρμοδιότητες, η έλλειψη της

απαραίτητης για ένα κόμμα συνοχής. «Αυτό το είδος της

χαλαρής συνάρθρωσης των στοιχείων του κόμματος μεταξύ

τους εν τέλει υποσκάπτει το κόμμα ως οργανωτική δομή και

καθιστά δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ οργανωμένου και

καταστατικού κόμματος αφενός και δικτυωμένου με την

κοινωνία ρευστού και μεταβαλλόμενου κομματικού χώρου

αφετέρου» (Γεωργιάδου 2001, σ. 216).

76

Ταυτόχρονα, με δεδομένο ότι το κόμμα-δίκτυο απευθύνεται

εν δυνάμει σε όλο το εκλογικό σώμα και δεν αντιπροσωπεύει

συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις εκφράζεται το επιχείρημα

ότι το κόμμα – δίκτυο δεν είναι παρά μια οργάνωση χωρίς

πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα, ένα είδος «χαμαιλέοντα

του ευέλικτου ανθρώπου». (Rotzer 2000, όπως παραπέμπεται

στο Γεωργιάδου 2001, σ. 227).

Ακόμα, εκφράζεται ο φόβος ότι το κόμμα θα απωλέσει

την πολιτική σημασία του στη σύγχρονη δημοκρατία (Mair

2000, όπως παραπέμπεται στο Γεωργιάδου, σ. 222). Η

Γεωργιάδου ωστόσο διαφωνώντας με την παραπάνω άποψη

επισημαίνει ότι

το κόμμα από μέρος τείνει να μεταβληθεί σε όλον και

να ταυτιστεί με το λαό (2001, σ. 223). Μάλιστα αυτή

η εξίσωση κόμματος-λαού μπορεί να οδηγήσει όχι στην

αποδυνάμωση του κόμματος στη σύγχρονη δημοκρατία,

αλλά αντιθέτως στην ενδυνάμωσή του, στη συνταύτιση

δηλαδή κόμματος –κράτους και εν τέλει στη

χειραγώγηση και την καταδυνάστευση του λαού.

3.3 Η οργανωτική ανασυγκρότηση στο Labour Party και το

SPD

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και κατά κύριο τη

δεκαετία του ’90 το Εργατικό κόμμα της Βρετανίας και το

γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα προχώρησαν σε αλλαγές

στην οργανωτική δομή τους με στόχο τη δικτύωσή τους με

77

την κοινωνία πολιτών και κατ’ επέκταση την επάνοδο στην

εξουσία (Γεωργιάδου 2001, 2002).

Το Labour Party προσανατολίστηκε στην αντιμετώπιση

της κρίσης μελών με την αριθμητική αύξηση των ατομικών

μελών του αλλά και την αναβάθμισή τους, τη διεύρυνση της

προσβασιμότητας τους στις κομματικές διαδικασίες, την

κινητοποίηση και την συμμετοχή των μελών του σε τοπικές,

περιφερειακές και κεντρικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων26.

Με άλλα λόγια η διαφορά μεταξύ οργανωμένων μελών και

περιστασιακών ή κατά θέματα υποστηρικτών καθίσταται

δυσδιάκριτη. Ταυτόχρονα, το βρετανικό κόμμα διευρύνει τον

κύκλο των συνομιλητών του και απευθύνει πρόσκληση σε

συμπαθούντες προς αυτό πολίτες, πολίτες που δεν είναι και

ενδεχομένως δεν επιθυμούν να αποκτήσουν την ιδιότητα του

μέλους, όπως και σε άτομα με περιστασιακή και συνήθως σε

θέματα προσανατολισμένη στράτευση στο κόμμα (issue

partisanship). Εκτός όμως από μεμονωμένους πολίτες το

κόμμα επιδιώκει τη συνεργασία με μη κυβερνητικές

οργανώσεις, κοινωνικούς φορείς και ομάδες της κοινωνίας

πολιτών. Η ηγεσία του κόμματος εισάγει συμμετοχικά και

διαβουλευτικά στοιχεία στο κόμμα, δημοψηφισματικές

πρακτικές και επιχειρεί την ενίσχυση θεσμών άμεσης

δημοκρατίας στην εσωκομματική του λειτουργία εις βάρος

βεβαίως των ιεραρχικών και γραφειοκρατικών δομών του

26 Από το 1994 έως το 1998 το βρετανικό εργατικό κόμμα αύξησε τακομματικά μέλη του. Η νέα ηγεσία του κόμματος (Τ. Blair) έθεσεκίνητρα για να ενθαρρύνει τους πολίτες να ενταχθούν στο κόμμα καιεισήγαγε νέες οργανωτικές δομές (Seyd &Whiteley 2004, σ. 356), στιςοποίες ο ρόλος των εξατομικευμένων μελών είναι ιδιαίτερα ενισχυμένος.

78

παραδοσιακού κόμματος, οι οποίες σταδιακά αποδυναμώνονται

(Γεωργιάδου 2001, σ. 210-17)27.

Η ανασυγκρότηση στο SPD είναι μια διαδικασία

περισσότερο αργόσυρτη και διστακτική από εκείνη του

βρετανικού Εργατικού κόμματος, ωστόσο είναι περισσότερο

συμβατή με την εικόνα του ως ενός σύνθετου οργανωτικά και

αποκεντρωμένου μαζικού κόμματος, επισημαίνει στη σχετική

ανάλυσή της η Γεωργιάδου (2001, σ. 217). Οι πιο

σημαντικές οργανωτικές αλλαγές είναι η καθιέρωση

ψηφοφοριών βάσης για την εκλογή των υποψηφίων του

κόμματος (εκτός από την εκλογή του υποψηφίου προέδρου), η

διεύρυνση των εσωκομματικών δημοψηφισμάτων μεταξύ των

μελών για τη χάραξη πολιτικών και τη λήψη αποφάσεων σε

κρίσιμους τομείς και τέλος το επιλεκτικό άνοιγμα του

κόμματος σε συμπαθούντες (Γεωργιάδου 2001, σ. 219).

Ωστόσο, ενώ οι αλλαγές αυτές ενίσχυαν την συμμετοχικότητα

και τα χαρακτηριστικά του κόμματος ως ενός αποκεντρωμένου

και συναινετικού κόμματος μελών, ο σκληρός πυρήνας του

κόμματος ήταν ιδιαιτέρως καχύποπτος και επιφυλακτικός

απέναντι στο εγχείρημα των εκσυγχρονιστικών στελεχών να27 Χαρακτηριστικό άλλωστε του προσανατολισμού και της κατεύθυνσης τουβρετανικού Εργατικού κόμματος τα τελευταία χρόνια είναι το παρακάτωαπόσπασμα από το μανιφέστο του 2005: «Η διεύρυνση της πρόσβασης στηνεξουσία είναι τόσο σημαντική όσο η διεύρυνση της πρόσβασης στονπλούτο και τις ευκαιρίες…Οι πολιτικοί μας θεσμοί –συμπεριλαμβανομένου του ίδιου μας του κόμματος – πρέπει ναεναγκαλιστούν έναν πληθυσμό που υπερφορτώνεται με πληροφορίες,διαφορε-τικές σε αξίες και τρόπο ζωής, και δύσπιστο ως προς τηνεξουσία. Ωστόσο οι άνθρωποι παθιάζονται με την πολιτική όταν βλέπουνότι τους επηρεάζει. Έτσι, η πρόκλησή μας παραμένει να γεφυρώσουμε τοχάσμα μεταξύ κυβέρνησης και κυβερνωμένων. Η τρίτη μας θητεία θαοικοδομήσει πάνω στο πρωτο-φανές μας πρόγραμμα συνταγματικήςμεταρρύθμισης, ενσωματώνοντας την κουλτούρα μιας κυβέρνη-σηςαποφασισμένης να μεταβιβάζει εξουσία από το κέντρο προς τηνπεριφέρεια και της αυτοδιοίκησης των κοινοτήτων μας».

79

ενισχύσουν το ρόλο των ατομικών μελών και των

συμπαθούντων, να δικτυώσουν το κόμμα με φορείς της

κοινωνίας πολιτών, ή να ενισχύουν το ρόλο του προέδρου,

εγχείρημα που βεβαίως άμεσα ή έμμεσα υποβαθμίζει το ρόλο

του οργανωμένου κόμματος (Haferkamp 2000, όπως

παραπέμπεται στο Γεωργιάδου 2001, σ. 220).

3.4 Η οργανωτική ανασυγκρότηση στα νορβηγικά πολιτικά

κόμματα

Από την έρευνα των Heidar και Saglie (2003) για τις

οργανωτικές αλλαγές στα επτά μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα

της Νορβηγίας28 προκύπτουν τα παρακάτω:

Οργάνωση και δράσεις των μελών του κόμματος

Τα περισσότερα νορβηγικά κόμματα ακολουθούν την

οργανωτική δομή των μαζικών κομμάτων μελών, με τοπικές

οργανώσεις σε όλη την επικράτεια. Ωστόσο, στο τέλος του

20ου αιώνα τα πολιτικά κόμματα της Νορβηγίας (όπως και

άλλων ευρωπαϊκών χωρών) καλούνται να αντιμετωπίσουν

προβλήματα, όπως απώλεια29 ή αδράνεια κομματικών μελών,

εξατομίκευση, χαλάρωση κομματικών ταυτίσεων. Έτσι, πολλά

κόμματα προχωρούν στην ανάπτυξη θεματικών δικτύων, που

λειτουργούν ανεξάρτητα από τις γεωγραφικά προσδιορισμένες

τοπικές οργανώσεις. Επίσης, γίνεται συζήτηση και για

ψηφιακά δίκτυα (δίκτυα που αναπτύσσονται στο περιβάλλον28 Με τη μέθοδο της διεξαγωγής συνεντεύξεων με τους γενικούς γραμματείς ή τους διευθυντές των κομμάτων και της ανάλυσης κομματικώνεγγράφων.29 Ο αριθμός κομματικών μελών από 461.000 το 1980 μειώθηκε στις 237.000 το 1999 (Heidar 2001, όπως παραπέμπεται στο Heidar & Saglie 2003, σ. 224).

80

του διαδικτύου), ιδέα που ωστόσο έχει εφαρμοστεί μόνο στο

Εργατικό κόμμα της Νορβηγίας (Heidar και Saglie 2003, σ.

226). Επίσης στόχος των νορβηγικών κομμάτων, όπως

προκύπτει από την έρευνα των Heidar και Saglie, είναι η

αύξηση της συμπεριληψιμότητας τους, η άμβλυνση με άλλα

λόγια της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ μελών και μη

μελών. Έτσι λοιπόν γίνονται προσπάθειες για τη μετατροπή

των κλειστών κομματικών συσκέψεων στις τοπικές οργανώσεις

σε ανοικτές διαβουλευτικές συναντήσεις και την προσέλκυση

μη μελών σε κομματικές διαδικασίες, όπως πχ στη

διαδικασία κατάρτισης του προγράμματος, όπου ζητείται η

γνώμη και η συμμετοχή τεχνοκρατών, επαγγελματικών κλάδων,

οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών κ.α. Μάλιστα το

Συντηρητικό κόμμα προχώρησε στη θέσπιση νέας κατηγορίας

μεταξύ των μελών και των απλών ψηφοφόρων, αυτής των

«καταχωρημένων συμπαθούντων» (registered sympathizers),

οι οποίοι συνδέονται με το κόμμα μέσα από θεματικά

δίκτυα, λαμβάνουν ενημέρωση για τις πολιτικές του

κόμματος σε συγκεκριμένα και με βάση τα ενδιαφέροντα τους

θέματα, έχουν τη δυνατότητα να «περάσουν» την άποψή τους

στο κόμμα, ενώ δεν πληρώνουν χρηματική συνδρομή.

Ωστόσο οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι τα ίδια τα κόμματα

θέτουν ξεκάθαρα όρια ως προς στο βαθμό

συμπεριληψιμότητας: Τα μη μέλη δεν έχουν τη δυνατότητα να

συμμετέχουν στις επίσημες διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Έχουν το δικαίωμα να προτείνουν υποψηφίους, ακόμα και να

θέσουν υποψηφιότητα σε ορισμένα κόμματα, ωστόσο δεν έχουν

δικαίωμα ψήφου. Ο λόγος που τα κόμματα θέτουν τους

81

παραπάνω περιορισμούς είναι προφανής: Η όλη ιδέα του

κομματικού μέλους στηρίζεται σε ένα σύνολο προνομίων και

υποχρεώσεων. Γιατί λοιπόν κάποιος να γίνει μέλος σε ένα

κόμμα, που επιβάλλει υποχρεώσεις στα μέλη του χωρίς να

δίνει και κάποια αποκλειστικά προνόμια; (Heidar και

Saglie 2003, σ.227)

Μηχανισμοί λήψης αποφάσεων

Ενώ η αρχή της αντιπροσωπευτικότητας είναι ένα από τα

κύρια χαρακτηριστικά των νορβηγικών κομμάτων, οι

επιτελείς τους αναγνωρίζουν σε μεγάλο βαθμό ότι στην

εποχή της εξατομίκευσης η υιοθέτηση διαδικασιών άμεσης

δημοκρατίας στο εσωκομματικό πεδίο είναι απαραίτητο βήμα

για την προσέγγιση και κινητοποίηση των πολιτών. Το

ζήτημα λοιπόν πχ της διεξαγωγής εσωκομματικών εκλογών για

θέματα χάραξης πολιτικής ή ανάδειξης πολιτικού προσωπικού

και ηγεσίας συζητείται στο εσωτερικό των νορβηγικών

κομμάτων και ορισμένες καινοτομικές ιδέες άμεσης

δημοκρατίας έχουν όντως περιληφθεί στις καταστατικές

διατάξεις των κομμάτων. Ωστόσο, οι καταστατικές αυτές

αλλαγές ή προβλέψεις δεν έχουν μέχρι στιγμής γίνει πράξη

(Heidar και Saglie 2003, σ. 228). Αναφορικά με την

ανάδειξη υποψηφίων και παρότι η διαδικασία είναι αρκετά

αποκεντρωμένη γίνεται συζήτηση για μια πιο ανοικτή και

«συμπεριληπτική» διαδικασία. Τα νορβηγικά κόμματα

ανταποκρίθηκαν με δυο τρόπους. Πρώτον, προσπάθησαν να

διευρύνουν την έρευνά τους για υποψηφίους πχ ζητώντας από

ατομικά μέλη να προτείνουν υποψηφίους. Δεύτερον, σε

ορισμένες τοπικές οργανώσεις του Εργατικού και του

82

Αριστερού Σοσιαλιστικού κόμματος της Νορβηγίας στήθηκαν

για τα μέλη συμβουλευτικού χαρακτήρα κάλπες με στόχο την

επιλογή υποψηφίων στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2001.

Ωστόσο η τελική επιλογή έγινε μέσω της συμβατικής οδού

(Heidar & Saglie 2003, σ. 229).

Επικοινωνία ανάμεσα στην ηγεσία και τη βάση

Όλα τα νορβηγικά πολιτικά κόμματα διαθέτουν ιστοσελίδες,

οι οποίες δίνουν δυνατότητα για αμφίδρομη επικοινωνία

(βήματα διαλόγου, εσωτερικά δίκτυα επικοινωνίας για τα

μέλη κλπ), ωστόσο η ηλεκτρονική επικοινωνία αξιοποιείται

από τα νορβηγικά κόμματα κυρίως για συζητήσεις και όχι

για λήψη αποφάσεων (Heidar & Saglie 2003, σ. 232).

Συμπερασματικά, οι Heidar και Saglie επισημαίνουν

ότι oι οργανωτικές αλλαγές στα νορβηγικά κόμματα είναι

περιορισμένες και η ευρέα συζήτηση περί οργανωτικής

ανασυγκρότησης προς την κατεύθυνση του κόμματος – δικτύου

συχνά δεν ακολουθείται από πραγματικές αλλαγές και

πρακτική εφαρμογή. Η πιο σημαντική αλλαγή κατά την

τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα είναι η ανάδυση

ορισμένων νέων αξιών και στοιχείων που συναντώνται στο

μοντέλο του κόμματος – δικτύου. Οι αξίες του μαζικού

κόμματος είναι ακόμα παρούσες αλλά όχι πια

αδιαφιλονίκητες. Ορισμένα κόμματα έχουν προσπαθήσει να

αναπτύξουν θεματικά δίκτυα, ωστόσο τα θεματικά δίκτυα

στην καλύτερη περίπτωση λειτουργούν συμπληρωματικά προς

τις παραδοσιακές γεωγραφικά προσδιορισμένες τοπικές

οργανώσεις. Επίσης, γίνονται προσπάθειες για αύξηση της

συμπεριληψιμότητας, αλλά μέσα σε συγκεκριμένα όρια. Η

83

λήψη αποφάσεων βασίζεται σε μηχανισμούς αντιπροσωπευτικής

παρά άμεσης δημοκρατίας και η επικοινωνία ηγεσίας και

βάσης είναι μεν λιγότερο διαμεσολαβημένη λόγω διαδικτύου,

αλλά μέχρι ενός σημείου. Η διαδικτυακή συμμετοχή δεν

είναι ευρέως διαδεδομένη στην κομματική βάση, τα απλά

μέλη αλλά και τα κομματικά στελέχη βουλευτές δείχνουν να

προτιμούν το αντιπροσωπευτικό παρά το άμεσο μοντέλο

δημοκρατίας (Saglie & Heidar 2004)30 και η εσωκομματική

δημοκρατία δεν φαίνεται να αποτελεί αίτημα της βάσης31. Με

30 Οι Saglie και Heidar (2004) επιχειρώντας να διερευνήσουν πώς οιβουλευτές και τα μέλη των νορβηγικών πολιτικών κομμάτων αξιολογούντην εσωκομματική δημοκρατία και τι είδους εσωκομματική δημοκρατίαπροτιμούν καταλήγουν στο εξής συμπέρασμα: Τα μέλη των κομμάτων είναιγενικώς ικανοποιημένα από την κομματική ηγεσία, ωστόσο αυτοί μεκάποια θέση ισχύος στην κομματική δομή εκφράζουν σε μεγαλύτερο βαθμόικανοποίηση από τα απλά μέλη. Τα μέλη όλων των βαθμίδων προτιμούν τουπάρχουν σύστημα αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σε σχέση με πιοαμεσοδημοκρατικές διαδικασίες. Οι στάσεις των μελών δεν μαρτυρούνκάποιου είδους ισχυρή πίεση για οργανωτικές αλλαγές, αλλά μάλλονεφησυχασμό. Με άλλα λόγια, οι όποιες οργανωτικές αλλαγές συντελούνταιστο εσωτερικό των κομμάτων και στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεωνμάλλον είναι αποτέλεσμα της μείωσης του αριθμού των μελών, τωναντικομματικών συναισθημάτων ή της έλλειψης νομιμοποίησης τωνκομμάτων και των πολιτικών τους και όχι αίτημα της βάσης. 31Αναφορικά με την εσωκομματική δημοκρατία, οι απόψεις διίστανται γιατο αν είναι δυνατόν ή χρήσιμο να υπάρχει. Ο Schattschneider (1942,όπως παραπέμπεται στο Saglie & Heidar 2004, σ. 386) τάσσεται κατά τηςεσωκομματικής δημοκρατίας υποστηρίζοντας ότι «η δημοκρατία δεν πρέπεινα εφαρμόζεται μέσα στα κόμματα αλλά μεταξύ των κομμάτων». Ο Duverger(1954, σ. 134) θεωρεί ότι η εσωκομματική δημοκρατία και ηαποδοτικότητα του κόμματος δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Ένα κόμμαμπορεί να είναι δημοκρατικό εσωτερικά αλλά «οργανωμένο κατά αυτόν τοντρόπο δεν είναι καλά εξοπλισμένο για τους πολιτικούς αγώνες».Υπάρχουν βεβαίως και επιχειρήματα υπέρ της εσωκομματικής δημοκρατίας:1) Το συμμετοχικό επιχείρημα επισημαίνει ότι τα δημοκρατικά κόμματαδίνουν τη δυνατότητα στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στη λήψηαποφάσεων που αφορούν τη ζωή τους. Η συμμετοχή καθιστά πιο υπεύθυνουςκαι τους πολίτες, οι οποίοι χρειάζεται να αποκτήσουν εμπειρία απόμικρο - δημοκρατίες ώστε να χτίσουν την μακρο - δημοκρατία. 2) Τοδιαβουλευτικό επιχείρημα αναφέρεται στο κόμμα ως αρένα για τηδιαμόρφωση στάσεων μέσω της συζήτησης και της αντιπαράθεσης. (Saglie& Heidar 2004, σ. 386).

84

άλλα λόγια, τα νορβηγικά πολιτικά κόμματα έχουν κάνει

βήματα προς ένα μοντέλο κόμματος δικτύου, ωστόσο οι δομές

και πρακτικές του μαζικού κόμματος είναι ακόμα κυρίαρχες

και η οργανωτική σταθερότητα στο εσωτερικό των κομμάτων

αξιοπρόσεκτη. Τα νορβηγικά πολιτικά κόμματα μπορούν να

χαρακτηριστούν, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, ως μαζικά

κόμματα μελών χωρίς μέλη, τονίζουν οι Heidar και Saglie

(2003, σ. 235).

3.4.1 Παράγοντες αντίστασης των κομμάτων στην οργανωτική

ανασυγκρότηση

Αναφορικά με τους λόγους για τη σταθερότητα στην

οργανωτική δομή των κομμάτων οι Heidar και Saglie (2003,

σ. 234) τονίζουν ότι η οργανωτική αδράνεια, ο οργανωτικός

συντηρητισμός είναι μια εξήγηση: οι παλιές συνήθειες δεν

είναι εύκολο να αλλάξουν. Άλλοι πιθανοί λόγοι, έτσι όπως

προκύπτει από τις συνεντεύξεις με τους επιτελείς των

νορβηγικών κομμάτων, είναι: 1) Η διοικητική δομή του

κράτους αποτελεί έναν εξωτερικό παράγοντα σταθερότητας,

αφού η με γεωγραφικά κριτήρια δομή των κομμάτων συνδέεται

με τη διοικητική διάταξη του κρατικού μηχανισμού. Τα

κόμματα καλούνται να εκλέξουν εκπροσώπους σε εθνικό,

νομαρχιακό και δημοτικό επίπεδο και μια χαλαρή, βασισμένη

σε θεματικά δίκτυα δομή πιθανότατα είναι λιγότερο

αποτελεσματική στις προεκλογικές εκστρατείες. Ταυτόχρονα,

ένας δήμος φερ’ ειπείν δεν είναι μόνο μια διοικητική

μονάδα αλλά μια κοινότητα και τα κομματικά μέλη

85

ταυτίζονται με την κοινότητα στην οποία ανήκουν

γεωγραφικά πολύ περισσότερο απ’ ότι με ένα θεματικό

δίκτυο. Τα μέλη μέσα από τις τοπικές κομματικές

οργανώσεις συμμετέχουν στα πολιτικά δρώμενα της

κοινότητάς τους και αναπτύσσουν διαπροσωπικές σχέσεις με

άλλα μέλη του κόμματος (Heidar & Saglie 2003, σ. 234). 2)

Η δομή του μαζικού κόμματος μελών έχει ορισμένα

δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Όλα τα μέλη έχουν λόγο στις

κομματικές αποφάσεις μέσω διαδικασιών αντιπροσωπευτικής

δημοκρατίας, οι ευθύνες για τις αποφάσεις και οι

αρμοδιότητες είναι πλήρως ξεκαθαρισμένες και η ηγεσία

υπόκειται σε περιορισμούς και κανόνες ως προς την ισχύ

της και έχει την υποχρέωση λογοδοσίας. Οι οργανωτικές

πυραμίδες μπορούν να αντιστραφούν, ενώ η δομή των άτυπων

και ρευστών δικτύων δεν είναι απαραιτήτως λιγότερο

ολιγαρχική. Βεβαίως, το μοντέλο αυτό σπάνια λειτουργεί,

επισημαίνουν οι Heidar και Saglie. Η αντιπροσωπευτική

δημοκρατία συχνά μεταβάλλεται σε ολιγαρχία. Ωστόσο, μια

άτυπη και ρευστή βασισμένη σε θέματα δομή μπορεί να

αυξήσει τις ολιγαρχικές τάσεις στο εσωτερικό των

κομμάτων. 3) Οι διαδικασίες εσωκομματικής δημοκρατίας

μπορούν να χειραγωγηθούν από την κομματική ελίτ. Για

παράδειγμα, οι εσωκομματικές εκλογές ή τα δημοψηφίσματα

εγείρουν μια σειρά ερωτημάτων όπως ποιος επιλέγει τα

θέματα για τα οποία θα στηθούν εσωκομματικές κάλπες,

ποιος και πώς διατυπώνει τα ερωτήματα που τίθενται στα

μέλη, ποιος εγγυάται τη διαδικασία εξαγωγής των

αποτελεσμάτων κλπ. Εξάλλου, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το

86

γεγονός ότι δεν επιθυμούν όλα τα μέλη να συμμετέχουν

ενεργά και να αποφασίζουν για όλα τα θέματα. Η

αντιπροσωπευτική δημοκρατία συχνά καταλήγει σε μη

αντιπροσωπευτικές αποφάσεις αλλά και η άμεση δημοκρατία

μπορεί να είναι εξίσου μη αντιπροσωπευτική αν η συμμετοχή

είναι χαμηλή (Heidar & Saglie 2003, σ. 235).

3.5 Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων

Οι Heidar και Saglie (2003, σ. 235) επιχειρώντας να

προβλέψουν το μέλλον των κομματικών οργανισμών

διατυπώνουν τρία πιθανά σενάρια: 1) να κυριαρχήσουν οι

δυνάμεις της σταθερότητας και τα κόμματα να συγκλίνουν

γύρω από το παραδοσιακό μοντέλο μαζικού κόμματος και τα

εναλλακτικά οργανωτικά μοντέλα να είναι υπερφίαλα οράματα

χωρίς πρακτική εφαρμογή, 2) η σφοδρή πίεση από

εξωτερικούς παράγοντες να οδηγήσει τα κόμματα σε

συγκλίσεις γύρω από το μοντέλο του κόμματος – δικτύου και

3) οι διαφορές στα εσωτερικά χαρακτηριστικά των κομμάτων

να οδηγήσουν σε αυξημένες οργανωτικές αποκλίσεις.

Είναι βέβαιο ότι στις συνθήκες της ύστερης

νεωτερικότητας τα κόμματα οφείλουν να ανασυγκροτηθούν, να

αναπτύξουν νέες στρατηγικές προκειμένου να επιβιώσουν, να

ανανεώσουν τη εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντί τους και

να ανταποκριθούν στα αιτήματα της εποχής. Το «στοίχημα»

των εκσυγχρονιζόμενων μαζικών κομμάτων σήμερα, σύμφωνα με

τη Γεωργιάδου, είναι

87

εάν η συμβολή τους στο ρόλο του συναρμολογητή

διακριτών συμφερόντων της κοινωνίας πολιτών, εκτός

από αριθμητική και εκλογική, θα είναι ευρύτερα

πολιτική. Ένας τέτοιος τύπος κόμματος που δεν

μοντάρει απλώς αλλά διαχειρίζεται τα διάφορα

αιτήματα, φέρνει σε συνεννόηση τα ενδιαφερόμενα

μέρη, δρομολογεί και επικυρώνει λύσεις συναινετικές

και κυρίως ευρύτερα αποδεκτές, ένας τέτοιος τύπος

κόμματος δε δικτυώνει απλώς την κοινωνία πολιτών με

το κόμμα αλλά την κοινωνία πολιτών με την πολιτική.

Αναμφίβολα ένας τέτοιος τύπος κόμματος – δικτύου θα

περιόριζε την κομματική αποξένωση και θα ενίσχυε τη

δημοκρατία (Γεωργιάδου 2001, σ. 228).

Κεφάλαιο 4ο

88

ΠΑΣΟΚ: Κόμμα –δίκτυο(;)

«Το ΠΑΣΟΚ οργανώνεται ως δίκτυο μελών, φίλων, οργανώσεων, φορέων και

κινήσεων πολιτών σε όλα τα επίπεδα της δράσης του..... Αξιοποιεί το

διαδίκτυο και τις τεχνολογίες του ως σημαντικό μέσο επικοινωνίας,

οργάνωσης, συμμετοχής, διαβούλευσης, απόφασης και διαφάνειας»

(Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, άρθρο 22: Αρχές Οργάνωσης του Κινήματος)

Με δεδομένη τη γενικότερη κρίση του θεσμού των

πολιτικών κομμάτων, το βεβαρημένο για το ΠΑΣΟΚ κλίμα στην

ελληνική κοινωνία λόγω και της μακράς παραμονής του στη

διακυβέρνηση και εν τέλει την εκλογική ήττα στις εκλογές

του Μαρτίου 2004, το ελληνικό σοσιαλιστικό κόμμα καταρχάς

προχώρησε σε αλλαγή ηγεσίας και εν συνεχεία εισήλθε σε

τροχιά οργανωτικής ανασυγκρότησης, ακολουθώντας την τάση

ορισμένων σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων

της Δυτικής Ευρώπης μετατροπής τους σε κόμματα – δίκτυα

ώστε να ανταποκριθούν στις συνθήκες της ύστερης

νεωτερικότητας.

Θα αναφερθούμε στο εγχείρημα ανασυγκρότησης του

ΠΑΣΟΚ από το 2004 και έπειτα, αφού πρώτα κάνουμε μια

συνοπτική αναφορά στην οργανωτική «ιστορία» και πορεία

του κόμματος από την εποχή ίδρυσής του έως τις αρχές του

21ου αιώνα, έτσι όπως περιγράφεται αναλυτικά από τους

Σπουρδαλάκη (1998) και Γεωργιάδου (2002).

4.1 Η οργανωτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ 1974 – 2000

89

Σύμφωνα με την ανάλυση του Σπουρδαλάκη (1998) η

οργανωτική πορεία του ΠΑΣΟΚ από την ίδρυσή του μέχρι το

1996 θα μπορούσε να διαιρεθεί σε πέντε χρονικές περιόδους

με διακριτά οργανωτικά χαρακτηριστικά.

1. Κατά την πρώτη περίοδο ίδρυσής του, το νέο κόμμα δεν

διαθέτει πολλά μέλη, οι διαδικασίες στο εσωτερικό του

είναι συχνά άτυπες και διαπροσωπικές, οι αποφάσεις

λαμβάνονται από την ηγεσία και μια ομάδα στελεχών γύρω

από αυτή. Μάλιστα ο Σπουρδαλάκης χαρακτηρίζει το ΠΑΣΟΚ

της πρώτης αυτής - και σύντομης - περιόδου ως ιδιότυπο

«κόμμα στελεχών». Η ιδιοτυπία έγκειται, σύμφωνα με τον

θεωρητικό, στο γεγονός ότι η «υιοθέτηση» αυτού του

οργανωτικού προτύπου επιβλήθηκε κυρίως από τις συνθήκες

ίδρυσης του Κινήματος, καθώς και από τις πολιτικές

προκλήσεις που αντιμετώπισε αμέσως μετά την ίδρυσή του

και δεν ήταν στις προθέσεις των ιδρυτικών στελεχών η

υιοθέτηση αρχών και πρακτικών κόμματος στελεχών αλλά

μάλλον η μετατροπή του σε κόμμα μαζών (Σπουρδαλάκης 1998,

σ. 24).

2. Κατά την περίοδο πριν και μετά τις εκλογές του 1974 το

ΠΑΣΟΚ επιχείρησε να «αυτοοργανωθεί» και στην ουσία να

συγκροτηθεί ως κόμμα μαζών, ωστόσο τα προβλήματα που

προέκυψαν ουσιαστικά δημιούργησαν ένα ιδιότυπο κόμμα

μαζών ή ένα «κόμμα μαζών χωρίς οργάνωση» (Σπουρδαλάκης

1998, σ. 33). Η ιδιοτυπία σε αυτό το στάδιο έγκειται στο

ότι ενώ στα κόμματα μαζών η οργανωμένη βάση έχει τον

πρώτο λόγο στην οργανωτική τους ανάπτυξη, το ΠΑΣΟΚ

στήριξε την οργανωτική και πολιτική του πορεία στον ηγέτη

90

του και την ομάδα των στελεχών γύρω από αυτόν. Έτσι

λοιπόν, ενώ το αποτέλεσμα ήταν η γραφειοκρατικοποίηση του

κομματικού μηχανισμού του κόμματος – στοιχείο που

χαρακτηρίζει τα κόμματα μαζών – πρόκειται ουσιαστικά για

ιδιοτυπία. Και αυτό διότι ο κομματικός μηχανισμός και η

γραφειοκρατία του δεν είναι αποτέλεσμα της ιεραρχίας που

συγκροτούν οι πολυπληθείς οργανώσεις των μελών, αλλά

προκύπτει από την συγκέντρωση εξουσίας στο κέντρο και

παράλληλα τον υποβαθμισμένο ρόλο των μελών (Σπουρδαλάκης

1998, σ. 33). Να σημειώσουμε ότι ως προς τους λόγους για

το ότι το ΠΑΣΟΚ δεν οργανώθηκε ως κόμμα μαζών «από τα

κάτω», αυτό ενδεχομένως οφείλεται - πέρα από τους

εσωκομματικούς λόγους - στο ότι η πολιτική κουλτούρα των

πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης δεν ήταν κατάλληλη ή

ώριμη ώστε να επιτρέπει την λειτουργία συμμετοχικών,

δημοκρατικών θεσμών πολιτικής εκπροσώπησης. (Σπουρδαλάκης

1998, σ. 38).

3. Κατά την περίοδο 1975-1977 ολοκληρώνεται η οργάνωση

του κόμματος ως κόμματος μαζών, έστω και ιδιότυπης

μορφής, και το ΠΑΣΟΚ προετοιμάζεται οργανωτικά και

πολιτικά για την κατάληψη της εξουσίας λίγα χρόνια

αργότερα. Συγκεκριμένα, και παρά το δημοκρατικό έλλειμμα

στο εσωτερικό του κόμματος, συγκροτήθηκε ένας μαζικός και

ιδιαιτέρως αποτελεσματικός (εκλογικά) κομματικός

μηχανισμός, ενώ το κόμμα αναπτύσσει έντονη παρουσία και

δράση μέσω των συνδικαλιστικών του οργανώσεων στους

μαζικούς χώρους και τους χώρους εργασίας.

91

4. Κατά την περίοδο 1977-1985, το ΠΑΣΟΚ εμφανίζει

χαρακτηριστικά πολυσυλλεκτικού κόμματος32. Ο

πολυσυλλεκτισμός του κόμματος εκφράστηκε σε όλα τα

επίπεδα, ιδεολογικά, πολιτικά, και κυρίως οργανωτικά, και

αποδείχθηκε ιδιαίτερα αποτελεσματικός, αφού το οδήγησε

πολύ σύντομα στην εκλογική νίκη. Βεβαίως, η στροφή αυτή

του ΠΑΣΟΚ δεν σημαίνει εγκατάλειψη των οργανωτικών δομών

του κόμματος μαζών ή αλλοίωση των κοινωνικών/ταξικών

χαρακτηριστικών της εκλογικής του βάσης. Ωστόσο, η

προσέγγιση, η κατάκτηση και η διαπλοκή με την εξουσία το

οδήγησε στην υιοθέτηση «πολυσυλλεκτικής» οργανωτικής

στρατηγικής, που άρχισε να τροποποιεί το χαρακτήρα του ως

μαζικού κόμματος. (Σπουρδαλάκης 1998, σ. 45).

5. Κατά την περίοδο 1985 – 1996 το ΠΑΣΟΚ φαίνεται να

έρχεται πιο κοντά στις τάσεις των άλλων σοσιαλιστικών και

σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, τα οποία εξαρτούν τη δράση

τους όχι πια από την κοινωνία αλλά από το κράτος, όπου

βρίσκονται πλέον οι πολιτικοί και οικονομικοί τους πόροι,

ενώ η νομιμοποιητική του βάση βρίσκεται πλέον εκτός

κόμματος, στην ικανότητά του να χειρίζεται αποτελεσματικά

τις δημόσιες υποθέσεις. Με άλλα λόγια, το κόμμα φαίνεται

να μετατρέπεται σταδιακά σε «κόμμα του κράτους» κατά τον32 Τα χαρακτηριστικά των πολυσυλλεκτικών κομμάτων όπως τα περιέγραψεο Kirchheimer (1991, σ. 45) είναι: η δραματική μείωση της ιδεολογικήςδέσμης προτάσεων του κόμματος….η περαιτέρω ενδυνάμωση των κορυφαίωνομάδων της ηγεσίας, της οποίας η δράση και οι παραλείψεις κρίνονταιμε γνώμονα την αποτελεσματικότητα ολόκληρου του συστήματος και όχι τοκατά πόσον ταυτίζονται με τους σκοπούς της οργάνωσης…η υποβάθμιση πουυπέστη ο ρόλος του μέλους του κόμματος….η αποδυνάμωση του ρόλου τηςηγεσίας που στηρίζεται σε συγκεκριμένη κοινωνική τάξη ή που είναιαφοσιωμένη σε συγκεκριμένη πελατεία, προς όφελος της συγκομιδής ψήφωναπό το εκλογικό σώμα γενικά…η προσπάθεια να εξασφαλίσουν σχέσεις μεομάδες συμφερόντων διαφορετικής προέλευσης.

92

Σπουρδαλάκη (1998) ή σε κόμμα καρτέλ κατά τους Katz και

Mair. Ωστόσο, ο Σπουρδαλάκης επισημαίνει ότι τα πολιτικά

κόμματα εξ ορισμού δεν αποτελούν μόνο θεσμούς κρατικής

διαχείρισης αλλά και θεσμούς κοινωνικής εκπροσώπησης που

συμβάλλουν στη διεύρυνση του πολιτικού συστήματος και της

δημοκρατίας και προσθέτει ότι «το κόμμα μακριά από την

κοινωνία είναι ένα κόμμα με στενούς ορίζοντες και μικρή

προοπτική» (1998, σ. 73).

6. Στο διάστημα μεταξύ 1996 και 2000 και με δεδομένη την

απομάκρυνση του ΠΑΣΟΚ από την κοινωνική του βάση, τη

διαπλοκή του με το κράτος και εν τέλει τη μετατροπή του

σε καθεστωτικό «κόμμα-κράτος» διατυπώνεται το αίτημα για

οργανωτική ανασυγκρότηση του κόμματος από μια μερίδα

στελεχών του (Γεωργιάδου 2002). Κύριος στόχος της

ανασυγκρότησης ήταν το άνοιγμα προς την κοινωνία, η

υιοθέτηση πιο συμμετοχικών διαδικασιών και κατ’ επέκταση

η αποκατάσταση της σχέσης του κόμματος με την κοινωνική

του βάση33 και αιχμή του εγχειρήματος η δημιουργία των

θεματικών οργανώσεων. Οι θεματικές οργανώσεις ήταν

τοπικές οργανώσεις οι οποίες δεν συγκροτούνταν βάσει

γεωγραφικών ή επαγγελματικών κριτηρίων αλλά βάσει ειδικών

θεμάτων και προβλημάτων. Ωστόσο, το αίτημα της

ανασυγκρότησης δεν τυγχάνει ευρείας αποδοχής και

αντιμετωπίζεται με καχυποψία και επιφυλακτικότητα,

γεγονός που μετατρέπει το εγχείρημα σε ένα γενικό, μη

συναινετικό και μη συστηματικό σχέδιο, εξηγεί η

Γεωργιάδου (2002, σ. 379). Άλλωστε, η θεωρητικός

33 Αλλά και η ανάγκη να αντιμετωπιστεί το χρόνιο πρόβλημα της οργανωτικής αποσύνθεσης του κόμματος (Γεωργιάδου 2002, σ. 385).

93

επισημαίνει ότι ακόμα και αν το εν λόγω εγχείρημα

συγκρότησης θεματικών οργανώσεων ήταν επιτυχημένο, η

συμβολή τους δεν θα ήταν τόσο καθοριστική στην

αντιμετώπιση της οργανωτικής κρίσης του ΠΑΣΟΚ. Οι

θεματικές οργανώσεις μπορούν να κινητοποιήσουν και να

δικτυώσουν στο κόμμα ενδιαφερόμενα μέρη της κοινωνίας

πολιτών ή εξατομικευμένους πολίτες και άρα να

λειτουργήσουν ως υποκατάστατο στην κρίση μελών των

κομμάτων, ωστόσο δεν αποτελούν επαρκή απάντηση στην κρίση

των κομμάτων στην ύστερη μετανεωτερικότητα. «Η

κινητοποίηση και η δικτύωση αυτή δεν δημιουργεί

ιδεολογικο-πολιτικά περιχαρακωμένα και με κομματική

ταύτιση μέλη, ανοίγει όμως καταρχάς το κόμμα σε

εξατομικευμένους συμμετόχους» (Γεωργιάδου 2002, σ. 394).

7. Μετά την εκλογική νίκη το 2000 εγκαταλείπεται ο στόχος

των θεματικών οργανώσεων και προκρίνεται η οργάνωση

θεματικών συνδιασκέψεων και περιφερειακών συνεδρίων, που

εξυπηρετούν κυρίως την ανάγκη για εκπόνηση δημόσιων

πολιτικών και κυβερνητικού προγράμματος καθώς και την

εξασφάλιση της στήριξης του κυβερνητικού έργου από το

κόμμα (Γεωργιάδου 2002, σ. 397 -8 ).

4.2 Το ΠΑΣΟΚ από το 2004 και έπειτα

Τον Μάρτιο του 2004 το ΠΑΣΟΚ βρέθηκε στην

αντιπολίτευση μετά από ένα μακρύ χρονικό διάστημα

κυβερνητικών θητειών. Είχε προηγηθεί η εκλογή νέου

προέδρου του κόμματος μέσα από μια νέα διαδικασία και

συγκεκριμένα εκλογή από τη βάση στην οποία είχαν δικαίωμα

94

συμμετοχής εκτός από τα εγγεγραμμένα μέλη του ΠΑΣΟΚ κάθε

πολίτης, ο οποίος ταυτόχρονα με την συμμετοχή του στην

ψηφοφορία εγγραφόταν στο Μητρώο Φίλων του κόμματος (εκτός

αν δήλωνε ότι δεν το επιθυμεί). Η εκλογή του νέου

προέδρου – του Γιώργου Α. Παπανδρέου, ο οποίος ήταν ο

εισηγητής της πρότασης για εκλογή προέδρου από τη βάση

και ο μοναδικός υποψήφιος- έγινε στις 8 Φεβρουαρίου 2004

και συμμετείχαν περίπου 1.000.000 πολίτες, πέντε φορές

περισσότεροι από τα εγγεγραμμένα μέλη του κόμματος.

Μετά την εκλογική ήττα του 2004 το ΠΑΣΟΚ υπό τη νέα

ηγεσία εισήλθε σε μια νέα περίοδο ανασυγκρότησης. Το

κεντρικό ερώτημα, το οποίο παραμέρισε ο εκσυγχρονισμός

και στο οποίο κλήθηκε να απαντήσει ο Γ. Παπανδρέου είναι

με ποιο τρόπο θα καλυφθεί η απόσταση ανάμεσα στους

«αποπάνω» και τους «αποκάτω», ποιος νέος συλλογικός μύθος

θα ενσωματώσει αγωνίες, θα ελέγξει φόβους και θα

συμβάλλει στη σύναψη ενός νέου συμβολαίου εμπιστοσύνης με

τους πολίτες (Πανταζόπουλος 2006, σ. 41). Μέσα σε αυτό το

πλαίσιο εντάσσονται όλες οι σχετικές πρωτοβουλίες του Γ.

Παπανδρέου. Έτσι λοιπόν η ρητορική που εμφανίζεται από

τον Ιανουάριο του 2004 από την νέα ηγεσία αφορά τη

συμμετοχή, τη συμμετοχική δημοκρατία, το συμμετοχικό και

ανοικτό κόμμα, την αποκέντρωση, τον αντικρατισμό, την

εξύμνηση των αρετών ενός αυτόνομου πολίτη, τον εκθειασμό

της τοπικής κοινωνίας και των ανεξάρτητων οργανώσεων της

κοινωνίας πολιτών και της τοπικής και αποκεντρωμένης

95

δημοκρατίας, τη λατρεία των νέων τεχνολογιών και του

διαδικτύου34.

4.2.1 Η ρητορική της ηγεσίας για την κατεύθυνση της

ανασυγκρότησης

Σύμφωνα με τον Γ. Παπανδρέου, ο κεντρικός κορμός του

κόμματος της νέας εποχής πρέπει να αποτελείται από μια

πολύ ελαφριά γραφειοκρατία, να δίνει δυνατότητες

δικτύωσης, μέσω και του διαδικτύου, με άλλους πολίτες,

Αυτές οι εναλλακτικές κομματικές λειτουργίες συζήτησης

και ανταλλαγής απόψεων είναι «η ουσία της άμεσης

δημοκρατίας», η οποία είναι η μόνη ικανή να συμβάλλει

στην «ενεργοποίηση της ελληνικής κοινωνίας»35. Επίσης

προτείνει

καθολική ψηφοφορία για την εκλογή των

κομματικών οργάνων, δημοψηφίσματα για τις

πολιτικές αποφάσεις, ηλεκτρονική δημοκρατία,

τάσεις και ρεύματα με δικές τους απόψεις,

εναλλαγή προσώπων, συνεργασία νεολαίας και

οργάνωσης, άνοιγμα στους μετανάστες, οργανωμένη

επικοινωνία με τα κοινωνικά κινήματα, αλλά και

τα άτομα και κυρίως τους αποκλεισμένους της

κοινωνίας μας … είναι οι μεγάλες προκλήσεις της

μεγάλης δημοκρατικής παράταξης που πρέπει να

αγκαλιάσει, να αφουγκραστεί τις εκατοντάδες

34 Όλα αυτά αποτελούν ήδη από τα τέλη του 1986 πεδίο της ιδεολογικής ενασχόλησης του Γ. Παπανδρέου (Πανταζόπουλος 2006, σ. 66).35 Συνέντευξή στο ρ/σ ΝΕΤ, 9.1.04.

96

χιλιάδες μελών, αλλά και τα εκατομμύρια

ενεργούς πολίτες που τη στηρίζουν και την

τροφοδοτούν όλα αυτά τα χρόνια36.

Η συμμετοχική δημοκρατία φαίνεται να αποκτά υπόσταση

διαμέσου των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου. Ο Γ.

Παπανδρέου αναφέρει ότι «στόχος μας είναι να

δημιουργήσουμε μια ηλεκτρονική εκκλησία του δήμου» και

εξηγεί

…Η ηλεκτρονική δημοκρατία στοχεύει στη

δημιουργία χώρων όπου οι πολίτες μπορούν να

ανταλλάσσουν απόψεις και ιδέες, να συγκροτούν

συμμαχίες και να οργανώνουν δίκτυα – άρα στην

ενοποίηση….Η ηλεκτρονική δημοκρατία αποβλέπει

στην καλλιέργεια και τη διατήρηση της

ανταπόκρισης της ηγεσίας στις ανάγκες της

κοινωνίας – άρα στη λογοδοσία…Η ηλεκτρονική

δημοκρατία στοχεύει στην αύξηση της διαφάνειας

στη διακυβέρνηση –άρα στις ανοικτές

διαδικασίες37.

Έτσι λοιπόν, το ΠΑΣΟΚ εμφανίζεται στις εκλογές του 2004

με μια εντελώς σύγχρονη, χαλαρή πολιτική και ιδεολογική

ταυτότητα και με διαρκή επίκληση του μοντέλου της

συμμετοχικής δημοκρατίας, επισημαίνει ο Πανταζόπουλος

(2006, σ. 184). Ωστόσο, ο θεωρητικός εκφράζει την

εκτίμηση ότι

36 Ομιλία στους υποψήφιους βουλευτές του ΠΑΣΟΚ, 13.1.04.37 Ομιλία στην Παγκόσμια Σύνοδο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Γενεύη, 11.12.03.

97

η συμμετοχική δημοκρατία παρουσιάστηκε ως ένας

από μηχανής θεός, ως ιδεολογικοπολιτική

πλατφόρμα που εκπορεύεται αποκλειστικά εκ των

άνω, με στόχο να απαντήσει στην κακοδαιμονία

ενός αιώνιου συγκεντρωτικού και πελατειακού

χθες. Κατά έναν ορισμένο τρόπο, ο συγκεκριμένος

προεκλογικός λόγος του Γ. Παπανδρέου

εμφανίζεται ασφυκτικά ιδεολογικοποιημένος, αφού

εμπεριέχει ήδη την απάντηση σε ένα ερώτημα, σε

ένα αίτημα που δεν έχει (ακόμα τουλάχιστον)

τεθεί ή, για να το εκφράσουμε διαφορετικά, η

απάντηση είναι ήδη έτοιμη σε όποιο ερώτημα και

αν τεθεί, πέρα από τις υλικές ενσαρκώσεις του

δεύτερου (Πανταζόπουλος, 2006, σ. 191).

Με άλλα λόγια, η ρητορική της νέας ηγεσίας του

ΠΑΣΟΚ φαίνεται να εκπέμπει τα μηνύματά της μέσα σε

ένα κοινωνικό κενό και αυτός ενδεχομένως είναι ένας

από τους βασικούς λόγους για τις δυσκολίες στην

κατανόηση της από μεγάλη μερίδα των ψηφοφόρων, των

στελεχών, του ίδιου του ΠΑΣΟΚ. Το εγχείρημα

κινητοποίησης των πολιτών και ανασυγκρότησης της

πολιτικής σκηνής φαίνεται ότι προέρχεται από άνωθεν

πρωτοβουλίες, οι οποίες όμως δεν έχουν κοινωνικό

έρεισμα, δεν αντιστοιχούν σε μαζικές κοινωνικές

αμφισβητήσεις, δεν αποτελούν απάντηση σε ένα

αναδυόμενο κοινωνικό αίτημα (Πανταζόπουλος 2006, σ.

262).

98

4.2.2 Οργανωτικές αλλαγές

Οι βασικές αλλαγές οργανωτικού χαρακτήρα που

προωθήθηκαν σταδιακά και επικυρώθηκαν στο νέο Καταστατικό

τον Μάρτιο του 2005 είναι:

Θεσμοθέτηση φίλων38 και δυσδιάκριτη διαφοροποίηση τους

από τα οργανωμένα μέλη39, καθώς η μοναδική ουσιαστική

διαφορά είναι ότι έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν αλλά

όχι του εκλέγεσθαι.

Οι φίλοι στο εξής καλούνται να συμμετέχουν σε μια σειρά

κομματικές διαδικασίες με δικαίωμα ψήφου όπως στην εκλογή

Προέδρου, στις εσωκομματικές ψηφοφορίες για την έγκριση

των εκάστοτε προσυνεδριακών θέσεων, στην εκλογή

αντιπροσώπων στο συνέδριο, σε προκριματικές εκλογές για

την ανάδειξη υποψηφίων βουλευτών, δημάρχων ή νομαρχών

κλπ.

38 Οι Φίλοι του ΠΑΣΟΚ έχουν δικαίωμα συμμετοχής στη διαμόρφωση τωνπολιτικών θέσεων του Κινήματος. Έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν σεόλες τις εκλογικές διαδικασίες. Συμμετέχουν με δικαίωμα ψήφου στιςάλλες διαδικασίες που προβλέπονται από το Καταστατικό ή τουςΚανονισμούς Λειτουργίας (Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 20: Δικαιώματατων Φίλων).39 Τα Μέλη του ΠΑΣΟΚ συμμετέχουν στο σύνολο της πολιτικής ζωής τουΚινήματος…. εκλέγουν τους εκπροσώπους τους και εκλέγονται σε όλα ταόργανα…. καλούν σε λογοδοσία, ελέγχουν και ανακαλούν όλα τα εκλεγμέναόργανα…. συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων που αφορούνστην διαμόρφωση του προγράμματος και των πολιτικών του Κινήματος….έχουν πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες σχετικά με τις πολιτικέςαποφάσεις, την οργανωτική λειτουργία και την οικονομική διαχείρισητου Κινήματος….συμμετέχουν στις προκριματικές εκλογές και σταδημοψηφίσματα που διοργανώνονται σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικόεπίπεδο, ….συμμετέχουν σε όλες τις δραστηριότητες των οργανώσεων καιφορέων του ΠΑΣΟΚ, πολιτικού, επιμορφωτικού, πολιτιστικού,επιστημονικού ή άλλου περιεχομένου (Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 19:Δικαιώματα και υποχρεώσεις των μελών).

99

Ωστόσο, η θεσμοθέτηση μιας τέτοιου τύπου χαλαρής σχέσης

ανάμεσα στους πολίτες και τα κόμματα, που επιδιώκουν τη

δικτύωση τους με την κοινωνία πολιτών, επιδέχεται, όπως

είδαμε παραπάνω, κριτικής. Ο Πανταζόπουλος (2006, σ. 387

-9) κάνει λόγο για ουσιαστική υποβάθμιση της έννοιας του

κομματικού μέλους λόγω των επαναλαμβανόμενων κλήσεων για

συμμετοχή όλων των πολιτών σε εσωκομματικές εκλογικές

διαδικασίες. Σύμφωνα με τον θεωρητικό όλα αυτά

επικυρώνουν εμπράκτως τη «διαδικασία προεδροποίησης του

νέου ΠΑΣΟΚ». Στο ίδιο πλαίσιο η Ρόρη (2008, σ. 195)

αναφέρει ότι οι αλλαγές στο ΠΑΣΟΚ έχουν ως αποτέλεσμα την

παράκαμψη της κομματικής ιεραρχίας και την ισχυροποίηση

του ηγέτη, καθώς τα μέλη και οι φίλοι συνήθως επικυρώνουν

τις προτάσεις του ηγέτη και είναι δύσκολο να αντισταθούν

οργανωμένα σε αυτές, με δεδομένο μάλιστα ότι η συμμετοχή

τους περιορίζεται σε ψηφοφορίες και όχι στη συγκρότηση

προτάσεων. Σύμφωνα με την ερευνήτρια «πρόκειται στην

ουσία για μια μέθοδο ισχυροποίησης και νομιμοποίησης των

ηγετών που χαίρουν της αποδοχής της κοινής γνώμης αλλά

δεν διαθέτουν προσωπικό μηχανισμό στήριξης στην κομματική

οργάνωση».

Εκλογή Προέδρου από τα μέλη και τους φίλους του

κόμματος κάθε τέσσερα χρόνια και ένα τουλάχιστον μήνα

πριν την διεξαγωγή του Συνεδρίου40.

Ο Πανταζόπουλος (2006, σ. 238) επισημαίνει το γεγονός ότι

η εκλογή Προέδρου προηγείται χρονικά του συνεδρίου και

τονίζει ότι με αυτόν τον τρόπο απονομιμοποιείται

40 Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 41: Πρόεδρος

100

ουσιαστικά το ανώτατο κομματικό όργανο, το συνέδριο, σε

τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε να προκύπτει το εύλογο ερώτημα

ποιο από τα δυο κομματικά όργανα είναι το ανώτερο, το

συνέδριο ή ο πρόεδρος.

Οι δημοτικές οργανώσεις, οι πρωτοβάθμιες δηλαδή

κομματικές οργανώσεις, έχουν μεταξύ άλλων τις παρακάτω

αρμοδιότητες: τη διαβούλευση με τους πολίτες, την

τοπική κοινωνία και τους φορείς της, τη διοργάνωση

εσωτερικών δημοψηφισμάτων για θέματα γενικού

ενδιαφέροντος και ανοικτών δημοψηφισμάτων για θέματα

τοπικού ενδιαφέροντος, τη διευκόλυνση

πρόσβασης/ακρόασης των πολιτών στα γραφεία τους, τη

μέριμνα δημιουργίας ιστοσελίδας και δημοσίευσης των

αποφάσεων των οργάνων τους και παροχής πληροφοριών για

τη δραστηριότητά τυςς, τη συγκρότηση Επιτροπών

Πρωτοβουλίας Πολιτών41.

Στο σημείο αυτό, επισημαίνεται βέβαια ότι αν εξαιρεθούν

τα δημοψηφίσματα για θέματα γενικού ενδιαφέροντος ο

πολιτικός ρόλος των δημοτικών οργανώσεων είναι

περιορισμένος και εξαντλείται σε τοπικό επίπεδο και για

ζητήματα τοπικού ενδιαφέροντος ενώ οι δράσεις οι

αποφάσεις για θέματα κεντρικής πολιτικής παραμένουν στον

κεντρικό κομματικό μηχανισμό (Πανταζόπουλο 2006, σ. 240).

41 Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο: 24,26

101

Λειτουργία νέων θεσμών παράλληλων με τους κομματικούς

θεσμούς πχ Κάθε Μέρα Πολίτης42, Ινστιτούτο

Επιμόρφωσης43. Πιο συγκεκριμένα, ο Γ. Παπανδρέου σε

ομιλία του αναγγέλλει τη συγκρότηση της οργάνωσης «Κάθε

Μέρα Πολίτης» στην οποία ανατίθενται καθήκοντα

κομματικής ανασυγκρότησης και επεξεργασίας κομματικής

πολιτικής για όλα σχεδόν τα θέματα, όπως αναφέρει ο

Πανταζόπουλος (2006, σ. 211), ο οποίος μάλιστα, με

ειρωνική περισσότερο διάθεση, θέτει το ερώτημα σε τι

χρησιμεύει πλέον το ΠΑΣΟΚ

Εφαρμογή καινοτόμων διαδικασιών για την ανάδειξη

υποψηφίων στις νομαρχιακές και δημοτικές εκλογές του

2006, όπως οι διαβουλευτικές δημοσκοπήσεις και οι

προκριματικές εκλογές. Οι διαδικασίες αυτές ωστόσο

βρήκαν αντιστάσεις και εφαρμόστηκαν πειραματικά μόνο σε

περιορισμένο αριθμό δήμων, ενώ στη μεγάλη πλειοψηφία

τους οι υποψήφιοι του κόμματος αναδείχτηκαν δια της

συμβατικής οδού.

42 Με τον φορέα Κάθε Μέρα Πολίτης το Κίνημα διευρύνει το διάλογο μετους ενεργούς πολίτες και τοπικούς και κοινωνικούς φορείς, ενισχύειτη συμμετοχή σε πολιτικές και κοινωνικές πρωτοβουλίες και τονεθελοντισμό και προωθεί τη συνεργασία με την Κοινωνία των Πολιτών. ΤοΚάθε Μέρα Πολίτης αναπτύσσει τη δράση του σε συνεργασία με τακεντρικά όργανα, τις Δημοτικές και Περιφερειακές Οργανώσεις τουΚινήματος (Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 48: Κάθε Μέρα Πολίτης).43 Το Ινστιτούτο Επιμόρφωσης έχει αρμοδιότητα το σχεδιασμό,συντονισμό και υλοποίηση των επιμορφωτικών και εκπαιδευτικώνδιαδικασιών που απευθύνονται σε στελέχη, Μέλη και Φίλους τουΚινήματος. Προωθεί την κριτική σκέψη, την πολιτιστική δράση και τηνδιασπορά της γνώσης και της εμπειρίας των στελεχών και των οργανώσεωντου Κινήματος, καθώς και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και κινημάτωνσε εθνικό και διεθνές επίπεδο (Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 47:Ινστιτούτο Επιμόρφωσης).

102

Θεσμοθέτηση του Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου με

αρμοδιότητα την εξέταση αναφορών και τη διαμεσολάβηση

για την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους44. Σύμφωνα

μάλιστα με την ιστοσελίδα του εν λόγω οργάνου

ο θεσμός του Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου

αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα για τη διασφάλιση

των δικαιωμάτων των Μελών και Φίλων στην

πληροφόρηση, στη διαφάνεια, στη συμμετοχή, στην

ισηγορία, στη συνέπεια και συνέχεια των

διαδικασιών του κινήματος…Τα δικαιώματα του

μέλους και του φίλου δεν πρέπει να θεωρούνται

σαν χρήσιμες διευθετήσεις χάριν της εύρυθμης

λειτουργίας του κόμματος. Πρόκειται για

σταθερές αξίες οι οποίες πρέπει να καθορίζουν

την κομματική λειτουργία. Σκοπός μας δεν είναι

η προστασία των δικαιωμάτων του μέλους-

στρατιώτη στα πλαίσια ενός ιεραρχικά δομημένου

συγκεντρωτικού κόμματος. Επιδιώκουμε την

ανατροπή αυτού του μοντέλου με στόχο την

προώθηση των δικαιωμάτων του μέλους-φίλου ως

χειραφετημένου πολίτη μέσα σ' ένα ανοιχτό-

συμμετοχικό κόμμα (Συνήγορος Μέλους και Φίλου,

2005).

4.2.3 Οι εθελοντές διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ

44 Καταστατικό ΠΑΣΟΚ 2005, Άρθρο 57: Συνήγορος του Μέλους και τουΦίλου

103

Στο πλαίσιο ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ αξίζει να

επισημανθεί η συγκρότηση και δράση της ομάδας εθελοντών

διαδικτύου του κόμματος. Η δράση των εθελοντών διαδικτύου

του ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε –σύμφωνα με τον υπεύθυνο Διαδικτύου

και Νέων Τεχνολογιών Θ. Καρούνο45 - να χωριστεί σε δυο

περιόδους:

Α. Η πρώτη περίοδος ξεκινά το φθινόπωρο του 2004 και

διαρκεί έως το συνέδριο του κόμματος τον Μάρτιο 2005.

Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριο 2004 ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Γ.

Παπανδρέου απευθύνει πρόσκληση για συμμετοχή των πολιτών

στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου, πρόσκληση στην οποία

ανταποκρίθηκαν σε πρώτη φάση περίπου 500 εθελοντές46. Εν

συνεχεία συγκροτούνται οι πρώτες ομάδες εργασίας στις

δράσεις των οποίων συγκαταλέγονται η συγγραφή ενός

αλφαβηταρίου του διαδικτύου (με οδηγίες για το πώς να

χρησιμοποιούν το διαδίκτυο τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ) καθώς

και η πρώτη έκδοση –αρχικά σε έντυπη μορφή - του

45 Ο κ. Θ. Καρούνος μας παραχώρησε συνέντευξη τον Οκτώβριο 2006, στηνοποία μας μίλησε για την πρωτοβουλία συγκρότησης της ομάδα εθελοντώνδιαδικτύου ΠΑΣΟΚ, τους στόχους και τις δράσεις της. 46 «Με γνώμονα τις βασικές μας αξίες, με στήριγμα την εμπειρία μας,και σύμβουλο την φωνή του πολίτη δίνουμε  νέα δυναμική στο Κίνημά μαςκαι μπαίνουμε  σε μια τροχιά δημιουργικών αλλαγών. Στη δημιουργικήαυτή περίοδο, σημαντική είναι  η προσπάθεια και η δουλειά τωνεθελοντών διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ με ουσιαστική τεχνική υποστήριξη αλλάκαι νέες ιδέες. Για μας, ο εθελοντισμός είναι και ήταν βασικήπαράμετρος της ανασυγκρότησης. Όλες αυτές οι προσπάθειες έχουν έναστόχο. Την ενθάρρυνση και προώθηση, με κάθε μέσο, της συμμετοχής τουπολίτη σε όλα τα επίπεδα διαμόρφωσης και λήψης αποφάσεων…Θέλω να σαςκαλέσω να συμμετέχετε ως εθελοντές διαδικτύου, προσθέτοντας τιςγνώσεις σας και τις δυνάμεις σας στις δικές μας για να φτιάξουμε.εύχρηστα εργαλεία που θα διατίθενται ελεύθερα, ωφελώντας το σύνολοτης κοινωνίας. Για μας, ο άλλος δρόμος συνδυάζεται και με τησυμμετοχική δημοκρατία και τη διαμόρφωση του ανοιχτού κόμματος»(Παπανδρέου 2004)

104

περιοδικού των εθελοντών «Καλημέρα» στη διάρκεια του

συνεδρίου του κόμματος τον Μάρτιο 2005.

Β. Στη δεύτερη περίοδο οργανώνονται οριζόντιες

ομάδες εργασίας, γίνονται προσπάθειες ενεργοποίησης

εθελοντών σε τοπικό επίπεδο και υποστήριξης δημοτικών

οργανώσεων και ορίζονται συντονιστές των εθελοντών

διαδικτύου σε κάθε περιοχή (ο ορισμός γίνεται από τους

ίδιους τους εθελοντές με συναινετικές διαδικασίες).

Επιπροσθέτως το νέο σημαντικό στοιχείο αυτής της περιόδου

είναι ότι η ομάδα αποκτά θεσμική υπόσταση καθώς

εντάσσεται στον Τομέα Εθελοντισμού.

Σύμφωνα με τον Θ. Καρούνο ο ρόλος των εθελοντών

διαδικτύου στο ΠΑΣΟΚ σε συνεργασία με τα στελέχη των

Περιφερειών, Νομαρχιακών και των Δημοτικών Οργανώσεων,

είναι:

α) να διευκολύνουν το ΠΑΣΟΚ και τα στελέχη του να

αξιοποιήσουν το διαδίκτυο και να ξεπεράσουν το ψηφιακό

χάσμα, να συμβάλλουν με άλλα λόγια ώστε να μπορούν να

χρησιμοποιούν όλες οι οργανώσεις το ηλεκτρονικό

ταχυδρομείο ως μία ακόμη δυνατότητα επικοινωνίας και

συνεργασίας μεταξύ των στελεχών, των μελών και φίλων του

ΠΑΣΟΚ και β) να εργαστούν ώστε να αποκτήσει η κάθε

δημοτική οργάνωση, λειτουργική ιστοσελίδα , με νέα και

περιεχόμενο από τις τοπικές δράσεις του Κινήματος

εμπλουτισμένες με οπτικοαουστικό υλικό καθώς και

παρουσιάσεις πρωτοβουλιών και προβληματισμού τοπικού

ενδιαφέροντος.

105

Η διαδικασία εγγραφής στην ομάδα γίνεται ηλεκτρονικά

μέσα από την επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος, ενώ η ομάδα

διαθέτει εσωτερικό φόρουμ47, το οποίο εξυπηρετεί τον

εσωτερικό διάλογο για την καλύτερη οργάνωση των δράσεων

των εθελοντών. Τέλος, η «Καλημέρα» είναι περιοδικό των

εθελοντών διαδικτύου ΠΑΣΟΚ. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά

στο 7ο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ τον Μάρτιο του 2005 και από

τότε έχουν εκδοθεί 12 τεύχη. Σήμερα εκδίδεται

ηλεκτρονικά48 με στόχο τη δημοσίευση άρθρων, απόψεων και

θέσεων των εθελοντών διαδικτύου ΠΑΣΟΚ. Η θεματολογία που

αναπτύσσεται στο «Καλημέρα» αφορά την πολιτική δράση μέσα

από το διαδίκτυο και την ανταλλαγή απόψεων για το πώς η

τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει στην κινητοποίηση των

πολιτών.

Κεφάλαιο 5o

Μεθοδολογία έρευνας

5.1 Θεωρητικές υποθέσεις

Το κόμμα – δίκτυο στοχεύει να κινητοποιήσει, να

συναρμολογήσει αιτήματα και συχνά αλληλοσυγκρουόμενα

συμφέροντα, να δικτυώσει τους πολίτες και την κοινωνία

47 http://forum.pasok.gr/forum/48 http://kalimera.pasok.gr/

106

πολιτών μεταξύ τους και κατ’ επέκταση με το κράτος.

Βασικό εργαλείο σε αυτή τη διαδικασία είναι οι νέες

τεχνολογίες και το διαδίκτυο. Αναφορικά με το ρόλο του

διαδικτύου στην πολιτική - και ειδικότερα την πολιτική

συμμετοχή - δυο είναι οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις:

η θεωρία της ενδυνάμωσης σύμφωνα με την οποία το

διαδίκτυο αποτελεί ένα ακόμα μέσο για τους ενεργούς,

πολιτικοποιημένους, πολιτικά δαήμονες πολίτες να

εμπλακούν στην πολιτική διαδικασία και η θεωρία της

κινητοποίησης που υποστηρίζει ότι το διαδίκτυο ως μέσο

δύναται να κινητοποιήσει πολίτες αδιάφορους και αμέτοχους

στην πολιτική ζωή να ενημερωθούν για την πολιτική

επικαιρότητα, να αναπτύξουν διαδικτυακό πολιτικό

ακτιβισμό, ο οποίος ενδέχεται να μετατραπεί και σε

«πραγματική», εκτός διαδικτύου πολιτική δράση.

Το ΠΑΣΟΚ από το 2004 - χρονιά ήττας στις εθνικές

εκλογές μετά από μακρά παραμονή στην κυβέρνηση –

επιχειρεί να ανασυγκροτηθεί προς την κατεύθυνση του

κόμματος - δικτύου, όπως προκύπτει από τη ρητορική της

ηγεσίας του, τις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται σε

οργανωτικό επίπεδο και το εγχείρημα για τη «διείσδυση»

του διαδικτύου σε όλες τις οργανωτικές δομές και δράσεις

του κόμματος. Στην κατεύθυνση αυτή εντάσσεται και η

σύσταση και λειτουργία της ομάδας εθελοντών διαδικτύου.

5.2 Ερευνητικά ερωτήματα

107

Με δεδομένο, πρώτον, ότι το ΠΑΣΟΚ τα τελευταία

χρόνια επιχειρεί να ανασυγκροτηθεί και να μετατραπεί σε

κόμμα - δίκτυο και, δεύτερον, ότι στο εν λόγω εγχείρημα

εντάσσεται η συγκρότηση και δράση των εθελοντών

διαδικτύου, στόχος μας είναι να διερευνήσουμε: 1) Εάν το

διαδίκτυο αποτελεί ένα ακόμα «εργαλείο» συμμετοχής στο

κόμμα για τους εθελοντές διαδικτύου (θεωρία ενδυνάμωσης)

ή μέσο κινητοποίησης και συμμετοχής στο κόμμα (θεωρία

κινητοποίησης). Αν, με άλλα λόγια, οι εθελοντές

διαδικτύου είχαν ενεργή συμμετοχή στο ΠΑΣΟΚ και πριν τη

συγκρότηση της εν λόγω ομάδας ή εάν το διαδίκτυο, που

αποτελεί το βασικό εργαλείο δράσης της ομάδας, ήταν αυτό

που τους κινητοποίησε να συμμετέχουν στην υπό διερεύνηση

ομάδα και άρα στο κόμμα και κατ’ επέκταση την πολιτική.

2) Αν πράγματι η ομάδα εθελοντών διαδικτύου αποτελεί

έκφανση του κόμματος – δικτύου.

5.3 Μέθοδος

Για την όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη απάντηση των

ερευνητικών ερωτημάτων κρίθηκε αναγκαία η εφαρμογή ενός

συνδυασμού ποσοτικής και ποιοτικής μεθοδολογίας.

5.3.1 Ποσοτική έρευνα

Σε πρώτο στάδιο, η ερευνητική μέθοδος που κρίθηκε

κατάλληλη ήταν η ποσοτική έρευνα με τυποποιημένο

108

αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο49, η οποία επιτρέπει τη

συλλογή στοιχείων από όλο τον πληθυσμό, και άρα τη

συγκρισιμότητα, τη δυνατότητα ποσοτικοποίησης και

στατιστικής ανάλυσης των στοιχείων που συλλέγονται50.

Ταυτόχρονα, κρίθηκε εφικτή - λόγω του περιορισμένου

μεγέθους της υπό διερεύνηση ομάδας και της δυνατότητας

αποστολής του ερωτηματολογίου μέσω ηλεκτρονικού

ταχυδρομείου - η προσέγγιση όλου του πληθυσμού51, δηλαδή

όλων των μελών της ομάδας εθελοντών διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ,

ήτοι 1041 άτομα52.

Η διαδικασία είχε ως εξής: Κατόπιν συνεννόησης και

συνεργασίας με τον υπεύθυνο διαδικτύου και νέων

τεχνολογιών του ΠΑΣΟΚ κ. Θεόδωρο Καρούνο, στις 2

Οκτωβρίου 2006 έγινε αυτόματη αποστολή του

ερωτηματολογίου στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των

εθελοντών διαδικτύου, οι οποίες είναι καταχωρημένες σε

mailing list του κόμματος. Στη συνοδευτική του

ερωτηματολογίου επιστολή η ερευνήτρια ενημέρωσε τους

αποδέκτες για το αντικείμενο της έρευνας, τη σημασία που

έχει η συμμετοχή τους για τη διεκπεραίωση της έρευνας, το

απόρρητο των απαντήσεών τους και τη δυνατότητα πρόσβασης49 Στις αδυναμίες της συγκεκριμένης μεθόδου συγκαταλέγεται ότι μεγάλοποσοστό ερωτηματολογίων δεν επιστρέφεται (Κυριαζή 1998, σ. 121)50 Η ερευνητική στρατηγική που συνδυάζει ποσοτικές και ποιοτικέςμεθόδους, λαμβάνοντας υπόψη τη χωροχρονική διάσταση των κοινωνικώνφαινομένων μπορεί να οδηγήσει σε μια πιο ολοκληρωμένη και σε βάθοςαναπαράσταση της κοινωνικής πραγματικότητας (Κυριαζή 1998, σ. 14)51 Σε ο,τι αφορά τον προσδιορισμό του πληθυσμού της έρευνας ηαπόφαση στηρίζεται σε δυο κριτήρια: το πεδίο εφαρμογής που επιδιώκειο ερευνητής για τα συμπεράσματα της έρευνας και ο προϋπολογισμός πουδιαθέτει (Κυριαζή 1998, σ. 109). 52 1041 ήταν τα εγγεγραμμένα μέλη της ομάδας εθελοντών διαδικτύου τουΠΑΣΟΚ μέχρι την ημέρα που εστάλη το ερωτηματολόγιο , δηλαδή στις 2Οκτωβρίου 2006.

109

στα αποτελέσματα της έρευνας από τους ίδιους, όταν η

έρευνα θα έχει πλέον ολοκληρωθεί. Ταυτόχρονα ορίστηκε

χρονικό περιθώριο 10 ημερών (μέχρι τις 13 Οκτωβρίου 2006)

προκειμένου να απαντηθούν και να αποσταλούν τα

ερωτηματολόγια από τους αποδέκτες. Από τον πληθυσμό

ανταποκρίθηκαν 148 άτομα, ποσοστό 14,21%53.

Από τεχνικής πλευράς και μετά τη συλλογή των

ερωτηματολογίων τα δεδομένα των απαντήσεων μεταφέρθηκαν

στο πρόγραμμα στατιστικής επεξεργασίας SPSS, με το οποίο

έγινε η τελική επεξεργασία των δεδομένων και η δημιουργία

των πινάκων και γραφημάτων για την παρουσίαση των

ευρημάτων.

Περιγραφή ερωτηματολογίου

Τα κύρια ερωτήματα που τίθενται για τους εθελοντές

διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ στο ερωτηματολόγιο, το οποίο

περιέχει 17 ερωτήσεις, αφορούν 1. το γενικό μοντέλο

χρήσης του διαδικτύου, 2. τη διαδικτυακή πολιτική

συμπεριφορά τους, 3. την εκτός διαδικτύου πολιτική

συμπεριφορά και δράση τους και τέλος το προφίλ τους ως

μελών της υπό διερεύνησης ομάδας. Επίσης, το

ερωτηματολόγιο περιέχει 5 δημογραφικές ερωτήσεις. Οι

ερωτήσεις κατά κύριο λόγο έχουν κλειστή μορφή με

απαντήσεις προκαθορισμένες από την ερευνήτρια54. 53 Το χαμηλό ποσοστό απαντήσεων σχολιάζεται στα συμπεράσματα τηςέρευνας.54 Βεβαίως το έτοιμο σχήμα ερώτησης και απαντήσεων του ερευνητήενδέχεται να δημιουργήσει στοιχεία που στην πραγματικότητα δενεκφράζουν τις απόψεις και τις στάσεις του ερωτώμενου δεδομένου ότι οτρόπος σκέψης και η λογική του ερευνητή μπορεί να μην ταυτίζονται με

110

Πιο αναλυτικά, το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου

περιέχει ερωτήσεις με στόχο τη διερεύνηση του προφίλ

χρήσης των νέων τεχνολογιών των συμμετεχόντων.

Περιλαμβάνονται ερωτήσεις για τη συχνότητα χρήσης του

διαδικτύου από τους εθελοντές διαδικτύου, την ταχύτητα

σύνδεσης που διαθέτουν, το χρονικό σημείο από το οποίο

χρησιμοποιούν συστηματικά το διαδίκτυο, τα «εργαλεία» του

διαδικτύου που χρησιμοποιούν για την επικοινωνία με

άλλους ανθρώπους. Επίσης, υπάρχουν δυο υποθετικές

ερωτήσεις που επιχειρούν να μετρήσουν το βαθμό εξάρτησης

των συμμετεχόντων από τον υπολογιστή τους και το

διαδίκτυο (computer dependency, internet dependency). Στο

δεύτερο μέρος διερευνάται η χρήση του διαδικτύου για

πολιτικούς σκοπούς, με ερωτήσεις για τη συχνότητα

ενημέρωσης για την πολιτική επικαιρότητα μέσω του

διαδικτύου και για τη συχνότητα και τους λόγους πρόσβασης

στην επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος. Επιπλέον,

διερευνάται ο ρόλος της ιστοσελίδας και της ενημέρωσης

μέσω email από το κόμμα στην αύξηση των επιπέδων του

ακτιβισμού και στην κινητοποίηση των ερωτώμενων. Στο

τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου περιλαμβάνονται ερωτήσεις

με στόχο τη σκιαγράφηση του πολιτικού προφίλ των

εθελοντών διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ. Οι ερωτήσεις αφορούν το

βαθμό ενδιαφέροντος των συμμετεχόντων για την πολιτική,αυτά του ερωτώμενου. Ωστόσο οι ερωτήσεις ανοικτής μορφής μένουνσυνήθως κενές όταν πρόκειται για αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο.Επίσης οι ανοικτές ερωτήσεις δεν θεωρούνται κατάλληλες όταν πρόκειταινα εφαρμοστούν στατιστικές μέθοδοι ανάλυσης για την επεξεργασία τωνστοιχείων (Κυριαζή 1998, σ. 131)

111

την ιδεολογική αυτό-τοποθέτησή τους στην κλίμακα Αριστερά

– Δεξιά, την πολιτική και κομματική τους δράση εκτός του

διαδικτύου καθώς και ερωτήσεις για το αν διαθέτουν την

ιδιότητα του μέλους ή του φίλου του κόμματος -και αν ναι,

τον χρόνο και τρόπο εγγραφής στο κόμμα – ή κάποιας άλλης

οργάνωσης ή κίνησης πολιτών. Το τέταρτο μέρος του

ερωτηματολογίου έχει ως στόχο τη διερεύνηση του προφίλ

των συμμετεχόντων ως μελών στην ομάδα εθελοντών

διαδικτύου, δηλαδή τον τρόπο εγγραφής τους στην εν λόγω

ομάδα και τις προσδοκίες από τη συμμετοχή τους σε αυτήν.

Τέλος, στο ερωτηματολόγιο περιλαμβάνονται 5 δημογραφικές

ερωτήσεις που αφορούν την ηλικία, το φύλο, το μορφωτικό,

το επάγγελμα και την περιοχή κατοικίας των

συμμετεχόντων55.

5.3.2 Ποιοτική έρευνα

Σε δεύτερο στάδιο, κρίθηκε απαραίτητη η εφαρμογή

ποιοτικής μεθόδου και συγκεκριμένα η διεξαγωγή

συνεντεύξεων για την παραγωγή συμπληρωματικών δεδομένων56.

Η μέθοδος των συνεντεύξεων χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά με

την ποσοτική έρευνα, καθώς κρίθηκε ότι μπορεί να βοηθήσει

55 Το ερωτηματολόγιο καθώς και η συνοδευτική επιστολή παρατίθενται στοΠαράρτημα.56 Σύμφωνα με την Mason (2003, σ. 85) είναι πιο ακριβές να μιλάμε γιαπαραγωγή παρά για συλλογή δεδομένων διότι ο ερευνητής δεν είναι έναςαπολύτως ουδέτερος συλλέκτης πληροφοριών του κοινωνικού κόσμου. Γιατον λόγο αυτό στην ποιοτική έρευνα ο όρος μέθοδος τείνει γενικά ναυποδεικνύει κάτι περισσότερο από μια πρακτική τεχνική ή διαδικασίααπόκτησης δεδομένων, υποδεικνύει επίσης και μια διαδικασία παραγωγήςδεδομένων η οποία περιλαμβάνει δραστηριότητες διανοητικού, αναλυτικούκαι ερμηνευτικού χαρακτήρα.

112

να προσεγγιστούν τα ερευνητικά ερωτήματα σε μεγαλύτερο

βάθος.

Πιο συγκεκριμένα, δόθηκε έμφαση στη διερεύνηση του

πολιτικού προφίλ των εθελοντών διαδικτύου, των απόψεων

τους για το ρόλο του διαδικτύου στην πολιτική και των

εμπειριών τους από τη συμμετοχή τους στην ομάδα.

Ταυτόχρονα, επιχειρήθηκε η εξαγωγή συμπερασμάτων

αναφορικά με το εάν μέσω της υπό διερεύνησης ομάδας

γίνεται πράξη η έννοια κόμμα-δίκτυο στο ΠΑΣΟΚ, καθώς εάν

οι εθελοντές διαδικτύου συμμετέχουν στην ομάδα με την

προσδοκία να συνδράμουν στην πραγμάτωση του κόμματος –

δικτύου.

Η διαδικασία είχε ως εξής: Κατόπιν επικοινωνίας με

ορισμένα μέλη της ομάδας εθελοντών διαδικτύου 5 άτομα

προθυμοποιήθηκαν να παραχωρήσουν συνέντευξη στην

ερευνήτρια. Οι συνεντεύξεις διενεργήθηκαν στο περιθώριο

των εργασιών του συνεδρίου του ΠΑΣΟΚ κατά το τριήμερο

13,14 και 15 Μαρτίου 2008. Οι συνεντεύξεις57 ήταν

ημιδομημένες, δηλαδή σχεδιάστηκε εκ των προτέρων ένα

ημιδομημένο ερωτηματολόγιο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως

οδηγός στη διάρκεια των συνεντεύξεων. Στόχος της

ημιδομημένης μορφής ήταν από τη μια πλευρά ο

αποτελεσματικός συντονισμός της συζήτησης από την

ερευνήτρια αλλά και η εξασφάλιση ενός βαθμού ελευθερίας

και ευελιξίας για τους συμμετέχοντες στην έρευνα. Ωστόσο

η ερευνήτρια είχε προετοιμάσει ένα σχέδιο πιθανών

57 Ή «συζητήσεις με κάποιο σκοπό» κατά τον Burgess (1984, όπως παραπέμπεται στο Mason 2003, σ. 89).

113

ερωτήσεων προκειμένου να διευθύνει αποτελεσματικά τη

συζήτηση.

Μετά την απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων

ακολούθησε κατηγοριοποίηση και οργάνωση των ποιοτικών

δεδομένων και ανάλυση και παρουσίαση των ευρημάτων.

Κεφάλαιο 6ο

Αποτελέσματα έρευνας

6.1 Ευρήματα ποσοτικής έρευνας

6.1.1 Μοντέλο χρήσης διαδικτύου

Η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων (94,6%)

είναι καθημερινοί χρήστες του διαδικτύου, ενώ οι

υπόλοιποι δηλώνουν ότι το χρησιμοποιούν 2-3 φορές

114

(4,1%) ή μία φορά (1,4%) την εβδομάδα. Να

σημειώσουμε ότι στις πιθανές απαντήσεις υπήρχαν οι

και οι επιλογές «2-3 φορές τον μήνα» και «μία φορά

το μήνα ή λιγότερο», ωστόσο δεν επελέγη από κανέναν

συμμετέχοντα στην έρευνα.

1,4%

4,1%

94,6%

1 φορά την εβδομάδα

2 - 3 φορές τηνεβδομάδακαθημερινά

Ν = 148

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν να δηλώσουν

από ποιο έτος και έπειτα χρησιμοποιούν συστηματικά

το διαδίκτυο. Επιχειρώντας μια ομαδοποίηση των

απαντήσεων διαπιστώνουμε ότι το 53,7% των

ερωτηθέντων χρησιμοποιεί συστηματικά το διαδίκτυο

από τα έτη 1996 έως 1999, το 24,6% είναι σχετικά

«νέοι» χρήστες και το χρησιμοποιούν από το 2000 έως

το 2003, ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 21,7% είναι

«βετεράνοι» του διαδικτύου, καθώς το χρησιμοποιούν

συστηματικά από το 1995 ή και νωρίτερα.

Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (60,1%) έχει σύνδεση

ADSL, το 12,8% έχει σύνδεση ISDN, το 8,8% απλή

σύνδεση dial-up, ενώ το ποσοστό εκείνων που δηλώνουν

115

Διάγραμμα6.1

ότι συνδέονται στο διαδίκτυο από το χώρο εργασίας

τους είναι 17,6%.

Βλέπουμε δηλαδή ότι οι συμμετέχοντες στην έρευνα

χρησιμοποιούν το διαδίκτυο με τρόπο συστηματικό και

συνειδητό.

Σε ερώτηση για τα διαδικτυακά «εργαλεία» - εκτός από

το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο - που χρησιμοποιούν οι

ερωτώμενοι για να επικοινωνούν με άλλους ανθρώπους,

instant messaging χρησιμοποιεί το 55,4% των

συμμετεχόντων, online forums το 50%, mailing lists

το 41,2% και chatrooms το 31,8%. Σημαντικό είναι το

ποσοστό αυτών που χρησιμοποιούν blogs (30,4%) και

newsgroups (23%), ενώ ένα ποσοστό της τάξης του

23,6% δηλώνει ότι χρησιμοποιεί μόνο το ηλεκτρονικό

ταχυδρομείο.

5,42323,6

30,431,8

41,250

55,4

1

Άλλο NewsgroupsΌχι, χρησιμοποιώ μόνο το email BlogsChatrooms Mailing listsOnline forums Instant messaging

Ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων

116

Διάγραμμα6.4

Instant messaging χρησιμοποιεί το 77,3% των συμμετεχόντων

ηλικίας 18-25 ετών, το 56,6% των ερωτηθέντων ηλικίας 26-

40 ετών και το 50% αυτών που είναι 41-60 ετών, ενώ

κανένας ερωτώμενος ηλικίας 60 και άνω δεν το

χρησιμοποιεί, όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της

έρευνας. Οι δυο μεταβλητές, «ηλικία» και «χρήση του

instant messaging», είναι συσχετισμένες (x² = 0,004).

Online forums χρησιμοποιεί το 77,3% των νέων ηλικίας 18-

25 ετών, το 51,8% των συμμετεχόντων ηλικίας 26-40 ετών,

το 33,3% και το 28,6% αυτών που έχουν ηλικία 41-60 ετών

και 60 ετών και άνω αντίστοιχα. Η συσχέτιση μεταξύ των

δυο μεταβλητών, «ηλικίας» και «χρήση online forums»,

είναι στατιστικά σημαντική (x² = 0,008).

Με άλλα λόγια, όσο πιο νέοι είναι οι συμμετέχοντες τόσο

πιθανότερο είναι να κάνουν χρήση διαδραστικών εργαλείων

του διαδικτύου, όπως τα online forums και το instant

messaging.

Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να βαθμολογήσουν - σε

κλίμακα 0 έως 10 - πόσο θα επηρεαστεί η

καθημερινότητά τους σε περίπτωση βλάβης του

προσωπικού τους υπολογιστή (όπου 0=δεν θα επηρεάσει

καθόλου την καθημερινή μου ζωή και 10=θα επηρεάσει

πάρα πολύ την καθημερινή μου ζωή). Κατόπιν

ομαδοποίησης των απαντήσεων διαπιστώνεται ότι η

μεγάλη πλειοψηφία (75,7%) βαθμολογεί από 6 έως 10

την επίπτωση στην καθημερινή του ζωή, ενώ μόλις το

117

24,3% δηλώνει λιγότερο «εξαρτημένο» από τους

υπολογιστές (βαθμός 0-5). Υπογραμμίζεται μάλιστα ότι

ένας στους τέσσερις συμμετέχοντες θεωρεί ότι θα

επηρεαστεί απόλυτα η καθημερινή του ζωή σε

περίπτωση βλάβης του προσωπικού του υπολογιστή

(βαθμός 10).

24,3%

50,7%

25%

0 έως 56 έως 910

Ν = 148

Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης οι ερωτώμενοι

κλήθηκαν να βαθμολογήσουν πόσο θα επηρεαστεί η

καθημερινότητά τους σε περίπτωση μη δυνατότητας

πρόσβασης στο διαδίκτυο (0=δεν θα επηρεάσει καθόλου

την καθημερινή μου ζωή και 10=θα επηρεάσει πάρα πολύ

την καθημερινή μου ζωή). 3 στους 4 συμμετέχοντες

στην έρευνα (75,5%) βαθμολογούν με 6 έως 10 την

επίδραση στην καθημερινή τους ζωή σε περίπτωση μη

πρόσβασης στο διαδίκτυο – και μάλιστα το 27.9%

βαθμολογεί με 10. Τέλος, μόλις το 24,5% των

ερωτώμενων δίνει βαθμό από 0 έως 5.

118

Διάγραμμα6.5

27,9%

47,6%24,5%

0 έως 56 έως 910

Ν = 148

Άρα, η καθημερινότητα των ερωτώμενων φαίνεται πως είναι

άρρηκτα συνδεδεμένη με το διαδίκτυο και τις νέες

τεχνολογίες.

6.1.2 Πολιτική χρήση διαδικτύου

Η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων (94,6%)

χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για την ενημέρωσή του για

την πολιτική επικαιρότητα. Το 75,8% από αυτούς

δηλώνουν ότι το πράττουν «σε καθημερινή βάση», το

12,1% απαντά ότι ενημερώνεται από το διαδίκτυο «2-3

φορές την εβδομάδα», το 8,3% «1 φορά την εβδομάδα»,

ενώ ελάχιστοι είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν το

διαδίκτυο για την πολιτική τους ενημέρωση «2-3 φορές

τον μήνα» (2,3%) ή «1 φορά το μήνα ή λιγότερο»

(1,5%).

119

Διάγραμμα6.6

1,5%8,3%12,1%

75,8%

2,3%

1 φορά το μήνα ή λιγότερο2-3 φορές τον μήνα1 φορά την εβδομάδα2-3 φορές την εβδομάδαΚαθημερινά

Ν = 132, όσοι ενημερώνονται από το διαδίκτυο για την πολιτική

επικαιρότητα

Το σύνολο των συμμετεχόντων στην έρευνα απαντά ότι

έχει επισκεφθεί την ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ, απάντηση

απόλυτα αναμενόμενη από τη στιγμή που οι ερωτηθέντες

ανήκουν στην ομάδα των εθελοντών διαδικτύου του

κόμματος. Το 24,5% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι

επισκέπτεται «καθημερινά» την ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ,

ενώ ίδιο ποσοστό (24,5%) την επισκέπτεται «2-3 φορές

την εβδομάδα». Σημαντικό είναι επίσης το ποσοστό

εκείνων που επισκέπτονται την ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ

«1 φορά την εβδομάδα» (21,1%) καθώς και «2-3 φορές

τον μήνα» (19%). Τέλος, μόλις το 9,5% των

ερωτηθέντων δηλώνει ότι επισκέπτεται την ιστοσελίδα

του κόμματος «1 φορά τον μήνα ή λιγότερο» και

ελάχιστοι (1,4%) απαντούν ότι την έχουν επισκεφθεί

«μία φορά».

120

Διάγραμμα6.8

1,4 9,519

21,124,5

24,5

0 5 10 15 20 25

Την έχω επισκεφθεί μία φορά

Μία φορά το μήνα ή λιγότερο

2-3 φορές το μήνα

1 φορά την εβδομάδα

2-3 φορές την εβδομάδα

Καθημερινά

Ν = 148

Επομένως, η μεγάλη πλειοψηφία των συμμετεχόντων

ενημερώνονται από το διαδίκτυο για την πολιτική

επικαιρότητα - και μάλιστα ιδιαιτέρως συχνά, ενώ

ταυτόχρονα είναι συχνοί χρήστες της ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ.

Σε ο,τι αφορά τους λόγους που επισκέπτονται την

ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων

(77,7%) αξιολογεί ως πολύ ή πάρα πολύ σημαντικό την

ενημέρωση για τις πολιτικές θέσεις/το πρόγραμμα του

κόμματος. Το 56,1% θεωρεί πολύ ή πάρα πολύ σημαντικό

τη συμμετοχή σε online ψηφοφορίες για πολιτικά

θέματα, ενώ 1 στους 2 ερωτηθέντες τη λήψη

πληροφοριών για τη δομή του κόμματος. Σημαντικά

είναι και τα ποσοστά αυτών που θεωρούν πολύ ή πάρα

πολύ σημαντικό την ενημέρωση για θέματα

επικαιρότητας (43,3%) και τη συμμετοχή στα βήματα

διαλόγου (41,2%). Τέλος, το 28,3% των ερωτηθέντων

απαντά ότι πολύ ή πάρα πολύ σημαντικός λόγος που

επισκέπτονται την ιστοσελίδα του κόμματος είναι η

αποστολή email στο κόμμα ή σε πολιτικά στελέχη.

121

Διάγραμμα

28,3

41,2

43,3

50

56,1 77,7

Πάρα πολύ - πολύ σημαντικό

Ενημέρωση για πολιτικέςθέσεις/πρόγραμμα ΠΑΣΟΚ Συμμετοχή σε online ψηφοφορίεςγια πολιτικά θέματα Πληροφορίες για τη δομή τουκόμματος Ενημέρωση για θέματαεπικαιρότητας Συμμετοχή στα βήματα διαλόγου

Αποστολή email στο κόμμα ή σεπολιτικά στελέχη

Ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων

Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (79,1%)

απαντά ότι δεν θα ερχόταν τόσο συχνά σε επαφή με το

ΠΑΣΟΚ αν δεν υπήρχε η ιστοσελίδα και μόλις ένα

ποσοστό 13,5% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι ακόμα και

αν δεν υπήρχε το διαδίκτυο η επαφή του με το κόμμα

θα ήταν το ίδιο συχνή. Τέλος, το 7,4% προτιμά την

επιλογή «δεν ξέρω/δεν απαντώ».

7,4%

79,1%

13,5% ΝαιΌχιΔεν ξέρω / δεν απαντώ

Ν = 148

122

Διάγραμμα6.11

Διάγραμμα6.12

Σε ερώτημα για την «κινητοποιητική» δύναμη α) της

ιστοσελίδας του ΠΑΣΟΚ και β) του ηλεκτρονικού

ταχυδρομείου που αποστέλλεται από το κόμμα,

διερευνήθηκαν διάφορες δραστηριότητες και

διαπιστώνονται τα εξής:

-Forward ενός ενδιαφέροντος κειμένου σε φίλους έκανε το

32,4% των συμμετεχόντων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα

και το 50% μετά από λήψη email.

-Email στο κόμμα με προσωπικές απόψεις έστειλε το 33,1%

των συμμετεχόντων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα και

το 46,6% μετά από λήψη email από το κόμμα.

-Επικοινωνία με άλλα μέλη ή φίλους του κόμματος είχε το

20,3% των ερωτηθέντων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα

και το 40,5% μετά από λήψη email από το κόμμα.

-Σε κομματική δράση της δημοτικής του οργάνωσης

συμμετείχε το 24,3% των συμμετεχόντων μετά από επίσκεψη

στην ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ και το 32,4% μετά από λήψη

email.

-Πήγε σε κομματική εκδήλωση/συγκέντρωση το 18,9% των

συμμετεχόντων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα και το

36,5% μετά από λήψη email από το ΠΑΣΟΚ.

-Εθελοντική εργασία στο κόμμα προσέφερε το 31,1% των

ερωτώμενων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ

και το 29,7% μετά από λήψη email.

-Μέλος / φίλος του κόμματος έγινε το 33,1% των

συμμετεχόντων μετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα και το

19.6% μετά από λήψη email από το ΠΑΣΟΚ.

123

ΔράσειςΜετά από επίσκεψη στην ιστοσελίδα ΠΑΣΟΚ

Μετά από λήψη email από το ΠΑΣΟΚ

Έκανα forward σε έναν φίλο ένα ενδιαφέρον κείμενο / πληροφορία

32,4 50,0

Πήγα σε κομματική εκδήλωση / συγκέντρωση 18,9 36,5

Έστειλα email στο κόμμαμε την προσωπική μου άποψη

33,1 46,6

Επικοινώνησα με άλλα μέλη ή φίλους του κόμματος

20,3 40,5

Συμμετείχα σε κομματικήδράση στη δημοτική οργάνωση της περιοχής μου

24,3 32,4

Προσέφερα εθελοντική εργασία στο κόμμα 31,1 29,7

Έγινα μέλος / φίλος τουκόμματος 33,1 19,6

Όπως προκύπτει από τις απαντήσεις, η αποστολή email από

το κόμμα είναι πιο «αποτελεσματική» από την ιστοσελίδα,

μπορεί δηλαδή να κινητοποιήσει σε μεγαλύτερο βαθμό τους

συμμετέχοντες να αναλάβουν κάποιου είδους πολιτική /

κομματική δράση. Μια πιθανή ερμηνεία είναι ότι η αποστολή

email από το κόμμα εκλαμβάνεται από τους παραλήπτες ως

ένας πιο προσωπικός, εξατομικευμένος και ταυτόχρονα

αμφίδρομος τρόπος επικοινωνίας του κόμματος μαζί τους, σε

σχέση με την ιστοσελίδα όπου η επικοινωνία είναι

γραμμική, μονόδρομη αλλά και μαζική.

6.1.3 Πολιτικό προφίλ

124

Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά - Δεξιά

Στην ερώτηση για το πού τοποθετούν ιδεολογικά τον

εαυτό τους στην κλίμακα Αριστερά – Δεξιά η

πλειονότητα των ερωτηθέντων (53,4%) δηλώνουν

κεντροαριστεροί, ενώ το 25% τοποθετεί τον εαυτό του

στην Αριστερά και το 12,8% στο κέντρο. Τέλος, μικρό

είναι το ποσοστό που δηλώνει ότι δεν αποδέχεται την

εν λόγω κλίμακα (8,1%).

Ν = 148

Ενδιαφέρον για την πολιτική

Σε ο,τι αφορά τον βαθμό ενδιαφέροντος για την

πολιτική η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων

( 84,5%) δηλώνει μεγάλο ενδιαφέρον, ένα ποσοστό

13,5% απαντά ότι ενδιαφέρεται αρκετά, ενώ μόλις το

125

Διάγραμμα6.12

2,1% δηλώνει λίγο ή καθόλου ενδιαφέρον. Άρα,

πρόκειται για ένα κοινό άκρως πολιτικοποιημένο.

55,4% 29,1%

13,5%0,7%1,4%

ΚαθόλουΛίγοΑρκετάΠολύΠάρα πολύ

Ν = 148

Συμμετοχή στο κόμμα

Η μεγάλη πλειονότητα των συμμετεχόντων στην έρευνα

(95,9%) είναι μέλη / φίλοι του ΠΑΣΟΚ, ενώ λίγοι

είναι αυτοί που δεν έχουν αυτή την ιδιότητα (4,1%).

Το 44% των ερωτηθέντων που είναι μέλη/ φίλοι του

ΠΑΣΟΚ δηλώνει ότι διαθέτει αυτήν την ιδιότητα 6

χρόνια ή παραπάνω, το 7,8% είναι μέλη/φίλοι εδώ και

4-5 χρόνια, ενώ αθροιστικά το 48,2% έχουν εγγραφεί

στο ΠΑΣΟΚ μέσα στα τρία τελευταία χρόνια (39,7% εδώ

και 2-3 χρόνια, 8,5% εδώ και ένα χρόνο ή λιγότερο).

8,5%39,7%

7,8%44%

6 χρόνια ή παραπάνω

Εδώ και 4-5 χρόνια

Εδώ και 2-3 χρόνια

Εδώ και ένα χρόνο ήλιγότερο

Ν = 141, όσοι είναι μέλη / φίλοι του ΠΑΣΟΚ

126

Διάγραμμα6.26

Το 48,9% των μελών/φίλων του ΠΑΣΟΚ ακολούθησαν την

«κλασική μέθοδο» εγγραφής στο κόμμα, ένα σημαντικό

ποσοστό της τάξης του 33,3% έκαναν την εγγραφή τους

ηλεκτρονικά μέσω του διαδικτύου και το 9,9% δηλώνει

ότι συμπλήρωσε τη σχετική αίτηση στη διάρκεια

κομματικής εκδήλωσης / συνεδρίου.

Σε ο, τι αφορά την κομματική δραστηριότητα των

ερωτηθέντων –εκτός της διαδικτυακής – η μεγάλη

πλειοψηφία (79,7%) σημειώνει ότι μιλάει με φίλους ή

συναδέλφους για την πολιτική και το κόμμα, το 66,9%

εξ αυτών συμμετέχει σε πολιτικές εκδηλώσεις και

κομματικές συγκεντρώσεις, ενώ σχεδόν οι μισοί από

τους ερωτηθέντες (48%) προσφέρουν εθελοντική εργασία

στο κόμμα. Ένα σημαντικό ποσοστό (36,5%) δηλώνει ότι

επισκέπτεται τα γραφεία του κόμματος (κεντρικά

γραφεία, γραφεία βουλευτών, τοπικές οργανώσεις), το

28,4% έχει συμμετάσχει σε ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ σε

συλλογικό φορέα και τέλος το 24,3% έχει εκλεγεί σε

επίσημη θέση στην κομματική δομή.

127

Διάγραμμα 6.28

24,3

28,4

36,5

48 66,9

79,7

Μ ιλάω με φίλους ήσυναδέλφους για την πολιτικήκαι το κόμμα

Συμμετέχω σε πολιτικέςεκδηλώσεις και κομματικέςσυγκεντρώσεις

Προσφέρω εθελοντική εργασίαστο κόμμα

Επισκέπτομαι τα γραφεία τουκόμματος (στην περιοχή μου,κεντρικά γραφεία, γραφείαβουλευτών)Συμμετέχω σε ψηφοδέλτια τουΠΑΣΟΚ σε συλλογικό φορέα

Έχω εκλεγεί σε επίσημη θέσηστην κομματική δομή

Ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων

Συμμετοχή σε άλλες οργανώσεις ή κινήματα

Το 45,8% των συμμετεχόντων στην έρευνα δηλώνει ότι

είναι μέλος σε κάποιο άλλο πολιτικό ή κοινωνικό

κίνημα (περιβαλλοντική οργάνωση, οργάνωση προστασίας

ζώων, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κίνημα κατά του

πολέμου, της παγκοσμιοποίησης κλπ), ενώ η πλειοψηφία

δίνει αρνητική απάντηση.

Άρα, οι συμμετέχοντες ενώ είναι έντονα πολιτικοποιημένοι,

ή μάλλον κομματικοποιημένοι, δεν δραστηριοποιούνται με το

ίδιο ενδιαφέρον σε άλλες οργανώσεις της κοινωνίας

πολιτών.

6.1.4 Προφίλ εθελοντή διαδικτύου

128

Διάγραμμα

Η συντριπτική πλειοψηφία (73,1%) των συμμετεχόντων

απαντά ότι έγινε μέλος της ομάδας εθελοντών

διαδικτύου μετά από ενημέρωση για τη σχετική

πρωτοβουλία μέσω της ιστοσελίδας του κόμματος, για

το 15,2% καθοριστική ήταν η λήψη email με το κάλεσμα

του προέδρου του κόμματος για συμμετοχή στην ομάδα,

ενώ το 9% δηλώνει ότι ενημερώθηκε για την ομάδα αυτή

στη διάρκεια κομματικής εκδήλωσης. Τέλος, ελάχιστοι

ήταν αυτοί που εντάχθηκαν στην εν λόγω ομάδα μετά

από προτροπή φίλου (2,8%).

Ως προς τις προσδοκίες από τη συμμετοχή στην ομάδα

εθελοντών διαδικτύου το 72,3% θεωρεί πολύ-πάρα πολύ

σημαντικό το να συμβάλλει στη διαμόρφωση της

πολιτικής του ΠΑΣΟΚ για το διαδίκτυο και τις νέες

τεχνολογίες και το 71,6% θεωρεί πολύ-πάρα πολύ

σημαντικό το να καταθέσει την πολιτική του άποψη και

να συμμετέχει στην κατάρτιση των πολιτικών θέσεων

/του προγράμματος του κόμματος. Ένα σημαντικό

ποσοστό της τάξης του 64,2% εκτιμά ως πολύ-πάρα πολύ

σημαντικό να έρθει σε επαφή με συμπολίτες με κοινά

ενδιαφέροντα, ανησυχίες και απόψεις. Τέλος, το 45,3%

των ερωτηθέντων επιδιώκει - και κρίνει ως πολύ ή

πάρα πολύ σημαντικό - να έρθει σε επαφή με την

ηγεσία /τον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ και το 35,8% να

αξιοποιήσει και ενδεχομένως να διευρύνει τις γνώσεις

του γύρω από τις νέες τεχνολογίες.

Με άλλα λόγια, το κύριο ενδιαφέρον των συμμετεχόντων στην

έρευνα φαίνεται να είναι η κομματική δραστηριοποίηση.

129

35,8

45,3

64,2

71,6

72,3

Πάρα πολύ - πολύ σημαντικό Να συμβάλω στη διαμόρφωση τηςπολιτικής του ΠΑΣΟΚ αναφορικάμε το Διαδίκτυο και τις ΝέεςΤεχνολογίες

Να καταθέσω την πολιτική μουάποψη και να συμμετέχω στηνκατάρτιση των πολιτικών θέσεων– του προγράμματος τουκόμματος Να έρθω σε επαφή με συμπολίτεςμου με κοινά ενδιαφέροντα,ανησυχίες και απόψεις

Να έρθω σε επαφή με την ηγεσία /τον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ

Να αξιοποιήσω και να διευρύνωτις γνώσεις μου γύρω από τις ν.τ

Ερώτηση πολλαπλών επιλογών

6.1.5 Διασταυρώσεις ερωτήσεων

Διαδραστικά εργαλεία διαδικτύου + πολιτική / κομματική

δράση

- Online forums

Οι συμμετέχοντες που χρησιμοποιούν online forums σε

ποσοστό 77% πηγαίνουν σε πολιτικές εκδηλώσεις και

κομματικές συγκεντρώσεις. Υπάρχει στατιστικά σημαντική

σχέση μεταξύ των μεταβλητών «χρήση online forums» και

«συμμετοχή σε κομματικές / πολιτικές συγκεντρώσεις» (x² =

0,009).

Επίσης, το 48,6% των χρηστών online forums επισκέπτεται

τα γραφεία του κόμματος. Οι δυο μεταβλητές, «χρήση online

forums» και «επίσκεψη στα γραφεία του κόμματος» είναι

συσχετισμένες (x² = 0,002).

130

Διάγραμμα 6.33

Ακόμα, οι χρήστες online forums σε ποσοστό 62,2%

προσφέρουν εθελοντική εργασία στο κόμμα. Μεταξύ των

μεταβλητών «χρήση online forums» και «εθελοντική εργασία

στο κόμμα» υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση (x² =

0,001).

- Instant messaging

Οι χρήστες του εργαλείου instant messaging σε ποσοστό

43,9% επισκέπτονται τα γραφεία του κόμματος. Οι

μεταβλητές «χρήση instant messaging» και «επίσκεψη στα

κομματικά γραφεία» είναι συσχετισμένες (x² = 0,037).

- Mailing lists

Το 55,7% αυτών που κάνουν χρήση mailing lists

επισκέπτεται τα γραφεία του κόμματος. Η συσχέτιση μεταξύ

των μεταβλητών «χρήση mailing lists» και «επίσκεψη στα

γραφεία του κόμματος» είναι στατιστικά σημαντική (x² =

0,000).

Οι συμμετέχοντες που χρησιμοποιούν mailing lists σε

ποσοστό 62,3% προσφέρουν εθελοντική εργασία στο κόμμα. Οι

δυο μεταβλητές, «χρήση mailing lists» και «εθελοντική

εργασία» είναι συσχετισμένες (x² = 0,003).

Το συμπέρασμα είναι ότι οι συμμετέχοντες στην έρευνα

είναι πολίτες ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με τις νέες

τεχνολογίες και ενεργοί στο περιβάλλον του διαδικτύου και

ταυτόχρονα πολίτες με έντονη πολιτική και κομματική

δράση.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να επισημάνουμε ότι οι

διασταυρώσεις που ακολουθούν και που αναδεικνύουν

131

στατιστικά σημαντικές σχέσεις μεταξύ μεταβλητών δεν

οδηγούν σε χρήσιμα για την έρευνά μας συμπεράσματα,

συμπεράσματα δηλαδή που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν

περαιτέρω τις υποθέσεις εργασίας. Ωστόσο, κρίθηκε σκόπιμη

η παράθεσή τους.

- Ενδιαφέρον για την πολιτική + πολιτική / κομματική δράση

Το 59,6% όσων συμμετεχόντων ενδιαφέρονται πάρα πολύ για

την πολιτική, το 30.3% όσων ενδιαφέρονται πολύ για την

πολιτική και το 10.1% όσων δηλώνουν καθόλου, λίγο ή

αρκετό ενδιαφέρον συμμετέχουν σε πολιτικές και κομματικές

συγκεντρώσεις. Η συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών «βαθμός

ενδιαφέροντος για την πολιτική» και «συμμετοχή σε

πολιτικές / κομματικές συγκεντρώσεις» είναι στατιστικά

σημαντική (x² = 0,033). Με άλλα λόγια, όσο περισσότερο

ενδιαφέρον δηλώνουν οι συμμετέχοντες για την πολιτική

τόσο πιθανότερο είναι να πηγαίνουν σε κομματικές

συναθροίσεις, συμπέρασμα μάλλον αναμενόμενο.

- Χρόνος εγγραφής + πολιτική / κομματική δράση

Το 79,5% των μακροχρόνιων μελών και το 55,9% των νέων

μελών / φίλων συμμετέχουν σε πολιτικές και κομματικές

συγκεντρώσεις. Η συσχέτιση των μεταβλητών «χρόνος

εγγραφής στο κόμμα» και «συμμετοχή σε κομματικές /

πολιτικές εκδηλώσεις» είναι στατιστικά σημαντική (x² =

0,003).

Το 46,6% των μακροχρόνιων μελών και το 26,5% των νέων

μελών / φίλων επισκέπτεται τα γραφεία του κόμματος Η

132

συσχέτιση ανάμεσα στις μεταβλητές «χρόνος εγγραφής στο

κόμμα» και «επίσκεψη στα γραφεία του κόμματος» είναι

στατιστικά σημαντική (x² = 0,013).

Το 57,5% των μακροχρόνιων μελών και το 39,7% των νέων

μελών / φίλων προσφέρει εθελοντική εργασία στο κόμμα.

Υπάρχει στατιστικά σημαντική εξάρτηση μεταξύ των

μεταβλητών «χρόνος εγγραφής στο κόμμα» και «εθελοντική

εργασία» (x² = 0,034).

Το 43,8% των μακροχρόνιων μελών και το 14,7% των νέων

μελών / φίλων συμμετέχει σε ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ σε

συλλογικό φορέα. Οι μεταβλητές «χρόνος εγγραφής στο

κόμμα» και «συμμετοχή σε ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ» είναι

πλήρως συσχετισμένες (x² = 0,000).

Τέλος, το 37% των παλιών μελών και μόλις των 11,8% των

νέων μελών / φίλων έχει εκλεγεί σε επίσημη θέση στην

κομματική δομή του κόμματος. Υπάρχει στατιστικά σημαντική

συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών «χρόνος εγγραφής στο

κόμμα» και «εκλογή στην κομματική δομή» (x² = 0,001).

Συνεπώς, τα μακροχρόνια μέλη του ΠΑΣΟΚ είναι πιο ενεργά

στην κομματική ζωή, αναπτύσσουν σε μεγαλύτερο ποσοστό

δράσεις στο περιβάλλον του κόμματος από ότι τα νεότερα

μέλη / φίλοι. Το εύρημα είναι αναμενόμενο με δεδομένο ότι

τα παλιά μέλη διαθέτουν περισσότερη εμπειρία ως προς τις

κομματικές δράσεις ή απλώς είχαν αρκετό χρόνο να

δραστηριοποιηθούν, ενώ τα νεότερα μέλη έχουν ενταχθεί και

αρχίζουν να δραστηριοποιούνται στο κόμμα το τελευταίο

διάστημα.

133

- Χρόνος εγγραφής στο κόμμα + κινητοποίηση

Τα νέα μέλη / φίλοι του κόμματος σε ποσοστό 27,9%

δηλώνουν ότι έπειτα από λήψη email από το κόμμα

επικοινώνησαν με άλλα μέλη ή φίλους του κόμματος. Το ίδιο

ισχύει για το 53,4% όσων είναι μέλη πάνω από 4 χρόνια.

Υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ των δυο

μεταβλητών ((x² = 0,002).

Επίσης, το 22,1% των νέων μελών / φίλων συμμετείχε σε

κομματική δράση στη δημοτική οργάνωση της περιοχής του

μετά από λήψη email από το κόμμα, κάτι που ισχύει για το

45,2% των μακροχρόνιων μελών. Οι δυο μεταβλητές είναι

συσχετισμένες (x² = 0,004). Φαίνεται ότι το email

κινητοποιεί περισσότερο τους συμμετέχοντες που είναι εδώ

και αρκετά χρόνια μέλη του ΠΑΣΟΚ.

- Χρόνος εγγραφής στο κόμμα + τρόπος εγγραφής

Από τους συμμετέχοντες, που είναι μέλη του ΠΑΣΟΚ πάνω από

4 χρόνια, το 72,6% πήγε στα κεντρικά γραφεία του κόμματος

και συμπλήρωσε την αίτηση εγγραφής, το 8,2% συμπλήρωσε

την ηλεκτρονική φόρμα στην ιστοσελίδα του κόμματος, το

5.5% έκανε αίτηση στη διάρκεια μιας κομματικής εκδήλωσης

και το 13,7% δηλώνει ότι ενεγράφη με άλλο τρόπο. Μεταξύ

των νέων μελών / φίλων το 60,3% συμπλήρωσε την

ηλεκτρονική αίτηση, το 23,5% πήγε στα κεντρικά γραφεία

και συμπλήρωσε τη σχετική αίτηση, το 14,7% έκανε την

αίτηση στη διάρκεια κομματικής εκδήλωσης και το 1,5% με

άλλο τρόπο. Οι μεταβλητές «χρόνος εγγραφής» και «τρόπος

εγγραφής» των μελών και φίλων του κόμματος είναι

134

συσχετισμένες (x² =0,000). Το συμπέρασμα είναι ότι τα

τελευταία χρόνια οι πολίτες που επιθυμούν να εγγραφούν

στο ΠΑΣΟΚ επιλέγουν κυρίως τη διαδικτυακή οδό, που είναι

σαφώς πιο εύκολη, λιγότερο χρονοβόρα και το κυριότερο

διαθέσιμη, αφού η ηλεκτρονική φόρμα εγγραφής υπάρχει ως

υπηρεσία στην ιστοσελίδα του κόμματος εδώ και λίγα

χρόνια.

6.1.6 Δημογραφικά στοιχεία

Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στην έρευνα (56,1%)

είναι μεταξύ 26 και 40 ετών, το 24,3% είναι 41-60

ετών, ένα σημαντικό ποσοστό (14,9%) είναι νέοι

μεταξύ 18 και 25 χρόνων και τέλος το 4,7% των

συμμετεχόντων είναι άνω των 60 ετών.

14,9%4,7%

24,3%

56,1%

18-2526-4041-6060 και άνω

Η συντριπτική πλειονότητα των συμμετεχόντων στην

έρευνα είναι άνδρες (82,3%) και μόλις το 17,7%

γυναίκες.

135

Διάγραμμα 6.34

17,7%

82,3%

ΆνδραςΓυναίκα

Σε ο, τι αφορά το μορφωτικό επίπεδο των

συμμετεχόντων στην έρευνα η πλειοψηφία (59,8%) έχει

τριτοβάθμια εκπαίδευση, 1 στους 4 (25,2%) είναι

κάτοχος μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου και το

15% διαθέτουν δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

15%25,2%

59,8%

ΔευτεροβάθμιαεκπαίδευσηΤριτοβάθμιαεκπαίδευσηΚάτοχος μεταπτυχιακού/ διδακτορικού τίτλου

Το 23,6% των συμμετεχόντων στην έρευνα είναι

ελεύθεροι επαγγελματίες, ένα σημαντικό ποσοστό της

τάξης του 20,3% ασχολείται επαγγελματικά με την

πληροφορική και τις νέες τεχνολογίες, το 15,5% και

το 14,9% είναι ιδιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι

136

Διάγραμμα 6.35

Διάγραμμα 6.36

αντίστοιχα, ενώ φοιτητές είναι το 12,8%,

συνταξιούχοι το 6,1%, και άνεργοι το 1,4%. Τέλος το

5,4% στην ερώτηση για την επαγγελματική τους

ενασχόληση δηλώνει «άλλο».

5,4

1,4

6,1

12,8

14,9

15,5

20,3

23,6

ΆλλοΆνεργος

ΣυνταξιούχοςΦοιτητής

Δημόσιος υπάλληλοςΙδιωτικός υπάλληλους

Ειδικός στις Νέες ΤεχνολογίεςΕλεύθερος επαγγελματίας

Αθροιστικά η συντριπτική πλειοψηφία των

συμμετεχόντων στην έρευνα (83,1%) κατοικούν στην

Αθήνα-Αττική (40,5%) και σε αστικά κέντρα(42,6%), το

9,5% κατοικεί σε ημιαστικές-αγροτικές περιοχές και

τέλος το 7,4% δηλώνουν κάτοικοι εξωτερικού.

137

Διάγραμμα 6.37

7,4% 9,5%

42,6%40,5%

Αθήνα - Αττική

Αστικά κέντρα

Ημιαστικές- αγροτικέςπεριοχέςΕξωτερικό

6.2 Ευρήματα ποιοτικής έρευνας

6.2.1 Προφίλ ερωτώμενων

Πολιτικό προφίλ

Σύμφωνα με τα ευρήματα των συνεντεύξεων οι συμμετέχοντες

στην έρευνα ενδιαφέρονται σε μεγάλο βαθμό για την

πολιτική, ενημερώνονται για την πολιτική επικαιρότητα και

αναπτύσσουν πολιτική και κομματική δράση, ωστόσο η

κοινωνική τους δράση – συμμετοχή σε κοινωνικά κινήματα,

περιβαλλοντικές οργανώσεις, κλπ είναι περιορισμένη.

Σχέση με το κόμμα

138

Διάγραμμα 6.38

Διαθέτουν την ιδιότητα του μέλους ή φίλου του ΠΑΣΟΚ και

συμμετέχουν ενεργά σε κομματικές δράσεις τόσο σε επίπεδο

τοπικό - στο πλαίσιο των δημοτικών οργανώσεων - όσο και

σε κεντρικό. Ορισμένοι εξ αυτών, και μάλιστα νεαρής

ηλικίας, δραστηριοποιούνται στο κόμμα αρκετά χρόνια -

από τα παιδικά τους ακόμα χρόνια - και εξηγούν ότι ο

ρόλος της οικογένειάς τους υπήρξε καθοριστικός προς αυτή

την κατεύθυνση. Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές «Από 8

χρόνων μαζί με τον πατέρα μου έκανα αφισοκολλήσεις»

(άνδρας, 26 ετών), «όσο μπορώ να θυμηθώ τον εαυτό μου

είμαι μέσα στο ΠΑΣΟΚ» (γυναίκα, 27 ετών). Ωστόσο οι ίδιοι

συμμετέχοντες, που δηλώνουν ότι είναι ενταγμένοι στο

κόμμα από πολύ νεαρή ηλικία, νιώθουν την ανάγκη να

διευκρινίσουν ότι η εγγραφή στο κόμμα ήταν προσωπική τους

επιλογή. «Μετά άρχισα να σκέφτομαι, είδα ότι αυτή η

παράταξη με εκφράζει …και προσπαθώ και εγώ να βγάλω τον

ακτιβισμό μου» (άνδρας, 26 ετών), «ήμουν μέσα στο ΠΑΣΟΚ

με το μπαμπά μου από παιδί, απλά δεν έκανε ποτέ την

κίνηση σαν πατέρας να με γράψει, ήθελε να μεγαλώσω και να

το κάνω μόνη μου, επειδή το θέλω εγώ» (γυναίκα, 27 ετών),

αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Ο ρόλος του διαδικτύου στη δραστηριοποίησή τους στο κόμμα

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και άλλοι οι οποίοι ενώ

δηλώνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτική εν γένει,

εντάχθηκαν στο ΠΑΣΟΚ και ανέπτυξαν κομματική δράση τα

τελευταία χρόνια - από το 2004 και έπειτα. Βασικός

παράγοντας για την κινητοποίησή τους είναι η είσοδος του

139

διαδικτύου στην πολιτική σφαίρα και οι θετικές επιπτώσεις

από αυτήν την εξέλιξη σε ο,τι αφορά τη συμμετοχή των

πολιτών στην πολιτική, την ποιότητα του πολιτικού

συστήματος και της ίδιας της δημοκρατίας. Σύμφωνα με

αυτούς που δραστηριοποιούνται στο ΠΑΣΟΚ από το 2004 και

κυρίως μέσω των εθελοντών διαδικτύου, η ρητορική και οι

πρωτοβουλίες της νέας ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ έπαιξαν

σημαίνοντα ρόλο για την εμπλοκή τους στο κόμμα. «Λόγω

διαδικτύου, λόγω Παπανδρέου», απαντά κάποιος ερωτώμενος

εξηγώντας γιατί εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ και τους εθελοντές

διαδικτύου. «Ο Παπανδρέου έφερε αυτή την αύρα της

δημοκρατίας» (άνδρας, 57 ετών). Άλλος ερωτώμενος εξηγεί

ότι ενδιαφέρεται και ασχολείται με την πολιτική και αυτό

που έχει αλλάξει με την ένταξή του στο ΠΑΣΟΚ και τους

εθελοντές διαδικτύου είναι ότι «τώρα πια έχω αποκτήσει

ένα ρόλο και μια ταυτότητα και μπορώ με αυτήν την

ταυτότητα να καθορίζω και να καθορίζομαι».

Κίνητρα συμμετοχής στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου

Επιχειρώντας να διερευνήσουμε τα κίνητρα των

συμμετεχόντων για την ένταξη τους στην ομάδα των

εθελοντών διαδικτύου διαπιστώνουμε ότι για ορισμένους το

κίνητρο είναι προσωπικό: «Είναι η ικανοποίηση της

δημιουργίας, η ικανοποίηση του αποτελέσματος, η

ικανοποίηση ότι έβαλα ένα στόχο και επετεύχθη» (άνδρας,

56 ετών). Άλλοι κρίνουν την πρωτοβουλία του κόμματος να

συγκροτήσει την εν λόγω εθελοντική ομάδα ως πρωτοποριακή,

καινοτόμα και εξόχως ενδιαφέρουσα και εκφράζουν την

140

επιθυμία να στηρίξουν και να προωθήσουν αυτό το

εγχείρημα. «Ήταν μια innovative πρωτοβουλία, γιατί δεν

είχε γίνει στην Ελλάδα, δηλαδή δεν υπήρχε από όσο ξέρω η

λογική του εθελοντισμού σε πολιτικά κόμματα» (άνδρας, 23

ετών).

Επίσης το γεγονός ότι το εργαλείο της ομάδας είναι το

διαδίκτυο, ένα μέσο από τη φύση του «ανοικτό» και

προσβάσιμο - σε αντίθεση με τα παραδοσιακά ΜΜΕ τα οποία

δεν προσφέρουν τη δυνατότητα πρόσβασης και παρέμβασης

στους πολίτες - είναι κίνητρο για συμμετοχή και κατά

κάποιο τρόπο αποτελεί εγγύηση. «Το διαδίκτυο από μόνο του

είναι ένα ανοικτό μέσο, δεν μπορεί κάποιος να καπελώσει

κάτι…δεν είναι τηλεόραση που πρέπει να έχεις άκρες ή ο,τι

άλλο για να μιλήσεις» (άνδρας, 23 ετών).

Άλλοι αναφέρουν ότι το κίνητρό τους είναι να καταθέσουν

τις θέσεις, τις ιδέες και τις προτάσεις τους και κατ’

επέκταση να αισθανθούν ότι κάνουν το χρέος τους ως

πολίτες, να έρθουν σε επικοινωνία με πολίτες με ίδιες ή

διαφορετικές απόψεις και μέσα από τον διάλογο και τη

διάδραση να καταλήξουν σε προτάσεις, να κινητοποιήσουν

τους συμπολίτες τους και κυρίως τους νέους να ασχοληθούν

με τα κοινά και το ΠΑΣΟΚ. «Θα έχω την ηθική ικανοποίηση

ότι την άποψή μου την είπα, την έχω δημοσιεύσει, μπορεί

σε 5 χρόνια κάποιος να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει μαζί

μου και να ανοίξει ένας γόνιμος διάλογος, και νέες ιδέες

και καλύτερες προοπτικές για όλους μας πιστεύω» (άνδρας,

26 ετών).

141

Για άλλους ωστόσο συμμετέχοντες η ένταξη στην ομάδα

εθελοντών διαδικτύου δεν είναι παρά ένας ακόμα τρόπος

προκειμένου να εκφράσουν, να αποδείξουν την αφοσίωσή τους

στο ΠΑΣΟΚ ή ένα μέσο προκειμένου να συμμετέχουν στην

κομματική δομή. Στο σχετικό για τους λόγους ένταξης στην

ομάδα ερώτημα χαρακτηριστική είναι η απάντηση «γιατί

είμαι πάρα πολύ ΠΑΣΟΚ, μεγαλωμένη μέσα στο ΠΑΣΟΚ»

(γυναίκα, 27 ετών). Ακόμα περισσότερο, η συμμετοχή στην

ομάδα αντιμετωπίζεται ως μέσο για τη συμμετοχή σε

κομματικά όργανα και την ανάδειξη στην πολιτική και

κομματική ιεραρχία. «Ο ρόλος του κεντρικού ΠΑΣΟΚ, πιστεύω

ότι σε κάποια φάση τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν το

Διαδίκτυο πρέπει να τους εκμεταλλευτεί….Κάνε τους κάτι

θετικό, βάλε τους σε μια ΚΟΕΣ, βάλε τους λίγο να

φανούν…..Γιατί χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο μπορείς άνετα

να αποκτήσεις μια αιρετή θέση» (άνδρας, 26 ετών).

6.2.2 Ο ρόλος του διαδικτύου στην πολιτική

Σε ο,τι αφορά τη σχέση διαδικτύου και πολιτικής

εκφράζεται η άποψη ότι το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα

στα πολιτικά κόμματα και τους υποψηφίους βουλευτές να

προβάλλουν μέσω των ιστοσελίδων τους τις θέσεις και τη

δράση τους και στους πολίτες να ενημερωθούν και εν

συνεχεία να κάνουν την επιλογή τους.

Επίσης, διατυπώνεται η θέση ότι στο περιβάλλον του

διαδικτύου (forums, blogs, chats κλπ) ο πολίτης έχει τη

δυνατότητα εύκολης πρόσβασης και κατάθεσης της πολιτικής

142

του άποψης και της διαφωνίας του, ενώ ταυτόχρονα μπορεί

να συμμετέχει σε διαδικτυακές πολιτικές δράσεις και να

επικοινωνήσει με συμπολίτες. Μάλιστα υπογραμμίζεται το

γεγονός ότι η διαδικτυακή επικοινωνία, που διεξάγεται

μέσω του γραπτού λόγου, αφήνει περιθώριο για πιο

προσεκτική και αναλυτική διατύπωση των απόψεων.

Ταυτόχρονα, το διαδίκτυο είναι σημαντικό εργαλείο μέσω

του οποίου μπορεί να επιτευχθεί αμφίδρομη επικοινωνία

μεταξύ πολιτών και πολιτικών και κατ’ επέκταση να γίνει

πράξη η δημοκρατική διακυβέρνηση και η άμεση δημοκρατία.

Προϋπόθεση ωστόσο για να επιτευχθεί αυτό είναι να

αποτελέσει στόχο και πολιτική προτεραιότητα τόσο για τους

κυβερνώντες όσο και για τους πολίτες. «Το ίντερνετ εφόσον

επιτρέπεται να λειτουργήσει, εφόσον ο φορέας ο

κομματικός, εφόσον η κυβέρνηση, εφόσον οι πολίτες, εφόσον

και οι δυο το θέλουν - γιατί είναι παιχνίδι για δυο -

μπορεί να λειτουργήσει και να μας φέρει την άμεση

δημοκρατία…Είναι πολιτική απόφαση» (άνδρας, 56 ετών).

Σημειώνεται επίσης ότι το διαδίκτυο επιτρέπει στους

πολίτες όχι μόνο να είναι αποδέκτες αλλά να παράγουν οι

ίδιοι πλέον πληροφορία και περιεχόμενο (content). Υπό

αυτές τις συνθήκες όμως υπογραμμίζεται ότι ένας

κομματικός φορέας οφείλει να έχει στρατηγική και

σχεδιασμό τέτοιο ώστε ναι μεν να παρέχει ελευθερία στους

πολίτες να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της πολιτικής του

αλλά από την άλλη να αποφύγει το ενδεχόμενο

κατακερματισμού της εικόνας του.

143

Από την άλλη βεβαίως επισημαίνεται ότι το διαδίκτυο δεν

είναι πανάκεια:

α) Δεν δύναται από μόνο του να κινητοποιήσει τους πολίτες

να συμμετάσχουν στην πολιτική και το κόμμα, απαιτείται να

προϋπάρχει πολιτικό ενδιαφέρον από τους πολίτες. «Μάλλον

θα πρέπει κάποιος να έχει από πριν το σκουλήκι για να

μπει σε μια πολιτική ιστοσελίδα» (άνδρας, 23 ετών).

β) Δεν αποτελεί «θεραπεία» για όλα τα προβλήματα του

πολιτικού συστήματος και της πολιτικής ζωής.

Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω σχόλιο «Το διαδίκτυο δεν

άλλαξε τη ζωή…Η Μήδεια θα εξακολουθεί να υπάρχει, το πολύ

πολύ να πληροφορείται μέσω του διαδικτύου» (άνδρας, 56

ετών).

Γίνεται ακόμα αναφορά στη χαμηλή επισκεψιμότητα των

πολιτικών ιστοσελίδων, η οποία αποδίδεται στη μη σωστή

προβολή και διαχείριση του περιεχομένου τους: «Δεν

μπορούν να ανεβαίνουν και να προβάλλονται στο site

ομιλίες των 15 σελίδων. Δεν πρόκειται κανένας να μπει στη

διαδικασία να το κατεβάσει. Αντίθετα πρέπει να υπάρχει

ένα επίπεδο α επιμέλειας του περιεχομένου όπως περιλήψεις

κτλ για να είναι πιο προσβάσιμο» (άνδρας, 23 ετών).

Τέλος, σε ότι αφορά τον τρόπο που το διαδίκτυο

αξιοποιείται από το ΠΑΣΟΚ επισημαίνεται μεν ότι είναι το

μοναδικό κόμμα στην Ελλάδα που το χρησιμοποιεί, γεγονός

που χαρακτηρίζεται ενθαρρυντικό, ωστόσο δεν αξιοποιείται

στο βαθμό που θα έπρεπε. Με άλλα λόγια, τόσο το ίδιο το

εργαλείο και οι διαδραστικές δυνατότητες που προσφέρει

όσο και η δράση αυτών που δραστηριοποιούνται μέσα σε αυτό

144

το περιβάλλον δεν τυγχάνουν της σημασίας που πρέπει από

το κεντρικό κόμμα «Το κόμμα δεν έχει δώσει ακόμα τη βάση

και τη σοβαρότητα που θα έπρεπε στους ανθρώπους που

ασχολούνται μέσω διαδικτύου» (άνδρας, 26 ετών).

6.2.3 Η λειτουργία της ομάδας στην πράξη

Η ομάδα εθελοντών διαδικτύου περιγράφεται από τους

συμμετέχοντες ως μια συμπαγής και «δεμένη» ομάδα εντός

του κόμματος, η οποία αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από

δραστήριους και ανιδιοτελείς πολίτες που συνεργάζονται

και έχουν πετύχει σημαντικά αποτελέσματα.

Δράσεις

Στις δράσεις της ομάδας περιλαμβάνεται η προσέγγιση και

κινητοποίηση ανθρώπων προκειμένου να δραστηριοποιούν

πολιτικά και κομματικά τόσο στο περιβάλλον του διαδικτύου

όσο και εκτός, η προώθηση της ιδέας των ασύρματων δικτύων

και της ευρυζωνικότητας, ο εξελληνισμός -πριν δυο χρόνια-

της διαδικτυακής εγκυκλοπαίδειας wiki, η τεχνική

υποστήριξη εσωκομματικών διαδικασιών όπως η πρόσφατη

εκλογή προέδρου από τα μέλη και τους φίλους του ΠΑΣΟΚ.

Επίσης, στις δράσεις της ομάδας συγκαταλέγεται η

συμμετοχή και η κατάθεση απόψεων και προτάσεων σε βήματα

διαλόγου του ΠΑΣΟΚ όπως το dialogos.pasok.gr. Θέμα του εν

λόγω forum ήταν η κατάρτιση του προγράμματος του

κόμματος, το οποίο παρουσιάστηκε την άνοιξη 2007. Όπως

υποστηρίζει μάλιστα ένας συμμετέχων βασιζόμενος στη δική

145

του προσωπική εμπειρία, στο πλαίσιο του forum αναπτύχθηκε

αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ των απλών πολιτών που

εξέφραζαν τις απόψεις τους επί του προγράμματος- η

σύνταξη του οποίου ήταν σε εξέλιξη -και των πολιτικών

στελεχών – αρμοδίων για την κατάρτιση του προγράμματος.

Με άλλα λόγια, τα στελέχη που είχαν την ευθύνη σύνταξης

του προγράμματος επισκέπτονταν το forum, διάβαζαν και σε

αρκετές περιπτώσεις απαντούσαν στις θέσεις και τα σχόλια

των πολιτών. «Έχω ένα δυο τρία πραγματάκια γράψει κατά τη

διαδικασία κατάρτισης του προγράμματος που δεν μπήκε

αυτολεξεί η πρόταση αλλά που μπήκε. Και κάποια στιγμή που

πρότεινα ξέρετε δώστε νέες πόλεις, δώστε στους δημάρχους

την ανάπτυξη, μου ήρθαν απανωτά ερωτήματα, τι εννοείς με

αυτό το πράγμα;…Μου ζητήθηκε πίσω feedback»(άνδρας, 56

ετών), αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Σχέσεις εντός της ομάδας

Σε ο,τι αφορά την επικοινωνία των μελών της ομάδας αυτή

διεξάγεται μέσω του εσωτερικού forum των εθελοντών, του

dialogos.pasok.gr και του ηλεκτρονικού περιοδικού των

εθελοντών ΚΑΛΗΜΕΡΑ.

Ωστόσο, εκφράζονται παράπονα για τη λειτουργία τόσο του

forum όσο και του ηλεκτρονικού ΚΑΛΗΜΕΡΑ, που είναι τα

«επίσημα» διαδικτυακά περιβάλλοντα εντός των οποίων

επικοινωνούν οι εθελοντές διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ και

επισημαίνεται ότι στην πραγματικότητα υπολειτουργούν.

Για το λόγο αυτό πολλοί εθελοντές προτιμούν την

146

επικοινωνία μέσω του Facebook, όπως μας πληροφορεί ένας

ερωτώμενος.

Μεταξύ άλλων στη διάρκεια των συνεντεύξεων οι

συμμετέχοντες κλήθηκαν να σχολιάσουν το γεγονός ότι στην

ποσοτική έρευνα - με αποστολή ερωτηματολογίων στους

εθελοντές διαδικτύου - της ερευνήτριας το ποσοστό

ανταπόκρισης των μελών της ομάδας ήταν χαμηλό (15%). Όπως

προκύπτει από τις απαντήσεις, ορισμένοι συμμετέχοντες

εκφράζουν την άποψη ότι δεν είναι όλα τα μέλη της ομάδας

εθελοντών διαδικτύου διατεθειμένα να ασχοληθούν σοβαρά

και υπεύθυνα με τις δράσεις τις ομάδας. Με άλλα λόγια, η

ένταξη τους στην ομάδα δεν ήταν αποτέλεσμα συνειδητής

επιλογής, αλλά μάλλον μια συγκυριακή και χωρίς στόχο και

περιεχόμενο κίνηση. «Μπορεί να είναι λίγο πικρό αλλά

βλέπω ανθρώπους που δεν ασχολούνται» (άνδρας, 26 ετών),

«εγώ δεν πιστεύω ότι είναι όλοι στην ουσία εθελοντές

διαδικτύου, εγώ το έχω δει αυτό. Είναι πολύ απλό. Εγώ

δηλώνω εθελοντής διαδικτύου αλλά δεν είμαι παρών. Αλλά

λέγομαι εθελοντής διαδικτύου» (γυναίκα, 27 ετών),

αναφέρεται χαρακτηριστικά. Άλλος συμμετέχων καταλογίζει

αδράνεια και τεμπελιά σε ορισμένα μέλη της ομάδας, ενώ

κάποιοι προχωρούν ακόμα περισσότερο και υποστηρίζουν ότι

ορισμένοι εγγράφηκαν στην υπό διερεύνηση ομάδα με

ιδιοτελείς σκοπούς, με ενδεχόμενο στόχο να

χρησιμοποιήσουν στο μέλλον αυτή τους την ιδιότητα για την

εξυπηρέτηση προσωπικών τους συμφερόντων: «Εάν τώρα

δραστηριοποιηθούμε στο συνέδριο σαν εθελοντές διαδικτύου

έχει καλώς, είμαστε εθελοντές διαδικτύου. Αύριο το πρωί

147

που δεν υπάρχει κάτι για να αστράψουν τα φλας και η

δημοσιότητα επάνω μας, δεν είμαστε εθελοντές διαδικτύου»

(άνδρας, 31 ετών).

Σχέση ομάδας με το κόμμα

Σε ο,τι αφορά το επίπεδο συνεργασίας των εθελοντών

διαδικτύου με τομείς και άλλες ομάδες εντός του ΠΑΣΟΚ

(πχ νεολαία, τομείς πολιτικής κλπ) η κατάσταση δεν είναι

ιδιαίτερα ενθαρρυντική, όπως προκύπτει από τις απαντήσεις

των συμμετεχόντων στην έρευνα. Καταρχάς φαίνεται ότι η

επικοινωνία και κατ’ επέκταση η συνεργασία εντός του

κόμματος δεν είναι στόχος, στρατηγική επιλογή του

κεντρικού μηχανισμού, ρόλος του οποίου είναι μεταξύ άλλων

ο συντονισμός των κομματικών δράσεων. «Δεν νομίζω ότι

κανένας ασχολήθηκε συνειδητά…δεν υπήρξε ποτέ στόχος, δεν

είναι ότι δεν επετεύχθη» (άνδρας, 56 ετών).

Επιπροσθέτως, όπως προκύπτει από τις απαντήσεις των

συμμετεχόντων οι δημοτικές οργανώσεις του κόμματος στη

μεγάλη πλειοψηφία τους δεν διαθέτουν ιστοσελίδα. Αυτό

οφείλεται εν πολλοίς στο ότι τα μεγαλύτερης σε ηλικία

τοπικά κομματικά στελέχη δεν είναι διατεθειμένα να

συνεργαστούν με τους εθελοντές διαδικτύου, να εντάξουν

τις νέες τεχνολογίες στις οργανώσεις και να μάθουν να

χρησιμοποιούν το νέο αυτό εργαλείο, το διαδίκτυο. «Όταν

οι δημοτικές οργανώσεις αποτελούνται από ανθρώπους 40 και

50 χρονών και οι μικροί που είναι 1 ή 2 και αυτοί είναι

στην κομματική γραμμή και δεν παίρνουν πρωτοβουλίες, τι

site;» (άνδρας, 26 ετών). Επιπροσθέτως, επισημαίνεται ότι

148

στις δημοτικές οργανώσεις οι εθελοντές διαδικτύου

αντιμετωπίζονται φοβικά από τα παλιά μέλη και τοπικά

κομματικά στελέχη. «Το θέμα είναι να τον πείσεις ότι

έχεις το δικαίωμα να τον βοηθήσεις…. Να τον πείσεις ότι

εγώ που είμαι νέος ….ήρθα να σε βοηθήσω, δεν ήρθα να σου

πάρω τη θέση, να σου κάνω κακό, ήρθα απλά να σε βοηθήσω»

(γυναίκα, 27 ετών).

Βαθμός αποτελεσματικότητας

Σε ερώτημα για τα αποτελέσματα των δράσεων των εθελοντών

διαδικτύου εκτιμάται ότι σε κάποιες περιπτώσεις το

αποτέλεσμα είναι ιδιαιτέρως ικανοποιητικό, η συνεργασία

λειτουργεί αποτελεσματικά και οι πρωτοβουλίες που

αναλαμβάνονται στέφονται από επιτυχία. Μάλιστα

επισημαίνεται η σημασία της επιτυχίας των δράσεων της

ομάδας αφού «όλα αυτά δημιουργούν κάποιο budget»,

σημαντικό «για λόγους ουσιαστικούς και ένταξης όλων αυτών

των πραγμάτων στην ευρύτερη εσωτερική κουλτούρα ενός

οργανισμού» (άνδρας, 23 ετών). Ταυτόχρονα βέβαια

επισημαίνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις το αποτέλεσμα

δεν είναι το αναμενόμενο ή ο στόχος δεν είναι σε αναλογία

με τις δυνατότητες της ομάδας. «Ήμαστε υπερφίαλοι από την

αρχή, δεν είχαμε εμπειρίες….Η εμπειρία μου δείχνει ότι θα

θέλαμε περισσότερο» (άνδρας, 56 ετών)

Επιπροσθέτως, εκφράζεται η άποψη ότι οι δράσεις, οι

πρωτοβουλίες, οι θέσεις των εθελοντών διαδικτύου δεν

αξιολογούνται, δεν προβάλλονται και δεν χρησιμοποιούνται

στο βαθμό που θα έπρεπε από το κεντρικό κόμμα.

149

Χαρακτηριστική είναι η πρόταση ενός συμμετέχοντα προς το

κόμμα: «Δώσε μας μία θέση στην κεντρική σελίδα του ΠΑΣΟΚ

ας πούμε, βάλε ένα παραθυράκι εθελοντές διαδικτύου»

(άνδρας, 26 ετών). Ορισμένοι συμμετέχοντες αναφέρονται

επίσης στο αίτημα της ομάδας εθελοντών διαδικτύου να

θεσμοθετηθεί μέσα στο πλαίσιο του κόμματος, να αποκτήσει

ενός είδους θεσμική υπόσταση, προσπάθεια που δεν έχει

μέχρι στιγμής ευοδωθεί. Έως ότου γίνει αυτό «μπορεί να

βγάζουμε μια άποψη, μια πρόταση, αλλά αυτή μένει μέσα σε

ένα forum. Κανείς δεν την παίρνει από κει για να την

υλοποιήσει. Ίσως αυτό να απογοητεύει και τους πιο πολλούς

ανθρώπους». Υπάρχει με άλλα λόγια η αίσθηση ότι οι

δράσεις, οι προτάσεις και οι πρωτοβουλίες που

αναπτύσσονται στο πλαίσιο της ομάδας δεν έχουν απτά

αποτελέσματα, ουσιαστικό αντίκτυπο είτε στην πολιτική

είτε στην οργανωτική ταυτότητα του κόμματος. «Κάποιοι

μιλάνε για αυτοοργάνωση. Η αυτοοργάνωση μπορεί να γίνει

μέσω Διαδικτύου αλλά θα εισακουστεί;» αναρωτιέται ένας

ερωτώμενος και προσθέτει: ««Όταν κάνεις, κάνεις, κάνεις

και δεν παίρνεις τίποτα in return, τότε κάποια στιγμή θα

απογοητευτείς» (άνδρας, 26 ετών).

Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο των συνεντεύξεων οι συμμετέχοντες

κλήθηκαν να σχολιάσουν διάγραμμα με τις προσδοκίες των

εθελοντών διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ από την ένταξή τους στην

ομάδα, έτσι όπως προκύπτει από την ποσοτική έρευνα.

Εντυπωσιακό είναι ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες

επέλεξαν να σχολιάσουν το εύρημα σύμφωνα με το οποίο το

45% των εθελοντών διαδικτύου προσδοκούν να έρθουν σε

150

επαφή με τον πρόεδρο/την ηγεσία του κόμματος. Έτσι

λοιπόν, κάποιοι συμμετέχοντες δείχνουν να «ταυτίζονται»

με τη συγκεκριμένη απάντηση εκφράζοντας και οι ίδιοι τη

βούληση να επικοινωνήσουν με την πολιτική ηγεσία. «Θα

ήθελα ο πρόεδρος απλά να είχε μία ώρα την εβδομάδα και να

ήξερα ότι αυτή την ώρα κοιτάει από τα νέα παιδιά τα

μηνύματα, αλλά ο ίδιος. Αυτό θα ήθελα, θα ήμουν

ικανοποιημένη με αυτό το λίγο χρόνο» (γυναίκα 27 ετών).

Άλλος συμμετέχων σχολιάζει ότι η συγκεκριμένη απάντηση -

προσδοκία είναι αποτέλεσμα μιας γενικότερης αίσθησης ότι

τα ανώτερα πολιτικά στελέχη δεν είναι προσβάσιμα, και

επισημαίνει ότι αυτό πρέπει να προβληματίσει το κόμμα και

την πολιτική ηγεσία.

6.2.4 Κόμμα δίκτυο ως έννοια

Μεταξύ άλλων διερευνήθηκε σε ποιο βαθμό οι εθελοντές

διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ έχουν στο μυαλό τους, έστω

συγκεχυμένα και σχηματικά, την έννοια κόμμα-δίκτυο.

Καταρχήν υπογραμμίζεται ότι κανένας συμμετέχων δεν

χρησιμοποίησε αυθόρμητα τη λέξη κόμμα – δίκτυο στη

διάρκεια των συνεντεύξεων, όπου τους ζητήθηκε να

περιγράψουν τους στόχους και τις δράσεις της ομάδας

εθελοντών διαδικτύου, τα κίνητρα τους για ένταξη στην

ομάδα, το ρόλο του διαδικτύου στην πολιτική και το κόμμα

κλπ.

Κάποιοι συμμετέχοντες ωστόσο αναφέρθηκαν στην

αυτοοργάνωση, μια έννοια την οποία έχει επαναφέρει στο

151

προσκήνιο το τελευταίο διάστημα ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. Η

αυτοοργάνωση πρέπει να είναι ο στόχος των εθελοντών

διαδικτύου, των μελών και φίλων του κόμματος και εν γένει

των πολιτών και σημαντικό εργαλείο για να επιτευχθεί ο

παραπάνω στόχος είναι και το διαδίκτυο διότι «είσαι

ελεύθερος και ο καθένας, από ένα 10χρονο παιδί μέχρι έναν

ηλικιωμένο, μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα» (άνδρας, 26

ετών). Σε ο,τι αφορά την έννοια της αυτοοργάνωσης

περιγράφεται ως η ανάληψη πρωτοβουλιών από τα ενεργά και

σκεπτόμενα μέλη της κοινωνίας πολιτών στο πλαίσιο

θεσμοθετημένων πολιτικών ή κομματικών οργανώσεων και

δομών. « Άνθρωποι σκεπτόμενοι, αριστεροί…. αντί να

κάθονται σε ένα καφενείο να τα πούνε να κάτσουν σε μια

τοπική οργάνωση, σε μια νομαρχιακή και μέσα στον εικονικό

χώρο του Διαδικτύου και να κάτσουν να μιλήσουν, να

ανταλλάξουν απόψεις….» (άνδρας, 26 ετών). Άλλος

ερωτώμενος μάλιστα προχωρά ακόμα περισσότερο και κάνει

λόγο για οριζόντιες ομάδες στο πλαίσιο του κόμματος που

επικοινωνούν μεταξύ τους, ενώ το κεντρικό κόμμα παίζει το

ρόλο του συντονιστή. «Υπάρχει η ιδέα της αυτοοργάνωσης,

που σημαίνει ότι πλέον το κόμμα οριζοντιοποιείται,

καθένας έχει τη δυνατότητα με το δικό του τρόπο και από

το δικό του μετερίζι να προσφέρει. Από κει και πέρα

υπάρχει κάποιος σχετικός συντονισμός και από το τμήμα

διαδικτύου και νέων τεχνολογιών….Αυτό που μετράει είναι η

επικοινωνία των οριζόντιων ομάδων μέσα στο κόμμα»

(άνδρας, 23 ετών). Βλέπουμε ότι η παραπάνω διατύπωση

152

περιγράφει και προσεγγίζει σε μεγάλο βαθμό την έννοια του

κόμματος-δικτύου.

Από την άλλη, εκφράζεται η άποψη ότι τόσο οι πολιτικοί

όσο και οι πολίτες στην Ελλάδα δεν διαθέτουν το υπόβαθρο,

την πολιτική κουλτούρα αλλά και την τεχνολογική επάρκεια

που απαιτείται ώστε να χειριστούν το διαδίκτυο και να

κάνουν πράξη την ψηφιακή ή την άμεση δημοκρατία. Από την

μια πλευρά οι πολιτικοί δεν γνωρίζουν το νέο μέσο και δεν

διαθέτουν τα ανακλαστικά ώστε να ανταποκριθούν στην

άμεση, απευθείας επικοινωνία με τους πολίτες. Το

ενδεχόμενο της διάδρασης με τους πολίτες δημιουργεί στο

πολιτικό προσωπικό φόβο διότι δεν δύνανται να έχουν τον

πλήρη έλεγχο της διαδικασίας, πράγμα που τους εξασφαλίζει

η μονόδρομη επικοινωνία. Από την άλλη πλευρά οι πολίτες

χρησιμοποιούν το διαδίκτυο συχνά με τρόπο επιπόλαιο,

απερίσκεπτο και ανεύθυνο. Ωστόσο, διατυπώνεται η άποψη

ότι είναι θέμα χρόνου – και μάλιστα εκτιμάται ότι αυτό θα

γίνει μετά από μια πενταετία - και για τους πολιτικούς

και για τους πολίτες στην χώρα μας να προσαρμοστούν στα

νέα δεδομένα. «Οι πολιτικοί θα μάθουν να δουλεύουν με τη

νέα era, με αυτόν τον καινούργιο κόσμο, είναι

υποχρεωμένοι, όσοι δεν τα καταφέρουν θα αποσυρθούν, θα

φύγουν, θα τους πετάξει η ζωή» και «τα παιδιά μου, τα

παιδιά σου θα απολαύσουν μια πιο δημοκρατική κοινωνία»

(άνδρας, 56 ετών).

Όπως επισημάναμε παραπάνω, η έννοια κόμμα-δίκτυο δεν

αναφέρθηκε αυθόρμητα στη διάρκεια των συνεντεύξεων από

κανέναν συμμετέχοντα στην έρευνα. Κρίθηκε λοιπόν αναγκαίο

153

να διερευνηθεί συγκεκριμένα. Έτσι λοιπόν, στο πλαίσιο της

έρευνας επιχειρήθηκε η εφαρμογή της τεχνικής της

συνειρμικής ενεργοποίησης για τη μελέτη της αναπαράστασης

των συμμετεχόντων για την έννοια κόμμα – δίκτυο, τεχνική

που εφαρμόζουν οι Δεμερτζής et al (2008) για τη μελέτη

των κοινωνικών αναπαραστάσεων των νέων. Για την αποκάλυψη

του κεντρικού πυρήνα και των περιφερειακών στοιχείων της

αναπαράστασης58 ζητήθηκε από τους ερωτώμενους ελεύθερα και

αυθόρμητα να μνημονεύσουν τις τρεις πρώτες λέξεις που

τους έρχονται στο μυαλό όταν ακούν τη λέξη κόμμα –

δίκτυο. Ωστόσο αυτό δεν κρίθηκε εφικτό.

Καταρχάς επισημαίνεται ότι 4 από τους 5 συμμετέχοντες

στις συνεντεύξεις έδωσαν απάντηση στο εν λόγω ερώτημα (4

Χ 3 = 12). Το ερώτημα προκάλεσε αμηχανία στους

περισσότερους συμμετέχοντες, με αποτέλεσμα ένας εξ αυτών

να μην απαντήσει, ενώ άλλος ανέφερε λέξεις που δεν

σχετίζονται με κανένα τρόπο, θεωρητικό ή πρακτικό, με την

έννοια κόμμα-δίκτυο («Facebook», «ευρυζωνικότητα»).

Μεταξύ των υπολοίπων απαντήσεων η μοναδική σύμπτωση αφορά

τη λέξη «συμμετοχή», η οποία αναφέρθηκε δυο φορές.

Γενικώς οι αναφορές ήταν θετικές ή ουδέτερες, ωστόσο δεν

υπάρχουν επίθετα, ρήματα ή λέξεις που να περιγράφουν

κάποιο συναίσθημα παρά μόνο ουσιαστικά – έννοιες αόριστες

58 Ο πυρήνας της αναπαράστασης συγκροτείται από τον συνδυασμό λέξεωνμε υψηλή συχνότητα (λέξεις που αναφέρονται περισσότερο) και χαμηλήσειρά κατάταξης (λέξεις που αναφέρονται στην αρχή). Η περιφέρεια τηςαναπαράστασης συγκροτείται από το συνδυασμό λέξεων με χαμηλήσυχνότητα (λέξεις που αναφέρονται λιγότερο) και υψηλή σειρά κατάταξης(λέξεις που αναφέρονται στο τέλος). Οι λέξεις υψηλής συχνότητας καισειράς κατάταξης αλλά και χαμηλής συχνότητας και σειράς κατάταξηςσυγκροτούν τις περιφερειακές και πιο ευμετάβλητες ζώνες τηςαναπαράστασης (Δεμερτζής et al. 2008, σ. 128-9).

154

και γενικόλογες, όπως «συμμετοχή». «διάλογος»,

«δημοκρατία», «αλήθεια, «προσέγγιση», «διασύνδεση»,

«καινοτομία». Μάλιστα, ενώ από ορισμένους υπήρξε

αυθόρμητη αναφορά στην έννοια της αυτοοργάνωσης στη

διάρκεια των συνεντεύξεων, όταν τους ζητήθηκε να

αναφερθούν στο κόμμα – δίκτυο, κανείς δεν επανήλθε σε

αυτήν.

Αυθόρμητεςαναφορές

Αριθμόςαναφορών

συμμετοχή 2

δημοκρατία 1

αλήθεια 1

διάλογος 1

forums 1

αποτελέσματα 1

προσέγγιση 1

διασύνδεση 1

καινοτομία 1

155

Κεφάλαιο 7ο

Συμπεράσματα

Υπενθυμίζουμε ότι στόχος της παρούσας έρευνας είναι

να διερευνήσουμε 1) αν οι εθελοντές διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ

είναι πολίτες για τους οποίους το διαδίκτυο αποτελεί

απλώς ένα ακόμα μέσο συμμετοχής και δραστηριοποίησης στο

κόμμα (θεωρία ενδυνάμωσης) ή εάν δραστηριοποιούνται στο

κόμμα στο πλαίσιο μόνο της ομάδας και λόγω του

διαδικτύου, που άλλωστε είναι το κύριο εργαλείο δράσης

της (θεωρία κινητοποίησης), 2) αν το προφίλ και η δράση

της ομάδας εθελοντών διαδικτύου προσιδιάζουν με τα

χαρακτηριστικά του κόμματος – δικτύου και καταδεικνύουν

τινί τρόπω ότι το ΠΑΣΟΚ τείνει να μετατραπεί σε τέτοιο.

7.1 Ενδυνάμωση ή κινητοποίηση

156

Δημογραφικό προφίλ

Οι συμμετέχοντες στην ποσοτική έρευνα είναι στην μεγάλη

πλειοψηφία τους νεαρής ηλικίας (μεταξύ 18-40 ετών),

άνδρες, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο.

Τα αποτελέσματα αυτά συνάδουν με τις τάσεις που

γνωρίζουμε ήδη από άλλες έρευνες και που μιλούν για

«κυριαρχία» των νέων, των ανδρών και των πολιτών ανώτερης

/ ανώτατης εκπαίδευσης στο διαδίκτυο. Πράγματι, σύμφωνα

με έρευνα του Παρατηρητηρίου για την Κοινωνία της

Πληροφορίας (2006) για την ταυτότητα των χρηστών

διαδικτύου α) στην Ελλάδα η χρήση Η/Υ και διαδικτύου

βαίνει μειούμενη όσο αυξάνεται η ηλικία των χρηστών, β)

οι άνδρες χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σε ποσοστό 32%

έναντι 21% των γυναικών, ενώ και σε επίπεδο συχνότητας

χρήσης οι άνδρες είναι σε πλεονεκτική θέση (το 67,1% των

ανδρών – χρηστών είναι καθημερινοί χρήστες, ενώ το

αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες είναι 52%), γ) το

μορφωτικό επίπεδο επηρεάζει τα ποσοστά χρήσης Η/Υ και

πρόσβασης στο διαδίκτυο, με τους πολίτες ανώτερης και

ανώτατης εκπαίδευσης να τα χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερα

ποσοστά από τους αποφοίτους δημοτικού και γυμνασίου. Στο

ίδιο πλαίσιο, όπως προκύπτει από έρευνα της Metron

Analysis (Μάρτιος 2008), η διείσδυση του διαδικτύου είναι

αυξημένη στους νέους 18-24 ετών (63%) και στους άνδρες,

που το χρησιμοποιούν σε ποσοστό 32,4% έναντι του 21,9%

των γυναικών59. 59 Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα των Rainie et al. (2005) τα δημογραφικάχαρακτηριστικά των χρηστών διαδικτύου στην Αμερική έχουν αλλάξει: Ενώστις εκλογές του 1996 (23% οι χρήστες διαδικτύου στις ΗΠΑ) οι«καταναλωτές πολιτικών ειδήσεων από το διαδίκτυο» ήταν κυρίως άνδρες,

157

Χρήση διαδικτύου

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα χρησιμοποιούν εντατικά το

διαδίκτυο, δηλαδή σε καθημερινή βάση, σε αντίθεση με τη

γενική εικόνα στην Ελλάδα, όπου η χρήση του διαδικτύου

κινείται σε χαμηλά επίπεδα.

Συγκεκριμένα και σύμφωνα με έρευνα της Metron Analysis

(Μάρτιος 2008) μόλις το 27,1% των Ελλήνων πολιτών (18

χρόνων και άνω) χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, ενώ το

αντίστοιχο ποσοστό τον Μάρτιο 2007 ήταν 25,2%. Ως προς τη

συχνότητα, το 42,1% των χρηστών δηλώνει ότι χρησιμοποιεί

το διαδίκτυο σε καθημερινή βάση.

Στην πλειοψηφία τους οι συμμετέχοντες στην έρευνα έχουν

πρόσβαση από το σπίτι και μάλιστα διαθέτουν γρήγορης

ταχύτητας σύνδεση. 3 στους 4 μάλιστα είναι «παλαίμαχοι»,

αφού «σερφάρουν» στο διαδίκτυο από το 1999 ή και

νωρίτερα. Ταυτόχρονα, μόλις 1 στους 4 δηλώνει ότι

χρησιμοποιεί μόνο το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, ενώ η

πλειοψηφία είναι εξοικειωμένη με τα διαδραστικά εργαλεία

του διαδικτύου, όπως το instant messaging, τα online

forums ή τα blogs. Αξίζει, βεβαίως, να επισημάνουμε ότι η

εξοικείωση με τέτοιου είδους εργαλεία και η συμμετοχή σε

τέτοιου τύπου διαδικτυακές δράσεις αυξάνει όσο μικρότερης

ηλικίας είναι οι συμμετέχοντες, είναι δηλαδή αντιστρόφως

ανάλογη με την ηλικία των ερωτώμενων.

λευκοί και εύποροι, στις εκλογές του 2004 (61% οι χρήστες διαδικτύουστις ΗΠΑ) το προφίλ όσων λαμβάνουν πολιτική ενημέρωση από τοδιαδίκτυο έχει αλλάξει και περιλαμβάνει υψηλότερα ποσοστά γυναικών,μεγαλύτερης ηλικίας Αμερικανών και κατοίκων αγροτικών περιοχών.

158

Ακόμα, οι συμμετέχοντες δηλώνουν υψηλό βαθμό εξάρτησης

τόσο από τον προσωπικό υπολογιστή τους όσο και από το

διαδίκτυο. Μάλιστα 1 στους 4 έχει απόλυτη εξάρτηση καθώς

φαίνεται να «ακινητοποιείται» μπροστά στο ενδεχόμενο

βλάβης του προσωπικού του υπολογιστή ή μη δυνατής

πρόσβασης στο διαδίκτυο.

Άρα λοιπόν οι συμμετέχοντες στην έρευνα είναι ιδιαιτέρως

εξοικειωμένοι και σε μεγάλο βαθμό «εξαρτημένοι» από τις

νέες τεχνολογίες, συστηματικοί αλλά και «δραστήριοι»

χρήστες του διαδικτύου (heavy users).

Πολιτική χρήση διαδικτύου

Όλοι σχεδόν οι συμμετέχοντες ενημερώνονται για την

πολιτική επικαιρότητα μέσω διαδικτύου και μάλιστα στη

μεγάλη τους πλειοψηφία καθημερινά.

Σύμφωνα με έρευνα των Rainie et al. (2005) στη διάρκεια

των αμερικανικών εκλογών του 2004 75 εκατομμύρια

Αμερικανοί – το 37% του ενήλικου πληθυσμού της χώρας και

το 61% των χρηστών διαδικτύου – χρησιμοποίησαν το

διαδίκτυο για να ενημερωθούν για την πολιτική

επικαιρότητα, να έρθουν σε επαφή με τους υποψηφίους και

να συζητήσουν για διάφορα θέματα ή να συμμετάσχουν στην

πολιτική διαδικασία προσφέροντας εθελοντική εργασία ή

χρήματα στα επιτελεία των υποψηφίων προέδρων. Ο αριθμός

των «καταναλωτών πολιτικών ειδήσεων από το διαδίκτυο»

(online political news consumer population), όπως τους

ονομάζουν οι ερευνητές, αυξήθηκε δραματικά σε σχέση με

τις εκλογές του 2000 (από 18% του πληθυσμού των ΗΠΑ το

159

2000 στο 29% το 2004)60. Στο ίδιο πλαίσιο, οι Rainie και

Horrigan (2007) βρήκαν ότι ο αριθμός των Αμερικανών που

χρησιμοποίησαν το διαδίκτυο το 2006 ως την βασική πηγή

πολιτικών ειδήσεων διπλασιάστηκε σε σχέση με το 2002. Πιο

συγκεκριμένα, το 2006 το 15% των ενήλικων Αμερικανών

πολιτών δηλώνει ότι το διαδίκτυο είναι η κύρια πηγή

ενημέρωσής του γύρω από την πολιτική επικαιρότητα, ενώ τα

ποσοστά για το 2002 είναι 7%.

Επίσης, οι συμμετέχοντες στην έρευνα επισκέπτονται αρκετά

συχνά την επίσημη ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ - αν και σε

μικρότερη συχνότητα σε σχέση με άλλες ιστοσελίδες

πολιτικών ειδήσεων και πολιτικού περιεχομένου – και

δηλώνουν ότι δεν θα έρχονταν με τέτοια συχνότητα σε επαφή

με το κόμμα αν δεν υπήρχε το διαδίκτυο. Στους λόγους

επίσκεψης της ιστοσελίδας του κόμματος συγκαταλέγονται η

ενημέρωση για τις πολιτικές θέσεις / το πρόγραμμα του

ΠΑΣΟΚ, η συμμετοχή σε online ψηφοφορίες, οι πληροφορίες

για τη δομή του κόμματος και η ενημέρωση για θέματα

επικαιρότητας, ενώ η συμμετοχή σε βήματα διαλόγου και η

αποστολή email στο κόμμα ή σε πολιτικά στελέχη κρίνεται

σημαντική από μικρότερο ποσοστό συμμετεχόντων. Το

συμπέρασμα που θα μπορούσε να εξαχθεί είναι ότι οι πιο

60 Επίσης, πολλοί «καταναλωτές πολιτικών ειδήσεων από το διαδίκτυο»δήλωσαν ότι οι πληροφορίες που έλαβαν επηρέασαν την εκλογικήσυμπεριφορά τους: Πιο συγκεκριμένα, το 52% ανέφερε ότι οι πληροφορίεςαπό το διαδίκτυο έπαιξαν ρόλο στην απόφαση τους για το πώς θαψηφίσουν, το 27% δήλωσε ότι η πληροφόρηση μέσω του διαδικτύου για τηνπολιτική επικαιρότητα τους οδήγησε να αποφασίσουν αν θα ψηφίσουν υπέρή κατά ενός συγκεκριμένου υποψηφίου, ενώ το 23% επισήμανε ότι ηπολιτική χρήση του διαδικτύου τους ενθάρρυνε να πάνε να ψηφίσουν(Rainie et al. 2005).

160

«παραδοσιακές» και ταυτόχρονα χαμηλής εμπλοκής πολιτικές

δραστηριότητες (ενημέρωση, πληροφορίες κλπ) υπερτερούν

έναντι των διαδραστικών αλλά και υψηλής εμπλοκής δράσεων

- με εξαίρεση ίσως τη συμμετοχή σε online ψηφοφορίες. Το

εύρημα αυτό ενδεχομένως συνδέεται με τις περιορισμένες

δυνατότητες διάδρασης που συνήθως παρέχουν οι ιστοσελίδες

πολιτικών οργανισμών, όπως προκύπτει από έρευνες στις

οποίες αναφερθήκαμε στο πρώτο κεφάλαιο.

Ακόμα, οι συμμετέχοντες φαίνεται ότι κινητοποιούνται να

συμμετέχουν στα κομματικά δρώμενα περισσότερο όταν

λαμβάνουν email από το ΠΑΣΟΚ και λιγότερο όταν

επισκέπτονται την ιστοσελίδα του κόμματος. Αυτό μπορεί να

ερμηνευθεί ως εξής: Το email θεωρείται ως ένας πιο

«προσωπικός» τρόπος που το κόμμα απευθύνεται στους

πολίτες, προϋποθέτει μεγαλύτερο κόπο και χρόνο από την

πλευρά του αποστολέα – κόμματος, συγκριτικά τουλάχιστον

με την ενημέρωση της ιστοσελίδας, που απευθύνεται στο

μαζικό κοινό. Ενδεχομένως λοιπόν να δημιουργείται στους

συμμετέχοντες η αίσθηση ότι είναι «σημαντικοί» για το

κόμμα, το κόμμα τους δίνει σημασία, τους έχει ανάγκη και

«επενδύει» στη δράση τους.

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι οι συμμετέχοντες στην έρευνα

χρησιμοποιούν «για πολιτικούς λόγους» το διαδίκτυο και

φαίνεται ότι κινητοποιούνται μέσα από αυτό να συμμετέχουν

στα κομματικά δρώμενα.

Πολιτικό προφίλ

Οι συμμετέχοντες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την

πολιτική, ενώ στην μεγάλη τους πλειοψηφία δηλώνουν

161

κεντροαριστεροί ή αριστεροί και μικρό είναι το ποσοστό

αυτών θεωρούν ότι η παραδοσιακή διάκριση Δεξιάς και

Αριστεράς έχει πάψει να υφίσταται.

Οι ερωτώμενοι είναι μέλη / φίλοι του ΠΑΣΟΚ, είτε εδώ και

χρόνια είτε τα τελευταία χρόνια και η συμμετοχή τους στην

κομματική ζωή είναι ιδιαίτερα έντονη. Ακόμα και

συμμετέχοντες νεαρής ηλικίας δραστηριοποιούνται στο ΠΑΣΟΚ

εδώ και αρκετά χρόνια, από την παιδική τους ηλικία,

γεγονός για το οποίο βεβαίως το οικογενειακό περιβάλλον

παίζει καθοριστικό ρόλο. Ταυτόχρονα, ακόμα και αυτοί που

εντάχθηκαν «επίσημα» στο κόμμα το τελευταίο διάστημα και

μέσω της ομάδας εθελοντών διαδικτύου δηλώνουν ανέκαθεν

έντονα πολιτικοποιημένοι και προσκείμενοι ιδεολογικά στο

χώρο του ΠΑΣΟΚ.

Η μεγάλη πλειοψηφία των συμμετεχόντων συζητά στις

διαπροσωπικές του σχέσεις για το κόμμα και πηγαίνει σε

κομματικές εκδηλώσεις και πολιτικές συγκεντρώσεις. Επίσης

σημαντικό είναι το ποσοστό αυτών που εκπροσωπούν το κόμμα

σε επίπεδο κοινωνίας είτε συμμετέχοντας σε κομματικά

ψηφοδέλτια σε χώρους εργασίας, συλλόγους κλπ είτε έχοντας

εκλεγεί σε επίσημη θέση στην κομματική δομή. Ωστόσο, ενώ

πρόκειται για ένα κοινό που ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για

την πολιτική, η πολιτική και κοινωνική του δράση πέραν

του ΠΑΣΟΚ, δηλαδή η δραστηριοποίηση σε κάποιο κοινωνικό ή

πολιτικό κίνημα, μη κυβερνητική οργάνωση ή οποιαδήποτε

οργάνωση της κοινωνίας πολιτών, δεν είναι το ίδιο έντονη.

Πιθανότατα λοιπόν δεν πρόκειται για ένα πολιτικοποιημένο

κοινό με την ευρεία έννοια αλλά μάλλον για ένα κοινό

162

«κομματικοποιημένο». Αυτό ενδεχομένως καταδεικνύει ότι η

υπό διερεύνηση ομάδα δεν «καταφέρνει» να προσεγγίσει, να

εντάξει στους κόλπους της και να κινητοποιήσει κατηγορίες

πολιτών πέρα από τα σύνορα του κόμματος.

Όλα αυτά μας οδηγούν μάλλον στο συμπέρασμα ότι η

δυνατότητα της ομάδας εθελοντών διαδικτύου να προσεγγίσει

και να κινητοποιήσει κατηγορίες πολιτών με χαμηλό βαθμό

εμπλοκής στο ΠΑΣΟΚ και ενδιαφέροντος για την πολιτική

είναι περιορισμένη. Από τα αποτελέσματα της έρευνας

φαίνεται να ισχύει περισσότερο η θεωρία της ενδυνάμωσης

παρά της κινητοποίησης: οι ακτιβιστές διαδικτύου του

ΠΑΣΟΚ είναι ήδη ενημερωμένοι και ενεργοί πολίτες, με

κίνητρα και έντονη πολιτική δράση, οι οποίοι

χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως ένα ακόμα εργαλείο

ενημέρωσης και συμμετοχής στα κομματικά δρώμενα. Δεν ήταν

δηλαδή το διαδίκτυο που τους κινητοποίησε να εμπλακούν

στην πολιτική ζωή. Όπως προκύπτει εξάλλου από τη

διασταύρωση των ερωτήσεων για τα διαδικτυακά «εργαλεία»

που χρησιμοποιούνται και για την εκτός διαδικτύου

πολιτική δράση, οι συμμετέχοντες στην έρευνα είναι

πολιτικά ενεργοί στο περιβάλλον του διαδικτύου και

ταυτόχρονα έχουν σημαντική εκτός διαδικτύου πολιτική και

κομματική δραστηριότητα.

Οι ίδιοι οι συμμετέχοντες άλλωστε θεωρούν ότι το

διαδίκτυο δεν δύναται να κινητοποιήσει πολίτες χωρίς

πολιτικό ενδιαφέρον. «Μάλλον θα πρέπει κάποιος να έχει

από πριν το σκουλήκι για να μπει σε μια πολιτική

163

ιστοσελίδα» (άνδρας, 23 ετών), αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Επίσης, εκφράζεται η άποψη ότι το διαδίκτυο δεν αποτελεί

πανάκεια, που θα επιλύσει όλα τα προβλήματα του πολιτικού

συστήματος και της δημοκρατίας: «Η Μήδεια θα εξακολουθεί

να υπάρχει, το πολύ πολύ να πληροφορείται μέσω του

διαδικτύου» (άνδρας, 56 ετών).

Το αποτέλεσμα της παρούσας έρευνας φαίνεται να

συνάδει με τα αποτελέσματα των περισσότερων ερευνών, που

έχουν διεξαχθεί μέχρι στιγμής και αφορούν τον

«ενδυναμωτικό» ή «κινητοποιητικό» ρόλο του διαδικτύου. Η

Norris (1999) επιχειρώντας μια ανάλυση του πολιτικού

υποβάθρου και του προφίλ των ακτιβιστών του διαδικτύου

επιβεβαιώνει κατά κύριο λόγο την ισχύ της θεωρίας της

ενδυνάμωσης παρά της κινητοποίησης: οι ακτιβιστές του

διαδικτύου είναι ήδη ενημερωμένοι και ενεργοί πολίτες με

κίνητρα και έντονη πολιτική δράση. Μικρός μόνο αριθμός

των ακτιβιστών του διαδικτύου μπορούν να χαρακτηριστούν

«νέοι» ακτιβιστές. Επίσης οι Rainie και Horrigan (2007)

στην έρευνά τους κάνουν μεν λόγο για την ανάδυση μιας

νέας διαδικτυακής πολιτικής ελίτ (online political

elite), η οποία ενημερώνεται για την πολιτική από το

διαδίκτυο και αναπτύσσει διαδικτυακή πολιτική δράση,

ωστόσο προσθέτουν ότι οι διαδικτυακοί πολιτικοί

ακτιβιστές έχουν ενεργή συμμετοχή στην πολιτική

διαδικασία και εκτός διαδικτύου.

Βέβαια, υπάρχουν και πρόσφατες κυρίως έρευνες, που

εντοπίζουν ενδείξεις κινητοποίησης. Οι Gibson, Lusoli και

Ward, (2005, σ. 562) υποστηρίζουν ότι το διαδίκτυο

164

προσεγγίζει ομάδες που είναι λιγότερο ενεργές ή ακόμα και

ανενεργές σε συμβατικές ή εκτός διαδικτύου μορφές

πολιτικής δράσης και προτείνουν την επαναξιολόγηση της

θεωρία της ενδυνάμωσης. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ενώ η

ενδυνάμωση των ήδη ενεργών πολιτών αποτελεί αναμφισβήτητα

γεγονός εντός του διαδικτύου, ταυτόχρονα υπάρχουν

ενδείξεις «γνήσιας» κινητοποίησης πολιτών μη ενεργών

εκτός του διαδικτύου. Συγκεκριμένα, εντοπίζεται

διαδικτυακή πολιτική δράση σε πολίτες νεότερης ηλικίας

καθώς και σε πολίτες με υψηλό βαθμό εξοικείωσης με το

διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίες, ανεξαρτήτως

κοινωνικοοικονομικού επιπέδου. Μάλιστα, ενώ οι

περιορισμοί για συμμετοχή σε πιο ενεργές μορφές δράσης,

που ενυπάρχουν για τις γυναίκες στην εκτός διαδικτύου

πολιτική πραγματικότητα, φαίνεται ότι υπάρχουν και στο

διαδίκτυο, δεν μπορεί να υποστηριχθεί το ίδιο και για

τους πολίτες με χαμηλότερο μορφωτικό ή κοινωνικό επίπεδο.

Για αυτές τις ομάδες πολιτών η απροθυμία για ενεργή

συμμετοχή στον «πραγματικό» πολιτικό κόσμο είτε

εξαφανίζεται είτε μειώνεται ουσιαστικά στο ψηφιακό

περιβάλλον.

Ολοκληρώνοντας επισημαίνουμε ότι ακόμα και αν στην

έρευνά μας υπήρχαν ενδείξεις για κινητοποίηση λόγω και

μέσω του διαδικτύου (internet effect), το κρίσιμο ερώτημα

είναι αν η διαδικτυακή κινητοποίηση μετεξελίσσεται σε

κινητοποίηση στην πραγματική πολιτική ζωή, εάν δηλαδή η

διαδικτυακή κινητοποίηση μετουσιώνεται σε πραγματική

165

πολιτική συμμετοχή και δράση, ερώτημα το οποίο απαιτεί

μακροχρόνια έρευνα με πρόσθετα ποιοτικά δεδομένα.

7.2 Κόμμα - δίκτυο

Προφίλ εθελοντή διαδικτύου

Εγγραφή στην ομάδα: Η μεγάλη πλειοψηφία των συμμετεχόντων

έγιναν μέλη στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου μετά από

ενημέρωση και παρότρυνση προερχόμενη από το ίδιο το κόμμα

(μέσω της ιστοσελίδας, email του προέδρου, ενημέρωσης σε

κομματική εκδήλωση). Το εν λόγω εύρημα καταδεικνύει ότι

για να γίνει κανείς μέλος της ομάδας πρέπει να έχει ήδη

αναπτύξει διαύλους επικοινωνίας με το ΠΑΣΟΚ. Με άλλα

λόγια, η πρωτοβουλία αυτή συγκρότησης της ομάδας δεν έχει

γίνει ευρέως γνωστή και άρα δεν απευθύνεται στην ευρύτερη

κοινωνία, είτε σε μεμονωμένους πολίτες είτε σε ομάδες της

κοινωνίας πολιτών. Αν λοιπόν υποθέσουμε ότι στόχος του

κόμματος μέσω της ομάδας εθελοντών διαδικτύου είναι να

κινητοποιήσει και να δικτυώσει πολίτες ή ομάδες πολιτών,

που δεν είναι ενταγμένοι στο κόμμα με τη στενή έννοια του

όρου, αυτό δεν φαίνεται να επιτυγχάνεται, τουλάχιστον

μέσω της ομάδας εθελοντών διαδικτύου.

Κίνητρα συμμετοχής: Οι συμμετέχοντες στην έρευνα

αναφέρουν ως κίνητρα για την ένταξή τους στους εθελοντές

166

διαδικτύου την επιθυμία να στηρίξουν μια πρωτοποριακή

πρωτοβουλία του κόμματος, το γεγονός ότι το διαδίκτυο σε

αντιδιαστολή με τα συμβατικά ΜΜΕ δίνει σε όλους τη

δυνατότητα πρόσβασης και παρέμβασης στα πολιτικά δρώμενα,

κατάθεσης απόψεων, επικοινωνίας με συμπολίτες και

κινητοποίησης άλλων πολιτών. Υπάρχουν, δηλαδή, ορισμένες

ενδείξεις ότι στόχος των συμμετεχόντων στην ομάδα

εθελοντών διαδικτύου είναι η «δικτύωση» τους με

συμπολίτες και με το κόμμα Αξίζει ωστόσο να τονιστεί το

γεγονός ότι ορισμένοι δηλώνουν ότι εντάχθηκαν στην ομάδα

εθελοντών διαδικτύου μόνο και μόνο για να δείξουν την

πίστη τους στο κόμμα, συμμετέχουν δηλαδή σε οποιαδήποτε

πρωτοβουλία ή δράση, η οποία αναπτύσσεται στο εσωτερικό

του κόμματος, έχοντας ως αποκλειστικό κίνητρο τη στήριξη

του κόμματος με όλες τους τις δυνάμεις. Ακόμα πιο

εντυπωσιακό είναι βεβαίως ότι η ένταξη στην ομάδα

εθελοντών διαδικτύου αντιμετωπίζεται σε ορισμένες

περιπτώσεις ως μέσο για την εξυπηρέτηση προσωπικών

πολιτικών στόχων και φιλοδοξιών: «Χρησιμοποιώντας το

διαδίκτυο μπορείς άνετα να αποκτήσεις μια αιρετή θέση»,

αναφέρεται χαρακτηριστικά (άνδρας, 26 ετών).

Η ομάδα εθελοντών διαδικτύου στην πράξη

Η συμμετοχή των εθελοντών διαδικτύου - μέσω των

διαδικτυακών forum - στη συζήτηση για την κατάρτιση του

προγράμματος του ΠΑΣΟΚ μέσα στο 2007 και μάλιστα η

επικοινωνία, η διάδραση με κάποια στελέχη του κόμματος,

αρμόδια για τη σύνταξη του, θα λέγαμε ότι είναι σημαντική

167

και ενδεχομένως εντάσσεται στο εγχείρημα του κεντρικού

κόμματος να έρθει σε επαφή, να «δικτυωθεί» με τους

πολίτες και να εφαρμόσει συμμετοχικές διαδικασίες στην

κατάρτιση των πολιτικών του θέσεων.

Γενικότερα, όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις,

ορισμένες δράσεις της ομάδας κρίνονται από τους

συμμετέχοντες ικανοποιητικές και επιτυχημένες, γεγονός

που δημιουργεί κάποια αισιοδοξία για το μέλλον. Ωστόσο

γενικότερα υπάρχει η αίσθηση ότι το κόμμα δεν αξιοποιεί

το διαδίκτυο και τις δράσεις της ομάδας όπως θα έπρεπε,

ότι οι προτάσεις που διατυπώνονται και οι πρωτοβουλίες

που αναλαμβάνονται στο πλαίσιο της ομάδας δεν έχουν

ουσιαστικό αντίκτυπο. Διαπιστώνεται με άλλα λόγια στους

συμμετέχοντες στην έρευνα μια υφέρπουσα αίσθηση πολιτικής

αναρμοδιότητας και δυσπιστία απέναντι στο κεντρικό κόμμα.

«Πιστεύω ότι δεν μας παίρνουν στα σοβαρά με λίγα λόγια»

(άνδρας, 26 ετών).

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στις αρμοδιότητες των εθελοντών

διαδικτύου εντάσσεται η δημιουργία ιστοσελίδων στις

δημοτικές οργανώσεις της περιοχής τους και στους στόχους

του κόμματος – δικτύου η ευρεία χρήση του διαδικτύου και

η μετατροπή του σε ψηφιακό κόμμα. Ωστόσο αυτό δεν

φαίνεται να έχει επιτευχθεί καθώς οι περισσότερες

δημοτικές οργανώσεις δεν έχουν διαδικτυακή παρουσία. Αυτό

οφείλεται σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στο ότι τα τοπικά

κομματικά στελέχη αντιμετωπίζουν με δυσπιστία και χωρίς

διάθεση συνεργασίας τους εθελοντές διαδικτύου. Συνεπώς, ο

στόχος των ανοικτών και ευέλικτων οργανώσεων και του

168

εξωστρεφούς προσανατολισμού των κόμματος δεν φαίνεται να

γίνεται πράξη, τουλάχιστον μέχρι στιγμής.

Ταυτόχρονα, διαπιστώνουμε ότι η συνεργασία της ομάδας

εθελοντών διαδικτύου με άλλους τομείς και ομάδες εντός

του κόμματος είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Το κεντρικό

κόμμα δεν φαίνεται να προκρίνει την επικοινωνία και τη

συνεργασία εντός του κόμματος, δεν υπάρχουν με άλλα λόγια

ενδείξεις ότι ο κεντρικός κομματικός μηχανισμός επιδιώκει

να παίξει το ρόλο του «συντονιστή» των διαφορετικών

ομάδων και δράσεων που αναπτύσσονται στο πλαίσιο του

κόμματος.

Επίσης, φαίνεται ότι υπάρχουν προβλήματα στην εσωτερική

επικοινωνία της ομάδας καθώς υπάρχουν αναφορές σύμφωνα με

τις οποίες τα εργαλεία επικοινωνίας (εσωτερικό forum,

μπλογκ «Καλημέρα» κλπ) των εθελοντών διαδικτύου είναι

δυσλειτουργικά και ουσιαστικά υπολειτουργούν.

Η έννοια κόμμα – δίκτυο

Στη διάρκεια των συνεντεύξεων επιχειρήθηκε να

διερευνηθούν οι αναπαραστάσεις των συμμετεχόντων για την

έννοια κόμμα – δίκτυο. Πάνω σε αυτό επισημαίνεται: 1)

Κανένας συμμετέχων δεν χρησιμοποίησε αυθόρμητα την υπό

διερεύνηση έννοια. 2) Έγινε ωστόσο αναφορά από ορισμένους

στην έννοια της αυτοοργάνωσης, μια έννοια που φαίνεται να

προσιδιάζει στο κόμμα – δίκτυο και που ενυπάρχει το

τελευταίο διάστημα στη ρητορική της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ.

Μάλιστα ένας συμμετέχων κάνει λόγο για οριζόντιες ομάδες

στο πλαίσιο του κόμματος, οι οποίες επικοινωνούν μεταξύ

τους, ενώ το κόμμα έχει το ρόλο του συντονιστή. 3) Από

169

τις αυθόρμητες αναφορές στο ερώτημα για την έννοια κόμμα

– δίκτυο, δεν φαίνεται να είναι συμπαγής και

αποκρυσταλλωμένη η έννοια του κόμματος – δικτύου. Οι

αναφορές είναι αόριστες και γενικές και δεν φαίνεται να

υπάρχει στο μυαλό των συμμετεχόντων στην έρευνα η ιδέα

της αποκέντρωσης, της οριζόντιας επικοινωνίας, του ρόλου

του κόμματος ως συντονιστή των οριζόντιων ομάδων, του

συγκερασμού διαφορετικών συμφερόντων και αιτημάτων.

Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι στην

ποσοτική έρευνα που διενεργήσαμε με την αποστολή - με

email - ερωτηματολογίων στους εθελοντές διαδικτύου του

ΠΑΣΟΚ το ποσοστό ανταπόκρισης ήταν ιδιαιτέρως χαμηλό

(14,21%). Με δεδομένο αφενός ότι οι εθελοντές διαδικτύου

είναι εξοικειωμένοι με το διαδίκτυο, το ηλεκτρονικό

ταχυδρομείο και ενδεχομένως τις διαδικτυακές έρευνες και

αφετέρου ότι η παρούσα έρευνα αφορούσε την ίδια την ομάδα

τους, τους στόχους και τις δράσεις της, θα περίμενε

κανείς η ανταπόκριση να είναι μεγαλύτερη. Ωστόσο, η

υπόθεση δεν επαληθεύτηκε. Όταν οι συμμετέχοντες στις

συνεντεύξεις κλήθηκαν να σχολιάσουν το γεγονός της μη

ανταπόκρισης των «συναδέλφων» τους έγινε λόγος για

αδράνεια, τεμπελιά, έλλειψη σοβαρότητας και υπευθυνότητας

από ορισμένα μέλη της ομάδας. Κάποιοι μάλιστα προχώρησαν

ακόμα περισσότερο υποστηρίζοντας ότι ορισμένοι εντάχθηκαν

στην ομάδα έχοντας ιδιοτελείς σκοπούς, στοχεύοντας στην

εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων. Με άλλα

170

λόγια, φαίνεται να υπάρχει δυσπιστία και μεταξύ των ιδίων

των μελών της ομάδας εθελοντών διαδικτύου.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι δεν υπάρχουν σημαντικές

ενδείξεις ότι η ομάδα εθελοντών διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ

λειτουργεί σύμφωνα με τους «κανόνες» και προς την

κατεύθυνση του κόμματος – δικτύου. Τα μέλη της, όπως

προκύπτει από τα κίνητρα συμμετοχής τους στην ομάδα, τις

αναπαραστάσεις και τη δράση τους, δεν φαίνεται έχουν ως

στόχο τη συμμετοχή τους σε μια διαδικασία δικτύωσης του

κόμματος με την κοινωνία. Επίσης, η ομάδα δεν καταφέρνει

να προσεγγίσει, να κινητοποιήσει, να δικτυώσει κατηγορίες

πολιτών πέρα από τα σύνορα του κόμματος. Ταυτόχρονα, δεν

υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι ο κεντρικός μηχανισμός του

ΠΑΣΟΚ λειτουργεί προς την κατεύθυνση του κόμματος –

δικτύου: οι τοπικές οργανώσεις δεν είναι «ανοικτές» σε

πρωτοβουλίες και προσβάσιμες για τους εθελοντές

διαδικτύου, δεν χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την επαφή

μεταξύ τους και με το κόμμα. Επιπλέον, ο στόχος του

συντονισμού των δράσεων των οριζόντιων ομάδων στο πλαίσιο

του κόμματος, εάν υπάρχει, δεν φαίνεται να επιτυγχάνεται.

Το πνεύμα που φαίνεται να κυριαρχεί τουλάχιστον

μέχρι στιγμής δεν είναι αυτό της συνεργασίας, του

συντονισμού της δράσης και των αιτημάτων, της δικτύωσης,

αλλά αυτό της δυσπιστίας: δυσπιστία του κόμματος και των

στελεχών του απέναντι στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου,

δυσπιστία και αίσθηση αναρμοδιότητας της ομάδας απέναντι

στο κόμμα και δυσπιστία μέσα στην ίδια την υπό διερεύνηση

171

ομάδα και τα μέλη της. Με άλλα λόγια, η έννοια του

κόμματος δικτύου δεν εφαρμόζεται μέχρι στιγμής στην πράξη

στο ΠΑΣΟΚ παρά τη ρητορική της ηγεσίας του και τις

οργανωτικές και καταστατικές αλλαγές προς αυτή την

κατεύθυνση. Η διαπίστωση αυτή συνάδει άλλωστε με το

συμπέρασμα των Heidar και Saglie (2003), οι οποίοι

σημειώνουν ότι η πρακτική εφαρμογή του μοντέλου του

κόμματος – δικτύου στα νορβηγικά πολιτικά κόμματα είναι

περιορισμένη και πάντως δυσανάλογη της εκτενούς συζήτησης

που αναπτύσσεται στο εσωτερικό των κομμάτων για το θέμα.

Η θέση του Πανταζόπουλου, ο οποίος επισημαίνει ότι

το εγχείρημα ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ προς την κατεύθυνση

του κόμματος – δικτύου προέρχεται από άνωθεν πρωτοβουλίες

και δεν έχει κοινωνικό έρεισμα, αποτελεί μια πιθανή

ερμηνεία. Ωστόσο, είναι ίσως ακόμα πρόωρο να εξάγουμε

συμπεράσματα τόσο για το αποτέλεσμα του εγχειρήματος

οργανωτικής ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ όσο και για τους

λόγους που το οδηγούν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.

172

Βιβλιογραφία

Ελληνική

Βενιζέλος, Ευ. 2003, «Το ανοικτό κόμμα ως απάντηση στην κρίση του κομματικού φαινομένου», στο Tο Μέλλον των πολιτικών κομμάτων,Δ. Τσάτσος & Ξεν. Κοντιάδης (επιμ.), Παπαζήση, Αθήνα.

Γεωργιάδου, Β. 2002, «Labour Party, SPD και ΠΑΣΟΚ. Συστήματα κομματικής διεύθυνσης και οργανωτική ανασυγκρότηση», στο Νέα

173

Σοσιαλδημοκρατία: Περιεχόμενα πολιτικής, θεσμοί, οργανωτικές δομές, H. Κατσούλης (επιμ.), Σιδέρης, Αθήνα.

Γεωργιάδου, Β. 2001, «Από το κόμμα περιχαρακωμένων μελών στο κόμμα – δίκτυο; Όψεις της οργανωτικής ανασυγκρότησης των πολιτικών κομμάτων στην ύστερη νεωτερικότητα», Επιστήμη και Κοινωνία, τευχ. 5-6, Φθινόπωρο 2000-Άνοιξη 2001, σ. 203-235

Γεωργιάδου, Β. 1999, «Οι Διακινδυνεύσεις στην ύστερη νεωτερικότητα.Μια πολιτική-κοινωνιολογική ανάλυση» στο Φύση, Κοινωνία, Επιστήμηστην εποχή των τρελών αγελάδων. Διακινδύνευση και αβεβαιότητα, Β. Λουλούδης, Β. Γεωργιάδου & Γ. Σταυρακάκης, Νεφέλη, Αθήνα.

Δεμερτζής, Ν., Σταυρακάκης Γ., Ντάβου, Μπ., Αρμενάκης, Α., Χρηστάκης, Ν., Γεωργαράκης, Ν., Μπουμπάρης, Ν. 2008, Νεολαία: Ο Αστάθμητος Παράγοντας;, Πολύτροπον, Αθήνα.

Δεμερτζής, Ν., Γαζή, Α., Διαμαντάκη, Κ., Σαρτζετάκης, Ν. 2005, «Ιστοσελίδες ελλήνων βουλευτών κατά την προεκλογική περίοδο 2004», Ζητήματα Επικοινωνίας, τ. 2, Καστανιώτης, Αθήνα, σ.103-112

Δεμερτζής, Ν. 2002, Πολιτική Επικοινωνία: Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο, Παπαζήση, Αθήνα.

Δεμερτζής, Ν. & Καφετζής, Π. 1996, «Πολιτικός κυνισμός, πολιτικήαλλοτρίωση και ΜΜΕ: Η περίπτωση της τρίτης ελληνικής δημοκρατίας» στο Κοινωνία και πολιτική: Όψεις της τρίτης ελληνικής δημοκρατίας 1974-1994, Χρ. Λυριντζής, Ηλ. Νικολακόπουλος & Δ. Σωτηρόπουλος (επιμ.), Θεμέλιο, Αθήνα, σ. 174-218

Δερτούζος, Μ. 1998, Τι μέλλει γενέσθαι, Λιβάνης, Αθήνα.

Διαμαντόπουλος, Θ. 1993, Το κομματικό φαινόμενο: Μορφές, συστήματα, οικογένειες κομμάτων, Παπαζήση, Αθήνα.

Διαμαντόπουλος, Θ. 1988, Τα πολιτικά κόμματα: Θεωρητική προσέγγιση, Ροές, Αθήνα.

Downs, A. 1997, Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας, Παπαζήσης, Αθήνα.

Ελεύθερος Τύπος, 13 Ιουνίου 2006, σελ.20.

174

«Ευρωβαρόμετρο 66: Κοινή γνώμη στην Ευρωπαϊκή Ένωση» (Φθινόπωρο 2006). Προσβάσιμο: http :// ec . europa . eu / public _ opinion / archives / eb / eb 66/ eb 66_ el _ nat . pdf (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 27 Απριλίου).

Καθημερινή, 20 Οκτ. 2006, σελ. 17.

Καθημερινή, 16 Ιουνίου 2006, σελ. 24.

«Καταστατικό ΠΑΣΟΚ» (Μάρτιος 2005). Προσβάσιμο: http://www.pasok.gr/ portal/gr/30/19660/1/7/1/showdoc.html (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 4 Αυγούστου).

Κατσούλης, Η. 2002, «Η απαξίωση των πολιτικών κομμάτων και το παράδοξο της ανάπτυξης», στο Νέα Σοσιαλδημοκρατία: Περιεχόμενα πολιτικής, θεσμοί, οργανωτικές δομές, Η. Κατσούλης (επιμ), Σιδέρης, Αθήνα.

Kirchheimer, O. 1991, Ο μετασχηματισμός των κομματικών συστημάτων στη δυτική Ευρώπη, Λεβιάθαν 16, σ. 77-104

Κοσκινάς, Κ. (13 Νοεμβρίου 2006), «www.ellhnespolitikoi.gr: Η σχέση των Ελλήνων πολιτικών με το internet». Προσβάσιμο: h ttp://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles kathextra_48888_13/11/2006_172054 (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 4 Αυγούστου).

Κυριαζή, Ν. 1998, Η κοινωνιολογική έρευνα: Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Ελληνικές Επιστημονικές Εκδόσεις, Αθήνα.

Κωτσικοπούλου, Β. 2002, «Εκλογές και Διαδίκτυο: Η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ελλάδος», στο Η πολιτική επικοινωνία στην Ελλάδα, Ν. Δεμερτζής(επιμ), Παπαζήση, Αθήνα.

Mason, J. 2003, Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

«METRON FORUM - Πανελλαδική έρευνα», (Μάρτιος 2008). Προσβάσιμο: http:// www . metronanalysis . gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

175

Metron Analysis – Exit poll Βουλευτικές εκλογές 2007. Προσβάσιμο: www . metronanalysis . gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

Metron Analysis – Exit poll Βουλευτικές εκλογές 2004. Προσβάσιμο: www . metronanalysis . gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

Νέα, 3 Ιουλίου 2006, σελ. 52.

Νεγροπόντης, Ν. 2000, Ψηφιακός Κόσμος, Καστανιώτης, Αθήνα.

Πάνου, Δ. 2001 , «Τα κοινωνικά κινήματα στο Ίντερνετ». Προσβάσιμο: http://www.papandreou.gr/papandreou/content/Document.aspx?d=6&rd=7739474&f=1369&rf=1325483320&m=2373&rm=22398510&l=2 (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 6 Αυγούστου).

Πανταζόπουλος, Α. 2006, Με τους πολίτες κατά του λαού: Το ΠΑΣΟΚ τηςνέας εποχής, Εστία, Αθήνα.

Παπανδρέου, Γ. (Σεπτέμβριος 2004), «Κάλεσμα για ΕθελοντέςΔιαδικτύου». Προσβάσιμο: http://www.pasok.gr/portal/gr/63/31327/5/7/1/showdoc2.html (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 4 Αυγούστου).

Παπανδρέου, Γ. ( 13 Ιανουαρίου 2004), Ομιλία στους υποψήφιους βουλευτές του ΠΑΣΟΚ. Προσβάσιμο: http://www.papandreou.gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

Παπανδρέου, Γ. ( 9 Ιανουαρίου 2004), Συνέντευξη στο ρ/σ ΝΕΤ. Προσβάσιμο: http://www.papandreou.gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

Παπανδρέου, Γ. (11 Δεκεμβρίου 2003), Ομιλία στην Παγκόσμια Σύνοδο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Γενεύη. Προσβάσιμο: http://www.papandreou.gr (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου)

Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας (Μάρτιος 2007), «Ταυτότητα χρηστών Internet στην Ελλάδα». Προσβάσιμο: http :// www . observatory . gr / files /

176

meletes / Internet %20 Users %202006%20 FINAL . pdf (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 27 Απριλίου).

Παπαστάμου, Στ. 1996, «Αντιπολιτικές/αντικομματικές στάσεις και δημοσιότητα», Εισήγηση στο Επιστημονικό Συμπόσιο Αντιπολιτικές Στάσεις και Αντικομματικά Συναισθήματα, Πάντειο Πανεπιστήμιο / Ίδρυμα Friedrich Ebert, Aθήνα

Πουλαντζάς, Ν. 1980, Για τον Γκράμσι, Πολύτυπο, Αθήνα.

«Public Issue - Εμπιστοσύνη στους θεσμούς 2007» (2007). Προσβάσιμο: http://www.publicissue.gr/27/institutions/ (Ημερομηνία επίσκεψης: 2008, 10 Απριλίου).

Ρόρη, Λ. 2008, «Η ζωή εν τάφω: διαχείριση της ήττας στη στρατηγική της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ (2004-2007)», Επιστήμη και Κοινωνία, τευχ.19, Άνοιξη, σ. 191-204

Σπουρδαλάκης, Μ. 2003, «Το κομματικό φαινόμενο: Εξέλιξη και συγκυρία», στο Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων, Δ. Τσάτσος & Ξ. Κοντιάδης (επιμ), Παπαζήση, Αθήνα.

Σπουρδαλάκης, Μ 1998, «Από το Κίνημα Διαμαρτυρίας στο Νέο ΠΑΣΟΚ»,στο ΠΑΣΟΚ: Κόμμα – Κράτος –Κοινωνία, Μ. Σπουρδαλάκης, (επιμ), Πατάκη, Αθήνα.

Σπουρδαλάκης, Μ. 1990, Για τη θεωρία και τη μελέτη των πολιτικών κομμάτων, Εξάντας, Αθήνα.

«Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου ΠΑΣΟΚ». Προσβάσιμο: http://www.pasok.gr/portal/gr/sinigoros, (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 4 Αυγούστου).

Ξένη

Beck, U. 1999, World Risk Society, Polity Press, Cambridge.

Beniger, J. 1987, «Personalization of Mass Media and the Growth of Pseudo-Community», Communication Research, 14, σ. 352-371

177

Bimber, B. 1998, «The Internet and Political Transformation: Populism, Community and Accelerated Pluralism», Polity, 31, σ. 133-60

Bonchek, M.S. 1995, «Grassroots in Cyberspace: Using Computer Networks to Facilitate Political participation», 53rd Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago

Budge, I. 1996, The New Challenge of Direct Democracy, Polity Press, New York.

Butler, D. & Stokes, D. 1974, Political Change in Britain: The Evolution of Electoral Choice, MacMillan, London.

Campel, A., Converse, E., Miller, W.E, Stokes, D.E 1960, The American Voter, Wiley, New York.

Converse, P. 1972, «Change in the American Electorate» στο The Human Meaning of Social Change, A. Campell & P. Converse (εκδ), Sage, New York.

Corrado, A. & Firestone, C. (εκδ.) 2001, Elections in Cyberspace: Toward a New Era in American Politics, Aspen Institute, Washington.

Deschouwer, K. 1996, «Political Parties and Democracy: A mutual murder?», European Journal of Political Research, 36, σ. 263-278

Doherty-Farina, S. 1996, The wired neighborhood, Yale University Press, New Haven.

Duverger, M. 1954, Political Parties, Methuen, London.

Epstein, L. 1967, Political Parties in the Western Democracies, Praeger, New York.

Etzioni, A. 1993, The Spirit of Community: Rights, Responsibilities and the Communitarian Agenda, Crown Publishers, New York.

Eveland, W.P & Dunwoody, S. 2000, «Examining Information Processing on the World Wide Web Using Think Aloud Protocols», Media Psychology, 23, σ. 219-244

Foster, D. 1997, «Community and Identity in the Electronic Village», στο Internet Culture, εκδ. D. Porter, Routledge, New York

178

Franklin, M. 1985, The decline of Class Voting in Britain, Clarendon Press, Oxford.

Gibson, R., Lusoli W. & Ward, S. 2005, «Online Participation in the UK: Testing a Contextualised Model of Internet Effects», BJPIR, 7, σ.561-583

Grossman, L. 1995, The Electronic Republic: Reshaping Democracy in the Information Age, Viking, New York.

Habermas, J. 1981, «New Social Movements», Telos, no. 49, Fall

Heidar, K. & Saglie, J. 2003, «Pre-destined Parties?: Organizational Change in Norwegian Political Parties», Party Politics,vol. 9, no. 2, σ. 219-239

Inglehart, R.J. 1990, Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton University Press, Princeton.

Janda, K. 1970, A Conceptual Framework for the Comparative Analysis of Political Parties, Sage, California.

Kanter, R.M. 1995, World Class: Thriving Locally in the Global Economy, Simon & Schuster, New York.

Katz, R.S & Mair, P. 1995, «Changing models of party organization and party democracy: The emergence of the cartel party», Party Politics 1, 1, σ. 5-28

LaPalombara, J. 2007, «Reflections on Political Parties and Political Development, Four Decades Later», Party Politics, vol. 13, no. 2, σ. 141-154

LaPalombara, J. & Weiner, M. 1966, Political Parties and Political Development, Princeton University Press, Princeton.

Leonhirth, W.J., Mindich, D.T.Z & Straumanis, A. 1997, «Wanted…A metaphor for History: Using past information systems to explain Internet mailing lists», Journal of Communication, 7, σ. 185-205

Lipow, A. & Seyd, P. 1996, «The Politics of Anti-Partyism», Parliamentary Affairs, 49, no. 2, April, σ. 275-276

179

Lipset, S.M 1960, «Party System and the Representation of Social Groups», Archives of the European Sociology

Luke, T. 1997, «The Politics of Digital Inequality: Access, Capability and Distribution in Cyberspace», Νew Political Science, no. 41-42, Winter

Lupia, A. & Philpot, T.S 2002, «More than Kids Stuff: Can News and Information Web Sites Mobilise Young Adults?», Annual Meeting of the American Political Science Association, Boston

Lusoli, W. & Ward, S. 2003, «Hunting Protestors: Mobilization, Participation and Protest Online in the Countryside Alliance», ECPR Joint Sessions, University of Edinburgh

Mair, P. & Van Biezen, I. 2001, «Parry Membership in Twenty European Democracies, 1980-2000», Party Politics, vol. 7, no. 1, σ. 5-21

Mair, P. 1997, Party System Change, Clarendon Press, Oxford.

Margets, H. 2001, «The Cyber Party», ECPR Joint Sessions of Workshops, University of Grenoble

Margolis, M. & Resnick, D. 2000, Politics as Usual: the Cyberspace revolution, Sage, London.

McLeod, J.M, Scheufele, D.A & Moy, P. 1999, «Community, Communication and Participation: The Role of Mass Media and Interpersonal Discussion in Local Political Participation», Political Communication,16, σ. 315-336

Murdock, G. & Golding, P. 1989, «Information Poverty and PoliticalInequality: Citizenship in the age of Privatised Communications», Journal of Communication, n. 39, σ. 180-193

Murray, B. 1998, «Promoting deliberative public discourse on the Web»στο A communications cornucopia, R. Noll & M.E Price (εκδ), DC: Brookings Institute, Washington, σ. 243-279

Neuman, W.R 1996, «Political Communications Infrastructure», The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 546, July, σ. 9-21

180

Norris, P. 2001, A Digital Divide: Civic engagement, Information Poverty and the Internet in Democratic Societies, Cambridge UniversityPress, New York.

Norris, P. 2000, «Α Virtuous Circle: Political Communication in Post Industrial Democracies». Προσβάσιμο: http :// ksghome . harvard . edu /~ pnorris / Books / Virtuous %20 Circle . htm (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 20 Νοεμβρίου).

Norris, P. 1999, «Who surfs? New technology, old voters and virtual democracy». Προσβάσιμο: http://www.tar.hu/isip/it2/pippa.pdf (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 20 Νοεμβρίου).

Offe, C. 1980, «The Separation of Form and Content in Liberal Democratic Politics», Studies in Political Economy, no. 3, Spring

O’ Keefe, G.J. 1980, «Political Malaise and Reliance on Media», Journalism Quarterly, 57, σ.125-128

Page, B. 1996, Who Deliberates? Mass Media in Modern Democracy, University of Chicago, Chicago.

Patterson, Th. 1980, Τhe Mass media Election. How Americans choose their president, Prageger, New York.

Pew Research Center for the People and the Press 1998, «Deconstructing distrust: How Americans view government».Προσβάσιμο: http :// people - press . org / dataarchive / signup . php 3? DocID =75 (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 20 Νοεμβρίου).

Popkin, S. 1991, The Reasoning Voter: Communication and Persuasion in Presidential Campaigns, University of Chicago, Chicago.

Pogunkte, T. 1996, «Anti-Party Sentiment: Conceptual thoughts and empirical evidence. Explorations into a minefield», European Journal of Political Research, 29, Απρίλιος, σ. 319-334

Price, V., Dutwin, D. & Na, E.K 2000, «Who Deliberates? Opportunities, Motivations and Resources of Participation in Citizen Deliberation», Presented to the Annual Meeting of the International Communication Association, Acapulco

181

Putnam, R. 1995, «Tuning In, Tuning Out: The Strange Disappearance of Social Capital in America», PS: Political Science & Politics, 27,σ. 664-683

Rainie, L. & Horrigan, J. (17 Ιανουαρίου 2007), «Election2006 Online». Προσβάσιμο: http :// www . pewinternet . org / PPF / r /199/ report _ display . asp (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 25 Απριλίου).

Rainie, L., Horrigan, J. & Cornfield, M. (6 Μαρτίου 2005), «The Internet and Campaign 2004». Προσβάσιμο: http :// www . pewinternet . org / PPF / r /150/ report _ display . asp (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 27 Απριλίου).

Rheingold, H. 1991, «The Great Equalizer», Whole Earth Review,Summer

Robinson, M. 1975, «American Political Legitimacy in an Era of Electronic Journalism: Reflections on the Evening News» στο Television as a Social Force: New Approaches to TV Criticism, D.Cater & R. Adler, Prager, New York, σ. 97-139

Rommele, A. 2003, «Political Parties, Party Communication and New Information and Communication Technologies», Party Politics, vol.9, no. 2, σ. 7-20

Rucinski, D. 1991, «The centrality of reciprocity to communication and democracy», Critical studies in Mass Communication, 8, σ. 184-194

Saglie, J. & Heidar, K. 2004, «Democracy within Norwegian Political Parties: Complacency or Pressure for Change?», Party Politics,vol. 10, no. 4, σ. 385-405

Sartori, G. 1979, Parties and Party Systems, Cambridge University Press, Cambridge.

Seyd, P. & Whiteley, P. 2004, «British Party Members: An Overview», Party Politics, vol. 10, no. 4, σ. 355-366

Seyd, P. 1999, «New Parties/New Politics?: A Case Study of the British Labour Party», Party Politics, vol. 5, no. 3, σ. 383-405

182

Snider, J. 1996, «New Media: Potential Information & Democratic Accountability. A Case Study of Governmental Access Community Media», Paper presented at the Annual Meeting of the American Political Science Association, San Francisco, August

Stromer-Galley, J. 2000, «Online Interaction and Why Candidates Avoid it», Journal of Communication, Autumn, σ. 111-132

«The manifesto of the Labour Party 2005».Προσβάσιμο: http :// www . labour . org . uk / fileadmin / manifesto _13042005_ a 3/ flash / manifesto _2005. swf (Ημερομηνία επίσκεψης: 2007, 25 Απριλίου).

Turkle, S. 1995, Life on the Screen: Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York.

Verba, S., Brady, H. & Schlozman, K.L 1995, Voice and Equality: Civic Voluntarism in American Politics, Harvard, Cambridge.

Ward, S., Gibson R. & Lusoli W. 2003a, «Online Participation and Mobilisation in Britain: Hype, Hope and Reality», Parliamentary Affairs, 56, σ. 652-668

Ward, S., Gibson R. & Lusoli W. 2003b, «Virtually Participating: A Survey of Online Party Members», Information Polity, 7, no. 4,σ. 199-215

Webb, P. D. 1996, «Apartisanship and Anti-Party sentiments in the United Kingdom. Correlates and Constraints», European Journal of Political Research, 29, Απρίλιος, σ. 365-382

Whiteley, P. 1983, The Labour Party in Crisis, Methuen, London.

183

Παράρτημα

184

Διαδίκτυο και Πολιτική

(Παρακαλούμε συμπληρώστε το ερωτηματολόγιο βάζοντας X)

1. Πόσο συχνά χρησιμοποιείτε το Διαδίκτυο;

1.1 Από ποιο έτος χρησιμοποιείτε συστηματικά το Διαδίκτυο; (παρακαλούμε

συμπληρώστε χρονολογία)

………..

Μία φορά το μήνα ήλιγότερο

2-3 φορές τον μήναΜία φορά την εβδομάδα

2-3 φορές τηνεβδομάδαΚαθημερινά

185

1.2 Πώς συνδέεστε συνήθως στο Διαδίκτυο;

Dial upISDNADSLΣυνδέομαι από το χώρο εργασίας μουΔεν ξέρω / δεν απαντώ

2.Εκτός από το email, χρησιμοποιείτε κάποιο-α από τα παρακάτω «εργαλεία» του Διαδικτύου για να επικοινωνήσετε με άλλους ανθρώπους; ( οι απαντήσειςμπορεί να είναι περισσότερες από μία)

On line forumsInstant messagingMailing listsBlogsNewsgroupsChatroomsΆλλο (συμπληρώστε)……………………………………Όχι, χρησιμοποιώ μόνο το email

3.Φανταστείτε ότι ξυπνάτε ένα πρωί και διαπιστώνετε ότι ο προσωπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής σας έχει χαλάσει. Βαθμολογήστε πόσο θα επηρεαστεί η καθημερινή σας ζωή χρησιμοποιώντας την κλίμακα από 0 – έως 10 ( όπου 0=δεν θα επηρεάσει καθόλου την καθημερινή μου ζωή και 10=θα επηρεάσει πάρα πολύ την καθημερινή μου ζωή)

..........

4. Φανταστείτε ότι ξυπνάτε ένα πρωί και διαπιστώνετε ότι δεν υπάρχει πλέον η δυνατότητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο. Βαθμολογήστε πόσο θα

186

επηρεαστεί η καθημερινή σας ζωή χρησιμοποιώντας την κλίμακα από 0 – έως 10 ( όπου 0=δεν θα επηρεάσει καθόλου την καθημερινή μου ζωή και 10=θα επηρεάσει πάρα πολύ την καθημερινή μου ζωή)

………

5. Χρησιμοποιείτε το Διαδίκτυο για να ενημερώνεστε για την πολιτική επικαιρότητα ή να είστε σε επαφή με την πολιτική ζωή – πολιτικές ειδήσεις, κόμματα, κυβέρνηση, επαγγελματικές ενώσεις, πολιτικά κινήματα κλπ;

ΝαιΌχι

(Αν όχι συνεχίστε στην ερώτηση 6)

5.1 Πόσο συχνά;

6. Έχετε επισκεφθεί την ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ; (www.pasok . gr , democracy.pasok. gr)

ΝαιΌχι

(Αν όχι συνεχίστε στην ερώτηση 9)

Μία φορά το μήνα ήλιγότερο

2-3 φορές τον μήναΜία φορά την εβδομάδα

2-3 φορές τηνεβδομάδαΚαθημερινά

187

6.1 Πόσο συχνά την επισκέπτεστε;

7. Για ποιους από τους παρακάτω λόγους επισκέπτεστε την ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ; Αξιολογήστε το βαθμό σημαντικότητας.

Καθόλουσημαντικό

Λίγο σημαντικό

Μέτριασημαντικό

Πολύ σημαντικό

Πάρα πολύ σημαντικό

Δεν ξέρω/δεν απαντώ

Ενημέρωση για θέματαεπικαιρότηταςΕνημέρωση για πολιτικές θέσεις/ πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚΠληροφορίες για τη δομή (τομείς, όργανα κλπ) του κόμματοςΑποστολή email στο κόμμα ή σεπολιτικά/κομματικά

Την έχω επισκεφθείμία φορά

Μία φορά το μήνα ήλιγότερο

2-3 φορές τον μήναΜία φορά την εβδομάδα

2-3 φορές τηνεβδομάδαΚαθημερινά

188

στελέχηΣυμμετοχή σε online ψηφοφορίεςγια πολιτικά θέματαΣυμμετοχή στα βήματαδιαλόγου (forums)Άλλο…………………

8. Θα ερχόσασταν τόσο συχνά σε επαφή με το ΠΑΣΟΚ ( πχ μέσω τηλεφώνου ή ταχυδρομείου ή κατόπιν επίσκεψης στα γραφεία) αν δεν υπήρχε η ιστοσελίδα;

ΝαιΌχιΔεν ξέρω/ Δεν απαντώ

9. Σας έχει η επίσκεψη στην ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ ή η λήψη email από το κόμμα κινητοποιήσει να αναλάβετε κάποια – ες από τις παρακάτω δράσεις;

Ιστοσελίδα

Email

Έκανα forward σε ένα φίλο ένα ενδιαφέρον κείμενο/πληροφορίαΠήγα σε κομματική εκδήλωση/συγκέντρωση

189

Έστειλα email στο κόμμα με την προσωπική μου άποψη/ σχόλιοΕπικοινώνησα με άλλα μέλη ή φίλουςτου κόμματος Συμμετείχα σε κομματική δράση στη δημοτική οργάνωση της περιοχής μουΠροσέφερα εθελοντική εργασίαστο κόμμαΈγινα μέλος / φίλος του κόμματοςΆλλο……………………..

10. Λαμβάνετε SMS από το ΠΑΣΟΚ;

ΝαιΌχι

(Αν όχι συνεχίστε στην ερώτηση 11)

10.1 Πώς αντιδράτε συνήθως;

Αγνοώ το μήνυμα / Σβήνω το μήνυμα πριν το διαβάσωΔιαβάζω το μήνυμαΔιαβάζω το μήνυμα και ανταποκρίνομαι ενεργά / αναλαμβάνω κάποιου είδους

190

δράση ( πχ πηγαίνω σε κομματική εκδήλωση)Άλλο…………………………………….Δεν ξέρω / δεν απαντώ

10.2 Αν υπήρχε η δυνατότητα απόκρισης / απάντησης στα SMS που λαμβάνετε από το ΠΑΣΟΚ, θα απαντούσατε;

Ναι ΌχιΔεν ξέρω / δεν απαντώ

11. Με πολιτικούς όρους μιλάμε για την «Αριστερά» και τη «Δεξιά». Πού τοποθετείτε τον εαυτό σας ιδεολογικά στην κλίμακα Αριστερά – Δεξιά;

ΑριστεράΚεντροαριστεράΚέντροΚεντροδεξιάΔεξιάΔεν ξέρω / Δεν απαντώΔεν αποδέχομαι την κλίμακα

12. Ενδιαφέρεστε για την πολιτική:

ΚαθόλουΛίγοΑρκετάΠολύΠάρα πολύ

13. Είστε μέλος ή φίλος του ΠΑΣΟΚ;

191

ΝαιΌχι

( αν όχι συνεχίστε στην ερώτηση 12)

13.1 Από πότε έχετε εγγραφεί ως μέλος ή φίλος του κόμματος;

Εδώ και ένα χρόνο ή λιγότεροΕδώ και 2-3 χρόνια Εδώ και 4-5 χρόνια6 χρόνια ή παραπάνω

13.2 Με ποιο τρόπο εγγραφήκατε ως μέλος ή φίλος στο κόμμα;

Πήγα στα γραφεία του κόμματος (κεντρικά, τοπικά) και συμπλήρωσα τη σχετική αίτησηΣυμπλήρωσα την ηλεκτρονική φόρμα που υπάρχει στο democracy.grΈκανα την αίτηση στη διάρκεια κομματικής εκδήλωσης / συνεδρίουΆλλο……………………………………

14. Πώς θα περιγράφατε την εκτός Διαδικτύου (off line) συμμετοχή / εμπλοκή σας στο ΠΑΣΟΚ; ( οι απαντήσεις μπορεί να είναι περισσότερες από μία)

Μιλάω με φίλους ή συναδέλφους για την πολιτικήκαι το κόμμαΣυμμετέχω σε πολιτικές εκδηλώσεις και κομματικές

192

συγκεντρώσειςΕπισκέπτομαι τα γραφεία του κόμματος (στην περιοχή μου/κεντρικά γραφεία/γραφείαβουλευτών κλπ)Προσφέρω εθελοντική εργασία στο κόμμαΣυμμετέχω σε ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ σε συλλογικό φορέα (σωματείο, συνδικάτο κλπ)Έχω εκλεγεί σε επίσημη θέση στην κομματική δομήΆλλο………………………………

15. Είστε μέλος σε κάποιο άλλο πολιτικό ή κοινωνικό κίνημα ( περιβαλλοντική οργάνωση, οργάνωση προστασίας ζώων, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κίνημα κατά του πολέμου, της παγκοσμιοποίησης κλπ)

ΝαιΌχι

16. Πώς γίνατε εθελοντής Διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ;

Επισκέφθηκα την ιστοσελίδα και ενημερώθηκα για την πρωτοβουλία Έλαβα email από το κόμμα με το κάλεσμα του Προέδρου Γ. Παπανδρέου για συμμετοχή στην ομάδαΜε προέτρεψε ένας γνωστός / το άκουσα από ένα φίλοΕνημερώθηκα για την πρωτοβουλία στη διάρκεια μιας κομματικής ή άλλης εκδήλωσης

193

Άλλο……………………………………..

17. Ποιες είναι οι προσδοκίες από τη συμμετοχή σας στην ομάδα των εθελοντών Διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ; Αξιολογήστε το βαθμό σημαντικότητας.

Καθόλουσημαντικό

Λίγο σημαντικό

Μέτριασημαντικό

Πολύ σημαντικό

Πάρα πολύ σημαντικό

Δεν ξέρω/δεν απαντώ

Να έρθω σεεπαφή με συμπολίτεςμου με κοινά ενδιαφέροντα, ανησυχίες και απόψειςΝα συμβάλλω στη διαμόρφωσητης πολιτικής του ΠΑΣΟΚ αναφορικά με το Διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίεςΝα έρθω σεεπαφή με την ηγεσία/ τον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚΝα

194

καταθέσω την πολιτική μου άποψη και να συμμετέχω στην κατάρτιση των πολιτικών θέσεων/προγράμματος του ΠΑΣΟΚΝα αξιοποιήσωκαι να διευρύνω τις γνώσεις μου γύρω από τις νέες τεχνολογίεςΆλλο…………………………………………………………

Δημογραφικά στοιχεία

18. Ηλικία:

κάτω από 18 ετών18-25 ετών26-40 ετών41-60 ετών 60 ετών και άνω

195

19. Φύλο:

ΆνδραςΓυναίκα

20. Μορφωτικό επίπεδο:

Πρωτοβάθμια εκπαίδευσηΔευτεροβάθμια εκπαίδευσηΤριτοβάθμια εκπαίδευσηΚάτοχος μεταπτυχιακού/διδακτορικού τίτλου

21. Επάγγελμα:

Ειδικός στις Νέες Τεχνολογίες, (Πληροφορική, Τηλεπικοινωνίες, Η/Υ)Ελεύθερος επαγγελματίαςΔημόσιος υπάλληλοςΙδιωτικός υπάλληλοςΣυνταξιούχοςΆνεργοςΦοιτητής / -τριαΆλλο…………………………………..

22. Περιοχή μόνιμης κατοικίας

Αθήνα - ΑττικήΑστικά κέντρα (πόλεις άνω των 5000 κατοίκων)Ημιαστικά κέντρα – αγροτικέςπεριοχέςΕξωτερικό

Ευχαριστούμε πολύ για τη βοήθειά σας

196

Τρίτη, 2

Οκτωβρίου 2006

Αγαπητέ φίλε – η ,

Ονομάζομαι Κωνσταντίνα Κολοβού και είμαι και εγώ

Εθελόντρια Διαδικτύου στο ΠΑΣΟΚ. Ταυτόχρονα, είμαι

φοιτήτρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Πολιτική

Επικοινωνία και Νέες Τεχνολογίες» του Πανεπιστημίου

Αθηνών.

Στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας, η οποία έχει

τίτλο «Το κόμμα – δίκτυο: Οργανωτική ανασυγκρότηση των

κομμάτων στην ψηφιακή εποχή» διεξάγω έρευνα αναφορικά με

τη σχέση του Διαδικτύου με την πολιτική και τη χρήση του

Διαδικτύου από τους Εθελοντές Διαδικτύου του ΠΑΣΟΚ.

197

Για αυτόν τον λόγο ζητώ από σένα να αφιερώσεις 10 λεπτά

από το χρόνο σου προκειμένου να συμπληρώσεις το παρακάτω

ερωτηματολόγιο ( το οποίο είναι συνημμένο σε αυτό το

email) και να το αποστείλεις στην ηλεκτρονική μου

διεύθυνση constantina . kolovou @ gmail . com μέσα σε διάστημα

10 ημερών (το αργότερο μέχρι τις 13 Οκτωβρίου 2006)

Οι απαντήσεις και τα προσωπικά σου στοιχεία θα

παραμείνουν ανώνυμα και εμπιστευτικά και δεν θα

χρησιμοποιηθούν για άλλο λόγο πέραν της παρούσης έρευνας.

Τα αποτελέσματα της έρευνας θα δημοσιευτούν στην

εφημερίδα των Εθελοντών Διαδικτύου «ΚΑΛΗΜΕΡΑ» κα θα

αποσταλούν στο email σου.

Αν έχεις οποιαδήποτε ερώτηση αναφορικά με την έρευνα ή

επιθυμείς κάποια διευκρίνιση σχετικά με το ερωτηματολόγιο

μπορείς να επικοινωνήσεις μαζί μου στο email

constantina . kolovou @ gmail . com .

Ευχαριστώ εκ των προτέρων για τη συνεργασία σου.

Με εκτίμηση

Κωνσταντίνα Κολοβού

Συνεντεύξεις

198

Τα κείμενα των συνεντεύξεων αποτελούν κατά λέξη μεταφοράτης διαδραστικής επικοινωνίας ανάμεσα στην ερευνήτρια καιτους συμμετέχοντες στην έρευνα. Ωστόσο, δεν περιλαμβάνουναναφορές σε μη λεκτικά είδη συμπεριφοράς, καθώς το κύριοενδιαφέρον της έρευνας είναι οι απόψεις, οι ιδέες και οιεμπειρίες των συμμετεχόντων στην έρευνα.

Αναφορικά με τη μορφολογία του κειμένου επισημαίνονται ταεξής:

- Μικρές παύσεις του λόγου υποδηλώνονται με (…).

- Διακοπές του λόγου με την έννοια της παρέμβασης τουερωτώμενου στα λεγόμενα του συνεντευκτήυποδηλώνονται με //.

- Λέξεις ή φράσεις, στις οποίες οι ερωτώμενοι έδωσανεμφατικό τόνο καθώς μιλούσαν, παρατίθενταιυπογραμμισμένες.

- Τα σημεία στίξης προστέθηκαν αργότερα για να κάνουντο κείμενο πιο ευανάγνωστο, και ελπίζουμε ότι αυτόέγινε με τρόπο που εκφράζει πιστά την εκφορά τουδιαλόγου.

- Για τις ερωτήσεις και παρεμβάσεις της ερευνήτριαςχρησιμοποιείται πλάγια γραφή (italics).

- Στο τέλος κάθε συνέντευξης παρατίθενται ταδημογραφικά στοιχεία του συμμετέχοντα.

199

1.

Ερευνήτρια: Ίντερνετ και πολιτική, πες μου τι σκέφτεσαι όταν το ακούς.

ΑΚ: Σκέφτομαι ότι είναι ένας απλός εύκολος τρόπος, πουκάθε πολίτης θα συμμετάσχει. Δηλαδή, είναι πολύ απλό νακάνεις ένα δικό σου blog και να λες την άποψή σου. Καιειδικότερα εμείς οι νέοι άνθρωποι, που έτσι και αλλιώςδεν εισακουόμαστε από τους ανθρώπους που πρέπει ναεισακουστούμε, τουλάχιστον ακούγεται η φωνή, μπορείς νατο πεις, μπορείς να πας σε ένα forum του ΠΑΣΟΚ, αλλά καιάλλων κομμάτων, και να πεις την άποψή σου, τη διαφωνίασου. Είναι κάτι καινούργιο, στην Ελλάδα τώρα πάνε να τοξεκινήσουν και γενικώς και (…) Γιατί αν μιλήσουμε γιαχώρες όπως στην Αγγλία, φαντάσου ότι μέχρι και στο σούπερμάρκετ τα τελευταία χρόνια δεν πήγαινα, τα παράγγελνα όλααπό το ίντερνετ και τα φέρνανε απλώς στο σπίτι μου, χωρίςχρέωση, χωρίς τίποτα. Τώρα προσπαθώ να κάνω marketing,μέσω – e-marketing, και δεν υπάρχουν ελληνικά sites γιανα γίνει αυτό. Τώρα όσον αφορά την πολιτική, δεν ξέρω (…)Kαταρχήν, ναι μεν εσύ μπορείς να τη λες την άποψή σου, νατην εκφράσεις, όπως στο dialogos.pasok.gr ή στοforum.pasok.gr, αλλά δεν ξέρω αν εισακούγεται. Έχωδιαβάσει αρκετά post μέσα στο ίδιο το forum ότι ναι μεντι φωνάζουμε εμείς, δεν έχει σημασία. Kάποιοι μιλάνε γιααυτοοργάνωση. Η αυτοοργάνωση μπορεί να γίνει μέσωδιαδικτύου αλλά θα εισακουστεί; Γίνεται δηλαδή; Ερευνήτρια: Τι νομίζεις ότι φταίει και δεν έχει μέχρι τώρα προχωρήσει;

ΑΚ: Πιστεύω ότι ο βασικός παράγοντας είναι ότι οιάνθρωποι μιας μεγάλης ηλικίας δεν έχουν ιδέα από

200

τεχνολογία, δεν μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν και γι αυτόαπευθύνονται στους ανθρώπους thirty, thirty something τοπολύ.

Ερευνήτρια: Πριν το ίντερνετ, πέρα από το ίντερνετ, συμμετέχεις στα πολιτικάπράγματα; Σε ενδιαφέρει η πολιτική; Είσαι μέλος του ΠΑΣΟΚ;

ΑΚ: Εγώ πώς ξεκίνησα, από 8 χρόνων μαζί με τον πατέρα μουέκανα αφισοκολλήσεις. Μετά άρχισα να σκέφτομαι, είδα ότιαυτή η παράταξη με εκφράζει, όχι σε όλα βέβαια, ένα 80%θα μπορούσα να πω. Και προσπαθώ και εγώ να βγάλω τονακτιβισμό μου, να βγάλω τον εθελοντισμό μου. Γιατί αν δενέχουμε εμείς ακτιβισμό που είμαστε 20 κάτι, ποιος θαέχει; Αν δεν κάνεις τώρα κάτι, ας πούμε, θα έχεις φάειεκτός από πολλά χαστούκια από την κοινωνία δεν θα θες νακάνεις τίποτα παραπάνω, πιστεύω.

Ερευνήτρια: Είσαι μέλος του ΠΑΣΟΚ;

ΑΚ: Ναι, από το 1995 περίπου, ιδρυτικός μέλος του ΠΑΣΟΚΛονδίνου, και ΠΑΣΟΚ Μπέρμινχαμ, η οποία κατάσταση είναιεντελώς διαφορετική βέβαια, όταν μιλάμε για κομματικέςοργανώσεις εκτός Ελλάδος. Δηλαδή ωραιοποιούμε τα πάντα,ωραιοποιείς και την Ελλάδα σαν έννοια αλλά και αυτά πουπροσπαθεί να κάνει το κόμμα, δηλαδή βλέπεις τον άλλο καιβλέπεις ότι είστε στο ίδιο κόμμα και τον νιώθεις ακόμαπερισσότερο αδελφό σου σε σχέση με έναν απλό Έλληνα.Νιώθεις ότι μπορείς να κάνεις κάτι γι αυτόν.

Ερευνήτρια: Είναι ενεργές οι οργανώσεις του εξωτερικού;

ΑΚ: Προσπαθούν, προσπαθούν (…) Αλλά το κόμμα δεν έχειδώσει ακόμα, πιστεύω εγώ, τη βάση και τη σοβαρότητα πουθα έπρεπε στους ανθρώπους που ασχολούνται μέσωδιαδικτύου, και του εσωτερικού και του εξωτερικού. Δηλαδήναι μεν ενώ τώρα πάει να ξεκινήσει το ρεύμα, υπάρχουνάνθρωποι που ασχολούνται, site που γίνονται, πιστεύω ότιδεν μας παίρνουν στα σοβαρά με λίγα λόγια

Ερευνήτρια: Δηλαδή είναι θέμα πολιτικής βούλησης;

201

ΑΚ: Ή πολιτικής βούλησης ή πολιτικής ιδεολογίας,φιλοσοφίας. Καταρχήν οι Έλληνες δεν εμπιστεύονται τοδιαδίκτυο, αυτό είναι δεδομένο. Πώς λοιπόν ναεμπιστευτούν μια πολιτική κίνηση που γίνεται μέσω τουδιαδικτύου;

Ερευνήτρια: Είσαι μέλος σε κάποια άλλη οργάνωση, εννοώ εθελοντική,ανθρωπίνων δικαιωμάτων κλπ;

ΑΚ: Στη Σοσιαλιστική Διεθνή, αυτά.

Ερευνήτρια: Γιατί γράφτηκες στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου; Ποιο είναι τοκίνητρό σου το προσωπικό;

ΑΚ: Το προσωπικό μου κίνητρο είναι να ξυπνήσουμε από τολήθαργο τους νέους ανθρώπους. Να τους δείξουμε ότιυπάρχουν πράγματα που μπορείς να κάνεις, δηλαδή ναι μεν,όπως είπα και πριν, η φωνή μπορεί να μην εισακουστεί,έχεις όμως κάνει το κομμάτι σου, δηλαδή την είπες τηνάποψή σου. Και μην ξεχνάμε ότι πριν από δέκα δεκαπέντεχρόνια δεν είχαμε αυτή τη δυνατότητα. Δηλαδή αν εγώ ήθελανα γράψω δεν θα μου επιτρεπόταν, ποιος θα το έβγαζε,τοπική εφημερίδα; Αποκλείεται. Αθηναϊκή εφημερίδα; Πάλιαποκλείεται. Απλώς το βάζω στο ιστολόγιό μου. Και εσύ θαμου πεις, μπορεί κανείς να μην το διαβάσει. Αλλάτουλάχιστον εγώ από την μεριά μου θα έχω την ηθικήικανοποίηση ότι την άποψή μου την είπα, την έχωδημοσιεύσει. Μπορεί σε 5 χρόνια κάποιος να συμφωνήσει ήνα διαφωνήσει μαζί μου και να ανοίξει ένα γόνιμο διάλογο,και νέες ιδέες και καλύτερες προοπτικές για όλους μαςπιστεύω.

Ερευνήτρια: Πώς έχεις δραστηριοποιηθεί μέσω των εθελοντών διαδικτύου;

ΑΚ: Επειδή μιλάμε και για μια περιοχή, το Ηράκλειο Κρήτηςας πούμε, στην οποία εγώ παρόλο που δεν είμαι συντονιστήςδιαδικτύου προσπάθησα με τα χίλια ζόρια να μαζέψω όσουςπιο πολλούς μπορώ. Ξέρεις πόσους μάζεψα; Εμένα, κανένανάλλο. Έχω στείλει γύρω στα 30 email σε όλη τη mailinglist των εθελοντών διαδικτύου και έχω φτάσει στοαποτέλεσμα να πιστεύω ότι η μόνη τους έννοια, ας πούμε,ήταν τα 100 ευρώ που πήραν για την εκλογή Προέδρου και

202

τίποτα παραπάνω. Μπορεί να είναι λίγο πικρό, αλλά βλέπωανθρώπους που δεν ασχολούνται. Ας πούμε εγώ μόνος μουπήγα και έβγαλα κάποιες φωτογραφίες, άνοιξα ένα group στοFacebook με τον προσυνεδριακό διάλογο νομού Ηρακλείου,αλλά είμαι μόνος μου.

Ερευνήτρια: Η τοπική οργάνωση έχει site?

ΑΚ: Όχι. Και γιατί; Γιατί όταν οι δημοτικές οργανώσειςαποτελούνται, είναι λίγο αισχρό αυτό που θα πω, απόανθρώπους 40 και 50 χρονών και οι μικροί, που είναι 1 ή 2και αυτοί είναι στην κομματική γραμμή, και δεν παίρνουνπρωτοβουλίες τι site; Εγώ να πάω να το κάνω, πάλι μόνοςμου; (…) Σε λίγο καιρό μπορεί να το κάνω, αλλά ότανκάνεις, κάνεις, κάνεις και δεν παίρνεις τίποτα in return,τότε κάποια στιγμή θα απογοητευτείς. Εγώ δεν έχωαπογοητευτεί ακόμα, αλλά άμα συνεχίζω να κάνω τα πράγματαπου κάνω και να παίρνω πίσω το τίποτα σε 5-6 χρόνια θασταματήσω.

Ερευνήτρια: Με άλλους εθελοντές ανά την Ελλάδα επικοινωνείς; Ανταλλάσσετειδέες, προτάσεις; Έχετε κάνει ποτέ συντονισμένα κάποια πρόταση στακεντρικά του κόμματος;

ΑΚ: Επικοινωνούμε και προσπαθούμε να ανταλλάξουμε ιδέεςμέσω του Facebook, στο οποίο υπάρχει group των εθελοντώνδιαδικτύου του ΠΑΣΟΚ

Ερευνήτρια: Και όχι μέσω του forum του εσωτερικού που υπάρχει;

ΑΚ: Όχι τόσο μέσω του forum (…) Καταρχήν αν θέλεις ναμιλήσουμε για το ΚΑΛΗΜΕΡΑ, εγώ προσωπικά έχω αναρτήσειτέσσερα αρθράκια τα οποία ποτέ δεν πήγανε στο κανονικόsite, είναι ακόμα σε στυλ draft. Τώρα δεν ξέρω, μπορεί οιιδέες μου να ήταν οξύθυμες, μπορεί να μην ήταν οι σωστές,που κρίνει ο administrator, αλλά δεν (…).

Ερευνήτρια: Άρα λοιπόν, το εσωτερικό forum λειτουργεί;

ΑΚ: Λειτουργεί, λειτουργεί, όχι το forum αλλά τοdialogos.pasok.gr. Λειτουργεί αρκετά και έχω διαβάσειαρκετά άρθρα, τα οποία άνθρωποι προσπαθούν να

203

κατοχυρώσουν θεσμικά το forum αυτό, και το προσπαθούν τατελευταία τρία χρόνια. Και δεν έχει γίνει απολύτωςτίποτα. Δηλαδή έχουν φτάσει σε σημείο σχεδόν απελπιστικό,σε σημείο να νομίζουν ότι ναι μεν εμείς γράφουμε,επικοινωνούμε μεταξύ μας, μπορεί να διαφωνούμε, μπορεί ναβγάζουμε μια άποψη, μια πρόταση, αλλά αυτή μένει μέσα σεένα forum. Κανείς δεν την παίρνει από κει για να τηνυλοποιήσει. Ίσως αυτό να απογοητεύει και τους πιο πολλούςανθρώπους.

Ερευνήτρια: Πώς νιώθεις για όλα αυτά;

ΑΚ: Πιστεύω ότι το διαδίκτυο δεν αξιολογείται όσο θαέπρεπε. Αλλά και από την άλλη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότιτο ΠΑΣΟΚ είναι ένα από τα τρία όλα και όλα κόμματα τηςΕ.Ε, τα οποία χρησιμοποιούν το δίκτυο ως μορφήεπικοινωνίας. Δηλαδή και μόνο το γεγονός ότι προσπαθούννα το χρησιμοποιήσουν το δίκτυο είναι ενθαρρυντικό. Εμέναδηλαδή αυτό μου δίνει την ιδέα ότι, εντάξει, σε 4-5χρόνια μπορεί να αναγνωρίσουν και το forum ας πούμε, νατο αναγνωρίσουν καθεστωτικά

Ερευνήτρια: Τι άλλο θα ήθελες να γίνει, τι θα πρότεινες ας πούμε στονπρόεδρο του ΠΑΣΟΚ για το ρόλο και τη δράση των εθελοντών διαδικτύου;

ΑΚ: Ο πρόεδρος μας έχει μιλήσει πάρα πολλές φορές γιααυτοοργάνωση. Το διαδίκτυο, εγώ πιστεύω, ότι αποτελείαυτό το πράγμα, αυτοοργάνωση. Γιατί δεν χρειάζεται,συγνώμη για την έκφραση, να γλείψεις κανένα βουλευτή γιανα μπεις εκεί μέσα ούτε χρειάζεται να έχεις κανέναconnais, για να έχεις άποψη. Είσαι ελεύθερος και οκαθένας, από ένα 10χρονο παιδί μέχρι έναν ηλικιωμένο,μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα. Ο αρχηγός πρέπει απλώς ναυλοποιήσει αυτά που λέει, μου φαίνεται. Δηλαδή λεςαυτοοργάνωση, δείξε και λίγο σεβασμό στην αυτοοργάνωσηόταν γίνεται, αναγνώρισέ την.

Ερευνήτρια: Για σένα τι είναι αυτοοργάνωση;

ΑΚ: Ότι άνθρωποι σκεπτόμενοι, αριστεροί, γιατί μιλάμε γιατο χώρο του ΠΑΣΟΚ βρίσκονται, όπως μιλάμε αυτή τη στιγμή,και αντί να κάθονται σε ένα καφενείο να τα πούνε να

204

κάτσουν σε μια τοπική οργάνωση, σε μια νομαρχιακή καιμέσα στον εικονικό χώρο του διαδικτύου και να κάτσουν ναμιλήσουν, να ανταλλάξουν απόψεις, να γίνουν καλύτεροιάνθρωποι. Όπως είπε και ο Πλάτωνας άμα ο φίλος σου είναικατώτερος από σένα δεν αξίζει να είναι φίλος σου. Εγώ τηνώρα που μιλάω μαζί σου θέλω να σου κλέψω κάτι, να σουκλέψω μια ιδέα, να γίνω καλύτερος άνθρωπος, να αναπτύξωτον εγκέφαλό μου.

Ερευνήτρια: Και τι θα βγει από αυτό; Το ΠΑΣΟΚ πώς μπορεί να τοχρησιμοποιήσει αυτό;

ΑΚ: Ο ρόλος του κεντρικού ΠΑΣΟΚ πιστεύω ότι σε κάποιαφάση από τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν το διαδίκτυοπρέπει να τους εκμεταλλευτεί. Όχι όλους, γιατί όλοι δεντο χρησιμοποιούν σωστά, αλλά ένα δυο ανθρώπους που έχουναναδειχθεί ήδη, ας πούμε. Κάνε τους κάτι θετικό, βάλετους σε μια ΚΟΕΣ, βάλε τους λίγο να φανούν. Και δεν τολέω μόνο για την καρέκλα, λέω για να δουν και όλοι οιάλλοι σύνεδροι ότι υπάρχουν τρόποι για να ανέβεις τοσκαλοπάτι αυτό. Γιατί χρησιμοποιώντας το διαδίκτυομπορείς άνετα να αποκτήσεις μια αιρετή θέση. Για αυτό γιαμένα θα ήταν μια σωστή λύση.

Ερευνήτρια: Ως εθελοντές διαδικτύου συμμετέχετε σε κεντρικές εκδηλώσειςτου ΠΑΣΟΚ; Έχετε έρθει σε επαφή με άλλες ομάδες μέσα στο ΠΑΣΟΚ, τοντομέα εθελοντισμού φερ’ ειπείν, τον τομέα ισότητας, τη νεολαία;

ΑΚ: Καταρχήν, αυτό που έχω αναγνωρίσει τον τελευταίοενάμισυ χρόνο, που ασχολούμαι εντατικά με τον εθελοντισμόμέσα στο ΠΑΣΟΚ, είναι ότι οι εθελοντές διαδικτύου είναιμια από τις καλύτερες ομάδες και από τις πιο δεμένεςομάδες που υπάρχουν μέσα στο ΠΑΣΟΚ. Μιλάμε για ομάδα, ηοποία χωρίς να βάζει μπροστά το προσωπικό συμφέρον κάνειπράγματα πολλά, μέσω διαδικτύου βέβαια βασικότερα, αλλάκαι μέσω social networking. Προσπαθεί να βρει ανθρώπους.Εδώ πέρα, αν το πρόσεξες και εσύ, από το προηγούμενο, τηνΕθνική Συνδιάσκεψη, σχεδόν οι ίδιοι άνθρωποι ξαναήρθαν.Δηλαδή αυτοί που ήταν και τότε ενδιαφέρθηκαν και τώρα καιπολύ πιθανόν να ενδιαφερθούν και για το επόμενο συνέδριο.Αυτούς τους 20,30,40 ανθρώπους από όλη την Ελλάδα πιστεύωότι έπρεπε να τους εκμεταλλευτούν σωστότερα, γιατί το

205

δίνεις με την καρδιά σου και χωρίς να παίρνεις κανένααντίκτυπο πίσω, το κάνεις ακριβώς επειδή το γουστάρεις,επειδή το ζεις, επειδή το θες. Εφόσον υπάρχουν άνθρωποινέοι σαν και εμάς που τα κάνουν αυτά τα πράγματα, πρέπεινα το εκμεταλλευτείς. Και όχι, δεν σου λέω να μας κάνειςβουλευτές όλους, ας πούμε, ή να μας δώσεις μια θέση στηνΚΟΕΣ κλπ αλλά δώσε μας μία στην κεντρική σελίδα τουΠΑΣΟΚ, ας πούμε, βάλε μας ένα παραθυράκι «εθελοντέςδιαδικτύου».

Ερευνήτρια: Θα σου δείξω ένα διάγραμμα από την έρευνα με ερωτηματολόγιαπου είχα κάνει που αφορά τις προσδοκίες των εθελοντών διαδικτύου από τησυμμετοχή τους στην ομάδα. Πώς το σχολιάζεις;

ΑΚ: Είναι ο,τι λέγαμε πριν στην ουσία. Και το βλέπεις καιεσύ μόνη σου, ότι το να έρθεις σε επαφή με την ηγεσία ήτον πρόεδρο είναι πολύ χαμηλό το ποσοστό, δηλαδή δενπεριμένουμε μια θέση ούτε μια καρέκλα ούτε να γνωρίσουμετον κ. Παπανδρέου. Θέλουμε απλώς η άποψή μας ναεισακουστεί γιατί ιδίως οι νέοι είμαστε το πιο αριστερότμήμα του ΠΑΣΟΚ αυτή τη στιγμή, όπως έχουν γίνει ταπράγματα. Και ως αριστερός και σκεπτόμενος πολίτης πάνταπροσπαθείς να κάνεις τις πράξεις αλλά και να μεταδώσειςτις σκέψεις σου και τις ιδέες σου στον άλλο άνθρωπο,δηλαδή να προκαλέσεις ένα διάλογο με αποτέλεσμα να γίνειςκαι εσύ καλύτερος, όπως λέγαμε πριν. Δεν είναι δηλαδή τοκεντρικό μας να γίνω βουλευτής ή να γνωρίσω τον κ.Παπανδρέου από κοντά. Είναι απλώς να εισακουστεί η άποψήμου και αν βρω και ανθρώπους που σκέφτονται ίδια με μένα,να βρεθούμε όλοι μαζί, να συζητήσουμε και να βγάλουμεαποφάσεις, συμπεράσματα

Ερευνήτρια: Θα σου πω μια λέξη και θέλω να μου πεις τις τρεις πρώτες λέξειςπου σου έρχονται στο μυαλό: Κόμμα – δίκτυο.

ΑΚ: Facebook, forums και ευρυζωνικότητα, διότι είναι έναπρόβλημα αρκετά μεγάλο στην Ελλάδα, το οποίο (…) ΣτηνΚρήτη, στο Ηράκλειο συγκεκριμένα, σκάβουν τώρα για ναβάλουν τις γραμμές τις σωστές. Εγώ πριν 6 χρόνια πουήμουν στην Αγγλία είχα 10 Mpps στην τιμή γύρω στα 10ευρώ. Εδώ για να έχεις 24 Mbyte θέλεις γύρω στα 60 ευρώ.Με 700 ευρώ που παίρνουμε, γιατί όσα πτυχία και να έχουμε

206

700 ευρώ παίρνουμε δυστυχώς, δεν μπορείς να τα δώσεις τα60.

Ερευνήτρια: Σε ευχαριστώ πολύ.

Δημογραφικά στοιχεία Α.Κ Φύλο: άνδρας Ηλικία: 26 ετώνΜορφωτικό επίπεδο: κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλουΕπάγγελμα: ιδιωτικός υπάλληλος Περιοχή κατοικίας: Ηράκλειο Κρήτης

2.

Ερευνήτρια: Ίντερνετ και πολιτική. Τι σκέφτεσαι;

Β.Λ: Σαν μέσο προβολής των κομμάτων στην ουσία, αυτό.

Ερευνήτρια: Μόνο αυτό;

Β.Λ: Όχι μόνο αυτό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σεπροσωπικό επίπεδο, κάθε βουλευτής μπορεί να έχει τηνιστοσελίδα του. Αυτομάτως προβάλλει τον εαυτό του.Εντάξει; Για μένα προς την πολιτική, εγώ που θα κάτσω νατους ακούσω, μπορώ να διαλέξω, εν μέρει γιατί δεν έχουν

207

όλοι τη δυνατότητα να προβάλλουν τον εαυτό τους. Αλλά δενείναι και ο,τι πιο αληθές για να καταλάβεις κάποιον,υποψήφιο για παράδειγμα έτσι; Γιατί αυτός είναι ο σκοπός,κάποιος υποψήφιος θα προβληθεί ή οι ιδέες του κόμματος .Αλλά όχι μόνο από κει.

Ερευνήτρια: Πέρα από τους πολιτικούς και το κόμμα, οι πολίτες πως μπορούννα το χρησιμοποιήσουν;

Β.Λ: Για να συμμετέχουν; Στα διάφορα blogs, να περνάνετις δικές του ιδέες, αυτό που συζητάγαμε και χθες εδώπέρα και ήταν πολύ ενδιαφέρον. Εγώ μπορώ να γράψω κάτι,εσύ να το δεις, να το βρεις ενδιαφέρον, αυτό. Και με τηνεπαφή, ακόμα και με τα chats. Ακόμα και εκεί καμιά φορά.Όχι πάντα, γιατί δεν είναι όλοι κάποιου επιπέδου με τηνκαλή έννοια άνθρωποι, δηλαδή κάποιοι μπορούν να μπουν γιαπλάκα, κάποιοι μπορούν να μπουν επειδή θέλουν νασυζητήσουν πραγματικά. Αυτό.

Ερευνήτρια: Είσαι εθελόντρια διαδικτύου. Γιατί εντάχθηκες στην ομάδα, ποιοείναι το προσωπικό σου κίνητρο; Ο στόχος;

Β.Λ: Το πρώτο είναι γιατί είμαι πάρα πολύ ΠΑΣΟΚ,μεγαλωμένη μέσα στο ΠΑΣΟΚ. Το δεύτερο είναι ότι δουλεύωστο ΠΑΣΟΚ, σε νομαρχιακή επιτροπή, και το τρίτο ότι τοβρίσκω πάρα πολύ ενδιαφέρον. Δεν είμαι κολλημένη,κολλημένη καταλαβαίνεις τι εννοώ, ότι μας προωθεί οΓιώργος το διαδίκτυο και το ίντερνετ και έτσι και αλλιώς.Είναι μέσο, γιατί να μην το χρησιμοποιήσουμε; Ο,τικαινούργιο και καλό.

Ερευνήτρια: Και πριν όμως από το διαδίκτυο ήσουν ενεργή στο ΠΑΣΟΚ;

Β.Λ: Ναι, είμαι μέλος 7-8 χρόνια, μπορεί και παραπάνω.Αλλά ήμουν μέσα στο ΠΑΣΟΚ με το μπαμπά μου από παιδί,απλά δεν έκανε ποτέ την κίνηση σαν πατέρας να με γράψει,ήθελε να μεγαλώσω και να το κάνω μόνη μου, επειδή το θέλωεγώ. Αλλά μέσα στο ΠΑΣΟΚ είμαι από παιδάκι, όσο μπορώ ναθυμηθώ τον εαυτό μου είμαι μέσα στο ΠΑΣΟΚ.

Ερευνήτρια: Και το να γραφτείς στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου//.

208

Β.Λ: Είναι προώθηση νέας ιδέας, αυτό που λέει, εθελοντήςδιαδικτύου. Στην ουσία είναι, για μένα, εγώ τοαντιλαμβάνομαι το να μπορώ εγώ να σου δείξω εσένα και τοπιο απλό πράγμα, που έρχεσαι πχ στο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ,να χειριστείς και να δεις κάτι μέσα στην ιστοσελίδα τουΠΑΣΟΚ. Αυτομάτως σου μεταφέρω το τι είναι το διαδίκτυο,δεν σου κάνω μάθημα αλλά σου δείχνω κάτι. Ε, αυτό είναιστην ουσία, το να δείξουμε και να σπρώξουμε προς τα έξωόλη αυτήν την ιδέα, που είναι πρωτοπόρα. Πιστεύω σε άλλακόμματα δεν ξέρω αν το έχουν τόσο πολύ (…).

Ερευνήτρια: Είσαι μέλος σε κάποια άλλη οργάνωση, περιβαλλοντική,ανθρωπίνων δικαιωμάτων κλπ;

Β.Λ: Όχι, όχι, δεν έχει τύχει γιατί ποτέ δεν ήθελα ναείμαι γραμμένη κάπου. Εδώ πέρα είναι διαφορετικά. Δεν έχωτολμήσει, σκέφτομαι κατά καιρούς (…) Ειδικά οιευαισθησίες προς το περιβάλλον υπάρχουν, αλλά δεν έχω καιτο χρόνο, ειδικά τώρα πια που είμαι και μαμά

Ερευνήτρια: Ως μέλος της ομάδας επικοινωνείς με άλλα μέλη της ομάδας; Μεποιο τρόπο;

Β.Λ: Βέβαια, και επειδή ψάχνομαι εγώ και επειδή αυτοί μεψάχνουν πολλές φορές. Αλλά περισσότερο θα έλεγα επειδήψάχνω εγώ. Αυτό το καταλαβαίνεις βέβαια , επειδή αυτοίέχουν να κάνουν με πάρα πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Εγώέχω να κάνω με 2-3 ανθρώπους, που είναι πάνω, στακεντρικά. Δηλαδή είναι πιο εύκολο για μένα, να σκεφτώ, ναψαχτώ και να τους πάρω τηλέφωνο, αυτοί όλο και κάποιονμπορεί να ξεχάσουν. Αλλά συνήθως στέλνουν email και μαςενημερώνουν, θέλουμε αυτό, ή παίρνουν τηλέφωνο, μπορείςνα βοηθήσεις σε αυτό; Αν μπορώ (…)

Ερευνήτρια: Με email κυρίως;

Β.Λ: Το email βοηθάει τελικά πάρα πολύ. Παρόλο που τοκορόιδευα κάποια στιγμή, έλεγα πάρε με τηλέφωνο, ξέρω γω,τελικά είναι κάτι που το έχεις και θα το θυμηθείς γιατίθα το κοιτάξεις, είναι πιο (…) Το συγκρατείς περισσότεροστο μυαλό σου, εάν το κοιτάς κάθε μέρα είσαι ok Λες «να

209

δω τα mail μου σήμερα, τι έχω ή τι είχα»,ή βάζεις κάποιαυπενθύμιση. Ενώ το τηλέφωνο μπορεί να το ξεχάσεις

Ερευνήτρια: Σε ποια τοπική οργάνωση είσαι;

Β.Λ: Στο Αιγάλεω

Ερευνήτρια: Έχετε εκεί ιστοσελίδα;

Β.Λ: Τίποτα, δεν την έχουν οργανώσει.

Ερευνήτρια: Ο ρόλος των εθελοντών διαδικτύου στις οργανώσεις;

Β.Λ: Δεν υπάρχουν όπως θα έπρεπε να υπάρχουν. Και δενενδιαφέρονται και αυτοί, είναι παλαιά μέλη. Δηλαδή ότανείναι κάποιος μεγάλος, σε πιο μεγάλη ηλικία, και πάω εγώτο παιδάκι και τους λέω «εγώ ήρθα να σας βοηθήσω, να σαςφτιάξω ένα mail, να σας βάλω έναν υπολογιστή, ναεπικοινωνούμε», λένε «άσε μας παιδάκι μου από δω πέρα, τιείναι αυτά», ξέρω γω (…) «Καλά επικοινωνούμε εμείς με τονπαραδοσιακό τρόπο, διαβάζουμε το μητρώο, παίρνουμετηλέφωνο, τελείωσε η δουλειά». Αλλά δεν ξέρουν ότιμπορείς να τους χρησιμεύσεις, ότι μπορεί να είναι πολύπιο γρήγορο. Γιατί εσένα μπορεί να σε ψάξουν στο τηλέφωνοκαι να μη σε βρουν και ποτέ αλλά το mail θα το κοιτάξεις.Τώρα αυτή την άποψη την είχα, δεν είναι πολύ καιρό, τηνέχω δημιουργήσει τώρα

Ερευνήτρια: Εθελοντές διαδικτύου, τι σκέφτεσαι για την ομάδα; Ποιος πρέπεινα είναι ο στόχος τους;

Β.Λ: Συντονισμός στις οργανώσεις, στις οργανώσεις είναι ητρύπα που διαρρέουν πράγματα. Εκεί, αν τους βάλεις σε μιασειρά επικοινωνίας με το κόμμα και αυτοί θα νιώσουν πιοανώτεροι, γιατί το θέλει ο Πασόκος αυτό, θέλει να νιώθειότι «εμένα μου έχει αναθέσει το ΠΑΣΟΚ αυτό», θέλει να τονιώσει αυτό. Αυτομάτως αν του δώσεις και καλά μία εργασίαθα στην κάνει και αν τον βοηθήσεις ακόμα καλύτερα. Αλλάτο θέμα είναι να τον πείσεις ότι έχεις το δικαίωμα να τονβοηθήσεις. Πρόσεξε, είναι πολύ λεπτό αυτό που σου λέω. Νατον πείσεις ότι εγώ που είμαι νέος και δεν με έχειςξαναδεί και εσύ είσαι τόσα χρόνια στο μαγαζάκι σου, γιατί

210

νομίζει ότι είναι και το μαγαζάκι του, ότι εγώ ήρθα να σεβοηθήσω, δεν ήρθα να σου πάρω τη θέση, να σου κάνω κακό,ήρθα απλά να σε βοηθήσω. Οπότε πρέπει να δουλευτεί καιαυτό.

Ερευνήτρια: Θα σου δείξω ένα γράφημα από την έρευνά μου σχετικά με τιςπροσδοκίες των εθελοντών διαδικτύου από τη συμμετοχή τους στην ομάδα. Τισκέφτεσαι;

Β.Λ: Η σειρά είναι σωστή, είναι λες και τα έχεις βάλει μετη σειρά, από αυτό που θέλεις περισσότερο. Αλλά αυτό πουδεν θα με ενδιέφερε πάρα πολύ από αυτά ,γιατί ξέρω, ήμάλλον δεν είμαι σίγουρη αν γίνεται, μπορεί να είναι καικακό αυτό που θα πω (…) Αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι οπρόεδρος θα ασχοληθεί με τη γνώμη τη δική μου, σε αυτόέχω μια μικρή αμφιβολία ακόμα. Θα το ήθελα να γίνεταιαλλά πιστεύω ότι τον προλαβαίνουν άλλοι, δεν έχει τοχρόνο να ασχοληθεί. Αν κάποιος μπορούσε να μου εγγυηθείότι ο πρόεδρος μπορεί να δει της Μαριλένας, οποιουδήποτε,θα μου άρεσε πάρα πολύ αυτό.

Ερευνήτρια: Αλλά πιστεύεις ότι αυτό δεν συμβαίνει.

Β.Λ: Πιστεύω ότι δεν μπορεί, δεν προλαβαίνει (…) Τον είδααυτές τις ημέρες στο συνέδριο και σκέφτηκα στο μυαλό μουαυτός ο άνθρωπος καμιά φορά πρέπει να είναι καιδυστυχισμένος που δεν μπορεί να κουνηθεί. Δηλαδή ήθελε νακάτσει λίγο στον υπολογιστή και ήταν 10 άνθρωποι από πάνωτου, δηλαδή να τον φάνε. Εγώ μπορεί να ήθελα να πω πέντεκουβέντες μαζί του, δεν μπορούσα να τις πω, ή θα μελέγανε ψώνιο, ότι κυνήγησα τον πρόεδρο για να βγάλω καμιάφωτογραφία (…) Θα ήθελα ο πρόεδρος απλά να είχε μία ώρατην εβδομάδα και να ήξερα ότι αυτή την ώρα κοιτάει από τανέα παιδιά τα μηνύματα, αλλά ο ίδιος. Αυτό θα ήθελα, θαήμουν ικανοποιημένη με αυτό το λίγο χρόνο.

Ερευνήτρια: Όταν έστειλα ερωτηματολόγιο στους εθελοντές διαδικτύου,περίπου σε χίλια άτομα, μου απάντησε μόλις το 15%. Πώς το σχολιάζεις;

Β.Λ: Εγώ δεν πιστεύω ότι είναι όλοι στην ουσία εθελοντέςδιαδικτύου, εγώ το έχω δει αυτό. Είναι πολύ απλό. Εγώδηλώνω εθελοντής διαδικτύου αλλά δεν είμαι παρών. Αλλά

211

λέγομαι εθελοντής διαδικτύου. Και όταν εγώ θα έχωπροσωπικά συμφέροντα, υπάρχουν και αυτές οι περιπτώσεις,θα πάω να δουλέψω γιατί θα έχω τον βουλευτή τον τάδε απόπίσω που θα θέλει να με σπρώξει και με κάποιο τρόπο να μεχρησιμοποιήσει. Δεν είναι όλοι εθελοντές διαδικτύου, όχι,δεν είναι όλοι. Είναι λίγοι αυτοί που ενδιαφέρονται γιατο κόμμα. Εγώ το έχω δει αυτό, ναι το έχω δει. Κάτι πουσυμβαίνει σε μένα. Εγώ δουλεύω για το ΠΑΣΟΚ, δεν μεενδιαφέρει αν είναι ο άλφα ή ο βήτα. Για μένα είναι τοΠΑΣΟΚ, απλά πράγματα.

Ερευνήτρια: Θα σου πω μια λέξη, κόμμα – δίκτυο. Ποιες είναι οι τρεις πρώτεςλέξεις που σου έρχονται στο μυαλό;

Β.Λ: Κόμμα δίκτυο; (…) Δεν μου έρχεται τίποτα. Κόμμαδίκτυο; Ιστοσελίδα για να δείχνεις πράγματα του ΠΑΣΟΚ;Ένα αυτό; (…) Το ΠΑΣΟΚ μέσω δικτύου, η προβολή τουδηλαδή. Οργανισμός (…) Δεν ξέρω, εντάξει, δεν ξέρω. Δενείναι λέξη που θα μου κάνει κλικ αυτομάτως να εμπνευστώνα σου πω κάτι άλλο, μπορεί να μη μου έρχεται τώρα,μπορεί να μου έρθει κάποια στιγμή, αλλά όχι.

Ερευνήτρια: Σε ευχαριστώ πολύ.

Δημογραφικά στοιχεία Β.ΛΦύλο: γυναίκαΗλικία: 27 ετώνΜορφωτικό επίπεδο: δευτεροβάθμια εκπαίδευσηΕπάγγελμα: ιδιωτική υπάλληλοςΠεριοχή κατοικίας: Αθήνα

212

3.

Ερευνήτρια: Ίντερνετ και πολιτική συμμετοχή. Τι σκέφτεστε;

Γ.Μ: Μέχρι τώρα οι πολίτες δεν έχουν τη δυνατότητα νασυμμετάσχουν στην αμφίδρομη ενημέρωση. Έχουμε μονόδρομηενημέρωση, και από τη μια μεριά και από την άλλη. Τοίντερνετ, εφόσον επιτρέπεται να λειτουργήσει, εφόσον οφορέας ο κομματικός, εφόσον η κυβέρνηση, εφόσον οιπολίτες, εφόσον και οι δυο το θέλουν, γιατί είναιπαιχνίδι για δυο, μπορεί να λειτουργήσει και να μας φέρειτην άμεση δημοκρατία, να μας φέρει αθηναϊκή δημοκρατία.Χωρίς να έχουμε αποστάσεις, χωρίς να έχουμε χάσματαγνώσεων, χωρίς να έχουμε οποιοδήποτε εμπόδιο. Άρα, είναιπολιτική απόφαση, είναι η προϋπόθεση σήμερα στις μέρεςμας και για τους επόμενους αιώνες της δημοκρατικήςδιακυβέρνησης, για όσους το θέλουν και το επιθυμούν.Είναι η προϋπόθεση, είναι το εργαλείο που μπορεί να τοκάνει. Μέχρι τώρα δεν έφταναν, ούτε οι εκλογές είναι καλόεργαλείο δημοκρατικής επικοινωνίας, μία φορά στα 4χρόνια, ούτε στα 2 χρόνια, ούτε τα δημοψηφίσματα γιατίκλέβουν τις κουβέντες, έχουμε μια διαρκή επαφή. Όμως,επειδή δεν έχουμε την κουλτούρα, είναι πάρα πολύ δύσκολοκαι τη βλέπω αυτή τη δημοκρατία να δουλεύει όχι λιγότερο

213

για την Ελλάδα πριν από την ερχόμενη πενταετία. Δηλαδήμετά από 5 χρόνια. Να το πω καλύτερα; Μετά από μιακυβέρνηση ΠΑΣΟΚ με τον Γ. Παπανδρέου, που είναι ένθερμοςθιασώτης. Όχι ότι είναι ωραίο παιδί και αυτά, και είχεκαι αυτή τη λόξα για το διαδίκτυο και εφόσον δεν κάνεικαμιά στραβωμάρα και αναγκαστεί να κάνει υποχωρήσεις πουθα τον αναγκάσουν να αναιρέσει αυτά που λέει. Αλλά μιακυβέρνηση Παπανδρέου, με το μυαλό που έχει ο Παπανδρέουκαι με τις προδιαγραφές που λέει αυτή τη στιγμή, θαεμπεδώσει τα προτερήματα και τα οφελήματα που έχει ηκοινωνία από τη χρήση της δημοκρατικής διακυβέρνησης καιθα γίνει πια κτήμα του λαού. Το λέω αυτό γιατί έχουμε μιαεμπειρία με το διαδίκτυο εμείς, που είμαστε εθελοντέςδιαδικτύου από το 2004, που γράφουμε και μιλάμε, και πουνομίζαμε ότι ο κόσμος όλος είναι ηθικός και ωραίαφτιαγμένος. Δηλαδή στο εσωτερικό forum των εθελοντών δενείχαμε ποτέ κρούσματα κουταμάρας, βλακείας και διαγραφήςκειμένου, εκτός από μια φορά που είχαμε έναν τύπο πουέγραφε από την Ιταλία και που ήταν ένας κακοηθέστατοςτύπος, που τελικά αναγκαστήκαμε και τον πετάξαμε έξω.Εκτός από αυτόν, όλοι οι άλλοι είμαστε τύπος καιυπογραμμός. Τώρα, την περασμένη άνοιξη, την άνοιξη 2007,που είχαμε το dialogos.pasok.gr, που ήταν η συζήτηση γιατο πρόγραμμα, είχαμε μια καταπληκτική επιτυχία διότι ηομάδα που έγραφε, που σχεδίαζε, που κωδικοποιούσε τιςδιατάξεις του προγράμματος του ΠΑΣΟΚ, απαντούσε στιςπροτάσεις αυτών που γράφανε, δηλαδή είχαμε μια αμφίδρομη(…) Δηλαδή ο Μαγκριώτης έγραψε, η Διαμαντοπούλου έγραψε.Δηλαδή εγώ έβαλα προτάσεις, ή μου απαντήσανε ήαποδεχτήκανε, δηλαδή υπήρχε μια αμφίδρομη. Τώρα σε αυτήτην περίοδο, πριν τις εκλογές, αν και πάλι αυτός οδιάλογος του ΠΑΣΟΚ, και τώρα πια δεν απαντούσανε. Καισίγουρα δεν είχε moderation, δηλαδή δεν υπήρχε διαγραφήκειμένου, δηλαδή ο καθένας που έγραφε με ένα email (…)Εδώ φάνηκε πόσο δύσκολο είναι για τους βουλευτές, για ταστελέχη του ΠΑΣΟΚ, να συνομιλήσουν. Δεν μπορείς να τοαντέξεις το λαϊκό έρεισμα. Ο λαός, ο κόσμος, ο πολίτηςκάνει τρελά πράγματα. Μην παρεξηγήσεις, εγώ είμαιεπιχειρηματίας, είναι μια παλιά μου εμπειρία, σουδημιουργούν προβλήματα αναπάντεχα. Λοιπόν, όλοι αυτοί οινεόκοποι πολίτες θέλουν, θέλουν, θέλουν, θέλουν. Λέμε,λέμε, λέμε, λέμε, χωρίς πολύ καλό μυαλό, αν θέλεις, ότι

214

αυτά που λέμε είναι σταθμισμένα, βαθμολογημένα, έχουνλογικό ειρμό. Τρέλες. Και είσαι υποχρεωμένος να τουςαπαντήσεις. Ή θα τους απαντήσεις με βρίσιμο και χυδαία ήθα προσπαθήσεις να παίξεις με τρόπους να νικήσεις. Ε, δενείναι εύκολο το πράγμα. Λοιπόν, οι πολιτικοί μας,βουλευτές μας κλπ είναι πολύ πίσω στη χρήση, δεν ξέρουννα χρησιμοποιήσουν το διαδίκτυο. Στην επιχείρησηχρησιμοποιούμε το διαδίκτυο όχι για chat και συζήτηση,αλλά για να στέλνουμε προσφορές, να παίρνουμε, έχουμεδιασύνδεση με τα κεντρικά μας, δηλαδή παίζει το πράγμα.Όμως αυτή η πολιτική επικοινωνία με τον ανώνυμο ή και τονεπώνυμο, αλλά αν αυτός είναι ζουρλούτσικος ή μισότρελος,είναι δύσκολο πράγμα. Και δεν ξέρει ο κόσμος ακόμα απόίντερνετ. Άρα η δυσκολία είναι ότι, και γι αυτό είπαπενταετία, οι πολιτικοί θα μάθουν να δουλεύουν με τη νέαera, με αυτόν τον καινούργιο κόσμο. Είναι υποχρεωμένοι,όσοι δεν τα καταφέρουν θα αποσυρθούν, θα φύγουν, θα τουςπετάξει η ζωή και οι υπόλοιποι, τα παιδιά μου, τα παιδιάσου θα απολαύσουν μια πιο δημοκρατική κοινωνία, χωρίς νααναιρώ τον εαυτό μου. Η ζωή είναι μια σπειροειδήςανηφορική κίνηση περί έναν άξονα. Τι μιλάμε τώρα; Μιλάμεγια την αθηναϊκή δημοκρατία, πήγαμε 2500 χρόνια πίσω. Απόαυτά τα 2500 χρόνια έχουν γίνει διάφορες κουταμάρες, θαεπαναληφθούν σε άλλο επίπεδο, με διαφορετικά πράγματα.Άρα, δεν θα μας σώσει από τη φτώχεια, δεν θα μας σώσειαπό τον κακό σύζυγο, δεν θα μας σώσει από τον εγωιστή,δεν θα μας σώσει από τον φαύλο, αλλά το καινούργιοεπίπεδο που θα γίνεται η φαυλότης, η κλωτσιά του συζύγουστη σύζυγο θα γίνονται κάπως, δηλαδή πιο ψηλά πιο χαμηλά,θα αλλάξει το πράγμα. Δηλαδή το διαδίκτυο, όπως οηλεκτρισμός, το τηλέφωνο κλπ, πιάσε όλες τιςτεχνολογικές, δεν άλλαξε τη ζωή. Την έκανε στην πρώτηπερίοδο πιο όμορφη, πιο καλή και στη συνέχεια ήρθαν πάλιοι αηδίες και οι κουταμάρες, αλλά οι άνθρωποι, οι πιοέξυπνοι, πιο μορφωμένοι πήγαν σε καινούργια εργαλεία πιοψηλά. Δηλαδή τα πάθη της ελληνικής τραγωδίας, η Μήδεια θαεξακολουθεί να υπάρχει, το πολύ πολύ να πληροφορείταιμέσω του διαδικτύου.

Ερευνήτρια: Μπορεί το διαδίκτυο να κινητοποιήσει κατά τη γνώμη σαςανθρώπους που δεν ασχολούνταν με την πολιτική;

215

Γ.Μ: Υποτίθεται ότι ναι. Για να έχει κάποιος ίντερνετπάει να πει ότι έχει κάποια ενδιαφέροντα. Αυτός ο έρμοςπου έχει ενδιαφέροντα και πριν γράφτηκε στις νεολαίες.Δηλαδή, όλη η αριστερή διανόηση έχει περάσει, έχει κάνειΚΝΕ. Και πριν υπήρχε ζωή. Η ασφάλεια όλα τα χρόνια είχεκοινωνικά φρονήματα γιατί ξέρανε ότι ο γιος, το παιδί, τοεγγόνι είναι σε μια πολιτική (…) Οι νικητές του εμφυλίουδεν επιτρέπανε στους αντίπαλους, στους ηττημένους (…)Παλέψαμε να διώξουμε τα κοινωνικά φρονήματα και τώρα πουείμαστε ελεύθεροι ξέρουμε ότι τα παιδιά μας και εμείς ωςπαιδιά δημοκρατικών οικογενειών (…) Άρα αυτό που έλεγαδιασφαλίζεται.

Ερευνήτρια: Άρα λέτε ότι η κομματική ταύτιση εξακολουθεί να υπάρχει.

Γ.Μ: Και είναι και δυνατό, είναι και εγγύηση, είναι καιεγγύηση(…)

Ερευνήτρια: Ναι, αλλά βλέπουμε ότι ο κόσμος δεν ασχολείται πια με τηνπολιτική.

Γ.Μ: Ποιος το είπε αυτός καλέ; Στο ΠΑΣΟΚ έχουμε 90.000για τη νεολαία. Εγώ σήμερα παρακολούθησα μια συζήτηση γιατη νέα επιχειρηματικότητα και έχω ξετρελαθεί. Γιατί ήταν7-8 στο πάνελ, ένας καθηγητής πανεπιστημίου και 7-8άνθρωποι, τόσο ένθερμοι νέοι επιχειρηματίες, με τέτοιοτσαμπουκά ζωής, που έχω να το δω αυτό το νέο ΠΑΣΟΚ, αυτήτην ιστορία, πολλά πολλά πολλά χρόνια.

Ερευνήτρια: Προτού δραστηριοποιηθείτε στους εθελοντές διαδικτύου είχατεκομματική δράση; Είστε μέλος του ΠΑΣΟΚ;

Γ.Μ: Όχι, γιατί ήμουν πάντα αν θέλεις φοβισμένος, είμαιτης γενιάς των κοινωνικών φρονημάτων και όλη τη ζωή μουπροσπαθούσα να είμαι καμουφλαρισμένος αριστερός, να μηδείχνομαι. Με ξέρανε, με ξέρανε όλοι αλλά ποτέ δεν μπήκαστην ΚΝΕ, ποτέ δεν μπήκα στο κόμμα, ακριβώς γιατί όταν οπατέρας μου το 1950 πήγε να πάρει δίπλωμα οδηγούμοτοσικλέτας αναγκάστηκε να υπογράψει τη δήλωση εκείνηγια να πάρει το πιστοποιητικό. Αυτό το πράγμα το ήξερε ηοικογένεια και το παιδί φυλαγόταν. Τώρα τα παιδιά μου εγώδεν τα φυλάω και ο γιος μου ο μικρός πήγε στην Γένοβα και

216

οργάνωσε το κίνημα. Ο Γιάννης Αλμπάνης, είναι γιος μουκαι είμαι περήφανος.

Ερευνήτρια: Δηλαδή εσείς ασχοληθήκατε με το ΠΑΣΟΚ για πρώτη φορά μέσααπό τους εθελοντές;

Γ.Μ: Λόγω διαδικτύου, λόγω Παπανδρέου. Και έγραφα από τονΓενάρη του 2004. Ψήφισα τον Παπανδρέου στην Καρδίτσα, πουβρέθηκα τυχαία με τη γυναίκα μου, και λέω «α ψηφίζουμε».Δεν ήμουνα Πασόκος. Αλλά ο Παπανδρέου με το διαδίκτυο καιμε τη δημοκρατία, γι αυτό που κάνεις, γιατί είναικραυγαλέο ότι ναι μου δόθηκε η ευκαιρία να μπω, όχι στηνπολιτική, να μπω στα κοινά, σε αυτό το επίπεδο τοπολιτικό που εκτίθεσαι. Η κοινωνική μου δράση παλιότερα,ήμουν συνδικαλιστής φοιτητής, στους φοιτητικούς συλλόγουςήμουνα, δηλαδή ασχολούμουν πολύ με τα κοινά, διάβαζαπολιτική αλλά κρυμμένος, κρυψίνους. Με το διαδίκτυο λέω«άστο διάολο δικά μας όλα». Δηλαδή ο Παπανδρέου έφερεαυτή την αύρα της δημοκρατίας. Προσωπικά όντως, τώρα πιαπάω για σύνταξη και έχω βρει για τα επόμενα πέντε δέκαχρόνια ένα χοντρό αντικείμενο δραστηριότητας, ζωντανό,και μου κάνουν πλάκα εδώ πέρα γιατί εγώ είμαι πιοτσαχπίνης, άλλοι είναι πιο φοβισμένοι και δεν έχουνεμπειρία. Εγώ έχω εξασφαλίσει, δεν έχω το άγχος τηςεπιβίωσης, του βιοπορισμού και μπορώ να το απολαμβάνω καιχαίρομαι. Πάει να πει, αν το δικό μου παράδειγμα είναιαληθινό; Τα ΚΑΠΗ είναι το μέλλον της διαδικτυακήςΕλλάδας. Είναι εύκολο να μπούνε και οι γέροι, και ομπαμπάς σου και η μαμά σου και όλος ο κόσμος. Υπάρχειβέβαια και η φοβία, εγώ ήμουν τυχερός γιατί είμαι και σανεπαγγελματίας με τα κομπιούτερ και με αυτά αλλά εντάξει.

Ερευνήτρια: Προσωπικός στόχος για τη συμμετοχή στην ομάδα; Το κίνητρόσας;

Γ.Μ: Είναι η ικανοποίηση της δημιουργίας, η ικανοποίησητου αποτελέσματος, η ικανοποίηση ότι έβαλα ένα στόχο καιεπετεύχθη. Για να σου δώσω να καταλάβεις τι είναι αυτό τοπράγμα. Τον Νοέμβρη κάναμε τις εκλογές για τον πρόεδρο.Βλέπω λοιπόν 3-4 ημέρες νωρίτερα ότι υπήρχε μια χαοτική,ότι υπήρχε ένα χάος. Τους παραμερίζω, ξεκινάω, πάω καιαγοράζω πολύμπριζα, ήξερα ότι θα μας φέρουν κομπιούτερ,

217

αγοράζω μπαλαντέζες και με έναν τεχνίτη και δυο άλλαπαιδιά σε 4 εκλογικά κέντρα που είχαμε στην Ηλιούποληέστησα Παρασκευή και Σάββατο, μέσα σε αυτό το διήμερο, μειδρώτα, με τρεχάλα, με τις όποιες αντιξοότητες αλλά δενκώλωνα, ας πούμε, και στήσαμε τα εκλογικά κέντρα. Δενβαρυγκώμησα. Εγώ είχα ικανοποιηθεί γιατί επετεύχθη. Απόκει και πέρα, είμαι από τους πιο πολυγραφότατους στοforum των εθελοντών, δηλαδή εγώ έχω γράψει, είναιδημοσιευμένα πάνω από 600 κείμενά μου και ο επόμενοςείναι 350. Μου λέει ο γιος μου «α κάθε ημέρα γράφεις;»

Ερευνήτρια: Νιώθετε ότι αυτό που κάνετε έχει αποτέλεσμα;

Γ.Μ: Α, αυτό είναι κάτι άλλο τώρα, εδώ είναι κάτι άλλο.Ευθύς εξαρχής, από την πρώτη ημέρα (…) Η απάντηση είναιναι. Και θα το αποδείξω. Ευθύς εξαρχής τους είπα, γιατίγράφανε με τα nicknames, τα ψευδώνυμα, και τους είπα«είμαστε σε πολιτικό forum, θα βάζετε τα ονοματάκια σας».Εγώ πάω ακόμα παραπέρα και εκτός από το όνομά μουυπογράφω με ημερομηνία και με αύξοντα αριθμό. Αυτή ήταν ηθέση μου, «βάλτε το όνομά σας». Είδαμε τι έγινε και με τοpress.gr, και δικαιώθηκα και πολύς κόσμος με ακολούθησε.Το δεύτερο πράγμα που θέλω να πω, αν δικαιώθηκε ή δενδικαιώθηκε, έλεγα και υπερασπίζομαι την ανιδιοτέλεια τουεθελοντή. Δεν είναι εθελοντής αυτός που θέλει να κάνεικομπίνα, το κοπανάω, το κοπανάω, το κοπανάω τοανιδιοτελώς. Το πρόβλημα λοιπόν, το έχω γράψει τρειςπέντε, εκατό φορές, στον τελευταίο, στον καταληκτικό λόγοτου Παπανδρέου, λέει ότι και «όσοι γράφονται στιςοργανώσεις δεν εξασφαλίζουν καριέρα στην κοινωνία». Ηαπάντηση είναι λοιπόν ναι, επηρέασα (…). Και ξέρω, έχωκαι ένα δυο τρία άλλα πραγματάκια γράψει κατά τηδιαδικασία κατάρτισης του προγράμματος, που δεν μπήκεαυτολεξεί η πρόταση αλλά που μπήκε. Και κάποια στιγμή πουπρότεινα «ξέρετε δώστε νέες πόλεις, δώστε στους δημάρχουςτην ανάπτυξη», μου ήρθαν απανωτά ερωτήματα «τι εννοείς μεαυτό το πράγμα;»

Ερευνήτρια: Από ποιον ήταν τα ερωτήματα;

Γ.Μ: Από το ΠΑΣΟΚ, από την ομάδα που διαχειριζόταν τοπρόγραμμα που πήρε την ιδέα για νέες πόλεις. Τι λέμε;

218

Ποια είναι η ιδέα; Ότι η οικοδομή στην Ελλάδα διατηρείτην οικονομική ανάπτυξη. Ας φτιάξουμε καινούργιες πόλεις,γιατί όλες οι πόλεις είναι για φτύσιμο, δεν είναι καλάκτισμένες, δεν, δεν. Ας φτιάξουμε την νέα Αθήνα, τη νέαΕλλάδα με προδιαγραφές που να αντέχει για 100, 150 χρόνιαμπροστά. Πώς θα το κάνουμε αυτό; Οι δήμαρχοι θα το κάνουναυτό. Μου ζητήθηκε πίσω feedback

Ερευνήτρια: Από το τομέα που ήταν υπεύθυνος για το πρόγραμμα;

Γ.Μ: Από τον τομέα της ανάπτυξης, της Διαμαντοπούλου τηνομάδα που ήταν υπεύθυνη. Αυτό το πράγμα τι είναι; Αυτή ηιδέα; Να φτιάξουμε τις νέες πόλεις. Γιατί οι πόλεις μαςείναι αυθαίρετες, διότι δεν έχουν μονώσεις, διότι είναιπανάκριβες λειτουργικά κλπ. Θα έχουμε ανάγκη για τηνεπόμενη 100ετία να αλλάξουμε σπίτια. Ας ξεκινήσουμε έναμεγάλο πρόγραμμα. Άρα η απάντηση είναι ναι, γι αυτό σουείπα από την αρχή εφόσον η κυβέρνηση θέλει να ακούει,εφόσον θέλει να παίζει. Αυτή τη στιγμή η ΝΔ είχε άλλομυαλό, είχε να εξασφαλίσει την επανεκλογή της, καιδούλεψε πολύ και επανεξελέγη. Δεν είχε το όραμα οΚαραμανλής να κάνει κάτι, είχε κάποιους στόχους για τουςοποίους ο πολίτης και ο λαός τον δίνει ότι είναιπετυχημένος πρωθυπουργός. Αντίθετα, ο Παπανδρέου όχιπελαγοδρομεί, είναι μεταμοντέρνος, είναι 20 χρόνιαμπροστά και τον πολεμούν οι φάρμες των δημοσκοπήσεων. Οιεταιρίες των δημοσκοπήσεων έχουν ένα πακέτο από 2500-3000τηλέφωνα και ανάλογα ποια παραγγελία παίρνουν τηλεφωνούνστο Κολωνάκι, στο Περιστέρι, από δω και από κει, καιξαφνικά βλέπεις ότι έχουν 2500 ή 1700 ερωτηθέντες αλλάδεν μας είπαν ποιους και γιατί. Γι αυτό λέμε η φάρμα τωνδημοσκοπήσεων. Για να το κλείσουμε το θέμα Παπανδρέου καιτων κακών δημοσκοπήσεων, διότι από κει ξεκινήσαμε, απότις 11 Νοεμβρίου μέχρι σήμερα ο Παπανδρέου έχει κάνει 15,20 ομιλίες. Τους λόγους του τους έχω ψειρίσει και τουςέχω αξιοποιήσει στο διαδίκτυο. Όλοι του οι λόγοι είναιάψογοι, δεν έχουν κανένα ψεγάδι και δεν έχει κάνει καμίαπολιτική πράξη, δεν πήγε σε ένα εγκαίνιο, δεν ανέβηκε σεποδήλατο, δεν, δεν, δεν, και παρόλα αυτά σε μια εποχή πουείναι εξαφανισμένος, που εκτός από σοβαρές και επίσημεςομιλίες δεν έχει παραστεί πουθενά, τρώει καθημερινάκατραπακιές, κατραπακιές, κατραπακιές. Την ίδια ώρα τον

219

βλέπουμε στο ΠΑΛΑΣ στη συναυλία του Λαζόπουλου, που τονκάνει κάθε Τρίτη ρεζίλι, να τραγουδά την Μυρτιάξένοιαστος και λες «τώρα τον μπαγάσα, δεν έχει φιλότιμο;»Εδώ ο κόσμος χάνεται (…) Αλλά φαίνεται δεν χάνεται. Γιατίαυτή τη στιγμή κάνει μια τρομακτική αλλαγή στο ντούκου.Αλλάζει το concept της οργάνωσης και από οργάνωσηστελεχών γίνεται οργάνωση γραφείων, γίνεται όπως είναιμια πολυεθνική. Η πολυεθνική έχει γραφεία γύρω γύρω καιστα γραφεία υπάρχει κάθε φορά κάποιος διευθυντής πουαλλάζει και ξανααλλάζει. Ενώ παλιότερα το παλιό μοντέλοτου εμπορίου και της εταιρίας ήταν ο εκπρόσωπός μου, οαντιπρόσωπός μου στην Αθήνα είναι αυτός. Αλλά οαντιπρόσωπος στην Αθήνα της ΖΗΜΕΝΣ λαδώθηκε και τουςκαίει. Ο Παπανδρέου τώρα φτιάχνει, η ανασυγκρότηση τουκόμματος δεν βγήκε από κάτω, βγήκε από πάνω και είναι έναάλλο πολυεθνικό σχήμα που μπορεί να έχει το παράρτημα τουΠΑΣΟΚ στη Σόφια, το παράρτημα του ΠΑΣΟΚ στην Αλβανία. Τομοντελάκι της πολυεθνικής το ξέρουμε πώς δουλεύει, είναιένα concept που δεν έχει γίνει ακόμα, είναι η υλοποίησητων νέων οργανώσεων, που θα γίνει μετά το συνέδριο. Θαέχουμε 2500-3000 οργανώσεις γραφεία και κάθε 3 χρόνιακάποιοι άνθρωποι μπαίνουν, λειτουργούν, φεύγουν. Δενείναι ο παππούς που είχε υπογράψει τη διακήρυξη της 3ης

Σεπτέμβρη και λέει «ξέρεις, εγώ σκούπισα του Α.Παπανδρέου τα παπούτσια». Και λοιπόν και τι έγινε;Σκασίλα μας μεγάλη. Άρα έχει ένα καινούργιο μοντέλοκόμματος, γι αυτό και αισιοδοξώ. Και θα είναι στα επόμεναχρόνια που προλαβαίνω. Και για όλα αυτά η πλατφόρμα είναιη διαφάνεια που δίνει το διαδίκτυο, η συμμετοχή που δίνειτο διαδίκτυο, η γνώση που δίνει το διαδίκτυο. Πάλι για τοδιαδίκτυο. Στο πλαίσιο του συνεδρίου έγινε συζήτηση γιατους νέους επιχειρηματίες. Ζητήσανε διαδικτυακό ανοικτόπανεπιστήμιο οι επιχειρηματίες, διαδικτυακές βιβλιοθήκες.Πχ ο αγρότης επιχειρηματίας πρέπει να μάθει και άλλαπράγματα, άρα να το διαδίκτυο. Είναι η ελπίδα μας, τοδιαδίκτυο θα κάνει την Ελλάδα καλύτερη, όχι βεβαίωςευτυχέστερη. Δεν θα τελειώσει ο καημός, ο έρωτας, ηεπιθυμία, ο χωρισμός, όλα αυτά τα ανθρώπινα πάθη δεν θατελειώσουν.

Ερευνήτρια: Ο στόχος της ομάδας εθελοντών διαδικτύου ποιος είναι κατά τηγνώμη σας;

220

Γ.Μ: Σε αυτή τη φάση, πανέξυπνη κίνηση του Παπανδρέου ναστηρίξει με εθελοντές, με ανιδιοτελείς ανθρώπους, ναστηρίξει μια μεγάλη ιδέα. Τα κόμματα όλα είναι εθελοντών,όλοι που είναι στα κόμματα είναι εθελοντές, όσοι είναιεκτεθειμένοι σε δημόσια θέα είναι εθελοντές. Από κει καιπέρα, αυτή τη στιγμή οι εθελοντές θα είμαστε μια από τιςπρώτες οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ. Θα είμαστε πάνω από 700άτομα πανελλήνια. Στο παρελθόν επανδρώσαμε δουλειές,θέσεις που θέλανε βοήθεια, ανοίξαμε καινούργιους δρόμουςκαι πειραματιστήκαμε και δείξαμε ή δείχνουμε και στουςπολίτες την επικοινωνία, τη συζήτηση, τη συμμετοχή.Δηλαδή πριν δυο χρόνια προκαλέσαμε την ελληνοποίηση τουwiki και κάναμε συμμετοχική δουλειά πολλοί άνθρωποι μαζί.

Ερευνήτρια: Η συμμετοχή είναι ικανοποιητική;

Γ.Μ: Ήμαστε υπερφίαλοι από την αρχή, δεν είχαμεεμπειρίες. Άρα οι στόχοι, όταν δεν έχεις εμπειρία καιστατιστικά δεδομένα βάζεις τυχαία νούμερα και περιμένειςτην επόμενη χρονιά, τον επόμενο προϋπολογισμό σου. Έβαλεςστόχο ότι θα κάνεις αυτόν τον τζίρο και δεν τον κάνεις.Αυτή τη στιγμή στα 700-800 άτομα στα 4 χρόνια εγώ είμαιαηδιασμένος. Εκεί μπαίνουν πολλοί παράμετροι. Η γυναίκαμου εμένα είναι στον οδηγισμό. Ο οδηγισμός, που έχει 80χρόνια, δεν είναι σε καλύτερη μοίρα από άποψη συμμετοχής,γιατί η συμμετοχή αφορά ανθρώπινες φύσεις και οιανθρώπινες φύσεις μπορεί να πουν «αν δεν έχει κονομησιάδεν σου κάνω δουλειά». Αλλά αυτοί που πληρώνονται για νασυμμετέχουν είναι ευάλωτοι. Δεν είναι δικοί σου, εμείςείμαστε δικοί τους, εμείς είμαστε δικοί μας. Άρα δενυπάρχουν στατιστικά δεδομένα για να πούμε είμαστε ή δενείμαστε πολλοί ή λίγοι. Η εμπειρία μου δείχνει ότι θαθέλαμε περισσότερο. Η αλήθεια είναι ότι είχαμε βάλειυψηλότερους στόχους αλλά δεν είναι ότι ματαιώσαμε κάποιοevent ή κάποιο αποτέλεσμα, δεν μας έμεινες γεφύριάκτιστο. Και ανθρώπινες σχέσεις έχουν γίνει.

Ερευνήτρια: Επαφές με άλλες ομάδες εντός του ΠΑΣΟΚ, με τη νεολαία κλπ;

Γ.Μ: Εδώ τώρα μπαίνουν άλλες πονεμένες ιστορίες, διότιεκεί έχουμε σαν εθελοντές και ηλικιακή διασπορά, όχι

221

μεγάλη, αλλά έχουμε διασπορά, και επαγγελματική διασπορά,και αυτό που λέμε φοιτητική διασπορά, δηλαδή κάποιοιφοιτητές είναι μέσα στους εθελοντές, κάποιοι δεν είναι.Δεν νομίζω ότι κανένας ασχολήθηκε συνειδητά, δεν νομίζωότι είναι project ώστε κάποιος να το αναπτύξει. Οινεολαίοι έχουν και αυτοί τις κακές συνήθειες, που έχουνοι μαμάδες και οι μπαμπάδες τους. Δεν έχει νόημα, γιατί,ξέρεις, δεν υπήρξε ποτέ στόχος, δεν είναι ότι δενεπετεύχθη. Να το πω διαφορετικά. Ο Α. Παπανδρέου έκανεμια παραξενιά στην Ελλάδα και από το 0 έφτασε στο 48%.Ήταν κωλόφαρδος; Έκλεψε; Ο,τι θες πες. Σήμερα πάντως δενθα κατάφερνε το ίδιο πράγμα, γιατί είναι άλλες οισυνθήκες. Αν πάμε σαν μοντέλο στην ανάπτυξη του ΠΑΣΟΚ επίΑ. Παπανδρέου είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί, ναεπαναληφθεί το ίδιο μοντέλο. Αλλά αν πάρουμε τοπαράδειγμα του 42%, που για μένα είναι εγκληματικό, είναιεύκολο να επιτευχθεί. Αυτό που θέλει αυτή τη στιγμή (…) Ηεπαρχία δεν έχει μεγάλη απώλεια σε διαρροές, η μεγάληδιαρροή είναι στην Αθήνα. Μια ανάλυση είναι ότι η Αθήνα,λόγω Λαζόπουλου, λόγω τηλεόρασης που παίρνει γραμμή απόαλλού, πολύ εύκολα ακουμπάει στις μπούρδες. Από την άλληπλευρά, το ΜΕΓΚΑ έχει πέσει στο 32%, τους πονάει καιαυτούς. Λοιπόν, με αυτή τη λογική το διαδίκτυο βοηθάει.

Ερευνήτρια: Να σας πω ένα παράδειγμα; Έστειλα στο πλαίσιο της έρευνάςμου ερωτηματολόγιο στους εθελοντές διαδικτύου και μου απάντησε μόλις το15%. Πώς το σχολιάζετε;

Γ.Μ: Γιατί καλέ; Ποια είσαι εσύ να σου απαντήσουν; Γιατίνα σου απαντήσουν; Δεν ξέρουν αυτός που θα το πάρει αυτότο πράγμα ποιος είναι, γιατί είναι και πώς θα τοχρησιμοποιήσει. Το διαδίκτυο πρέπει να είναι επώνυμο, εγώαυτή τη στιγμή σε κάνω κέφι, μου αρέσει το χαμόγελό σουκαι επώνυμα σου μιλάω, και είμαι αυτός που είμαι και δενφοβάμαι τις συνέπειες. Αλλά αν ήμουν λιγάκι μίζερος (…)Στο περασμένο συνέδριο το 2005 έχουμε ξεκινήσει, έχουμεπροκαλέσει, είμαστε εδώ πέρα σαν εθελοντές και τη δεύτερηημέρα του συνεδρίου μπήκε στην επιχείρησή μου φορολογικόςέλεγχος. Όλη τη νύχτα με παίρνανε τηλέφωνο, «ξέρεις ήρθεη εφορία», πήγα και όλη τη νύχτα τύπωνα ημερολόγια καιόλα αυτά τα πράγματα. Αν ήμουν μίζερος άντε να μου πειςεσύ ότι δεν ήταν στημένη δουλειά. Από την άλλη μεριά

222

κάποιος θα έλεγε ότι ήταν τυχαίο γεγονός. Ήταν τυχαίο;Ο,τι θέλεις πες. Λοιπόν, γιατί να σου απαντήσει;

Ερευνήτρια: Γιατί είμαι και εγώ εθελόντρια διαδικτύου, επώνυμααπευθύνθηκα σε αυτούς και περίμενα να ενδιαφερθούν περισσότερο για μιαέρευνα που αφορά αυτούς τους ίδιους.

Γ.Μ: Σε ήξερε κανένας; Άμα δεν σε ξέρει κανένας, πώς; Απότην άλλη πλευρά είναι η τεμπελιά, η αδράνεια. Δεν είναι οκόσμος διατεθειμένος να μιλήσει σε οποιονδήποτε γιαοτιδήποτε.

Ερευνήτρια: Απλά φανταζόμουν ότι για να γίνει κανείς μέλος στους εθελοντέςδιαδικτύου //.

Γ.Μ: Το «φανταζόμουν» είναι καλή λέξη αλλά λάθοςπροσέγγιση. Έχεις κάνει λάθος προσέγγιση. Έμαθες τώρα ότιπρέπει ο εθελοντής να γουστάρει να σου μιλήσει για ναμιλήσει. Τα ερωτήματα που βάζεις (…) Ξέρεις, το γραπτόκείμενο τελικά, αυτό αποδείχθηκε με το διαδίκτυο, είναιμια καινούργια εμπειρία. Ότι, δηλαδή, ενώ μέχρι τώρακρυβόντουσαν και έλεγαν «εγώ είμαι δημοκράτης» και τώραγράφει πέντε λέξεις και καταλαβαίνεις τι φασισταριόείναι, τι ιδέες παλιές έχει. Βριστήκαμε με κάποιουςτύπους εκεί πέρα, που ακόμα μας μιλάνε με το process καιμε κάτι τέτοια ονόματα. Τους λέω «ρε παιδιά τι είναι αυτάτα παλαιολιθικά που γράφετε;» Και εξεγέρθησαν. Αλλάτελικά αυτό ήταν, ήταν αρχαιομαρξιστές. Και όταν εγώπροβοκατόρικα έγραψα ότι το ΠΑΣΟΚ είναι αριστερό,προοδευτικό, μαρξιστικό κόμμα κωλώνουν όλοι στοδιαδίκτυο. Μου απαντάει μια κυρία μόνο, δεν αποδέχεται τομαρξιστικό. Το ΠΑΣΟΚ είναι μαρξιστικό, κάνει μαρξιστικήανάλυση, λέει για τη μη εκμετάλλευση ανθρώπου απόάνθρωπο. (…) Απλώς εσύ είχες την ψευδαίσθηση, είχες τηνελπίδα, νόμισες ότι θα. Αυτό διαψεύστηκε και εσύ άλλαξεςτη μεθοδολογία σου.

Ερευνήτρια: Θα σας πω μια λέξη: κόμμα – δίκτυο. Πείτε μου τις τρεις πρώτεςλέξεις που σας έρχονται στο μυαλό.

Γ.Μ: Συμμετοχή, δημοκρατία, αλήθεια. Και να εξηγήσω λίγοτο τελευταίο. Σήμερα το μεσημέρι είχαμε έναν βουλευτή, ο

223

οποίος έλεγε ότι στη Βουλή πήρε αντίθετη θέση για τησύμβαση Αλογοσκούφη με τη Microsoft. Την ίδια ώρα, έναςδικηγόρος που ήταν στο πάνελ έκανε κλικ κλικ στονυπολογιστή του, πιάνει και βρίσκει τα πρακτικά της Βουλήςκαι ρίχνει στην οθόνη τη θέση του βουλευτή από ταπρακτικά της Βουλής. Γι αυτό σου λέω για την αλήθεια.Αλήθεια, δεν σηκώνει (…) Εξ ου και είναι μεγάλη μαγκιάτου Παπανδρέου, είναι ηγέτης μεταμοντέρνος για εσάς τουςνέους. Τον πρόλαβα και εγώ.

Δημογραφικά στοιχεία Γ.ΜΦύλο: άνδραςΗλικία: 56 ετώνΜορφωτικό επίπεδο: Τριτοβάθμια εκπαίδευσηΕπάγγελμα: ελεύθερος επαγγελματίαςΠεριοχή κατοικίας: Αθήνα

4.

Ερευνήτρια: Ίντερνετ και πολιτική. Τι σκέφτεσαι γι αυτό; Ποια η σχέση μεταξύτων δύο;

Δ.Ν: Δημοκρατία. Κατά την άποψή μου, είναι δημοκρατικόκαι καινοτομικό. Έχεις τη δυνατότητα να σκεφτείς αυτά πουθα γράψεις, αυτά που θα δώσεις πάνω στο διάλογο, που θακάνεις μέσω του διαδικτύου, και αυτό το θεωρώ το υπέρτατοτης δημοκρατίας. Χωρίς όχλο, χωρίς φασισμό πάνω στησυζήτηση, μπορείς να αναλύσεις την άποψή σου και ασφαλώςπιο προσεκτικά μπορείς να αναφέρεσαι σε αυτά που θέλειςαπ’ ότι στον προφορικό λόγο. Οπότε είναι ένα σημαντικόεργαλείο το διαδίκτυο για την ανάπτυξη της δημοκρατίας.

Ερευνήτρια: Μπορεί να βοηθήσει ώστε να αυξηθεί η συμμετοχή των πολιτώνστην πολιτική;

Δ.Ν: Ασφαλώς. Αλλά μπορεί να έρθει και μπούμερανγκ αυτό.Το γιατί δεν ξέρω να το απαντήσω ακόμα αλλά (…)

Ερευνήτρια: Πώς το εννοείς;

224

Δ.Ν: Κάνε μου την επόμενη ερώτηση και θα σου απαντήσωαργότερα γι αυτό.

Ερευνήτρια: Είσαι μέλος του ΠΑΣΟΚ; Συμμετέχεις εδώ και χρόνια;

Δ.Ν: Το κίνητρο για να δραστηριοποιηθώ περισσότερο μέσαστο ΠΑΣΟΚ ήταν όντως το διαδίκτυο. Από τις σπουδές, τιςγνώσεις μου και όλα αυτά ενήργησα πάνω στο διαδίκτυο. Απόκει και πέρα, θέλοντας και μη, μπαίνει ένα σκουλήκι μετάμέσα σου, το οποίο σε τρώει. Και εφόσον ενεργοποιηθείς,αυτό το σκουλήκι το τροφοδοτείς μετά όλη την ώρα και στοτροφοδοτούν κιόλας. Θεωρώ ότι η πολιτική υπάρχει για τηνκαλυτέρευση του κοινωνικού συνόλου. Δυστυχώς, το πολιτικόσύστημα ευρύτερα στον κόσμο αυτή τη στιγμή και όχι μόνοστην Ελλάδα πονάει. Είναι σαν να αναπνέουμεδηλητηριασμένο οξυγόνο. Έχει παρεξηγήσει ο άνθρωπος, καιθεωρώ ότι είναι από τη φύση του αυτό, την έννοια τηςπολιτικής και μέσω της πολιτικής εκπληρώνει και τονεγωισμό του. Δεν προσπαθεί να παράγει πολιτική για τηνκαλυτέρευση του κοινωνικού συνόλου. Αντιθέτως παίρνει μιακακή πολιτική του παρελθόντος και τη διαχειρίζεται. Τώρα,όσον αφορά αυτό που σου είπα, ότι μπορεί να γυρίσει καιμπούμερανγκ, ναι μεν το διαδίκτυο (…) Αυτό ακόμα τοσκέφτομαι, δεν μπορώ να σου απαντήσω απόλυτα γιατί θαγυρίσει μπούμερανγκ, το ερευνώ και εγώ, το σκέφτομαι μετον καιρό. Υπάρχουν εξωγενείς παράγοντες πάντα που σεαποτρέπουν, έτσι; Θέτεις ένα στόχο και λες «κινούμαι προςαυτόν». Υπάρχουν εξωγενείς παράγοντες πάντα, γιατί οκόσμος μας είναι δυναμικός, δεν είναι στατικός, οι οποίοιμπορεί να σε αποτρέψουν από τα σχέδιά σου και τηνεπίτευξη του στόχου σου. Λοιπόν, γιατί να γυρίσειμπούμερανγκ. Γιατί η δημοκρατία μετά θα ξεφύγει από τα(…) Δεν θα μπορέσεις να ελέγξεις αυτόν τον πλουραλισμόστο διαδίκτυο, δηλαδή θα χαθούν αρχεία, θα χαθούν πολλάπράγματα.

Ερευνήτρια: Πριν μπεις στην ομάδα εθελοντών διαδικτύου είχες κομματικήδράση; Είσαι μέλος;

Δ.Ν: Ναι, αυτό θέλω να σου πω, είμαι πολιτικοποιημένοςαπό την ημέρα που βγάζω το ψωμί μου, έτσι; Και από τότεθεωρώ ότι ένας άνθρωπος, και πιο μικρός αλλά από την ώρα

225

που αρχίζει να πονά τα χρήματα που βγάζει για να φάει,από τότε αποκτά και πολιτική συνείδηση. Μπορεί να είναι10 χρονών παιδί, δεν είναι ανάγκη να έχει κλείσει τα 18του χρόνια. Από την ώρα που αρχίζει να βγάζει το ψωμί τουπολιτικοποιείται. Είμαι ενεργός στην πολιτική, απλάδραστηριοποιούμαι τώρα πλέον μέσα στο χώρο του Κινήματος.

Ερευνήτρια: Από τότε που έγινες δηλαδή εθελοντής διαδικτύου και έπειτα;

Δ.Ν: Ναι, ναι, ναι, περισσότερο. Είχα σε πολιτικούςλόγους ανάμειξη αλλά τώρα πια έχω αποκτήσει και ένα ρόλοκαι μια ταυτότητα και μπορώ με αυτήν την ταυτότητα νακαθορίζω και να καθορίζομαι.

Ερευνήτρια: Ποιο ήταν το κίνητρο για να μπεις στην ομάδα;

Δ.Ν: Στην ομάδα διαδικτύου ή στην πολιτική;

Ερευνήτρια: Στην ομάδα διαδικτύου.

Δ.Ν: Καταρχήν, γώ από μικρό παιδί έχω φοβερή κάψα ήδιακαή πόθο για την επιστήμη της πληροφορικής, έτσι;

Ερευνήτρια: Είναι και το επάγγελμά σου αυτό;

Δ.Ν: Ναι. Όταν δέχθηκα ένα email κατά την εκλογή τουπροέδρου του κόμματος τον Νοέμβριο (…)

Ερευνήτρια: Α, είσαι νέος μέλος.

Δ.Ν: Ναι, τώρα δραστηριοποιούμαι (…) Δέχθηκα λοιπόν έναemail, απάντησα και μου είπαν αν θέλω να συμμετάσχω ωςσυντονιστής του διαδικτύου στην περιοχή μου. Ήταν κάτι τοόμορφο, σαν εμπειρία πρωτόγνωρη, και ωραία εμπειρία.Συναναστράφηκα με κόσμο, είδα τεχνικές ή μάλλον έπραξαπάνω σε τεχνικές ευρύτερες από αυτές που μου επιτρέπεταιμέχρι στιγμής είτε στη δουλειά μου είτε στον προσωπικόμου χώρο να μπορέσω να αναπτύξω σαν τεχνικές. Από κειπέρα, αρχίσαμε να έχουμε και μια καθημερινή επαφή, ωςεθελοντές διαδικτύου, με όλη την ομάδα πληροφορικής τουΠΑΣΟΚ και αυτό το θεωρώ, εντάξει, σκουλήκι που σε τρώει.Καλό σκουληκάκι, ωραίο.

226

Ερευνήτρια: Ως ομάδα επικοινωνείτε μεταξύ σας; Κάνετε προτάσεις στακεντρικά; Τι δράσεις αναλαμβάνετε;

Δ.Ν: Επικοινωνούμε σε καθημερινό επίπεδο, είτε μέσω τουforum, που γίνεται διάλογος και το θεωρώ δημοκρατία, είτεμέσω του email. Και μάλιστα περισσότερο μέσω του email.Σε καθημερινή βάση δηλαδή λαμβάνουμε και στέλνουμε email.Κάνουμε συναντήσεις, συζητάμε τα εσωτερικά μας προβλήματαμόνο σαν διαδίκτυο, προσπαθούμε να επιλύσουμε αυτά και ναθεσμοθετήσουμε την ομάδα αυτή που υπάρχει (…) Γιατίυπάρχουν ορισμένοι διορισμένοι μέσα στην ομάδα αυτή, οιοποίοι είναι έμμισθοι, και είμαστε και εμείς, που είμαστεοι εθελοντές, έτσι; Θέλουμε να θεσμοθετηθεί αυτό τοπράγμα, η ομάδα του διαδικτύου, στο ΠΑΣΟΚ μέσα και θεωρώότι και αυτό θα επιτευχθεί εφόσον θα παράγει κάποιο έργοτο διαδίκτυο πάνω στον οργανισμό που λέγεται ΠΑΣΟΚ,εντάξει. Αυτά προς το παρόν, επικοινωνία υπάρχει, ναι.

Ερευνήτρια: Νομίζεις ότι έχουν υπάρξει κάποια πρώτα αποτελέσματα;

Δ.Ν: Ασφαλώς. Καταρχάς υπήρξε σε πιλοτικό στάδιο τοvirtual private network, κατά την εκλογή του προέδρου.Αυτό είχε ένα μεγαλύτερο του 50% ποσοστό επιτυχίας.

Ερευνήτρια: Τι ήταν αυτό ακριβώς;

Δ.Ν: Ήταν η εκλογή του προέδρου, που στήσαμε τουςυπολογιστές και μπήκαμε μέσα σε ένα κλειστό κύκλωμα, σεένα κλειστό δίκτυο. Λοιπόν, υπήρξε σε πιλοτικό στάδιο γιατο συνέδριο, και αυτό είναι που συζητάμε σήμερα, τιθέλουμε να κάνουμε σαν εθελοντές διαδικτύου. Υπήρξε αυτόσαν πρώτη δράση μας εξωτερικά, πέραν του διαδικτύου πουχρησιμοποιούμε, και αποδείχθηκε ότι έχουμε τα φόντα,έχουμε τις γνώσεις και τις δυνατότητες να παράγουμεδιαδίκτυο. Γιατί διαδίκτυο δεν είναι μόνο το ίντερνετ,έτσι; Από κει και πέρα οι στόχοι μας είναι ναθεσμοθετηθεί αυτό, όπως είπα, και αυτό θα επιτευχθεί ανθα υπάρξει μια αντίληψη του πόσο μπορεί να συμβάλει τοδιαδίκτυο μέσα στην πολιτική.

Ερευνήτρια: Πώς μπορεί να συμβάλει κατά τη γνώμη σου;

227

Δ.Ν: Καταρχήν, σου είπα, βρίσκομαι σε ένα χώρο που είναιάμεσα δημοκρατικός (…) Το κέντρο και λιγάκι προς αριστεράείναι καθαρά δημοκρατικό και πάνω στη δημοκρατίαανοίγονται πάντα ορίζοντες, τους οποίους δεν μπορείς νασταματήσεις. Αυτή είναι και η χαρά της δημοκρατίας, όσοκαι αν τις περισσότερες φορές είναι επίφοβη. Θεωρώ πωςμπορεί να συμβάλει το διαδίκτυο, σου είπα, μέσω τηςδημοκρατίας, μέσω του γραπτού λόγου, μέσω της άμεσηςεπικοινωνίας, που μπορεί να έχεις τη δυνατότητα από τημια μεριά της χώρας ως την άλλη να επικοινωνείς ταχύτατα,και μάλιστα σε παρών χρόνο, και ασφαλώς να δώσει νέατροπή σε όλο το πολιτικό σύστημα. Είναι καινοτομικό,είναι καινοτομία, παρόλο που η τεχνολογία ορισμένες φορέςμας τρομάζει. Είναι θέμα συνείδησης για το πώς θαχρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία, ευαισθησίας (…) Εντάξει,η ευαισθησία είναι υποκειμενική, η συνείδηση όμως κατάτην άποψή μου είναι λογική. Συνείδηση μπορεί να έχειοποιοσδήποτε στο κοινωνικό σύνολο. Άρα, πάνω στην άποψητης συνείδησης, συνειδητά αν χρησιμοποιήσεις τηντεχνολογία μπορεί να συμβάλεις στο μέγιστο όσον αφορά τοπολιτικό σύστημα.

Ερευνήτρια: Θα σου δείξω ένα διάγραμμα από την έρευνα μου αναφορικά μετις προσδοκίες των εθελοντών διαδικτύου από τη συμμετοχή τους στηνομάδα. Πώς το σχολιάζεις;

Δ.Ν: Πριν σου απαντήσω να ανοίξω μια παρένθεση. Με τησυμμετοχή σου στην συγκεκριμένη ομάδα και τιςσυγκεκριμένες δράσεις δεν συμβάλλεις μόνο στην πολιτική,συμβάλλεις στην ανάπτυξη της τεχνολογίας στη χώρα σου.Δηλαδή, δεν είναι μόνο θέμα πολιτικής, ξεπερνάς κάποιαεμπόδια, φεύγεις από τον εγκλωβισμό της συμβατικότηταςκαι περνάς στον αυτοματισμό. Είναι προνόμιο αυτό, αυτόείναι προνόμιο για τη χώρα (…) Σε ο,τι αφορά τοδιάγραμμα, όλες οι απαντήσεις είναι εύστοχες, δηλαδήσχετίζονται απόλυτα με το διαδίκτυο, το ΠΑΣΟΚ, τη νέακοινωνία του 2000 και έπειτα, με το ίντερνετ. Τις θεωρώεύστοχες. Όλες αυτές είναι αλληλένδετες, όλα αυτά μαζίέρχονται και παντρεύονται και φτάνουν στο μέγιστο. Το έναμπορεί να ισχύει σε μικρότερη κλίμακα από το άλλο ανάλογαμε την εποχή, με το χρόνο, με τις συγκυρίες.

228

Ερευνήτρια: Θα ήθελα επίσης να μου σχολιάσεις το ότι σε έρευνα που έκαναστέλνοντας ερωτηματολόγια στους εθελοντές διαδικτύου μου απάντησε μόνοτο 15%.

Δ.Ν: Μπορεί να είναι πικρόχολη η απάντηση και να πέσω καισε αντιφάσεις με τον ίδιο μου τον εαυτό, αλλά σίγουραπάντα μιλάω αληθινά και δεν μιλάω πολιτικά ή διπλωματικά.Είναι και αυτό που λέγεται επικοινωνία πλέον, το να είσαιαληθινός και όχι αληθοφανής. Όπως θα πάει ο καιρός, έτσιτα αφήνουν και αρμενίζουν κιόλας. Εάν τώραδραστηριοποιηθούμε στο συνέδριο σαν εθελοντές διαδικτύουέχει καλώς, είμαστε εθελοντές διαδικτύου. Αύριο το πρωί,που δεν υπάρχει κάτι για να αστράψουν τα φλας και ηδημοσιότητα επάνω μας, δεν είμαστε εθελοντές διαδικτύου.Καταλαβαίνεις τι εννοώ; Ο Τολστόι έλεγε «όλοι θέλουν ναφτιάξουν τον κόσμο μα κανείς τον εαυτό του». Όλοι έχουνμια άποψη για να φτιάξουν τον κόσμο, σε συγκεκριμένοχρόνο, σε συγκεκριμένο τόπο αλλά είναι όσο βολεύονται γιααυτό το πράγμα. Είναι μέσα στη φύση του ανθρώπου αυτό,έτσι; (…) Δεν το είπα εγώ αυτή τη στιγμή, το ανέφερε έναςμεγάλος συγγραφέας, το έχουν αναφέρει φιλόσοφοι, άνθρωποιπου ξέρουν την ψυχολογία και την ψυχοσύνθεση τουανθρώπου, και είναι μέσα στη φύση μας αυτό. Δηλαδή, δεντο θεωρώ τόσο πικρόχολο αυτό από την πλευρά τη δική μουόσο ότι είναι μια αλήθεια. Εμμέσως δηλαδή πλην σαφώςθεωρώ ότι πήρες την απάντηση.

Ερευνήτρια: Δηλαδή θες να πεις ότι ορισμένοι συμμετέχουν συγκυριακά.

Δ.Ν: Είναι πρέπει και όχι θέλω. Πρέπει να πάω τώρα στοσυνέδριο, γιατί τώρα πρέπει να φανώ. Ενώ μετά από μιαεβδομάδα που δεν θα υπάρχει τζερτζελές, να σου το πωλαϊκά, δεν τον ενδιαφέρει τόσο τον άλλο. Είναι στη φύσημας αυτό. Δεν υπάρχει θέλω εδώ, γιατί αν σου απαντούσεκάποιος θα ήταν από το θέλω του και όχι από το πρέπει.

Ερευνήτρια: Θα σου πω μια λέξη και θέλω να μου πεις τις τρεις πρώτες λέξειςπου σου έρχονται στο μυαλό. Κόμμα-δίκτυο.

Δ.Ν: Αυτό είναι δύσκολο, αυτό είναι δύσκολο που μουέθεσες. Κόμμα –δίκτυο (…) Διασύνδεση, προσέγγιση,

229

καινοτομία. Διασύνδεση λόγω του ότι μπορείς μέσω τουδικτύου μέσα στο κόμμα να διασυνθεθείς. Προσέγγιση γιατίπλησιάζεις πολύ καλύτερα, και ασφαλώς πλησιάζεις,δικτυώνεσαι, πλησιάζεις μέσα στο κόμμα το κάθε μέλος του,έτσι; Αν το πάρεις σαν ένα οργανισμό το κόμμα, οοργανισμός αυτός έχει μέλη, πλησιάζεις το κάθε μέλος καιμπορείς να αναπτύξεις τις απόψεις σου και να μπορέσει ναεπιβιώσει καλύτερα αυτός ο οργανισμός. Καινοτομία γιατί ηλέξη δίκτυο δεν είναι τωρινή, δίκτυο μπορείς να έχειςπαντού (…) Στον ΟΤΕ, ας πούμε, στο τηλέφωνο, στα δίχτυατου ψαρά, κόμπος κόμπος, είναι ακμές και κόμβοι, κομβικάσημεία, έτσι γίνεται ένα δίκτυο, από τις ακμές και τακομβικά σημεία. Και τα δίχτυα του ψαρά έχουν κόμπους καιακμές. Αλλά είναι σίγουρα καινοτομία αυτό, έτσι (…) Γιατίτο διαδίκτυο, στην εποχή που ζούμε και με τις ραγδαίεςεξελίξεις της τεχνολογίας, συνεισφέρει καινοτομικά μέσαστον οργανισμό του Κινήματος.

Ερευνήτρια: Θεωρείς ότι το ΠΑΣΟΚ κινείται προς αυτή την κατεύθυνση;

Δ.Ν: Απόλυτα. Κοίταξε, το ΠΑΣΟΚ σχετίζεται απόλυτα καθότικαι ο τωρινός του πρόεδρος είχε απόλυτη σχέση με τοδιαδίκτυο. Ήταν αυτός ο οποίος συνετέλεσε στο νααναπτυχθεί, εξ όσων γνωρίζω βέβαια, έτσι, ήταν αυτός οοποίος δραστηριοποίησε το διαδίκτυο στο κόμμα. Από τηνώρα δηλαδή, από το 2004 και μετά που πήρε τα ηνία σταχέρια του και είπε «πάμε να ξεκινήσουμε να φτιάξουμε ένανέο ΠΑΣΟΚ», ήταν και αυτός ο οποίος υιοθέτησε απόλυτα τονχώρο του διαδικτύου μέσα στο κόμμα. Δηλαδή, το έχειυιοθετήσει 100% το διαδίκτυο. Αλλά θέλει βέβαιαπροσπάθεια, θέλει αρκετή προσπάθεια από όλους μας για ναμπορέσει και να κρατηθεί και να θεσμοθετηθεί έτσι ώστε ναμπορέσει να παίξει καθοριστικό ρόλο πάνω στα πράγματα.

Δημογραφικά στοιχεία Δ.ΝΦύλο: άνδραςΗλικία: 31 ετώνΜορφωτικό επίπεδο: τριτοβάθμια εκπαίδευσηΕπάγγελμα: επαγγελματίας πληροφορικήςΠεριοχή κατοικίας: Αττική

230

5.

Ερευνήτρια: Ίντερνετ και πολιτική. Τι σκέφτεσαι για αυτό;

Ε.Ξ: Κοίταξε, το διαδίκτυο είναι το μέσο το οποίο, από τημία προβάλλει όπως και τα υπόλοιπα σημαντικά μέσα, όπως ητηλεόραση και το ραδιόφωνο κτλ, τα πολιτικά μηνύματα,αλλά από την άλλη το σημαντικό είναι ότι βοηθάει στησυμμετοχή και τη διαμόρφωση της πολιτικής. Άρα, ότανακούς διαδίκτυο και πολιτική έχεις δυο μοντέλα, το έναείναι αυτό που χρησιμοποιούν (…) Είναι η τηλεοπτικοποίησητου μέσου, τελείως ρε παιδί μου, όπως είναι το μοντέλοπου έκανε και ο Σαρκοζί στη Γαλλία. Αν δεις τηνδιαδικτυακή παρουσία του Σαρκοζί, είναι καθαρά η

231

τηλεοπτικοποίηση στο διαδίκτυο των μηνυμάτων του και όλααυτά τα πράγματα. Από την άλλη, υπάρχει το μοντέλο τηςπολιτικής επικοινωνίας στο διαδίκτυο, που είναι το πιοανοικτό, που σημαίνει ότι δίνεις την ευκαιρία σεπερισσότερους να παράγουν content, έτσι; Τους διασυνδέειςμε κάποια ομπρέλα κλπ, αλλά από την άλλη προσέχεις, ήμάλλον πρέπει να προσέχεις και αν δεν το κάνεις είναιλάθος, να μην έχεις κατακερματισμό στην εικόνα σου. Γιατίόπως είναι στην επικοινωνία, στο textbook πρέπει ναπερνάς λίγα μηνύματα, στοχευμένα κτλ. Άρα, αυτά είναι ταδυο μοντέλα, απλώς το δεύτερο θέλει επιμέλεια, προσοχή,σωστό σχεδιασμό, στρατηγική προσέγγιση, αυτό.

Ερευνήτρια: Προτού μάθεις για αυτήν την πρωτοβουλία των εθελοντώνδιαδικτύου ασχολιόσουν με την πολιτική; Είσαι μέλος του ΠΑΣΟΚ;

Ε.Ξ: Ναι, ναι, ναι, είμαι μέλος τα τέσσερα τελευταίαχρόνια.

Ερευνήτρια: Πιστεύεις ότι το διαδίκτυο μπορεί να διευρύνει τη συμμετοχήτων πολιτών στην πολιτική;

Ε.Ξ: Εξαρτάται, εξαρτάται (…) Εγώ επειδή είμαι κυνικός θασου πω ότι θα μπορούσε η τηλεόραση να κινητοποιήσει, θαμπορούσε και το διαδίκτυο. Με την προϋπόθεση ότιεξαπλώνεται η χρήση του διαδικτύου και οι ευρυζωνικέςσυνδέσεις και τα διαφορετικά μέσα βοηθάνε και το ένα τοάλλο. Για παράδειγμα, μια ομιλία πολιτικού στο ΠΑΣΟΚ ήκάτι άλλο, έχουν κάνει παραπομπές στο διαδίκτυο. Με αυτήτη λογική κάποιος, ας πούμε, που χρησιμοποιεί τοδιαδίκτυο επειδή το παιδί του έβαλε μια σύνδεση θα δειότι ο πολιτικός φορέας στον οποίο ανήκειδραστηριοποιείται και εκεί. Από την άλλη και αυτό μπορείνα συμβεί. Αν κάποιος περνά όλη τη μέρα του, αν κάποιοςασχολείται με το διαδίκτυο, το αγαπάει το μέσο κτλ κτλ,και δει ότι ένας φορέας πολιτικός δραστηριοποιείταιπερισσότερο θα μπει στη διαδικασία να το εντάξει καιαυτός σε κάποιο file. Βέβαια μάλλον θα πρέπει να έχει απόπριν το σκουλήκι να μπει σε μια πολιτική ιστοσελίδα. Καιγι αυτό και τα πολιτικά site έχουν κατά γενική ομολογίαχαμηλή επισκεψιμότητα, αυτό είναι κάτι που ισχύει. Καιαυτό οφείλεται σε δυο παράγοντες, το ότι ο κόσμος πλέον

232

(…) Ο διαδικτυακός χρόνος είναι σαν τον τηλεοπτικό, άραπρέπει να έχεις προσοχή στο τι γράφεις και το πώς τογράφεις. Για παράδειγμα, δεν μπορούν να ανεβαίνουν και ναπροβάλλονται πρώτο τραπέζι πίστα, ας πούμε, στο siteομιλίες των 15 σελίδων. Δεν πρόκειται κανένας να μπει στηδιαδικασία να το κατεβάσει. Αντίθετα, πρέπει να υπάρχειένα επίπεδο α επιμέλειας του περιεχομένου, όπωςπεριλήψεις κτλ, για να είναι πιο προσβάσιμο. Και από κεικαι πέρα για λόγους διάδοσης όλου αυτού του περιεχομένουας το έχεις και ολόκληρο. Μπορεί να το κατεβάσει κάποιος,απλά πρέπει να υπάρχει brief, δηλαδή σε όλα αυτά πρέπεινα υπάρχει ένα συνοπτικό κείμενο, λέξεις - κλειδιά,πρέπει να υπάρχουν οι τεχνικές υποδομές οι σωστές για νααναδειχθεί το περιεχόμενο, το οποίο σημαίνεικατηγοριοποίηση σωστή προκειμένου να (…) Σημαίνειετικέτες. Τι είναι οι ετικέτες; Οι ετικέτες είναι ταtags. Που σημαίνει ότι ουσιαστικά έχεις μια ιεραρχικήδομή του περιεχομένου που λέει άρθρα, ομιλίες, δελτίατύπου κτλ αλλά από κει και πέρα έχεις και μια οριζόντια,πχ παιδεία, υγεία κτλ. Έτσι πετυχαίνεις το εξής, ότιχρησιμοποιείς καλύτερα το περιεχόμενό σου. Αυτό έχεισημασία. Δηλαδή κάποιος ψάχνει για την υγεία και βρίσκειομιλίες και ο,τι άλλο αφορά την υγεία. Και το βρίσκει μεμια ιεραρχική δομή περιεχομένου. Και αυτό δεν ισχύει μόνοστο πολιτικά sites. Και στο επίπεδο των υπηρεσιών υπάρχειμεγάλη συζήτηση για το πώς μεγάλοι οργανισμοί παρέχουνυπηρεσίες, ξέρω εγώ, διαφορετικά πακέτα χρόνου ομιλίας ήο,τι άλλο που είναι σε μενού περίεργα και τα οποία θαπρέπει με κάποιο τρόπο να γίνουν πιο απλά. Να λέει, αςπούμε, φοιτητής 25, μητέρα, κλπ, να δεις ανά προφίλεξατομικευμένο content, έτσι; Αυτό είναι.

Ερευνήτρια: Πότε έγινες εθελοντής διαδικτύου;

Ε.Ξ: Πριν 3 χρόνια.

Ερευνήτρια: Ποιο ήταν το προσωπικό σου κίνητρο για να μπεις σε αυτή τηνομάδα;

Ε.Ξ: Κυρίως το ότι ήταν μια innovative έτσι πρωτοβουλία,γιατί δεν είχε γίνει στην Ελλάδα. Δηλαδή δεν υπήρχε απόόσο ξέρω η λογική του εθελοντισμού σε πολιτικά κόμματα,

233

έτσι; Από την άλλη, το διαδίκτυο από μόνο του είναι έναανοικτό μέσο, δεν μπορεί κάποιος εντός ή εκτόςεισαγωγικών να καπελώσει κάτι ή όλα αυτά. Οι διαδικασίεςόταν μπεις μέσα είναι να παράγεις και εσύ κάτι σε αυτό τοπλαίσιο, είτε είσαι ο συντονιστής είτε στέλεχος, είναιανοικτή και γενικά (…) Είναι κάτι το ανοικτό, δεν έχεικάτι, το οποίο το έγραψες εσύ, είναι δικιά σου θέση,δικιά σου παρέμβαση, δεν είναι τηλεόραση που πρέπει ναέχεις άκρες ή ο,τι άλλο για να μιλήσεις.

Ερευνήτρια: Θα σου δείξω ένα διάγραμμα από την έρευνά μου. Αφορά τιςπροσδοκίες των εθελοντών από την ένταξή τους στην ομάδα. Πως τοσχολιάζεις;

Ε.Ξ: Είναι οι αναμενόμενες απαντήσεις. Αυτό που πρέπει ναμας προβληματίσει είναι το 45% που προσδοκά να έρθει σεεπαφή με την ηγεσία, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει, ήμάλλον υπήρχε όταν γινόταν αυτή η έρευνα, μια ιδέα ότι ταανώτερα πολιτικά στελέχη δεν είναι προσβάσιμα για τονκαθένα. Έτσι; Εύχομαι να έχει αλλάξει αυτή η στάση. Αυτόδηλαδή, αν θα με προβλημάτιζε ένα ποσοστό θα ήταν αυτό.Τα άλλα είναι λίγο πολύ αναμενόμενα

Ερευνήτρια: Ως ομάδα επικοινωνείτε μεταξύ σας; Κάνετε προτάσεις στοκεντρικό κόμμα; Τι δράσεις αναλαμβάνετε;

Ε.Ξ: Υπάρχει η ιδέα της αυτοοργάνωσης, που σημαίνει ότιπλέον το κόμμα οριζοντιοποιείται, καθένας έχει τηδυνατότητα με το δικό του τρόπο και από το δικό τουμετερίζι να προσφέρει. Από κει και πέρα, υπάρχει κάποιοςσχετικός συντονισμός και από το τμήμα διαδικτύου και νέωντεχνολογιών, το οποίο προμηθεύει με τεχνογνωσία αυτές τιςομάδες των εθελοντών ανά περιφέρεια και με διάφορα άτυπα,χειροπιαστά πράγματα, όπως είναι οι ηλιότοποι, οιδιαδικτυακοί τόποι κτλ. Αυτό που μετράει είναι ηεπικοινωνία των οριζόντιων ομάδων μέσα στο κόμμα.

Ερευνήτρια: Επιτυγχάνεται αυτό;

Ε.Ξ: Επιτυγχάνεται ανάλογα με την περίπτωση. Κάποιαπροβλήματα οφείλονται στο ότι κάποιος από μια οργάνωσημπορεί να αντιμετωπίζει φοβικά κάποιον νέο. Από την άλλη

234

υπάρχουν case studies όπου η συνεργασία είναι τρομεράκαλή, υπάρχει περιεχόμενο, έχουν βγει μπροστάπρωτοβουλίες. Έχει δικτυωθεί για παράδειγμα όλη ηΘεσσαλονίκη ασύρματα (…) Γενικά όλα αυτά δημιουργούνκάποιο budget. Αυτό είναι σωστό, από την μια για λόγους,έτσι, να προβάλλονται κάποιες θέσεις και από την άλλη γιαλόγους ουσιαστικούς και ένταξης όλων αυτών των πραγμάτωνστην ευρύτερη εσωτερική κουλτούρα ενός οργανισμού.

Ερευνήτρια: Πώς σχολιάζεις το γεγονός ότι στα ερωτηματολόγια που έστειλαστους εθελοντές μου απάντησε το 15%;

Ε.Ξ: Ίσως έπρεπε να γράψεις ένα εισαγωγικό.

Ερευνήτρια: Είχα γράψει cover letter.

Ε.Ξ: Ίσως έπρεπε ρε παιδί μου να είναι κάτι εξαιρετικό,να έχει κάποιο σλόγκαν όπως «Εσύ πήρες θέση;» Ίσως ήθελεκάτι να τους ιντριγκάρει περισσότερο. Κάτι τέτοιο. Ή ανήταν μεγάλο το ερωτηματολόγιο (…)

Ερευνήτρια: Θα σου πω μια λέξη και θέλω να μου πεις τις τρεις πρώτες λέξειςπου σου έρχονται στο μυαλό. Κόμμα-δίκτυο.

Ε.Ξ: Τι; Τρεις λέξεις που σχετίζονται με αυτό; (…)Συμμετοχή, διάλογος, αποτελέσματα.

Δημογραφικά στοιχεία Ε.ΞΦύλο: άνδραςΗλικία: 23 ετώνΜορφωτικό επίπεδο: κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλουΕπάγγελμα: φοιτητήςΠεριοχή κατοικίας: Αθήνα

235