Nursing student’s perceptions of disaster nursing implications for curricula development

57ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 35

Τ ε Τ ρα μ η ν ι α ι ο ε π ι σ Τ η μ ο ν ι κο π ε ρ ι ο δ ι κο

Εκδίδεται από την

Εταιρεία Νοσηλευτικών

Σπουδών (ΕΝΣ)

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

35

Scientific Journal, 3 Issues per Year

Published by the Greek

Nursing Studies Association

(GNSA)

NursingCare AND

Research

Aποδελτιώνεται στισ βασεισ εβSCO, CINAHL και INdexed IN

εβSCO, CINAHL

ΕΚΔΟΣΕ ΙΣοσελότος

ISSn 22413960

• Ποιος ο ρόλος των νοσηλευτών όταν ένα σύστημα υγείας... ασθενεί

• Κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις της νόσου alzheimer στην Ελλάδα: Πιλοτική Μελέτη

• Nursing student’s perceptions of disaster nursing: implications for curricula develpment

• Έκθεση των νοσηλευτών σε αλλεργιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες. Προληπτικά μέτρα

• Ποιότητα ζωής ασθενών με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο: Βιβλιογραφική ανασκόπηση

• “PROMETHEUS’’: A Novel Portable Medical Instrument Applied in Organ Transplantation

• What can nurses do for... a sick health system?• Socio-economic impact of Alzheimer’s disease in

Greece. Pilot Study

• Αντιλήψεις των φοιτητών νοσηλευτικής για τη Νοσηλευτική Μαζικών Καταστροφών: Η σημασία τους για την ανάπτυξη των προγραμμάτων σπουδών

• Nurses’ exposure in allergy agents or irritant substances. Preventive measures

• Quality of life in patients with systemic lupus erythematosus: A literature review

• ”ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ”: Το νέο ιατρικό εργαλείο και ο ρόλος του στον τομέα των μεταμοσχεύσεων οργάνων

58

ΓνΩσΤοποιηση προσ αναΓνΩσΤεσΤο τετραµηνιαίο επιστημονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι συνδρομητικό και δημοσιεύει -µετά από κρίση- εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του και μελών της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. Από το Τεύχος 34 το περιοδικό εκδίδεται μόνο σε ηλεκτρονική έκδοση. Για την εγγραφή τους ως συνδρομητές, οι ενδιαφερόμενοι µπορούν να συμπληρώσουν τη φόρμα της προτελευταίας σελίδας και να την αποστείλουν στο fax: 210-7461462 ή στο e-mail: [email protected]. Τα τεύχη 29-33 είναι διαθέσιμα στην ιστοσε-λίδα www.ens-visit.gr.

νοσηλείαΚΑΙ Έρευνα

διεύθύνση σύνταξησΧρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

σύνδιεύθύντεσ σύνταξησ

Ελένη Αποστολοπούλου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ιωάννης Ελευσινιώτης, Επίκ. Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής, ΕΚΠΑ

Παναγιώτα Σουρτζή, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτι-κής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

σύντακτικη επιτροπη

Λάμπρος Ανθόπουλος, Ομότ. Καθηγητής, Τμήμα Νο-σηλευτικής, ΕΚΠΑ

Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νο-σηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ελένη Θεοδοσοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευ-τικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Δάφνη Καϊτελίδου, Επικ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ιωάννης Κακλαμάνος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής, ΕΚΠΑ

Μαρία Καλαφάτη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΤΕΠ Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Αθηνά Καλοκαιρινού, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτι-κής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Αναπλ. Καθηγητής Νοση-λευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Βασιλική Μάτζιου, Αναπλ Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Γεώργιος Μπαλτόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής, ΕΚΠΑ

Θάλεια Μπελλάλη, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης

Κωνσταντίνος Μπίρμπας, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Τετραμηνιαίο επιστημονικό περιοδικόεκδίδεται από την εταιρεία νοσηλευτικών σπουδών (ενσ)

Γεράσιμος Μπονάτσος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτι-κής, ΕΚΠΑ

Παύλος Μυριανθεύς, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής ΕΚΠΑ

Ελισσάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμή-μα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Σωτήρης Πλακάς, Νοσηλευτής, MSc, PhD, Γενικό Νοσο-κομείο Αττικής “Σισμανόγλειο”

Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονι-κή Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ, Γενική Γραμματέας Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών

διεθνησ σύντακτικη επιτροπη

John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nurs-ing, University of the West of England, Bristol, UK

Maria Katopodi, Assistant Professor, University of Mich-igan, USA

Κατερίνα Λαμπρινού, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύ-πρου

Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada

αναστάσιος μερκούρης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμή-μα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύ-πρου

ελισάβετ δ.ε παπαθανάσογλου, Αναπλ. Καθηγή-τρια, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπι-στήμιο Κύπρου

ευριδίκη παπασταύρου, Επίκ. Καθηγήτρια Νοση-λευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πα-νεπιστήμιο Κύπρου

Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK

Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland


Scientific Journal, 3 Issues per YearPublished by the Greek nursing Studies Association (GnSA)

NursingCare AND Research

edItOr-IN-CHIef

Chryssoula Lemonidou, RN, MSc, PhD, Professor of Nursing, University of Athens

CO-edItOrS

Eleni Apostolopoulou, RN, PhD, Professor of Nursing, University of Athens

Ioannis Elefsiniotis, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Panagiota Sourtzi, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

edItOrIAL BOArd

Lambros Anthopoulos, Emeritus Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

George Baltopoulos, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Thalia Bellali, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Technological Educational Institute of Thes-saloniki

Konstantinos Birbas, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Gerasimos Bonatsos, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Margarita Giannakopoulou, MSc, PhD, Associate Pro-fessor, Faculty of Nursing, University of Athens

Dafni Kaitelidou, MSc, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Ioannis Kaklamanos, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Maria Kalafati, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, Uni-versity of Athens

Athina Kalokerinou, RN, PhD, Αssociate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, University of Athens

Evangelos Konstantinou, RN, MSc, PhD, Associate Pro-fessor, Faculty of Nursing, University of Athens

Vassiliki Matziou, RN, PhD, Associate Professor, Fac-ulty of Nursing, University of Athens

Pavlos Myrianthefs, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Elisabeth Patiraki, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Sotiris Plakas, RN, MSc, PhD, General Hospital of At-tika «Sismanoglion»

Olga Siskou, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, Uni-versity of Athens, General Secretary of the Greek Nursing Studies Association

Eleni Theodossopoulou, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

INterNAtIONAL edItOrIAL BOArd

John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bris-tol, UK

Maria Katopodi, PhD, Assistant Professor, University of Michigan, USA

Katerina Labrinou, PhD, Assistant Professor in Nurs-ing, Cyprus University of Technology

Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada

Anastasios Merkouris, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology

Evridiki Papastavrou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology

Elisabeth D.E. Papathanassoglou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology

Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK

Riita Suhonen, RN, PhD, Profes sor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland

60

Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ)

Εκδότρια - Διευθύντρια Σύνταξης: Χρυσούλα ΛεµονίδουΓραφεία: Παπαδιαµαντοπούλου 123, 115 27 - ΑθήναΤηλέφωνο: 210-7461.485e-mail: [email protected]Τεχνικός εκδότης: Εκδόσεις Οσελότος

Ετήσια Συνδρομή της Ηλεκτρονικής ΈκδοσηςΔημόσιες Υπηρεσίες, Βιβλιοθήκες, Επιχειρήσεις, Σωματεία: € 30,00Φυσικά Πρόσωπα : € 20,00

© Copyright 2007 - 2012: Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια του εκδό-τη και των συγγραφέων.

Περιεχόμενα

νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα

Οδηγίες προς τους Συγγραφείς ..........................................................

ΑΘρο ΣύνΤΑξηΣ: Ποιος ο ρόλος των νοσηλευτών όταν ένα σύστημα υγείας... ασθενεί .............................................................................. 68Όλγα Σίσκου

ΕρΕύνηΤΙΚη ΕρΓΑΣΙΑΚοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις της νόσου alzheimer στην Ελλάδα: Πιλοτική Μελέτη ................................................. 72Δάφνη Καϊτελίδου, Μαρία Καλογεροπούλου, Αντώνης Α. Μούγιας, Πέτρος Γαλάνης, Νικόλαος Κοντοδημόπουλος, Παναγιώτα Παπαδοπούλου, Σταύρος Πασάλογλου, Λυκούργος Λιαρόπουλος

Nursing student’s perceptions of disaster nursing: implications for curricula develpment .......................... 84Theodoros Pesiridis, Athena Kalokairinou, Panayota Sourtzi

ΑνΑΣΚοΠηΣΕΙΣΈκθεση των νοσηλευτών σε αλλεργιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες. Προληπτικά μέτρα ................................ 98Αγγελική Μπιλάλη, Χαρά Σιδηροπούλου, Πέτρος Γαλάνης

Ποιότητα ζωής ασθενών με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο: Βιβλιογραφική ανασκόπηση .......................................108Ευγενία Μηνασίδου, Θάλεια Mπελλάλη

“PROMETHEUS’’: A Novel Portable Medical Instrument Applied in Organ Transplantation. ........................................116Constantinos St. Mammas

MD MSc PhD *Surgeon


Contents

Nursing Care AND ResearchPublished by the Greek Nursing Studies Association (GNSA)

Publisher and Editor-in-Chief: Chryssoula LemonidouAddress: 123, Papadiamantopoulou st., 115 27 - Athens, GREECETel.: +30 210-7461.485e-mail: [email protected] publisher: Ocelotos publishing

Annual Subscriptions 2012 for Εlectronic VersionPublic Services, Libraries, Companies, Organisations: € 30,00Individual Subscriptions: € 20,00

© Copyright 2007 - 2012: All rights reserved. The reproduction of articles (or parts of them) is prohibited without permission of the publisher and the writers.

Instructions to Authors .........................................................................

EDITORIAL: What can nurses do for... a sick health system? ............ 69Olga Siskou

ORIGINAL PAPERSSocio-economic impact of Alzheimer’s disease in Greece. Pilot Study ........................................................................................... 73Daphne Kaitelidou, Maria Kalogeropoulou, Antonis A. Mougias, Petros Galanis, Nick Kontodimopoulos, Panagiota Papadopoulou, Stavros Pasaloglou, Lycurgus Liaropoulos

Αντιλήψεις των φοιτητών νοσηλευτικής για τη νοσηλευτική Μαζικών Καταστροφών: η σημασία τους για την ανάπτυξη των προγραμμάτων σπουδών .......... 85

REVIEWSNurses’ exposure in allergy agents or irritant substances. Preventive measures ............................................ 99Angeliki Bilali, Xara Sidiropoulou, Petros Galanis

Quality of life in patients with systemic lupus erythematosus: A literature review ..................................... 109Evgenia Minasidou, Thalia Bellali

”ΠροΜηΘΕΑΣ”: Το νέο ιατρικό εργαλείο και ο ρόλος του στον τομέα των μεταμοσχεύσεων οργάνων. ....................117Κωνσταντίνος Σ. Μαμμάς

62

Γενικeσ πληροφορIεσ

1. Γλώσσα γραφής του άρθρου και ευρεί-ες θεματικές περιοχές Στο περιοδικό «Νοση-λεία και Έρευνα» δημοσιεύονται, ύστερα από κρίση, άρθρα στην ελληνική ή αγγλική γλώσ-σα, που συνεισφέρουν στην κατανόηση και εξέλιξη όλων των διαστάσεων της νοσηλευτι-κής φροντίδας. Η Διεύθυνση Σύνταξης αναμέ-νει άρθρα που αναφέρονται στη νοσηλευτική πρακτική, την έρευνα, την εκπαίδευση και τη διοίκηση, με επιστημονική, θεωρητική ή φιλο-σοφική βάση.

2. Είδη εργασιών Οι εργασίες που δημοσι-εύονται στο περιοδικό, εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ερευνητικές με-λέτες, β) βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και γ) άρθρα σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευ-τική πρακτική, την εκπαίδευση και τη διοίκη-ση. Επιπροσθέτως, δημοσιεύονται επιστολές (έκτασης μέχρι 500 λέξεων), που περιλαμβά-νουν κρίσεις ή σχόλια για ήδη δημοσιευμένες εργασίες, εφόσον υποβάλλονται μέσα σε δύο (2) μήνες από τη δημοσίευση των αντίστοιχων εργασιών.

3. Παράλληλη δημοσίευση εργασιών Οι ερ-γασίες πρέπει να υποβάλλονται αποκλειστι-κά στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», δεν πρέπει να έχουν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπη ή

οδηγίες προς τους συγγραφείς

ηλεκτρονική μορφή, ούτε να βρίσκονται υπό κρίση από άλλο περιοδικό ή μέσο. Η Διεύθυν-ση Σύνταξης αποφασίζει για τον (ταχύτερο δυνατό) χρόνο δημοσίευσης των άρθρων και διατηρεί το δικαίωμα τροποποίησης της μορ-φής τους, ωστόσο μεγάλες ή ουσιώδεις τροπο-ποιήσεις γίνονται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των συγγραφέων.

Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουν να υπο-βάλουν δύο (2) άρθρα προερχόμενα από την ίδια ερευνητική εργασία, χωρίς σαφή αιτιολό-γηση. Επίσης, πρέπει να μην περιλαμβάνουν σε νέες εργασίες, υλικό ανασκόπησης βιβλιο-γραφίας που έχει ήδη δημοσιευθεί (π.χ. απο-φυγή αυτο-λογοκλοπής). Όταν θεωρείται ότι προκύπτουν δύο(2) άρθρα από την ίδια ερευ-νητική εργασία, που παρουσιάζουν διαφορε-τικές διαστάσεις της έρευνας, πρέπει να υπο-βάλλονται στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευ-να», ως ανεξάρτητα και όχι ως δύο(2) μέρη του ίδιου άρθρου. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι αυ-τόνομο και να μην περιλαμβάνει το άλλο, αν και μπορεί να αναφέρεται σε αυτό, βιβλιο-γραφικά. Όταν γίνεται πλήρης περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας στο πρώτο άρθρο, επαρκεί μία σύντομη περιγραφή της στο δεύ-τερο (με παραπομπή). Γενικά, πρέπει να απο-φεύγεται η προσπάθεια δημοσίευσης πολλών ξεχωριστών άρθρων της ίδιας μελέτης («σαλα-

Οι παρούσες οδηγίες του περιοδικού «Νοσηλεία και Έρευνα» έχουν εναρµονιστεί µε τις «Κοινές Απαι-τήσεις για τα Άρθρα τα οποία Υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά», σύμφωνα µε τη διεθνή επι-τροπή εκδοτών ιατρικών περιοδικών.

αποστολή, σκοπός και αναγνώριση του περιοδικούΤο Περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δέχεται άρθρα από Έλληνες και ξένους ερευνητές και συγ-

γραφείς και βασίζεται σε σύστημα κριτών. Αποστολή του περιοδικού είναι να συμβάλει στην εξέλιξη της νοσηλευτικής επιστήμης και πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς.

Στόχος είναι η προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή στην κλινική πρακτική. Προς το σκοπό αυτό καλούνται συνάδελφοι νοσηλευτές και συνεργάτες άλ-λων επιστημών να συνεισφέρουν υψηλού επιπέδου μελέτες στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα.

Στο περιοδικό δημοσιεύονται πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις, θεωρητικά ή φι-λοσοφικά άρθρα, ενδιαφέρουσες κλινικές περιπτώσεις και μεθοδολογικά άρθρα από ειδικούς.

Το «Νοσηλεία και Έρευνα» συμπεριλαμβάνεται στα περιοδικά µε εθνική αναγνώριση (ΦΕΚ, Τεύχος Β’, 1961/23-9-2008). Επίσης, το περιοδικό έγινε δεκτό και αποδελτιώνεται στις Διεθνείς Βάσεις Δεδο-μένων CINAHL και ΕΒSCO.

62


μοποίηση»), αντί της εμβάθυνσης των διαφο-ρετικών διαστάσεων και συμπερασμάτων μιας ερευνητικής προσπάθειας, σε μία ενιαία δημο-σίευση.

Εφόσον το άρθρο γίνει δεκτό για δημοσίευση οι συγγραφείς θα πρέπει οπωσδήποτε να συ-μπληρώσουν και να στείλουν μέσω φαξ στο νούμερο 0030 210 7461462 τη Φόρμα Δήλω-σης μη Δημοσίευσης της Εργασίας σε Άλλο Πε-ριοδικό, η οποία βρίσκεται στα συνοδευτικά αρχεία στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας.

4. Συμμετοχή συγγραφέων στην εκπόνηση της εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς που αναφέ-ρονται σε ένα άρθρο, πρέπει να έχουν συνει-σφέρει ενεργά στη σύλληψη και στο σχεδια-σμό της μελέτης και/ή στην ανάλυση και ερμη-νεία των δεδομένων και/ή στη συγγραφή του άρθρου και όλοι πρέπει να έχουν μελετήσει το περιεχόμενο και εγκρίνει την τελική έκδοση που έχει υποβληθεί προς δημοσίευση. Η συμ-μετοχή μόνο στην αναζήτηση χρηματοδότη-σης μιας έρευνας ή στη συλλογή των δεδομέ-νων δεν δικαιολογεί την αναφορά μεταξύ των συγγραφέων, η οποία υποκαθίσταται με την έκφραση ευχαριστιών. Για το λόγο αυτό, όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς, απαιτείται επιστολή στην οποία θα αναφέρε-ται ξεχωριστά η συμβολή του κάθε συγγρα-φέα στην εργασία (π.χ μεθοδολογικός σχεδια-σμός, στατιστική ανάλυση και ερμηνεία, συγ-γραφή του τελικού κειμένου, κριτική ανάγνω-ση και διόρθωση του τελικού κειμένου, βιβλι-ογραφική ανασκόπηση κ.λπ.). Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με τους συγγραφείς προκειμένου να λάβει ορι-σμένες διευκρινίσεις επί των ιδιαίτερων θεμά-των που αφορούν στην εργασία

5. Τρόπος υποβολής των εργασιών Τα κείμε-να προς δημοσίευση υποβάλλονται ηλεκτρο-νικά, στο e-mail: [email protected]. Οι εργασίες υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορ-φή, μέσω e-mail, γραμμένες σε αρχείο τύπου Word για Windows. Σχήματα, γραφικά και φω-τογραφίες υποβάλλονται σε χωριστό αρχείο τύπου .JPEG, .GIF, .TIFF, Microsoft PowerPoint ή Excel. Οι συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώνουν την ορθή παραλαβή των εργασιών τους, επι-κοινωνώντας με τη Γραμματεία σύνταξης κατά τις εργάσιμες ημέρες και κατά τις ώρες 10.00-14.00, στο τηλέφωνο: 0030 210 7461485. Επί-σης, πρέπει πάντα να διατηρούν αντίγραφο της εργασίας τους.

6. Περιοδικότητα έκδοσης του περιοδικού Το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» εκδίδεται τρεις (3) φορές κάθε χρόνο (τετραμηνιαίο) και δημοσιεύονται σ’ αυτό, εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του. Ο συγγραφέας ή ένας τουλάχιστον από τους συγγραφείς οποιουδή-ποτε υποβαλλόμενου άρθρου πρέπει να είναι ήδη εγγεγραμμένος συνδρομητής του περιο-δικού ή ταμειακώς τακτοποιημένο μέλος της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών για το τρέ-χον έτος.

7. Διατήρηση του υλικού Οι συγγραφείς ενη-μερώνονται ότι το υλικό που υποβάλλεται, δια-τηρείται για ένα μήνα, μετά τη δημοσίευση. Αν υπάρχει αίτημα επιστροφής υλικού, πρέπει να δι-ατυπώνεται κατά την υποβολή των εργασιών.

δομη και μορφη ύποβαλλομενών ερΓασιών

8. Δακτυλογράφηση: Τα άρθρα πρέπει να εί-ναι δακτυλογραφημένα σε διπλό διάστημα, με γράμματα μεγέθους 12΄΄ και με λευκό περιθώ-ριο 2,5 cm σε όλες τις πλευρές κάθε σελίδας Α4. Οι σελίδες πρέπει να είναι αριθμημένες στην κάτω δεξιά γωνία (κείμενο και πίνακες), και τα σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες να υποβάλλονται σε ξεχωριστά αρχεία, με συνε-χή αρίθμηση.

9. Σελίδα Ταυτότητας: Η πρώτη σελίδα κάθε άρθρου περιλαμβάνει τον τίτλο της εργασίας (μέχρι 15 λέξεις) και τα ονοματεπώνυμα του/των συγγραφέων, στην ελληνική και στην αγ-γλική γλώσσα. Κάθε ονοματεπώνυμο συνο-δεύεται από τα τυπικά προσόντα, τον τελευ-ταίο επαγγελματικό τίτλο, τον εργασιακό φο-ρέα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύ-θυνση και τον αριθμό τηλεφώνου επικοινω-νίας του συγγραφέα. Σε περίπτωση περισσο-τέρων του ενός συγγραφέων, ορίζεται ποιός από αυτούς είναι υπεύθυνος για την επικοινω-νία με το περιοδικό. Οι συγγραφείς συστηματι-κών ανασκοπήσεων και ερευνητικών μελετών δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των έξι (6), παρά μόνο κατ’ εξαίρεση, όταν πρόκειται για διεπιστημονικές, μεγάλης κλίμακας ή πολυκε-ντρικές μελέτες. Οι συγγραφείς περιγραφικών ανασκοπήσεων δεν μπορεί να είναι περισσότε-ροι των δύο (2). Η σελίδα ταυτότητας παραμέ-νει και φυλάσσεται στη Γραμματεία του περι-οδικού, μέχρι την ολοκλήρωση της ανώνυμης κρίσης κάθε εργασίας, λαμβάνοντας ένα κωδι-κό αριθμό που κοινοποιείται στον συγγραφέα,


64

με e-mail. Με βάση αυτόν τον αριθμό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ζητεί πληροφορίες για την εργασία του, μετά την υποβολή της.

10. Σελίδα Τίτλου: Αμέσως μετά τη σελίδα ταυτότητας ακολουθεί η σελίδα τίτλου, που περιλαμβάνει ένα περιγραφικό και ένα σύντο-μο τίτλο της εργασίας. Ο σύντομος τίτλος δι-ατυπώνεται στην ελληνική και αγγλική γλώσ-σα και δεν μπορεί να περιλαμβάνει περισσότε-ρες από πέντε(5) λέξεις. Σ’ αυτήν τη σελίδα δεν αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα των συγγρα-φέων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που παρα-βιάζει την ανωνυμία τους, κατά τη διαδικασία της κρίσης.

11. Περιλήψεις και Λέξεις-Κλειδιά: Η σελίδα τίτλου ακολουθείται από δομημένες περιλή-ψεις (μέχρι 250 λέξεις) στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, οι οποίες θα συνοψίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας. Η πε-ρίληψη περιλαμβάνει α) εισαγωγή, β) σκοπό ή σκοπούς, γ) μεθοδολογία, δ) αποτελέσμα-τα και ε) συμπέρασμα, ενώ δεν πρέπει να πε-ριλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές και συντομογραφίες. Κάθε περίληψη ακολουθεί-ται από, μέχρι έξι (6), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου.

12. Κύριο Μέρος Εργασίας: Η έκταση του κυρίως μέρους του άρθρου πρέπει να είναι 2.000-5.000 λέξεις (εκτός των περιλήψεων, πι-νάκων και βιβλιογραφίας). Ενθαρρύνεται ιδιαί-τερα η υποβολή μικρών άρθρων (μέχρι 2.500 λέξεις κυρίως κειμένου και μέχρι δεκαπέ-ντε(15) βιβλιογραφικές παραπομπές). Η επιλο-γή αυτή προτείνεται για τη δημοσίευση μικρής έκτασης σημαντικών ερευνητικών δεδομένων, που δεν έχουν δυνατότητα επανάληψης ή γε-νίκευσης. Επιπλέον, οι εργασίες μικρής έκτα-σης έχουν αυξημένες πιθανότητες ταχύτερης δημοσίευσης.

Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμε-σους τίτλους (επικεφαλίδες) που να δομούν το κείμενο. Οι προτεινόμενοι προς χρήση ενδιά-μεσοι τίτλοι περιλαμβάνουν: α) εισαγωγή, β) βιβλιογραφική ανασκόπηση, γ) σκοπός-οί, δ) ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέ-της, ε) δείγμα, στ) μέθοδος συλλογής δεδομέ-νων, ζ) αξιοπιστία και εγκυρότητα, η) ηθικά θέ-ματα, θ) ανάλυση δεδομένων, ι) αποτελέσμα-τα/ευρήματα, ια) συζήτηση, ιβ) συμπεράσμα-τα και σημασία για τη νοσηλευτική πρακτική,

ιγ) περιορισμοί της μελέτης, ιδ) ευχαριστίες κ.λπ. Οι ενδιάμεσοι τίτλοι πρέπει να επιλέγο-νται και να προσαρμόζονται, καθώς εξελίσσε-ται η συγγραφή του άρθρου και πρέπει να δια-κρίνεται η ιεραρχική σειρά τους. Π.χ. οι κύριοι ενδιάμεσοι τίτλοι θα αναγράφονται με κεφα-λαία γράμματα και bold, οι δευτερεύοντες με πεζοκεφαλαία και bold, οι τριτεύοντες με πλά-για κ.λπ.

ανώνύμια ύπο μελετη πληθύσμού και πληροφορημενη σύΓκαταθεση

Στην εργασία δεν πρέπει να αναφέρονται ονο-ματεπώνυμα συγκεκριμένων ατόμων, νοσοκο-μείων η άλλων φορέων, για τη διατήρηση της ανωνυμίας, εκτός αν υπάρχει ρητή αποδοχή εκ μέρους των αναφερομένων. Επίσης, οι ασθε-νείς έχουν το θεμελιώδες δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικότητας το οποίο δεν θα πρέπει να παραβιάζεται χωρίς την πληροφορημένη συ-γκατάθεσή τους. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι συγγραφείς κρίνουν ότι κάποια προσω-πικά στοιχεία των ασθενών είναι απαραίτητα για επιστημονικούς σκοπούς (όπως τα αρχικά των ονομάτων των ασθενών ή φωτογραφίες τους ή στοιχεία του νοσοκομείου όπου νοση-λεύτηκαν), θα πρέπει να ζητούν την πληροφο-ρημένη συγκατάθεση των ασθενών προκειμέ-νου να τα δημοσιεύσουν. Αυτό, σημαίνει ότι οι συγγραφείς υποχρεώνονται να δείχνουν το τελικό κείμενο της εργασίας τους (με τα συνο-δευτικά αρχεία: Εικόνων και Παραρτημάτων) το οποίο είναι προς υποβολή στο περιοδικό και να λαμβάνουν εγγράφως τη συγκατάθεση των ασθενών.Σε κάθε περίπτωση οι συγγραφείς θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για την εξασφά-λιση του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού ανω-νυμίας των ασθενών. Για παράδειγμα, η κάλυ-ψη των ματιών σε μία φωτογραφία, δεν εξα-σφαλίζει πλήρως την ανωνυμία του εικονιζό-μενου. Οι αλλαγές σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ασθενών, είναι μία τεχνική που συστήνεται στους συγγραφείς, εφόσον βέβαια αυτές οι αλλαγές δεν παραποιούν-παρερμηνεύουν τα ερευνητικά αποτελέσμα-τα. Αλλαγές τέτοιου είδους θα πρέπει οπωσ-δήποτε να γνωστοποιούνται στον εκδότη του περιοδικού καθώς και να παρέχεται η διαβε-βαίωση ότι αυτές οι αλλαγές δεν επιφέρουν καμία «αλλοίωση» επιστημονικής φύσεως. Η λήψη της έγγραφης πληροφορημένης συγκα-


τάθεσης θα πρέπει να αναφέρεται στην ενότη-τα της μεθοδολογίας, στο τελικό κείμενο της προς υποβολή εργασίας.

τηρηση κώδικα ανθρώπινών δικαιώματών

Σε περίπτωση που οι συγγραφείς δημοσιεύουν αποτελέσματα πειραμάτων, τα οποία έγιναν σε ανθρώπους θα πρέπει να δηλώσουν στην ενότητα της μεθοδολογίας, το αν αυτά έγιναν βάσει των όσων αναφέρονται στη Διακήρυ-ξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ελσίνκι του 1975, όπως αυτή αναθεωρήθηκε το 2004. Αν τυχόν υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις στη μεθοδολογία υλοποίησης των πειραμάτων σε σχέση με τα όσα αναφέρονται στη Διακήρυξη του Ελσίνκι θα πρέπει οι συγγραφείς οπωσδή-ποτε να αιτιολογούν αυτές τις παρεκκλίσεις.Ιδιαίτερα, όσον αφορά την εκπόνηση κλινικών μελετών (παρεμβατικών και μη), θα πρέπει οι συγγραφείς να δηλώνουν, στην ενότητα της μεθοδολογίας αν αυτές διεξήχθησαν μετά από έγκριση του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση ΔΥΓ3/89292, ΦΕΚ Β1973/31-12-2003 (εναρμό-νιση με την Directive 2001/20/EC)Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα είναι ιστορικά και πρέπει να αναφέ-ρονται στον αόριστο χρόνο. Ωστόσο, ο χρόνος συλλογής των δεδομένων πρέπει να αναφέρε-ται, τόσο στην περίληψη, όσο και στο κυρίως κείμενο. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των εμπειρικών (ερευνητικών) μελετών, αυτό μπο-ρεί να διατυπωθεί ως εξής: «Η συλλογή των δε-δομένων έγινε κατά τη διάρκεια του 2007» ή «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη δι-άρκεια 18 μηνών, στο χρονικό διάστημα 2006-2007». Σημειώνεται ότι στο περιοδικό «Νο-σηλεία και Έρευνα» δεν δημοσιεύονται άρ-θρα που αναφέρονται σε δεδομένα παλαιό-τερα των πέντε(5) ετών, εκτός αν αιτιολογείται επαρκώς η τρέχουσα σχετικότητα και χρησι-μότητά τους. Στις ποιοτικές μελέτες, τα άτομα πρέπει να αναφέρονται με αριθμούς ή ψευδώ-νυμα (σε εισαγωγικά) και να υπάρχει ισορρο-πία των αναφορών σε όλο το φάσμα των απα-ντήσεων.Στην περίπτωση των ανασκοπήσεων, πρέπει να αναφέρεται το έτος που έγινε η ανασκόπη-ση και το εύρος των ετών δημοσίευσης των μελετών που ανασκοπήθηκαν. Ανάλογες λε-πτομέρειες πρέπει να αναφέρονται και στην

περίπτωση ιστορικών μελετών. Οι στατιστικές δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίζονται και, όπου είναι απαραίτητο, να τεκ-μηριώνονται με βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι συντομογραφίες και τα σύμβολα πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια και μόνον όταν επα-ναλαμβάνονται μεγάλα σε έκταση ονόματα ή εκφράσεις. Τα πλήρη ονόματα ή εκφράσεις θα αναφέρονται ολόκληρα κατά την πρώτη χρή-ση, ακολουθούμενα από τη συντομογραφία σε παρένθεση. Σε κάθε περίπτωση, θα ακολου-θούνται οι κανόνες που ισχύουν στις δημοσι-εύσεις του Royal Society of Medicine Press.

13. Αντικρουόμενα συμφέροντα: H εμπι-στοσύνη του κοινού στη διαδικασία κρίσης των υποβαλλόμενων άρθρων εξαρτάται εν μέ-ρει και από τον τρόπο διαχείρισης τυχόν αντι-κρουόμενων συμφερόντων κατά τη συγγρα-φή, την αξιολόγηση και τη λήψη της τελικής απόφασης εκ μέρους της διεύθυνσης σύντα-ξης για τη δημοσίευσή τους ή όχι. Αντικρου-όμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος συγγραφέας (ή το ίδρυμα από το οποίο προ-έρχεται ο συγγραφέας), κάποιος κριτής ή ο δι-ευθυντής σύνταξης έχουν οικονομικές ή δια-προσωπικές σχέσεις που με αρνητικό τρόπο επηρεάζουν τις ενέργειές τους αναφορικά με το άρθρο που έχει υποβληθεί προς κρίση στο περιοδικό. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις κοινές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε βιοϊατρικά περιοδικά (όπως αυτές έχουν εκδοθεί το Φε-βρουάριο του 2006 από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών) αντικρουόμε-να συμφέροντα υφίστανται όταν υπάρχουν οι-κονομικές σχέσεις (π.χ σχέσεις εργοδότη - ερ-γαζόμενου, ιδιοκτησίας περιουσίας, οικονο-μικών τιμητικών επάθλων, και αμειβόμενων εμπειρογνωμοσυνών), οι οποίες είναι οι πιο εύκολα αναγνωρίσιμες και αυτές που πιο συ-χνά υπονομεύουν την αξιοπιστία του περιο-δικού, των εκδοτών, των συγγραφέων και της επιστήμης γενικότερα. Ωστόσο, αντικρουόμε-να συμφέροντα μπορεί να προκύψουν και για άλλους λόγους, όπως οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις, ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός κ.α. Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν στο τέ-λος του κειμένου της εργασίας τους και πριν από τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, αν θε-ωρούν ότι η κρίση –αξιολόγηση της εργασία τους, δύναται να επηρεαστεί ή όχι από την ύπαρξη τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων

66

Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard, π.χ. γράφεται με αλφαβη-τική σειρά, με βάση το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας πρέπει να περιλαμβάνει τα επώνυμα των συγ-γραφέων και τα αρχικά, τη χρονολογία της δη-μοσίευσης, τον τίτλο του άρθρου, το πλήρες όνομα του περιοδικού, τον αριθμό του τόμου (και τον αριθμό του τεύχους, εάν οι σελίδες του τόμου δεν είναι συνεχόμενες) και την πρώ-τη και τελευταία σελίδα του άρθρου. Όταν η παραπομπή αφορά βιβλίο, αναφέρεται ο συγ-γραφέας, η χρονολογία, ο τίτλος, ακολουθείται από τον εκδότη και την πόλη. Όταν η παρα-πομπή αφορά κεφάλαιο σε βιβλίο, πρέπει να δίνονται λεπτομέρειες για το συγγραφέα (είς) του βιβλίου, τη χρονολογία, τον τόπο δημοσί-ευσης και τον εκδοτικό οίκο. Οι παραπομπές που αναφέρεται ότι είναι «υπό δημοσίευση» («in press»), γίνονται αποδεκτές μόνον εάν συ-νοδεύονται από επιστολή αποδοχής του αντί-στοιχου περιοδικού. Παραδείγματα:Williams N. (2001). Patient resuscitation fol-lowing major thermal trauma. Nursing in Criti-cal Care: 6: 115-121Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row.Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill.Οι ιστοσελίδες (websites) αναφέρονται ως ακολούθως:National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myo-cardial infarction, NICE, www.nice.org.uk/arti-cle.asp?a =36672. Πρόσβαση στις 7 Οκτωβρίου 2006.

17. Πίνακες, Σχήματα, Γραφικά, Φωτογραφίες: Οι πίνακες πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Πίνακες, να αριθμούνται με τη σειρά παρά-θεσής τους, π.χ. ως Πίνακας 1, Πίνακας 2 κλπ και να ενσωματώνονται στη σωστή θέση τους στο κείμενο. Όλες οι εικόνες, συμπεριλαμβανο-μένων των φωτογραφιών, πρέπει να αναφέρο-νται στο κείμενο ως Σχήματα και να αριθμού-

όπως αυτά περιγράφονται παραπάνω.

14. Πηγές χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να αναφέρουν τα λεπτομερή στοι-χεία (επωνυμία φορέα, στοιχεία επικοινωνίας, χορηγούμενο ποσό) όλων των χρηματοδοτι-κών πηγών από τις οποίες ενισχύθηκε η εκ-πόνηση της εργασίας τους. Παραδείγματα τέ-τοιων πηγών είναι: χρηματοδοτήσεις από εται-ρείες ιατρικού ενδιαφέροντος ή μη, υποτροφί-ες, επιχορηγήσεις προερχόμενες από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενισχύσεις από επιστη-μονικούς φορείς (π.χ. επιστημονικές εταιρείες, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα κ.λπ.). Επίσης, θα πρέπει να αναφέρεται αν η εργασία εκπονήθη-κε στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος εθνι-κού ή διακρατικού, το οποίο χρηματοδοτή-θηκε από πόρους εθνικούς ή της αλλοδαπής. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναφέ-ρονται τα πλήρη στοιχεία του προγράμματος (φορέας ανάθεσης, χρονική διάρκεια, ποσό χρηματοδότησης κλπ). Τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να αναφέρονται σε ξεχωριστή ενό-τητα μετά την ενότητα όπου γίνονται οι δηλώ-σεις περί αντικρουόμενων συμφερόντων.

15. Ευχαριστίες Μετά την ενότητα των χρη-ματοδοτικών πηγών ακολουθεί η προαιρετι-κή ενότητα των ευχαριστιών, στην οποία ανα-φέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητες ατόμων που συνέβαλαν (π.χ. μέσω της παροχής πρωτο-γενών στοιχείων, ή μέσω της κριτικής ανάγνω-σης του κειμένου προς δημοσίευση ή μέσω της γνωμοδότησής τους) στην εκπόνηση της εργασίας (πέραν από τους συγγραφείς). Στην ενότητα αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται και τυχόν χορηγοί-δωρητές υλικών και μέσων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευ-νας.

16. Βιβλιογραφικές Παραπομπές Οι βιβλιο-γραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέ-πει να αναφέρουν τα επώνυμα των συγγρα-φέων, ακολουθούμενα από τη χρονολογία, με χρονολογική σειρά, π.χ. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). Όταν υπάρχουν περισ-σότεροι από δύο συγγραφείς, αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα και ακολουθεί-ται από et al., π.χ. (Barder et al. 1994), αλλά όλοι οι συγγραφείς πρέπει να αναφέρονται στον κατάλογο της βιβλιογραφίας. Όταν στο κεί-μενο υπάρχουν εισαγωγικά, πρέπει πάντα να αναφέρεται και η σελίδα, π.χ. (Chalmers 1994, p.7). Όλες οι αναφορές πρέπει να γίνονται από τις πρωτογενείς πηγές.


νται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. Σχήμα 1, Σχήμα 2 κλπ. Πίνακες και Σχήματα πρέπει να έχουν τίτλο και μπορούν να συνοδεύονται από επεξηγηματικό κείμενο (λεζάντα), που δεν θα υπερβαίνει τις τριάντα(30) λέξεις. Το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα προσαρμογής του μεγέ-θους των σχημάτων, για τεχνικούς λόγους.Σε περίπτωση χρησιμοποίησης υλικού (περι-λαμβανομένων των σχημάτων, πινάκων κ.λπ.) που έχει ήδη δημοσιευθεί αλλού, πρέπει να εξασφαλίζεται, πριν την υποβολή ενός άρ-θρου, η άδεια των αρχικών συγγραφέων ή αυ-τών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα του αναπαραγόμενου υλικού. Οι συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων έχουν την ευθύ-νη για οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση του copyright τρίτων.

διαδικασια κρισησ

18. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνο-νται (ως ανώνυμες) από δύο(2) ανεξάρτητους Κριτές και, εφόσον περιλαμβάνουν σύνθετες στατιστικές δοκιμασίες, από στατιστικολόγο. Οι Κριτές αποφαίνονται αν ένα άρθρο είναι α) δημοσιεύσιμο ως έχει, β) δημοσιεύσιμο ύστε-ρα από διορθώσεις ή γ) μη δημοσιεύσιμο. Σε περίπτωση διαφωνίας των κριτών αποφαίνε-ται οριστικά η Διεύθυνση Σύνταξης, λαμβάνο-ντας υπόψη τις παρατηρήσεις και των δύο Κρι-τών. Αν οι κριτές υποδείξουν διορθώσεις, η εργα-σία επιστρέφεται από τη γραμματεία του περι-οδικού στον/στους συγγραφείς για επαναδια-τύπωση και επανυποβολή το αργότερο εντός 6 εβδομάδων από την ημερομηνία αποστολής των σχολίων του κριτή (η διάρκεια διόρθωσης των εργασιών από τους κριτές ανέρχεται συ-νήθως σε 6-8 εβδομάδες και σε κάποιες περι-πτώσεις μπορεί να φτάσει και τις 10 εβδομά-δες). Κατά την επανυποβολή ο/οι συγγραφείς θα πρέπει μέσω επιστολής προς το διευθυ-ντή σύνταξης να δηλώσει/ουν τις διορθώσεις που έχουν κάνει σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών. Η διορθωμένη εργασία, εάν κριθεί αναγκαίο, ξαναστέλνεται στους Κριτές οι οποί-οι επιβεβαιώνουν ή όχι τη διόρθωση του κει-μένου σύμφωνα με τις συστάσεις τους, οπό-τε η διεύθυνση σύνταξης λαμβάνει την τελική της απόφαση για τη δημοσίευση του άρθρουΔοκίμιο, Ανάτυπο, Πρόσθετα Αντίτυπα

19. ηλεκτρονικό Ανάτυπο Μετά τη δημοσί-ευση αποστέλλεται στο συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία, η ηλεκτρονι-κή διεύθυνση της δημοσίευσης. Ηλεκτρονικά ανάτυπα διανέμονται από αυτόν, στους υπό-λοιπους συγγραφείς. Το περιοδικό δεν εκδίδει τυπογραφικά ανάτυπα των δημοσιευόμενων εργασιών.

πνεύματικα δικαιώματα

20. Προϋπόθεση για τη δημοσίευση οποιασ-δήποτε εργασίας στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι η παραχώρηση από τους συγγραφείς αυτού του αποκλειστικού δικαιώ-ματος στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών. Μαζί με το δοκίμιο αποστέλλεται στους συγ-γραφείς ειδικό έντυπο παροχής άδειας απο-κλειστικής δημοσίευσης, το οποίο συμπλη-ρώνεται, υπογράφεται και επιστρέφεται ταχυ-δρομικά στο περιοδικό, μαζί με το διορθωμέ-νο δοκίμιο του άρθρου.Όταν ένα άρθρο προέρχεται από μεγάλη ερευ-νητική μελέτη και οι ίδιοι ή άλλοι συγγραφείς έχουν προετοιμάσει επιπλέον άρθρα (χωρι-στές παρουσιάσεις), τα οποία έχουν δημοσιευ-θεί ή υποβληθεί προς δημοσίευση σε αυτό ή άλλο περιοδικό, ο συγγραφέας που είναι υπεύ-θυνος για την επικοινωνία οφείλει να ενημε-ρώσει τη Διεύθυνση Σύνταξης, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευ-ματικά δικαιώματα τρίτων. Οποιαδήποτε επί-πτωση από παραβίαση πνευματικών δικαιω-μάτων βαρύνει τους συγγραφείς των δημοσι-ευμένων άρθρων και το περιοδικό θα προβαί-νει στις ανάλογες ενέργειες.

τελικη επισημανση

Παρακαλούνται οι συνδρομητές που προ-ετοιμάζουν εργασίες προς δημοσίευση στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», να τηρούν σχολαστικά τις παραπάνω Οδηγίες προς τους Συγγραφείς, προς αποφυγή κα-θυστερήσεων στη δημοσίευση των εργα-σιών τους και στην κυκλοφορία των τευ-χών.

68

Σε μια εποχή οικονομικής ύφεσης, όπως αυτή που βιώνουμε στην Ελλάδα, οι επιπτώσεις της συρρίκνωσης και στον τομέα της υγείας είναι αναπόφευκτες, ενίοτε και εντονότερες από τους υπόλοιπους τομείς. Στο διάστημα 2009 - 2011, το ΑΕΠ μειώθηκε κατά €22,6 δις ή 9,8%, ενώ η Συνολική Δαπάνη Υγείας μειώθηκε κατά €4,4 δις ή κατά 19% . Τελικά, το 2011 η συνο-λική δαπάνη υγείας εκτιμήθηκε σε €18,6 δις, εκ των οποίων τα €12,4 δις ήταν η δημόσια, επιτυγχάνοντας το Μνημονιακό στόχο για συ-γκράτηση της συνολικής δαπάνης υγείας στο 9% του ΑΕΠ και της δημόσιας δαπάνης υγείας στο 6% του ΑΕΠ, σύμφωνα με το Σύστημα Λο-γαριασμών Υγείας1. Έτσι, από μηχανή «ανά-1 Πρόκειται για τριαξονικό σύστημα καταγραφής της

δαπάνης υγείας, σύμφωνα με το οποίο, για κάθε κατη-γορία δαπάνης ταυτοποιείται μέσω συγκεκριμένων κω-δικών, ο Χρηματοδοτικός Φορέας, HF: Health Financing (Scheme) (π.χ ΥΥΚΑ –HF 1.1.1.1, Υπουργείο Οικονομι-κών-HF 1.1.1.2, Ταμεία Κοινωνικής Ασφάλισης-HF 1.2, Ιδιωτική Ασφάλιση Υγείας-HF 2.2, Νοικοκυριά-HF 2.3 κα), η κατεύθυνση της δαπάνης ανά Προμηθευτή Υγεί-ας, HP: Health Providers (π.χ Νοσοκομεία HP.1, Κέντρα HP 3.4 Υγείας, Φαρμακεία HP 4.1, Ιδιώτες Γιατροί HP 3.1, Οδοντίατροι HP 3.2 κλπ) και η Υγειονομική Δραστηρι-ότητα που διενεργείται ΗC: Health Care Function (π.χ ενδονοσοκομειακή νοσηλεια- ΗC 1.1, εξωνοσοκομεια-κή φροντίδα- HC 1.3, φαρμακευτική περίθαλψη HC 5.1, προληπτικές δράσεις HC 6.0 κλπ)

To ΣΛΥ χρησιμοποιείται από κοινού από τον ΟΟΣΑ, την Eurostat και τον ΠΟΥ για τη συλλογή στοιχείων υγειο-νομικής δαπάνης από τις συμμετέχουσες (σε κάθε ορ-γανισμό) χώρες και η εφαρμογή του είναι υποχρεωτική σύμφωνα και με Κοινοτικό Κανονισμό. Στην Ελλάδα, για πρώτη φορά ξεκίνησε η εφαρμογή του, το Σεπτέμβριο του 2011 και ολοκληρώθηκε στον Ιανουάριο του 2013, με τη δημιουργία χρονολογικής σειράς για τα έτη 2003-2011. Η υλοποίηση του έργου πραγματοποιήθηκε από τρεις συνεργαζόμενους φορείς την Ελληνική Στατιστι-κή Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ), το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΥΥΚΑ) και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) μέσω του Τμήματος Νο-σηλευτικής (Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας).

πτυξης», η υγεία μεταβλήθηκε σε εργαλείο δη-μοσιονομικής εξυγίανσης. Αν η διόγκωση που καταγράφηκε τα χρόνια πριν το 2009, οφεί-λονταν σε σπατάλη και διαφθορά, αυτή είναι καλή εξέλιξη. Αν όμως η μείωση της δαπάνης συνοδεύεται από άρνηση αναγκαίων υπηρεσι-ών προς τους πολίτες λόγω υποχρηματοδότη-σης, αυτή είναι μία δραματική εξέλιξη. Διαχρο-νικός στόχος ενός ευνομούμενου κοινωνικού κράτους πρόνοιας θα πρέπει να είναι η ισότι-μη, βάσει της πραγματικής ανάγκης, και ευχε-ρής πρόσβαση κάθε πολίτη στην υγειονομική φροντίδα, σε κόστος που μπορεί η κοινωνία να επωμιστεί. Προς την κατεύθυνση αυτή προτεί-νονται τρεις παρεμβάσεις:

• Υιοθέτηση και προσαρμογή στηνελληνική πραγματικότητα Νοση-λευτικών πρωτοκόλλων.

Η οικονομική κρίση έχει τροποποιήσει και την εκδήλωση της ζήτησης για υπηρεσίες υγείας. Η ροή των ασθενών προς τις δημόσιες μονά-δες υγείας ολοένα και αυξάνει, καθώς η δυνα-τότητα προσέγγισης του ιδιωτικού τομέα συ-νεχώς και περιορίζεται λόγω αντίστοιχης συρ-ρίκνωσης των εισοδημάτων. Πρόσθετα, το νο-σολογικό προφίλ των προσερχόμενων ασθε-νών είναι επιβαρυμένο. Τα έντονα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα έχουν αντίκτυπο και σε σωματικό επίπεδο. Το χειρότερο είναι ότι τα ελάσσονα προβλήματα υγείας συνήθως παραγνωρίζονται και η αναζήτηση υγειονομι-κής φροντίδας μετατίθεται χρονικά μέχρι την εκδήλωση κάποιου κραυγαλέου συμπτώμα-τος (WHO, 2009, Lusardi et al., 2010, Martin-Moreno et al., 2010).

Ποιοςορόλοςτωννοσηλευτώνότανένασύστημαυγείας...ασθενείΌλγα Χρ. Σίσκου Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhDΤμήμα Νοσηλευτικής- ΕΚΠΑΓενική Γραμματέας Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών

ΑρΘρο ΣύνΤΑξηΣ


Το οξύμωρο σχήμα της αυξημένης ροής ασθε-νών (και μάλιστα κλινικά επιβαρυμένων) προς τις υφιστάμενες δημόσιες μονάδες υγείας με ταυτό-χρονη όμως μείωση της χρηματοδότησης αυτών, θα πρέπει να οδηγήσει τους υπευθύνους της ηγε-σίας τους υγειονομικού τομέα στη λήψη μέτρων για την ορθολογική διαχείριση των πεπερασμέ-νων πόρων, με τρόπο όμως τέτοιο ώστε αφενός μεν να διασφαλίζεται η άμεση παροχή ασφαλούς και αποτελεσματικής υγειονομικής φροντίδας, αφετέρου δε να εκμηδενίζεται κάθε πιθανότητα σπατάλης.Προς την κατεύθυνση αυτή, η υιοθέτηση πρω-τοκόλλων, επιστημονικά τεκμηριωμένων και πρακτικά δοκιμασμένων στην ελληνική πραγ-ματικότητα, κρίνεται απολύτως αναγκαία. Προ-τεραιότητα θα πρέπει να δοθεί στην υιοθέτηση Νοσηλευτικών Πρωτοκόλλων καθώς οι Νοση-λευτές λόγω της αδιάλειπτης παρουσίας τους στις μονάδες υγείας και της άμεσης επαφής τους με τους ασθενείς, διαδραματίζουν πρω-ταγωνιστικό ρόλο, τόσο κατά την παροχή της αμιγούς υγειονομικής φροντίδας, όσο και κατά την οργάνωση και διαχείριση των πεπερασμέ-νων πόρων (π.χ αναλώσιμα) εντός των δημοσί-ων δομών. Η προσπάθεια αυτή, ήδη υλοποιεί-ται σε ακαδημαϊκό επίπεδο (Πατηράκη, 2009), και πιλοτικά σε ορισμένα νοσοκομεία και υγει-ονομικές περιφέρειες (4η ΥΠΕ, 2012), ενώ ανα-μένεται η καθολική εφαρμογή νοσηλευτικών πρωτοκόλλων κατόπιν σχετικής απόφασης από την ηγεσία του τομέα της υγείας2.

• Ανάπτυξη Νοσηλευτικών Μονά-δων μακροχρόνιας φροντίδας

Από το 2011 ξεκίνησε η προσπάθεια αναδιορ-γάνωσης του νοσοκομειακού τομέα του ΕΣΥ. Στο πλαίσιο αυτό, πολλές καινοτόμες προτά-σεις παρουσιάστηκαν σε ακαδημαϊκό επίπε-δο3 όπως για παράδειγμα η οργάνωση των νο-

2 Το διάστημα αυτό βρίσκεται σε εξέλιξη έργο που αφορά στη «Λειτουργική Αναβάθμιση Φορέων Πρω-τοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στην Περιφέρεια Πελο-ποννήσου, με την ανάπτυξη δώδεκα (12) Νοσηλευ-τικών Πρωτοκόλλων», χρηματοδοτούμενο από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού. Το έργο υλοποιείται από το Τμήμα Νο-σηλευτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου σε συνεργασία με το Τμήμα Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ

3 Το 2011 ανατέθηκε από το ΥΥΚΑ στο Εργαστήριο Ορ-γάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας του Τμή-

σοκομείων κατά κύκλους με συμπληρωματική μεταξύ τους λειτουργία, η αυτόνομη, συνεχής και ανεξάρτητη από το σύστημα εφημεριών των νοσοκομείων λειτουργία καθορισμένων Τμημάτων Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) σε κάθε κύκλο (νοσοκομείων), η ανάπτυξη εξει-δικευμένων μονάδων αντιμετώπισης συχνών νοσολογικών οντοτήτων (καρκίνο, αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, καρδιακές παθήσεις, χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια κα) και τέλος η μετατροπή μικρών και περιορισμένης δραστηριότητας νοσοκομείων σε μετανοσο-κομειακές δομές που λείπουν από την ελληνι-κή πραγματικότητα (π.χ nursing homes).

Επί του παρόντος έχουν υλοποιηθεί από την κεντρική ηγεσία κάποιες διοικητικές συνενώ-σεις ομοειδών τμημάτων εντός των νοσοκο-μείων καθώς και η διοικητική ενοποίηση ομά-δων (συνήθως γειτνιαζόντων) νοσοκομείων (ΥΥΚΑ, 2012). Η εφαρμογή ριζοσπαστικότε-ρων μέτρων στο πλαίσιο της δημοσιονομικής εξυγίανσης του νοσοκομειακού τομέα, εξακο-λουθεί να παραμένει ζητούμενο.

Προς την κατεύθυνση αυτή, η ανάπτυξη (με μετατροπή υφιστάμενων μονάδων χαμηλής δραστηριότητας) δομών Μακροχρόνιας Νοση-λευτικής Φροντίδας θα πρέπει να αντιμετωπι-στεί ως ζήτημα υψηλής προτεραιότητας. Με-λέτες από το εξωτερικό δεικνύουν ότι πρό-κειται για μονάδες με άριστη σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας, καθώς προσφέρουν υψηλής ποιότητας υπηρεσίες μετανοσοκομεια-κής φροντίδας σε ευρύ φάσμα ασθενών (μέτρι-ας έως σοβαρής βαρύτητας) και με κόστος ση-μαντικά χαμηλότερο συγκριτικά με τις υπόλοι-πες δομές στις οποίες νοσηλεύονται ασθενείς μετά το οξύ στάδιο της ασθένειας. Στις ΗΠΑ, περισσότεροι από το 50% των δικαιούχων του προγράμματος MEDICARE λαμβάνουν υπηρε-σίες υγείας μετά το οξύ στάδιο της ασθένειας από δομές νοσηλευτικής φροντίδας, με διάμε-σο χρόνο νοσηλείας τις 20 μέρες. Οι ασθενείς οι οποίοι λαμβάνουν τέτοιου είδους υπηρεσίες υψηλής ποιότητας έχουν τρεις φορές μεγαλύ-τερη πιθανότητα να επανενταχθούν φυσιολο-γικά στον κοινωνικό ιστό και στις επαγγελμα-

ματος Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ, η μελέτη για το «Επι-χειρησιακό Σχέδιο Αναδιάρθρωσης Νοσοκομείων», τα αποτελέσματα της οποίας βρίσκονται διαθέσιμα στην ιστοσελίδα : http://platon.cc.uoa.gr/~reconweb/new2/

70

τικές τους δραστηριότητες σε σχέση με τους υπόλοιπους ασθενείς (Τhe Alliance for Quality Nursing Home Care, 2011).

Ο συνωστισμός χρόνιων ασθενών σε δημό-σιες κλίνες οξείας νοσηλείας εντός των μεγά-λων αστικών κέντρων, ή η ανάθεση της φρο-ντίδας αυτών αποκλειστικά στο οικογενειακό περιβάλλον, είναι πρακτικές που δεν συνδέο-νται με άριστα κλινικά αποτελέσματα. Από την άλλη, η συνέχιση της υπό-λειτουργίας οιονεί νοσοκομείων αποτελεί ανεπίτρεπτη σπάταλη πόρων, ειδικά για την Ελλάδα της οικονομικής κρίσης.

Στο πλαίσιο αυτό, η μετατροπή μέρους των δη-μοσίων ιδρυματικών μονάδων οριακής δρα-στηριότητας, σε δομές μακροχρόνιας νοση-λευτικής φροντίδας είναι μια πρόταση ρεαλι-στική, οικονομικά αποδοτική, κοινωνικά επω-φελής και συνεπώς θα πρέπει να προγραμμα-τιστεί η άμεση εφαρμογής της.

• ΑναβάθμισητηςΝοσηλευτικήςΣτελέχωσης

Είναι προφανές ότι τόσο η εφαρμογή Νοσηλευ-τικών Πρωτοκόλλων, όσο και η λειτουργία δο-μών Μακροχρόνιας Νοσηλευτικής Φροντίδας, προϋποθέτουν τη στελέχωση του συστήματος με επαρκή αριθμό πτυχιούχων νοσηλευτών. Η προϋπόθεση αυτή σε καμία περίπτωση δεν ισχύει, καθώς η αναλογία των 3,3 νοσηλευτών / 1.000 κατοίκους το 2009 στην Ελλάδα, είναι υπο-διπλάσια της αντίστοιχης στις χώρες του ΟΟΣΑ (OECD, 2012).

H πρόταση, για μαζικές προσλήψεις νοσηλευ-τών και μάλιστα αναβαθμισμένων προσόντων θα κρίνονταν ανεδαφική, λόγω της οικονομι-κής δυσπραγίας των ημερών. Ωστόσο, πριν τη λήψη των όποιων αποφάσεων, σκόπιμη κρίνε-ται η μελέτη της διεθνούς και τεκμηριωμένης εμπειρίας επί του θέματος.

Από την ανασκόπηση σύγχρονων μελετών προκύπτει ότι η αυξημένη αναλογία νοσηλευ-τών προς ασθενείς συμβάλει στη συγκράτηση ή ακόμη και στη μείωση του κόστους νοσηλεί-ας, λόγω μείωσης της διάρκειας νοσηλείας των ασθενών (Thungjaroenkul et al., 2007) και πε-ριορισμού «παρενεργειών» (Barkel et al., 2002)

κατά τη διάρκεια νοσηλείας (π.χ κατακλίσεις, ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις κα).

Επίσης, η αναλογία των πτυχιούχων νοσηλευ-τών προς το σύνολο του νοσηλευτικού προ-σωπικού είναι αντιστρόφως ανάλογη του κό-στους λειτουργίας των μονάδων υγείας. Οι πτυχιούχοι νοσηλευτές με τις αυξημένες δεξι-ότητες και γνώσεις δύνανται να παρέχουν κλι-νικά αποτελεσματικότερη φροντίδα, περιορί-ζοντας ταυτόχρονα την άσκοπη κατανάλωση πόρων (Bloom et al., 1997).

Ακόμη όμως και η προσβασιμότητα των πολι-τών στην υγειονομική φροντίδα διευκολύνε-ται από την αυξημένη στελέχωση του συστή-ματος υγείας με πτυχιούχους νοσηλευτές. Ήδη από το 2008 στη Φλόριντα των ΗΠΑ, καταρτί-στηκε σχέδιο για τη βελτίωση της πρόσβασης του 40% περίπου των πολιτών που στερού-νταν αναγκαίες φροντίδες, με κύριο μέτρο τη διεύρυνση –αναβάθμιση του ρόλου των πτυ-χιούχων νοσηλευτών. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος εξουσιοδοτημένοι νοσηλευ-τές είχαν δικαίωμα περιορισμένης συνταγο-γράφησης, παραπομπής σε εξειδικευμένους γιατρούς, και γενικότερα καθοδήγησης των ασθενών μέσα στο σύστημα (Florida Coalition of Advanced Practice Nurses, 2008). Αν τα πα-ραπάνω φαίνεται να απέχουν αρκετά από την τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα, θα μπο-ρούσαν κάλλιστα να εφαρμοστούν στο άμε-σο μέλλον, καθώς μάλιστα οι συνθήκες υπαγο-ρεύουν τη λήψη αντίστοιχων μέτρων.

Οι Νοσηλευτές ως η ‘’ραχοκοκαλιά’’ του υγει-ονομικού συστήματος και οι αμεσότεροι εκ-φραστές των αναγκών-επιθυμιών των ασθε-νών, έχουν τη δυναμική ορθολογικής αντιμε-τώπισης των φλεγόντων προβλημάτων, υπό το πρίσμα των σύγχρονων προκλήσεων. Οι καθημερινοί τους αγώνες στους χώρους ερ-γασίας (με τις τεράστιες ελλείψεις σε υλικοτε-χνική υποδομή) αποδεικνύουν τη διάθεση συ-νεισφοράς τους και στην τρέχουσα περίοδο κρίσης. Τα παραπάνω τρία μέτρα, αποτελούν ενδεικτικές μόνο παρεμβάσεις, οι οποίες δύ-ναται να συνεισφέρουν στην πολυπόθητη συ-γκράτηση της δαπάνης υγείας, με ταυτόχρο-νη όμως διατήρηση, ή ακόμη και αναβάθμιση της ποιότητας της φροντίδας υγείας. Αναμέ-νονται οι πολιτικές αποφάσεις και η λήψη των


αντίστοιχων θεσμικών μέτρων, ώστε οι όποιες προτάσεις να μην προστίθενται απλά στο «ευ-χολόγιο» που έχει αναπτυχθεί κατά τις τελευ-ταίες δεκαετίες, για την αποτελεσματική λει-τουργία του τομέα της υγείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΞενόγλωσσηBarkell NP., Killinger KA., Schultz SD. (2002). “The re-

lationship between nurse staffing models and pa-tient outcomes: A descriptive study”. Outcomes Manag., Jan-Mar; 6 (1): 27-33

Bloom, JR., Alexander, JA., & Nuchols, BA. (1997). “Nurse staffing patterns and hospital efficiency in the United States”. Social Science & Medicine, 44, 145-55

Florida Coalition of Advanced Practice Nurses (2008). “Advanced Practice Nurses: Improving Access to Health Care and Containing Costs”. An Action Plan for the State of Florida

Lusardi Ann., Schneider D., Tufano P. (2010). “The Eco-nomic Crisis and Medical Care Usage” Harvard Busi-ness School, working paper 10-079

Martin-Moreno JM, Alfonso-Sanchez, JL, Harris, M, Lopez-Valcarcel, BG (2010), “The effects of the fi-nancial crisis on primary prevention of cancer”, Eu-ro J Cancer. Sep 46 (14)L: 2525-33

ΟECD Health Data 2012. “How Does Greece Compare”. Available on http://www.oecd.org/els/health-systems/BriefingNoteGREECE2012.pdf (last visited 22/03/2013)

Τhe Alliance for Quality Nursing Home Care (2011). “Nursing Facilities Cost-Effectively Treat an Increas-ingly Complex Patient Population, Benefiting Sen-iors and Taxpayers Care”. Available on http://www.aqnhc.org/pdfs/care-context-2011-09.pdf (last visited 21/03/2013)

Thungjaroenkul P., Cummings GG., Embleton Α, (2007). “The Impact of Nurse Staffing on Hospital Costs and Patient Length of Stay: A Systematic Re-view” Nurs Econ. 2007 ;Oct 25(5):255-65

WHO (2009). “ The financial Crisis and Global Health”. Information note2009/1

ΕλληνικήΠατηράκη – Κουρμπάνη Ε. (2009). Οδηγός Ανάπτυξης

Σχεδίου Νοσηλευτικής Φροντίδας Διαγνώσεις, Παρεμβάσεις και Αιτιολογήσεις, 11η Αγγλική Έκδοση – 1η Ελληνική Έκδοση, Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης. Επιμέλεια του: Doenges M. E., Moor-house M. F., Murr A. (2008). Nurse’ s pocket guide – diagnoses, prioritized interventions and rationales, 11th edition, F. A. Davis Company Philadelphia.

4η ΥΠΕ, (2012). «Προτυποποιημένες νοσηλευτικές Διαδικασίες & Κλινικά νοσηλευτικά Πρωτό-

κολλα». Διαθέσιμες στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.4ype.gr/index.php?option =com_content&view=article&id=443%3Anosileftika-protokolla&catid# (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 16/03/2013)

Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης-ΥΥΚΑ (2012). «Έκθεση Αποτελεσμάτων ΥΥΚΑ και των Μονάδων του ΕΣΥ 2011». ΕΣΠΑ 2007-2013

72

ΕρΕύνηΤΙΚη ΕρΓΑΣΙΑ

ΠερίληψηΕΙΣΑΓΩΓη: Η άνοια αποτελεί μία ιδιαίτερα δα-πανηρή νόσο λόγω των αυξημένων πόρων που διατίθενται για την πρόληψη, τη διάγνωση, τη θεραπεία και τη διαχείρισή της.

ΣΚοΠοΣ: Η μελέτη επιχειρεί την οικονομική αποτίμηση της νόσου, με τη δημιουργία ενός ερωτηματολογίου μέσω του οποίου εκτιμάται ξε-χωριστά κάθε είδους εξόδων που επιβαρύνει τον ασθενή και την οικογένειά του, είτε άμεσα ως δα-πάνη είτε έμμεσα ως απώλεια παραγωγικότητας.

ΜΕΘοΔοΛοΓΙΑ: Αναπτύχθηκε εξειδικευμένο ερωτηματολόγιο από τους ερευνητές το οποίο βασίσθηκε εν μέρει στο ερευνητικό εργαλείο CATS (Caregiver Activities Time Survey). Η πιλοτι-κή φάση της μελέτης πραγματοποιήθηκε σε δύο κέντρα φροντίδας ασθενών με άνοια. Το πιλοτι-κό δείγμα ευκολίας αποτέλεσαν 46 ασθενείς.

ΑΠοΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Το ερωτηματολόγιο, που βασίσθηκε εν μέρει στο ερωτηματολόγιο των Jacobsen et al. (2011), ελέγχθηκε και διαμορφώ-θηκε ώστε να είναι εύκολα κατανοητό από αν-θρώπους όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν κατά την πι-λοτική μελέτη ήταν συμβατά με τα αποτελέσμα-τα και άλλων διεθνών μελετών για το κόστος της νόσου. Το συνολικό ετήσιο κόστος της νόσου εκτιμήθηκε σε €12.140 (SD: 6.555,9) για το ήπιο στάδιο, σε €13.735 (SD: 7.858,7) για το μέτριο στάδιο και σε €22.666 (SD: 8.467,2) για το σοβα-ρό στάδιο (το οποίο θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν περιλάμβανε ιδρυματοποιημένους ασθε-

νείς). Πιο αναλυτικά, στην ήπια μορφή της νό-σου το 79% του συνολικού κόστους αποτελεί το κόστος ευκαιρίας του κύριου και του δευτερεύ-οντα φροντιστή, το 10% το κόστος της φαρμα-κευτικής αγωγής, το 3% το κόστος των ιατρικών επισκέψεων και το 2% το κόστος της νοσοκομει-ακής περίθαλψης. Αντίστοιχα, στη μέτρια μορφή της νόσου το 77% του συνολικού κόστους απο-τελεί το κόστος ευκαιρίας του κύριου φροντιστή και του δευτερεύοντα φροντιστή, το 10% το κό-στος της φαρμακευτικής αγωγής, το 1% το κό-στος των ιατρικών επισκέψεων και το 4% το κό-στος της νοσοκομειακής περίθαλψης. Η απώλεια παραγωγικότητας του κύριου φροντιστή ανέρ-χεται στο 5% και 2% του συνολικού κόστους ανά ασθενή με Alzheimer σε ήπιο και μέτριο στάδιο, αντίστοιχα, γεγονός που επιβεβαιώνει τη σημα-ντική επίπτωση της νόσου όχι μόνο στον ασθενή αλλά και στο συγγενικό του περιβάλλον.

ΣύΜΠΕρΑΣΜΑΤΑ: Όσο επιδεινώνεται ο ασθενής και μεταβαίνει από το ήπιο στάδιο σε βαρύτερα αυξάνεται τόσο το κόστος του υγειονομικού όσο και του μη υγειονομικού τομέα καθώς και η απώ-λεια παραγωγικότητας. Ως εκ τούτου κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική, από οικονομικής πλευράς, η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη παραμονή των ασθενών στα πρώιμα στάδια της νόσου.

ΛΕξΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: νόσος Αλτσχάιμερ, εκτίμη-ση κόστους, Ελλάδα

ΧρηΜΑΤοΔοΤηΣη: Η μελέτη υποστηρίχθηκε εν μέρει οικονομικά από την εταιρεία Novartis Hellas

Κοινωνικο-οικονομικέςεπιπτώσειςτηςνόσουalzheimerστηνΕλλάδα:ΠιλοτικήΜελέτηΔάφνη Καϊτελίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθύντρια Εργαστηρίου Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Καλογεροπούλου, Επιστημονική Συνεργάτις Εργαστηρίου Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνης Α. Μούγιας, Ψυχίατρος Ψυχογηριατρικής Εταιρείας «Ο Νέστωρ» Πέτρος Γαλάνης, Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνώννικόλαος Κοντοδημόπουλος, Εξωτερικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου ΑθηνώνΠαναγιώτα Παπαδοπούλου, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου ΑθηνώνΣταύρος Πασάλογλου, Health Economics & Pricing / Reimbursement Manager, Novartis HellasΛυκούργος Λιαρόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών


AbstractINTRODUCTION: Dementia is a very cost-ly disease because of the increased resourc-es consumed for prevention, diagnosis, treat-ment and management of dementia. The cost of disease goes beyond the direct health cost, i.e. cost mainly borne by the health sector, as the disease has significant economic and so-cial impact on both patients themselves and their families.

OBJECTIVES: This study attempts the econom-ic evaluation of Alzheimer’s disease, consider-ing separately each category of cost borne by the patient and his/her family, either as an ex-pense or as a loss of productivity.

METHODS: The study was conducted at two care centers for patients with dementia. The convenience sample was 46 patients. The data were collected via a questionnaire developed by the researchers of this study and was partly based on the research tool CATS (Caregiver Ac-tivities Time Survey).

RESULTS: The questionnaire that was used was partly based on the questionnaire by Jacobsen et al. (2011), and was tested and formulated to be easily understood by people of all education-al levels. The results obtained during the pilot study were consistent with the results of other international studies on the cost of the disease. The total annual cost of the disease was esti-mated at €12,140 (SD: 6,555.9) for the mild

stage, at €13,735 (SD: 7,858.7) for the moderate stage and €22,666 (SD: 8,467.2) for the severe stage (excluded institutionalized patients). More specifically, in the mild form of the dis-ease, 79% of the total cost is the opportunity cost of the primary and the secondary caregiv-er, 10% is the cost of medication, 3% is the cost of medical visits and 2% is the hospitalization cost. Respectively, in the moderate form of the disease, 77% of the total cost is the opportuni-ty cost of the primary and the secondary care-giver, 10% is the cost of medication, 1% is the cost of medical visits and 4% is the hospitaliza-tion cost. The productivity loss of the primary caregiver exceeds 5% and 2% of the total cost per patient with mild and moderate Alzheim-er’s stage, respectively, which confirms the sig-nificant economic impact of the disease on both patients themselves and their families.

CONCLUSIONS: In conclusion, as the patient gets worse and goes from mild to more severe stages, the direct and indirect health cost as well as the loss of productivity also increase. There-fore it is especially important when possible to prolong the stay of patients in the early stages of the disease.

KEyWORDS: Alzheimer’s disease, cost evalu-ation, Greece

FunDInG: The study was partially funded by Novartis Hellas

ORIGINAL PAPER

Socio-economic impact of Alzheimer’s disease in Greece. Pilot StudyDaphne Kaitelidou, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of AthensMaria Kalogeropoulou, RN, MSc, PhD Antonis A. Mougias, Psychiatrist at Nestor Psychogeriatric AssociationPetros Galanis RN, MSc, PhD Nick Kontodimopoulos, MSc, PhDPanagiota Papadopoulou, RNStavros Pasaloglou, MSc, MBALycurgus Liaropoulos, Professor Emeritus, University of Athens

74

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ άνοια αποτελεί την τρίτη

πιο δαπανηρή

νόσο, μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα και τον καρκίνο, λόγω των αυξημένων πόρων που διατίθενται για την πρόληψη, τη διάγνωση, τη θεραπεία και τη διαχείρισή της και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ιατρικές δαπάνες (θε-ραπευτική και φαρμακευτική αγωγή), τον χρό-νο των φροντιστών καθώς και το στάδιο της ασθένειας. Συνολικά, το μέσο ετήσιο κόστος ανά ασθενή ποικίλλει, καθώς εξαρτάται από το στάδιο της νόσου, υπερβαίνοντας σύμφω-να με ορισμένες μελέτες τα €35.067 (Sadik and Wilcock, 2003; Rice et al., 1993). Το σημαντι-κότερο ποσοστό του κόστους της ασθένειας αποτελεί το κόστος των φροντιστών (ποσοστό που κυμαίνεται από 75-80%) ενώ ακολουθεί το κόστος της νοσοκομειακής περίθαλψης (13%), το κόστος των ιατρικών επισκέψεων (4%), το κόστος των αναλώσιμων και της φαρμακευ-τικής αγωγής (6%) (Rice et al., 1993; Lopez-Bastida et al., 2006).

Συγκεκριμένα, το συνολικό κόστος της άνοιας για το αμερικανικό σύστημα υγείας ξεπερνά-ει τα €88 δις (€102,6 εκατ. ανά εκατ. πληθ.) κα-θώς το ετήσιο κόστος φροντίδας του ανοϊκού ασθενούς κυμαίνεται από €8.285 έως €32.256 ανάλογα με τη σοβαρότητα της νόσου (Sadik and Wilcock, 2003). Αντίστοιχα, οι Moore et al. (2001) εκτιμούν ότι το ετήσιο κόστος της νό-σου (συμπεριλαμβανομένης και της απώλειας παραγωγικότητας) στις ΗΠΑ κυμαίνεται από €20.538 έως €88.427 ανά ασθενή. Οι Rice et al. (1993) εκτιμούν ότι το συνολικό κόστος της νόσου Alzheimer στην Καλιφόρνια ξεπερνά τα €43.086, με το άμεσο υγειονομικό κόστος να αγγίζει τα €11.525 ανά ασθενή, από τα οποία το 76% αντιστοιχεί στο κόστος των φροντιστών. Επίσης, το άμεσο μη υγειονομικό κόστος αγγί-ζει τα €31.642 ανά ασθενή (Rice et al., 1993). Στην Αγγλία το μέσο ετήσιο κόστος της νόσου Alzheimer ανά ασθενή εκτιμάται από €24.283 για περιπτώσεις ήπιας μορφής της νόσου έως €54.5243 για περιπτώσεις σοβαρής μορφής της νόσου (Knapp and Prince, 2007).

Αντίστοιχα είναι τα ευρήματα και από μελέ-τες σε άλλες χώρες σύμφωνα με τα οποία το ετήσιο κόστος φροντίδας των ασθενών εξαρ-τάται από το στάδιο της νόσου. Στην Ισπανία,

οι Lopez-Bastida et al. (2006) εκτίμησαν ότι το μέσο ετήσιο κόστος της νόσου Alzheimer αγ-γίζει τα €28.198, με το μεγαλύτερο ποσοστό να αποτελεί το το κόστος των φροντιστών και το κόστος της φαρμακευτικής αγωγής. Στο Ισ-ραήλ το ετήσιο κόστος φροντίδας ασθενή με Alzheimer αγγίζει τα €17.873 (Beeri et al., 2002) ενώ στον Καναδά κυμαίνεται από €6.823 για ασθενή με ήπια μορφή Alzheimer έως €26.565 για ασθενή με σοβαρή μορφή Alzheimer (Hux et al., 1998).

Κοινό σημείο των παραπάνω μελετών αποτε-λεί η ένδειξη ότι το άμεσο μη υγειονομικό κό-στος, στο οποίο περιλαμβάνεται το κόστος των φροντιστών, αποτελεί το μεγαλύτερο πο-σοστό του συνολικού κόστους της νόσου, κα-θώς φαίνεται ότι οι ανοϊκοί ασθενείς, που αντι-μετωπίζονται στο σπίτι, διαθέτουν φροντιστή ενώ οι μισοί από αυτούς έχουν περισσότερους από έναν φροντιστή (Castro et al., 2010).

Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών, το 2010 υπήρχαν 35,6 εκατ. άτομα με άνοια πα-γκοσμίως (Alzheimer’s Disease International, 2011). Εκτιμάται ότι ο αριθμός αυτός θα αγγί-ξει τα 65,7 εκατ. έως το 2030 και τα 115,4 εκατ. έως το 2050 (Brookmeyer et al., 2007). Συγκε-κριμένα, για την Ελλάδα, ο αριθμός των ατό-μων με άνοια αγγίζει τις 196 χιλιάδες και εκτι-μάται ότι έως το 2030 θα ανέλθει στις 276 χι-λιάδες και στις 365 χιλιάδες έως το 2050.

Το κόστος της νόσου Alzheimer στην Ελλά-δα δεν έχει εκτιμηθεί μέχρι σήμερα μέσω μιας πλήρους οικονομικής μελέτης. Οι έως σήμε-ρα προσπάθειες αποτέλεσαν κυρίως μία αδρή προσέγγιση του κόστους της νόσου. Συγκε-κριμένα, οι Κυριόπουλος και συν. (2005) αξι-οποίησαν τις απόψεις εμπειρογνωμόνων, στο πλαίσιο μιας ομάδας ειδικών (expert panel). Τα αποτελέσματα της μελέτης επιβεβαίωσαν ότι η ανάγκη για ιατρικές υπηρεσίες αυξάνονται κατά τη μετάβαση των ασθενών από το στά-διο αυτονομίας στο στάδιο εξάρτησης (Κυριό-πουλος και συν., 2005). Σε παρόμοια μελέτη κοστολόγησης της νόσου Alzheimer των Ωρο-λογάς και συν. (2005), χωρίς όμως πλήρη περι-γραφή της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε, το κόστος της νόσου (φαρμακευτική αγωγή, τα ιατρικά έξοδα, τα έξοδα μεταφοράς και τα


έξοδα διαβίωσης) εκτιμήθηκε σε €20.996 ετη-σίως ανά ασθενή.

ΣΚΟΠΟΣΗ παρούσα μελέτη αποτελεί μία μελέτη κό-στους της ασθένειας (cost of illness) για ασθε-νείς με Alzheimer που αντιμετωπίζονται κατ΄οί-κον και επιχειρεί τον υπολογισμό του άμε-σου και έμμεσου κόστους που επιβαρύνει τον ασθενή και την οικογένειά του από τη διαχεί-ριση της νόσου του Alzheimer. Εκτιμά, δηλα-δή, το άμεσο κόστος της ασθένειας (υγειονομι-κό και μη υγειονομικό) και την απώλεια παρα-γωγικότητας των συγγενών τους (φροντιστών) (Drummond, 1988; Ament, 1993).

ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣΓια την παρούσα μελέτη έγινε πρωτογενής συλλογή στοιχείων για την καταγραφή των βα-σικών ειδών κόστους για τη φροντίδα ασθε-νών με Alzheimer, μέσω ερωτηματολογίου που απευθύνθηκε σε φροντιστές ασθενών που πά-σχουν από Alzheimer. Το ερωτηματολόγιο σχε-διάστηκε από τους ερευνητές της μελέτης και βασίσθηκε εν μέρει στο ερωτηματολόγιο που αναπτύχθηκε στη μελέτη των Jacobsen et al. (2011). Για τον σχεδιασμό του, δημιουργήθηκε ομάδα εμπειρογνωμόνων αποτελούμενη από δύο Πανεπιστημιακούς καθηγητές με αντικεί-μενο τα Οικονομικά της υγείας και την Διοί-κηση Υπηρεσιών Υγείας, έναν οικονομολόγο υγείας, έναν ψυχίατρο εξειδικευμένο στη νόσο Alzheimer και έναν επιδημιολόγο/στατιστι-κό. Από τη μελέτη των Jacobsen et al. (2011), η οποία εξέλιξε το ερευνητικό εργαλείο CATS (Caregiver Activities Time Survey) από τις έρευ-νες των Clipp and Moore (1995), Neubauer et al. (2008) και Neubauer et al. (2009) προσθέτο-ντας ορισμένες καθημερινές δραστηριότητες, χρησιμοποιήθηκε η ενότητα που αφορούσε στην αναλυτική περιγραφή των ωρών φροντί-δας ανά δραστηριότητα. Το ερωτηματολόγιο διαμορφώθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολα κατανοητό από ανθρώπους όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων.

Οι βασικές ενότητες του ερωτηματολογίου αφορούν στα εξής:

− Στοιχεία ασθενή (φύλο, τύπος άνοιας, MMSE σκορ1, NPI σκορ2 κτλ.)

− Είδη άμεσου υγειονομικού κόστους: φαρ-μακευτική αγωγή, ενδονοσοκομειακή νο-σηλεία (ιδιωτική κλινική, δημόσιο νοσοκο-μείο, ψυχιατρικό νοσοκομείο), κέντρα ημέ-ρας, ιατρικές επισκέψεις (νευρολόγος, ψυ-χίατρος, λοιπές ειδικότητες), επισκέψεις σε άλλους επαγγελματίες υγείας (κοινωνιολό-γοι, φυσιοθεραπευτές κτλ.)

− Αναλώσιμο (μη υγειονομικό) υλικό

− Προφίλ φροντιστών (κύριος φροντιστής, επικουρικός-δευτερεύων φροντιστής, οι-κιακή βοήθεια)

− Χρόνος φροντίδας ανά δραστηριότητα

− Απώλεια παραγωγικότητας φροντιστών

Αφού εξασφαλίστηκε η άδεια χρήσης του ερω-τηματολογίου των Jacobsen et al. (2011), έγινε διπλή (αντίστροφη) μετάφραση του τμήματος που χρησιμοποιήθηκε στο ερωτηματολόγιο της παρούσας μελέτης, και διαμορφώθηκε το τελι-κό ερωτηματολόγιο. Σε πρώτη φάση ελέγχθηκε από δύο επιστήμονες ειδικούς του χώρου και συμπληρώθηκε από οκτώ άτομα προκειμένου να εντοπιστούν τυχόν προβλήματα ή ασάφειες των ερωτήσεων, που χρήζουν αξιολόγησης, μέ-χρι που πήρε την τελική του μορφή.

Οι συνεντεύξεις με τους φροντιστές των ασθενών διεξήχθησαν από 01/07/2012 έως 30/9/2012 σε δύο κέντρα φροντίδας ασθενών με άνοια (δείγμα ευκολίας) (εκ των οποίων το ένα ήταν κέντρο ημέρας ενώ το άλλο παρεί-χε και περιορισμένης διάρκειας νοσηλεία). Για την συλλογή των δεδομένων εξασφαλίσθηκε η άδεια από τα δύο κέντρα φροντίδας των ασθε-1 Το Mini Mental State Examination (MMSE) είναι το πιο

συχνά χρησιμοποιούμενο εργαλείο (που αξιολογεί μια σειρά από διαφορετικές νοητικές ικανότητες, συμπερι-λαμβανομένης της μνήμης, προσοχής και γλωσσικής επικοινωνίας του ατόμου) για τη διάγνωση της άνοιας και την εκτίμηση της σοβαρότητά της. Σύμφωνα με το σκορ στην κλίμακα MMSE, οι ασθενείς κατηγοριο-ποιούνται σε στάδια (ήπιο/ μέτριο στάδιο Alzheimer- MMSE σκορ 30-21, μέτριο στάδιο- MMSE σκορ 20-11 και σοβαρό στάδιο- MMSE σκορ κάτω από 10).

2 Το Neuropsychiatric Inventory (NPI) είναι μέσο αξιολό-γησης των νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων σε ασθε-νείς με νόσο του Alzheimer και άλλες νευροεκφυλιστι-κές διαταραχές.

76

νών αλλά και η ενημερωμένη συγκατάθεση των φροντιστών που συμμετείχαν στην μελέτη.

Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθη-κε με το στατιστικό πακέτο Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 20.0. Οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή (τυ-πική απόκλιση) και οι κατηγορικές μεταβλητές ως απόλυτες και σχετικές συχνότητες. Επίσης, έγινε ανάλυση ευαισθησίας μιας κατεύθυνσης ώστε να διαπιστωθεί αν οι τελικές εκτιμήσεις του ετησίου, ανά ασθενή, κόστους της νόσου Alzheimer επηρεάζονται από εκτιμήσεις ή/και υποθέσεις για τις μεταβλητές που το συν-θέτουν, μεταβάλλοντας τις τιμές του κόστους/ ημέρα του οίκου ευγηρίας, του κόστος/ ημέρα της ιδιωτικής κλινικής, του κόστος/ ημέρα της

παθολογικής κλινικής δημόσιου νοσοκομείου και του ωρομίσθιου του κύριου φροντιστή.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΟ πληθυσμός της πιλοτικής μελέτης αποτε-λείται από 46 φροντιστές, εκ των οποίων οι 40 φρόντιζαν ασθενείς που έχουν διαγνω-σθεί με άνοια τύπου Alzheimer και οι 6 ασθε-νείς με μικτή άνοια. Πιο αναλυτικά, 11 άτομα (23,9%) βρίσκονται στο ήπιο στάδιο της νόσου (MMSE= 30-21) με μέση τιμή MMSE σκορ 24, 18 άτομα (39,1%) βρίσκονται στο μέτριο στά-διο της νόσου (MMSE= 20-11) με μέση τιμή MMSE σκορ 16 και 17 άτομα (23,9%) βρίσκο-νται στο σοβαρό στάδιο της νόσου (MMSE=

Πίνακας 1. Προφίλ κύριων μη αμειβόμενων φροντιστών

ΦύλοΆνδρας Γυναίκα

28% 72%

Ηλικία35-44 ετών 45-54 ετών 55-64 ετών >64 ετών

13% 35% 20% 33%

Οικογενειακή κατάστασηΈγγαμος Άγαμος Χήρος

80% 17% 2%

Μορφωτικό επίπεδοΑγράμματος / απόφοιτος

δημοτικούΑπόφοιτος γυμνασίου/

λυκείουΑπόφοιτος ΤΕΙ- ΑΕΙ/ κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος

17% 59% 24%

Τόπος διαμονήςΊδιο σπίτι με τον ασθενή Ίδιο κτίριο με

τον ασθενή Ίδια γειτονιά με τον ασθενή Διαφορετικό σπίτι και γει-τονιά με τον ασθενή

70% 15% 7% 9%

Βαθμός συγγένειας με ασθενή

Σύζυγος Κόρη/γιος Αδελφός-ή Καμία σχέση

35% 57% 7% 2%

Πίνακας 2. Δραστηριότητες φροντιστών και απώλεια παραγωγικότητας συγγενών

κύριος (μη αμειβόμενος) φροντιστής Δευτερεύων (αμειβόμενος) φροντιστής

Μέση τιμή Τυπ. απόκλιση Μέση τιμή Τυπ. απόκλιση

Πόση ώρα δαπανάτε για τις καθημερινές ανάγκες του ασθενή;

Επίσκεψη στην τουαλέτα 0,1 0,2 0,2 0,2

Λουτρό-περιποίηση 0,3 0,3 0,2 0,3

Ντύσιμο 0,1 0,2 0,2 0,2

Λήψη φαρμάκων 0,2 0,1 0,1 0,1

Σίτιση 0,2 0,3 0,3 0,4

Μεταφορά-Συνοδεία 0,8 0,7 1,1 1,7

Ψώνια 0,8 0,4 0,3 0,6

Μαγείρεμα 1,1 0,8 1 1

Ενόχληση το βράδυ 0,6 1,3 0,1 0,3

Επίβλεψη 4,5 4,2 2,9 2,8

Σύνολο 8,5 5,5 6,5 3,2Πόσες ώρες λείπετε από την εργασία σας το μήνα εξαιτίας προ-βλημάτων του ασθενή; 1,6 5,1 - -

Το τελευταίο εξάμηνο, πόσες ημέρες χρειάστηκε να πάρετε άδεια από την εργασία σας για τη φροντίδα του ασθενή; 1,8 5,4 - -


10-0) με μέση τιμή MMSE σκορ 7.

Όλοι οι ασθενείς διαθέτουν κύριο φροντιστή (μη αμειβόμενο άτομο, συνήθως συγγενή) ενώ το 28,3% των ασθενών διαθέτουν και δευτε-ρεύων φροντιστή (αμειβόμενο). Όσον αφορά τους κύριους (μη αμειβόμενους) φροντιστές των ασθενών, η πλειονότητά τους (71,7%) εί-ναι γυναίκες. Το 35% των κύριων φροντιστών ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 45-54 ετών ενώ το 43% είναι απόφοιτοι λυκείου. Επίσης, το 57% των φροντιστών είναι κόρη ή γιος του ασθενή ενώ το 70% μένουν στο ίδιο σπίτι με τον ασθενή (Πίνακας 1).

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, ο μη αμειβόμε-νος φροντιστής προσφέρει κατά μέσο όρο 8,7 ώρες την ημέρα φροντίδα στον ασθενή, γεγο-νός το οποίο τον αναγκάζει να λείπει από την εργασία του 2 ημέρες το τελευταίο εξάμηνο. Κατά αντιστοιχία, ο δευτερεύων φροντιστής (αμειβόμενος) προσφέρει φροντίδα κατά μέσο όρο 2,1 ώρες/ ημέρα με ωριαία αντιμισθία €3.

Στον Πίνακα 3 αναφέρεται ο αριθμός ιατρικών επισκέψεων ανά ιατρική ειδικότητα και στάδιο νόσου. Συνολικά σύμφωνα με τα στοιχεία της μελέτης, οι ασθενείς με Alzheimer πραγματο-ποιούν κατά μέσο όρο 3 επισκέψεις το χρόνο σε ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι 28 ασθενείς (60%) επισκέφτη-καν τον τελευταίο χρόνο νευρολόγο στο ια-τρείο του- 2 φορές κατά μέσο όρο (1,19 μέσος αριθμός επισκέψεων για το σύνολο του δείγ-ματος), ενώ η δεύτερη ειδικότητα, ως προς τη συχνότητα επισκεψιμότητας είναι αυτή της

Παθολογίας με 19 ασθενείς να επισκέπτονται 2,3 φορές ετησίως τον παθολόγο τους λόγω της ασθένειας (0,95 μέσος αριθμός επισκέ-ψεων για το σύνολο του δείγματος). Ο μέσος αριθμός επισκέψεων σε άλλους επαγγελματί-ες υγείας (φυσιοθεραπευτής, κοινωνικός λει-τουργός) είναι 0,32 επισκέψεις/ χρόνο και ο μέ-σος όρος επισκέψεων του συνόλου είναι 0,2.

Ομοίως, στον Πίνακα 4 παρουσιάζονται οι νο-σηλείες, οι επισκέψεις των ασθενών σε ειδι-κά κέντρα καθώς και οι ώρες φροντίδας που απαιτούνται από τους φροντιστές. Η μέση τιμή των ωρών φροντίδας των κύριων (μη αμειβό-μενων) φροντιστών στο ήπιο στάδιο είναι 5,5 ώρες/ ημέρα, στο μέτριο στάδιο 7,1 ώρες/ ημέρα και στο σοβαρό στάδιο 12,4 ώρες/ ημέ-ρα. Αντίστοιχα, η μέση τιμή των ωρών φροντί-δας των δευτερευόντων (αμειβόμενων) φρο-ντιστών στο ήπιο στάδιο είναι 2,7 ώρες/ ημέ-ρα, στο μέτριο στάδιο 1,9 ώρες/ ημέρα και στο σοβαρό στάδιο 2,2 ώρες/ ημέρα.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της παρούσας μελέ-της, οι ασθενείς με Alzheimer απαιτούν αυξα-νόμενες ώρες φροντίδας όσο αυξάνεται η βα-ρύτητα της νόσου, ενώ η φροντίδα που παρέ-χεται από μη αμειβόμενο (συγγενή) φροντιστή έχει και ως συνέπεια την απουσία από την ερ-γασία από 9 ημέρες για φροντίδα ασθενών σε ήπιο στάδιο έως 1 ημέρα για φροντίδα ασθε-νών σε βαρύ στάδιο (Πίνακας 4).

Πίνακας 3. Επισκέψεις ασθενών σε ιατρούς και άλλους επαγγελματίες

είδη κόστους

ςτάδια Alzheimerήπιο στάδιο

(MMSE σκορ: 21-30)μέτριο στάδιο

(MMSE σκορ: 11-20)σοβαρό στάδιο

(MMSE σκορ: 0-10)Ιατρικές ειδικότητες Επισκέψεις/ χρόνο Νευρολόγος στο ιατρείο 1,2 0,6 1,8 Νευρολόγος στο σπίτι - 0,2 0,3 Ψυχίατρος στο ιατρείο - 0,17 0,18 Ψυχίατρος στο σπίτι 0,5 - 0,06 Παθολόγος 1,2 1,2 0,6 Καρδιολόγος 1 0,4 0,5 Άλλες ειδικότητες 0,36 0,22 0,41 Επαγγελματίες υγείας* Φυσικοθεραπευτής 1,1 - 0,12

Κοινωνικός λειτουργός - 0,2 -

78

Πίνακας 4. Επισκέψεις ασθενών και νοσηλείες σε νοσοκομεία, κλινικές, κέντρα ημέρας, και ώρες φροντί-δας φροντιστών

είδη κόστους

ςτάδια Alzheimerήπιο στάδιο

(MMSE σκορ: 21-30)μέτριο στάδιο

(MMSE σκορ: 11-20)σοβαρό στάδιο

(MMSE σκορ: 0-10)1. νοσηλείες-επισκέψεις σε ειδικά κέντρα Κέντρο ημέρας 2,6 επισκέψεις/ χρόνο 2,1 επισκέψεις/ χρόνο 1,5 επισκέψεις/ χρόνοΙδιωτική κλινική - 1,9 ημέρες/ χρόνο 13 ημέρες/ χρόνοΨυχιατρική κλινική / νοσοκομείο - - 0,2 ημέρες/ χρόνοΓενικό νοσοκομείο (παθολογική κλινική) 0,5 ημέρες/ χρόνο 0,5 ημέρες/ χρόνο 1,2 ημέρες/ χρόνοΟίκος ευγηρίας - 1,1 ημέρες/ χρόνο -

2. Κατ΄οίκον φροντίδα Επαγγελματίας φροντιστής (συμπεριλαμβανομέ-νης της οικιακής βοήθειας) 985,5 ώρες/ χρόνο 693,5 ώρες/ χρόνο 803 ώρες/ χρόνο

Φροντίδα από συγγενείς2007,5 ώρες/ χρόνο

(απουσία από εργασία 9 ημέρες/ χρόνο)

2591,5 ώρες/ χρόνο (απουσία από εργασία

2,8 ημέρες/ χρόνο)

4526 ώρες/ χρόνο (απουσία από εργασία

0,8 ημέρες/ χρόνο) 3. ύγειονομικό υλικό (αναλώσιμα, περιποίηση κατακλίσεων κτλ.)

Πάνες ακράτειας - 72,8 συσκευασίες/ χρόνο 72,8 συσκευασίες/ χρόνο

Υγειονομικό υλικό για κατακλίσεις - - 104 συσκευασίες/ χρόνο

Για την εκτίμηση του κόστους (Πίνακας 5), ελή-φθησαν υπ’ όψιν οι μέσες τιμές ανά επίσκεψη σύμφωνα με το κόστος που δήλωσαν οι συμ-μετέχοντες. Για την εκτίμηση του κόστους δι-αμονής σε οίκο ευγηρίας πραγματοποιήθηκε έρευνα αγοράς σε πέντε οίκους ευγηρίας. Για την εκτίμηση του κόστους φροντίδας σε ιδιω-τική κλινική έγινε έρευνα αγοράς στην οποία τελικά στοιχεία έδωσαν τέσσερις ιδιωτικές κλι-νικές, όπου νοσηλεύονται ασθενείς με άνοια. Για την εκτίμηση του κόστους του κέντρου ημέρας υπολογίστηκε η αποζημίωση των κέ-ντρων αυτών από τα ασφαλιστικά ταμεία ανά ασθενή. Για την εκτίμηση του κόστους νοση-λείας/ ημέρα σε δημόσιο ψυχιατρικό νοσο-κομείο χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα συνολι-κών δαπανών και ημερών νοσηλείας 8 ψυχι-ατρικών νοσοκομείων της χώρας για το 2011 (Υπουργείο Υγείας, ESYnet database). Για την

εκτίμηση του κόστους νοσηλείας σε δημόσιο γενικό νοσοκομείο χρησιμοποιήθηκαν δεδο-μένα από μελέτη των Kaitelidou et al. (2005) σύμφωνα με τους οποίους το κόστος ανά ημέ-ρα νοσηλείας σε παθολογική κλινική δημόσι-ων νοσοκομείων ανέρχεται στα €229 για το 2005. Η παρούσα αξία εκτιμήθηκε με χρήση προεξοφλητικού επιτοκίου 3%.

Για την εκτίμηση του ωριαίου κόστους των κύ-ριων φροντιστών λήφθηκε υπόψη ο μισθός ανειδίκευτου εργάτη για το 2012, με βάση τον οποίο η ωριαία αντιμισθία ισούται με €3,3. Για την εκτίμηση της απώλειας παραγωγικότητας των κύριων (μη αμειβόμενων) φροντιστών υπολογίστηκε το ημερομίσθιο βάσει του μέ-σου κατά κεφαλήν εισοδήματος για το 2010, έτος για το οποίο υπάρχουν πρόσφατα δημο-σιευμένα στοιχεία σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το

Πίνακας 5. Μέσο κόστος ανά είδος υπηρεσίας

Είδος υπηρεσίας Μέσο κόστοςΕπίσκεψη σε ιατρείο €71/επίσκεψη

Επίσκεψη ιατρού κατ’ οίκον €94/επίσκεψηΕπίσκεψη σε φυσιοθεραπευτή, κοινωνικό λειτουργό €70/επίσκεψηΕπίσκεψη σε κέντρο ημέρας €40/επίσκεψηΔιαμονή σε οίκο ευγηρίας €50/ ημέραΝοσηλεία σε ιδιωτική κλινική €121/ημέραΝοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική €155/ημέρα

Νοσηλεία σε παθολογική κλινική δημόσιου νοσοκομείου €229/ημέρα


οποίο ανήλθε σε €74. Για την εκτίμηση του κό-στους των δευτερευόντων αμειβόμενων φρο-ντιστών, υπολογίστηκε το μέσο ωρομίσθιο, σύμφωνα με το ποσό το οποίο οι ίδιοι δήλω-σαν ότι αμείβονται για τη συγκεκριμένη εργα-σία (€3 ανά ώρα).

Βάσει των παραπάνω και μετά τους υπολογι-σμούς, προκύπτει ο Πίνακας 6, ο οποίος πα-ρουσιάζει το κόστος ανά στάδιο νόσου.

Το συνολικό ετήσιο κόστος της νόσου εκτι-μήθηκε σε €12.140 (SD= 6.555,9) για το ήπιο στάδιο, σε €13.735 (SD= 7.858,7) για το μέτριο στάδιο και σε €22.666 (SD= 8.467,2) για το σο-βαρό στάδιο (το οποίο θα πρέπει να σημειω-θεί ότι δεν περιλάμβανε ιδρυματοποιημένους ασθενείς). Σύμφωνα με την Εικόνα 1, το μεγα-λύτερο διαμορφωτή του κόστους (cost driver) στην ήπια μορφή της νόσου αποτελεί το κό-στος του φροντιστή (κύριου και δευτερεύο-ντα) με ποσοστό 79% (και στη μέτρια μορφή της νόσου 77% .

Να σημειωθεί επίσης ότι η απώλεια παραγω-γικότητας του κύριου φροντιστή ξεπερνά το 5% του συνολικού κόστους ανά ασθενή με Alzheimer σε ήπιο στάδιο, γεγονός που επιβε-βαιώνει τη σημαντική επίπτωση της νόσου όχι μόνο στον ασθενή αλλά και στο συγγενικό του περιβάλλον.

Πίνακας 6. Ετήσιο κόστος νόσου Alzheimer ανά στάδιο στην Ελλάδα

ήπιο στάδιο μέτριο στάδιο σοβαρό στάδιοΆμεσο Υγειονομικό Κόστος

Νοσοκομειακή περίθαλψη €243 €507 €1.995Ιατρικές Επισκέψεις €302 €179 €271Επισκέψεις σε άλλους επαγγελματίες Υγείας €77 €14 €8Φάρμακα €1.271 €1.322 €1.386 Εξετάσεις Σύνολο Άμεσου Υγειονομικού Κόστους €1.893 (15,6%)* €2.022 (14,7%)* €3.661 (16,2%)*Άμεσο Μη Υγειονομικό Κόστος Κόστος κύριου (μη αμειβόμενου) φροντιστή €6.625 €8.552 €14.936Κόστος δευτερεύοντα (αμειβόμενου) φροντι-στή €2.957 €2.081 €2.409

Αναλώσιμα και εφάπαξ έξοδα €0 €874 €1.602Σύνολο Άμεσου Μη Υγειονομικού Κόστους €9.581 (78,9%)* €11.506 (83,8%)* €18.946 (83,6%)*Απώλεια Παραγωγικότητας €666 €207 €59

ΣΥΝΟΛΟ €12.140 (SD: 6.555,9)

€13.735 (SD: 7.858,7)

€22.666 (SD: 8.467,2)

* επί του συνολικού κόστους ανά στάδιο

Είκόνα 1. κατανομή κόστους στην ήπια μορφή Alzheimer

Κατανομή κόστους στην ήπια μορφή Alzheimer

ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣΟι μεταβλητές που αποτελούν σημαντικές πη-γές κόστους στη συγκεκριμένη μελέτη είναι το κόστος/ ημέρα του ιδιωτικού οίκου ευγηρίας, διότι η έρευνα αγοράς κατέδειξε διαφορετι-κές τιμές, το κόστος/ ημέρα της ιδιωτικής κλι-νικής διότι πιθανολογείται υπό- ή υπερεκτίμη-ση του μέσου κόστους διαμονής που προέκυ-ψε από έρευνα αγοράς, το κόστος/ ημέρα της παθολογικής κλινικής δημόσιου νοσοκομείου διότι χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα παλιότε-ρης μελέτης και προεξοφλητικό επιτόκιο 3%,

80

και πιθανολογείται υπό- ή υπερεκτίμηση του κόστους νοσηλείας, του ωρομίσθιου του κύρι-ου φροντιστή διότι χρησιμοποιήθηκε ο μισθός του ανειδίκευτου εργάτη, με αποτέλεσμα την πιθανή υποεκτίμηση του συγκεκριμένου κό-στους, και του ημερομισθίου του κύριου φρο-ντιστή (για εκτίμηση της απώλειας παραγωγι-κότητας) διότι χρησιμοποιήθηκε το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα για την Ελλάδα, το οποίο εί-ναι πιθανά υπερεκτιμημένο.

Η πιο αξιοσημείωτη αύξηση του κόστους συμ-βαίνει στην περίπτωση της ανάλυσης ευαισθη-σίας μονής κατεύθυνσης, όπου το ωριαίο κό-στος φροντίδας ασθενών από συγγενείς φρο-ντιστές αυξάνεται κατά 33%, δηλ. 4,4€/ώρα αντί για 3,3€/ώρα της αρχικής ανάλυσης. Στην περίπτωση αυτή προκαλείται αύξηση του ετή-σιου ανά ασθενή κόστος κατά 18,2%, 20,8% και 22,0% για ήπιο, μέτριο και σοβαρό στάδιο της νόσου Alzheimer αντίστοιχα. Αντίθετα, οι μειώσεις του συνολικού κόστους είναι σχετι-κά μικρές, με πιο αξιοσημείωτες αυτές της πε-ρίπτωσης όπου η απώλεια παραγωγικότητας μειώνεται κατά 30%, γεγονός το οποίο μειώνει το κόστος κατά 1,4% και 0,4% για ήπιο και μέ-τριο στάδιο της νόσου αντίστοιχα, και της πε-ρίπτωσης όπου το κόστος ιδιωτικής κλινικής μειώνεται κατά 20%, γεγονός το οποίο μειώνει το κόστος κατά 1,4% για το σοβαρό στάδιο της νόσου.

ΣΥΖΗΤΗΣΗΗ παρούσα ανάλυση αφορά στο κόστος ασθε-νών με Alzheimer, που αντιμετωπίζονται σε εξω-ιδρυματική βάση, δεδομένου ότι στη χώρα μας δεν υπάρχουν επαρκείς δομές για την νο-σηλεία αυτών των ασθενών. Ως αποτέλεσμα, φαίνεται ότι το οικογενειακό περιβάλλον και οι φροντιστές είναι αυτοί που αναλαμβάνουν κυ-ρίως το βάρος της φροντίδας των ασθενών αυ-τών και αυτό επιβεβαιώνεται από τις αυξανόμε-νες ώρες φροντίδας που παρέχονται από τους φροντιστές (κύριο και δευτερεύοντα) κατά την σταδιακή επιδείνωση της νόσου (από 57 ώρες φροντίδας εβδομαδιαίως στο ήπιο στάδιο έως 102 ώρες στο βαρύ στάδιο).

Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης, αν και πιλοτική, φαίνεται ότι συμπίπτουν σε πολύ

μεγάλο βαθμό με τα αποτελέσματα ξένων με-λετών, γεγονός που επιβεβαιώνει και την αξιο-πιστία του ερωτηματολογίου. Σύμφωνα με τη μελέτη των Lopez-Bastida et al. (2006), οι συ-νολικές ώρες που αφιερώνονται στη φροντί-δα των ασθενών τόσο από τους επαγγελματί-ες φροντιστές όσο και τους μη επαγγελματίες (συνήθως συγγενείς) κυμαίνονται από 56 ώρες για το ήπιο στάδιο έως 94 ώρες για τη σοβαρή μορφή της νόσου, εκτιμήσεις απόλυτα συνα-φείς με τα ευρήματα της παρούσας πιλοτικής μελέτης. Σύμφωνα με τους Sadik and Wilcock (2003), το 61-79% των ασθενών διαθέτει φρο-ντιστή, κατά μέσο όρο για 60-100 ώρες την εβδομάδα, γεγονός το οποίο στοιχίζει στον ασθενή €13.150-15.780 το χρόνο, ενώ έχει ως αποτέλεσμα απώλεια παραγωγικότητας €31.560 το χρόνο για τον ίδιο τον φροντιστή. Επίσης, σύμφωνα με τους Moore et al. (2001) οι φροντιστές-μέλη της οικογένειας του ασθε-νή αφιερώνουν έως και 47 ώρες την εβδομά-δα για τη φροντίδα, γεγονός το οποίο επιφέ-ρει απώλεια παραγωγικότητας). Οι Castro et al. (2010) εκτίμησαν ότι το κόστος της νόσου αποτελεί το 66-70% του οικογενειακού προ-ϋπολογισμού καθώς σύμφωνα με τους ερευ-νητές, το 50% των ασθενών που αντιμετωπί-ζονται στο σπίτι έχουν πάνω από έναν φρο-ντιστή, και απαιτούνται για τη φροντίδα τους κατά μέσο όρο 54 ώρες/εβδομάδα.

Επίσης, σύμφωνα με τα οικονομικά δεδομέ-να που προέκυψαν από τη συγκεκριμένη με-λέτη, το μεγαλύτερο ποσοστό του συνολικού κόστους αποτελεί το άμεσο μη υγειονομικό κόστος δηλαδή, το κόστος των φροντιστών (78,9% σε ήπιο στάδιο, 83,8% σε μέτριο στά-διο και 83,6% σε σοβαρό στάδιο) με το άμεσο υγειονομικό κόστος (ιατρικές επισκέψεις, νο-σηλείες κτλ.) να ακολουθεί και το κόστος της φαρμακευτικής αγωγής να αγγίζει κατά μέσο όρο για τα τρία στάδια, το 8,7%, γεγονός το οποίο συμπίπτει με τα αποτελέσματα και άλ-λων ξένων μελετών (Lopez-Bastida et al., 2006; Rice et al., 1993). Σε αντίστοιχη Ισπανική μελέ-τη, κατά μέσο όρο για τα τρία στάδια της νό-σου, το άμεσο υγειονομικό κόστος αποτελεί το 14,3% του συνολικού κόστους, το άμεσο μη υγειονομικό κόστος αποτελεί το 83,1% του συ-νολικού κόστους και το κόστος της φαρμακευ-τικής αγωγής το 8,3% του συνολικού κόστους


της νόσου (Lopez-Bastida et al., 2006).

Ανάλογα είναι και τα ποσοστά, ως προς την κατανομή του συνολικού κόστους, που προ-κύπτουν από τη μελέτη των Rice et al. (1993) σύμφωνα με την οποία το 76% του συνολικού κόστους της νόσου αντιστοιχεί στο κόστος των φροντιστών, τo 13% στο κόστος της νοσο-κομειακής περίθαλψης, τo 4% στο κόστος των ιατρικών επισκέψεων, το 4% στο κόστος των αναλώσιμων και το 2% στο κόστος της φαρμα-κευτικής αγωγής. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η τελευταία μελέτη αφορά σε εξω-ιδρυματικούς ασθενείς όπως και η παρούσα μελέτη. Ομοί-ως, στην Αγγλία, οι Wolstenholme et al. (2002) εκτίμησαν ότι το ετήσιο κόστος της νόσου σε ήπιο στάδιο αγγίζει τα €9.484, σε ήπιο-μέτριο τα €13.285, σε μέτριο τα €17.892 και σε σοβα-ρό στάδιο τα €25.406, εκ των οποίων το 69% αποτελεί το κόστος ιδρυματοποίησης και νο-σηλευτικής φροντίδας.

Όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα, κα-θώς μικραίνει το σκορ του ασθενή στην κλί-μακα MMSE και κατά επέκταση επιδεινώνεται η νόσος, αυξάνονται οι ώρες των φροντιστών, το ετήσιο κόστος ανά ασθενή και το ποσοστό των ασθενών που παρουσίασαν ανάγκη για εν-δονοσοκομειακή νοσηλεία, εύρημα το οποίο επίσης επιβεβαιώνεται και από άλλες μελέτες. Για παράδειγμα, οι Marin et al. (2003) υποστη-ρίζουν ότι το 75% των ασθενών διαθέτουν ως φροντιστή κάποιον συγγενή ενώ το εναπομεί-ναν 25% απασχολεί επαγγελματία φροντιστή, ο οποίος απασχολείται από 2 ώρες/ ημέρα για τη φροντίδα ασθενή με ήπια μορφή της νόσου έως 13,4 ώρες/ ημέρα για φροντίδα ασθενή με σοβαρή μορφή της νόσου.

Στη Σουηδία, οι Wimo et al. (2002) ερεύνησαν το χρόνο που αφιερώνουν οι φροντιστές σε άτυπη φροντίδα σε σχέση με την επίσημη φρο-ντίδα σε ασθενείς με άνοια και διαπίστωσαν ότι η άτυπη φροντίδα (299 ώρες/ μήνα) ήταν 8,5 φορές μεγαλύτερη από την επίσημη (35 ώρες/ μήνα). Περίπου το 50% του χρόνου της άτυπης φροντίδας αποτελούσε ο χρόνος για την επί-βλεψη των ασθενών (Wimo et al., 2002). Στη Δανία, οι Jacobsen et al. (2011) εκτίμησαν ότι ο κύριος φροντιστής ενός ανοϊκού ασθενή αφι-ερώνει από 4,97 έως 6,91 ώρες/ ημέρα για τη φροντίδα του ενώ ο δευτερεύων φροντιστής

αφιερώνει από 0,70 ως 1,06 ώρες/ ημέρα. Επί-σης, εκτίμησαν ότι το κόστος του κύριου φρο-ντιστή κυμαίνεται από €166 έως €223 ανά ημέ-ρα, σε αντίθεση με το κόστος του μη κύριου φροντιστή, το οποίο είναι μικρότερο καθώς κυμαίνεται από €23 έως €34 την ημέρα (λαμ-βάνοντας υπόψη το ημερομίσθιο επαγγελμα-τία φροντιστή) (Jacobsen et al., 2011).

Συμπερασματικά, όσο επιδεινώνεται ο ασθε-νής και μεταβαίνει από το ήπιο στάδιο σε βα-ρύτερα, αυξάνεται το κόστος του υγειονομι-κού τομέα καθώς και συνολικά η επιβάρυνση του υποστηρικτικού περιβάλλοντος του ασθε-νή. Ως εκ τούτου κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη παραμονή των ασθενών στα πρώιμα στάδια της νόσου. Είναι σημαντικό ότι το κόστος αυξάνεται από ήπιο σε βαρύ στάδιο κατά 86,7% παρότι στο δείγ-μα δεν υπάρχουν ιδρυματοποιημένοι ασθενείς (με την μορφή τουλάχιστον της πλήρους ιδρυ-ματοποίησης). Αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι το κό-στος της ιδρυματοποίησης αυτών των ασθε-νών πιθανώς θα ξεπερνούσε τα €50.000 ετη-σίως (έχοντας λάβει υπ’ όψιν για τους υπολογι-σμούς το κόστος νοσηλείας σε ψυχιατρική κλι-νική δεδομένου ότι είναι το μικρότερο ημερή-σιο κόστος για τις δημόσιες κλινικές) αλλά και στοιχεία από διεθνείς μελέτες σύμφωνα με τις οποίες το κόστος ιδρυματοποίησης κυμαίνε-ται από €35.990 (Knapp and Prince, 2007) έως €59.414 (Alzheimer’s Association, 2011), τότε είναι προφανής η οικονομική επίπτωση της επιδείνωσης της νόσου.

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣΔεδομένου ότι πρόκειται για την πιλοτική φάση της μελέτης τα αποτελέσματα θεωρού-νται επισφαλή και δεν πρέπει να χρησιμοποι-ηθούν για την εξαγωγή ασφαλών συμπερα-σμάτων. Επίσης, η προέλευση του πληθυσμού μελέτης όσον αφορά την κοινωνικοοικονομι-κή κατάσταση των ερωτηθέντων φροντιστών και των ασθενών που συνόδευαν, μπορεί επί-σης να οδηγεί σε υποεκτίμηση υπηρεσιών που ίσως θεωρούνται «πολυτελείς» (π.χ. πρόσβα-ση σε φυσιοθεραπευτή, λογοθεραπευτή, ειδι-κό στρώμα, υλικά για περιποίηση κατακλίσεων κ.λ.π). Αύξηση του μελετώμενου πληθυσμού και συλλογή δεδομένων από περισσότερες δο-

82

μές (πχ δημόσια νοσοκομεία, ασθενείς που νο-σηλεύονται κατ’ οίκον και έχουν περιορισμένη κινητικότητα κτλ.) κατά την τελική φάση της μελέτης αναμένεται να αποδώσει αντιπροσω-πευτικότερα αποτελέσματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alzheimer’s Association (2011) “Alzheimer’s Disease Facts and Figures”.

Ament, A., Evers, S. (1993) “Cost of illness studies in health care: a comparison of two cases”. Health Policy, 26: 29-42.

Beeri, M.S., Werner, P., Adar, Z., Davidson, M., Noy, S. (2002) “Economist cost of Alzheimer’s disease in Is-rael”. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 16 (2): 73-80.

Brookmeyer, R., Johnson, E., Ziegler-Graham, K., Ar-righi, H.M. (2007) “Forecasting the global burden of Alzheimer’s disease”. Alzheimer’s and Dementia, 3:186–191.

Castro, D.M., Dillon, C., Machnicki, G., Allegri, R.F. (2010) “The economic cost of Alzheimer’s disease. Family or public-health burden?”. Dementia & Neu-ropsychologia, 4(4):262-267.

Clipp, E.C., Moore, M.J. (1995) “Caregiver time use: an outcome measure in clinical trial research on Alzheimer’s disease”. Clinical Pharmacology and Therapeutics, 582: 228–236.

Drummond, M., (1988) “Health Economics” In Auty R., Mann R., Rawlins M. (eds) , Textbook on Pharma-ceutical Medicine, Parthenon Publising, Carnforth.

Alzheimer’s Disease International (2011) Dementia Greece Report. Greek Association of Alzheimer’s Disease and Related Disorders.

Hux, M.J., O’Brien, B.J., Iskedjian, M., Goeree, R., Ga-gnon, M., Gauthier, S. (1998) “Relation between dis-ease severity and costs of caring.” Canadian Medi-cal Association Journal, 159: 457-465.

Jakobsen, M., Poulsen, P.B., Reiche, T., Nissen, N.P., Gundgaard, J. (2011) “Costs of Informal Care for People Suffering from Dementia: Evidence from a Danish Survey”. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders Extra, 1:418-428.

Kaitelidou, D., Ziroyanis, P.N., Maniadakis, N., Liaro-poulos, L. (2005) “Economic evaluation of hemo-dialysis: Imlpications for technology assessment in Greece”. International Journal of Technology As-sessment in Health Care, 21 (1): 1-7.

Knapp, M., Prince, M. (2007) “Dementia UK: A Report to the Alzheimer’s Society on the Prevalence and Economic Cost of Dementia in the UK Produced by King’s College London and London School of Eco-nomics”. Alzheimer’s Society: London.

Lopez-Bastida, J., Serrano-Aguilar, P., Perestelo-Perez, L., Oliva-Moreno, J. (2006) “Social-economic costs

and quality of life of Alzheimer disease in the Ca-nary Islands, Spain”. Neurology, 67:2186–2191.

Marin, D., Amaya, K., Casciano, R., Puder, K.L., Cascia-no, J., Chang, S., Snyder, E.H., Cheng, I., Cuccia, A.J. (2003) “Impact of Rivastigmine on Costs and on Time Spent in Caregiving for Families of Patients With Alzheimer’s Disease.” International Psycho-geriatrics, 17(4): 385-398.

Moore, M.J., Zhu, C.W., Clipp, E.C. (2001) “Informal costs of dementia care: estimates from the Nation-al Longitudinal Caregiver Study”. Journals of Ger-ontology Series B: Psychological Sciences and So-cial Sciences, 56 (4): 219–228.

Nagy, B., Brennan, A., Brandtmuller, A., Thomas, S.K., Sullivan, S.D., Akehurst, R. (2010) “Assessing the cost-effectiveness of the rivastigmine transder-mal patch for Alzheimer’s disease in the UK using MMSE- and ADL-based models”. International Jour-nal of Geriatric Psychiatry, 26(5): 483-494.

Neubauer, S., Holle, R., Menn, P., Grassel, E. (2009) “A valid instrument for measuring informal care time for people with dementia”. International Journal of Geriatric Psychiatry, 243: 275–282.

Neubauer, S., Holle, R., Menn, P., Grossfeld-Schmitz, M., Graesel, E. (2008) “Measurement of informal care time in a study of patients with dementia”. In-ternational Psychogeriatric, 206: 1160–1176.

Rice, D.P., Fox, P.J., Max, W. Webber, P.A., ALindeman, D. Hauck, W.W., Segura, E. (1993) “The economic burden of Alzheimer’s disease care”. Health Affairs, 12(2):164-176.

Sadik, K., Wilcock, G. (2003) “The Increasing Burden of Alzheimer Disease”. Alzheimer Disease and Associ-ation Disorders, 17 (3): 75-79.

Wimo, A., Von Strauss, E., Nordberg, G., Sassi, F., Jo-hansson, L. (2002) “Time spent on informal and for-mal care giving for persons with dementia in Swe-den”. Health Policy, 61 (3): 255-268.

Wolstenholme, J., Fenn, P., Gray, A., Keene, J., Jacoby, R., Hope, T. (2002) “Estimating the relationship be-tween disease progression and cost of care in de-mentia”. British Journal of Psychiatry, 181: 36-42.

Κυριόπουλος, Ι., Βανδώρου, Χ., Ζάβρας, Α., Δανιηλίδου, Ν. (2005) «Το κόστος της Άνοιας Τύπου Alzheimer στην Ελλάδα» Στο Τσολάκη, Μ., Καζής, Α. (2005) Άνοια, Ιατρική και Κοινωνική Πρόκληση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Ωρολογάς, Α., Καλπατσανίδης, Α., Λίτσα, Δ. (2005) «Το κόστος της Άνοιας Τύπου Alzheimer» Στο Τσολάκη, Μ., Καζής, Α. (2005) Άνοια, Ιατρική και Κοινωνική Πρόκληση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.


84

AbstractIntroduction: According to the Japan Society of Disaster Nursing “Disaster nursing is the systematic and flexible utilization of knowledge and skills specific to disaster related nursing, and the promotion of a wide range of activities to minimize the health hazards and life threatening damage caused by disasters in collaboration with other specialized fields”. Disaster nursing only recently has started to exist as an autonomous scientific subject.

Aim: The study investigated senior-year nursing students’ perceptions about disaster nursing in Greece.

Method: This study was designed as qualitative in nature and was carried out at a faculty of nursing in spring 2010. A questionnaire with six open-ended questions distributed to 86 senior undergraduate students in a public health nursing class. Content analysis was performed for the data analysis.

Results: Students considered that disaster nursing deals with the health needs of the population during disasters. They described their professional role in a mass casualty incident, highlighted the need to receive a wider range of theoretical knowledge concerning disaster situations. Students addressed the need for incorporation of disaster nursing content as obligatory in the curriculum in the senior year. Students identified their roles as

caretakers in shelters as well as during home care after a disaster, as health education providers in preparing the population before a disaster occurs, as coordinators in disaster response and perceived that community nurses would play the most significant role during a disaster.

Conclusions: The study provides knowledge about what nursing students in Greece think about disaster nursing education. Students re-quire that nursing curricula should include di-saster content in order to be better prepared to care for the people affected by disasters.

Key-words: disaster, nursing, education, curri-cula development, qualitative study.

Nursing student’s perceptions of disasternursing:implicationsforcurricula develpmentTheodoros Pesiridis¹, Athena Kalokairinou², Panayota Sourtzi² ¹RN, MSc, PhD(c) ²Associate Professor, Department of Public Health, Faculty of Nursing, University of Athens, National and Kapodistrian University of Athens

Submitted for publication: Correspondence: Theodoros Pesiridis 39, Patriarchou Gregoriou E’ 15122 Maroussi, Attica Greece Tel. +302108053663 +306944724135E-mail: [email protected]

ORIGINAL PAPER



ΠερίληψηΕισαγωγή: Σύμφωνα με την Ιαπωνική Εταιρία Νοσηλευτικής Καταστροφών ως Νοσηλευτι-κή Καταστροφών ορίζεται «η συστηματική και ευέλικτη αξιοποίηση των γνώσεων και των δε-ξιοτήτων που σχετίζονται με τη νοσηλευτική που εφαρμόζεται σε καταστροφές, και η προ-αγωγή ενός ευρέος φάσματος δραστηριοτή-των για την ελαχιστοποίηση των κινδύνων για την υγεία αλλά και των επιβλαβών επιπτώσεων από καταστροφές, σε συνεργασία με άλλους εξειδικευμένους επιστημονικούς τομείς «. Η Νοσηλευτική Καταστροφών μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να αποτελεί αυτοτελές επιστημο-νικό αντικείμενο.

Σκοπός: Η διερεύνηση των αντιλήψεων των τεταρτοετών φοιτητών νοσηλευτικής σχετικά με τη Νοσηλευτική Καταστροφών στην Ελλά-δα.

Μέθοδος: Πρόκειται για ποιοτική μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών την άνοιξη του 2010. Δημιουργήθηκε ερωτηματολόγιο που αποτελούνταν από έξι ανοιχτού τύπου ερωτή-σεις το οποίο δόθηκε σε 86 τεταρτοετείς φοι-τητές που παρακολουθούσαν υποχρεωτικό μάθημα στη δημόσια υγεία. Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ανάλυσης περιεχομένου.

Αποτελέσματα: Οι φοιτητές δήλωσαν ότι η Νο-σηλευτική Καταστροφών ασχολείται με τις ανά-

γκες υγείας του πληθυσμού κατά τη διάρκεια καταστροφών. Περιέγραψαν τον επαγγελματι-κό τους ρόλο σε μια καταστροφή, καταδεικνύ-οντας την ανάγκη απόκτησης ενός ευρύτερου φάσματος θεωρητικών γνώσεων σχετικά με τις καταστροφές. Παράλληλα εξέφρασαν την ανά-γκη για ενσωμάτωση του γνωστικού αντικειμέ-νου της Νοσηλευτικής Καταστροφών ως υπο-χρεωτικό μάθημα στο πρόγραμμα σπουδών και συγκεκριμένα στο τελευταίο έτος. Αναγνώρισαν το ρόλο τους ως φροντιστές σε προσωρινούς καταυλισμούς, αλλά και στην κατ’ οίκον φροντί-δα μετά από μια καταστροφή, ως εκπαιδευτές του πληθυσμού της κοινότητας συμβάλλοντας στην ετοιμότητα της, αλλά και ως συντονιστές στη διαχείριση ενός καταστροφικού γεγονό-τος. Επιπρόσθετα, υποστήριξαν ότι οι νοσηλευ-τές της κοινότητας θα έχουν τον πιο σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια μιας καταστροφής.

Συμπεράσματα: Η μελέτη παρέχει γνώση σχε-τικά με τις απόψεις των φοιτητών νοσηλευτικής αναφορικά με την ειδίκευση της Νοσηλευτικής Καταστροφών στην Ελλάδα. Οι απόψεις των φοιτητών καταλήγουν ότι στα προγράμματα σπουδών νοσηλευτικής θα πρέπει να συμπερι-ληφθεί περιεχόμενο που σχετίζεται με τη Νοση-λευτική Καταστροφών προκειμένου να είναι κα-λύτερα προετοιμασμένοι για τη φροντίδα ατό-μων που πλήττονται από καταστροφές.

Λέξεις κλειδιά: καταστροφή, νοσηλευτική, εκ-παίδευση, ανάπτυξη προγράμματος σπουδών, ποιοτική μελέτη.

αντιλήψεις των φοιτητών νοσηλευτικής για τη νοσηλευτική μαζικών καταστρο-φών:Ησημασίατουςγιατηνανάπτυξητωνπρογραμμάτωνσπουδών

86

IntroductionThe history of mankind is linked with many cat-astrophic events, which have influenced and sometimes changed human civilizations and affected community development. Although disasters keep happening, the only thing that has changed overtime is the way we confront them. Increasingly constant threats both from natural and man-made disasters against pub-lic health are generating the need to incorpo-rate disaster related content into nursing curri-cula. In order to contribute to saving lives and promoting health under such difficult con-ditions, future nurses need to have the right competencies (WHO 2008). These include the ability to carry out their roles in all phases of a disaster, from preparedness and mitigation activities to response and recovery actions. To ensure a successful initiative concerning nurs-ing education “it is essential that nurses are ed-ucated at all levels in regard to disasters” ac-cording to Dr. Hiroko Minami, ICN President (ICN 2007).

Nursing education in disaster preparedness evolves around areas such as assessment and critical thinking, provides the competencies and skills needed to participate adequately in mass casualty incidents and increases the effectiveness of health care in disaster situa-tions. Exposing nurses in knowledge of disas-ter nursing the benefits for public health are valuable as they decrease morbidity rates, the financial loss related to disasters and improve the health status of a community. According to the Japan Society of Disaster Nursing “Di-saster nursing is the systematic and flexible uti-lization of knowledge and skills specific to disas-ter related nursing, and the promotion of a wide range of activities to minimize the health haz-ards and life threatening damage caused by di-sasters in collaboration with other specialized fields” (Jennings-Saunders et al., 2005). In ad-dition, the International Nursing Coalition for Mass Casualty Education (INCMCE) has devel-oped a set of essential competencies for nurs-es (INCMCE, 2003).

In order to prepare nursing students and the healthcare personnel to meet the health needs of populations affected by disasters, ed-

ucational programs have been developed by numerous academic institutions, hospitals, governments, and non-government organiza-tions (Daily 2010). In the Western world, sev-eral nursing faculties already have incorporat-ed disaster nursing in their curricula (Veene-ma, 2007). Graduate programs have been de-veloped in the United States, Europe, Australia and Asia to prepare nurses (Fowkes et al, 2007) as experts in disaster, dealing with issues such as leadership, education and policy roles. Is-tanbul University, Hadassah Hebrew University and the University of the West Indies are exam-ples of schools that have incorporated disaster education in their curricula (ICN, 2009). How-ever, more programs are needed to prepare nurses to undertake the education and leader-ship roles. An electronic survey developed by the Nursing Emergency Preparedness Educa-tion Coalition and sent to all levels of nursing schools in the United States in order to deter-mine the level of disaster education included in the curriculum. During the 2000-2001 aca-demic year, only one-third of faculties indicat-ed coverage of disaster preparedness content in their curricula and only about four hours of content in disaster preparedness was provid-ed. Additionally, 75% of nursing schools re-ported that nurse faculties were inadequately prepared in the area of disaster preparedness (Weiner, 2005). In other parts of the world, di-saster nursing education follows a similar pat-tern as that in the United States. In Japan, 60% of the nursing education programs had no disaster nursing course (Yamamoto and Wa-tanabe, 2006). An Australian study conduct-ed in 2010 with the aim to explore the disaster nursing content in Australian nursing schools, concluded that nursing students register with little or no knowledge in the area of disaster nursing (Usher & Mayner, 2011).

Students’ evaluation of a curriculum forms an important instrument in curriculum devel-opment (Wahlqvist et al 2006). One method to evaluate if academic education in disaster training is necessary to exist in nursing cur-ricula is to gain insights regarding student nurse perceptions. A study conducted in the USA by Jennings – Sanders (2005) with the aim to investigate nursing students’ perceptions

86


about disaster nursing indicated that nursing students have several gaps in knowledge and their nursing role regarding this topic.

In Greece there is a high frequency of natural disasters. The country is placed fifth among the countries with seismic activity, while forest fires and floods are not uncommon, a fact that makes disaster nursing so important to nurses as well to the inhabitants of Greece.

The aim of this study was to investigate and understand Greek undergraduate nursing stu-dents’ perceptions about disaster nursing con-tent in order to locate any gaps in the facul-ty’s current curriculum and to suggest recom-mendations for building an effective content about disaster nursing. The main questions in which this study focused were:

• Whatwere the nursing students’ percep-tions about Disaster Nursing?

• Whatthenursingstudentssoughttolearnfrom content like this and what compe-tencies should they develop - in addition to their other skills – in order to function in a disaster and a mass casualty incident?

• How they identified their role as futurenurses that participate in disaster situa-tions?

• In which year disaster nursing contentshould be introduced to nursing stu-dents?

MethodsThis qualitative study was carried out in spring 2010 at a university faculty of nursing. Dur-ing a regular nursing course which was com-pulsory for all senior nursing students, the re-searcher explained the aim of the study and a questionnaire distributed to all of them, ask-ing their perceptions about disaster nursing. The researcher had no relation with the par-ticipants as a teacher.

Participants A purposive sample of fourth year nursing stu-dents enrolled in a public health course at the University of Athens was used for the purpose of this study. After the aim of the study was ex-

plained by the researcher, a questionnaire was distributed to all of them, asking their percep-tions about disaster nursing curricula. The re-searcher had no relation with the participants as a teacher prior to the study. Eighty six (86) students completed the questionnaire. The majority of the students were female (85%) and most were civilian nursing students (84%) and the rest were cadets from the military nurs-ing academy. Only nine cadets had covered a short training program in chemical, biological, radiological and nuclear (CBRN) threats.

Data collectionA two-part questionnaire was used. Part A of the questionnaire sought demographic infor-mation such as age, gender, educational sta-tus and prior training in disaster nursing. Al-though the overall aim of the study was to ex-plore nursing students’ perceptions about di-saster nursing, the above demographic infor-mation was used in order to seek if respondents of different sex and prior training in disasters between cadets and civilian nursing students were differentiating in their perceptions. One important aim of qualitative research is to cap-ture human diversity in terms of influences, ex-perience and opinions (Randall, 2004). Ideally we sought variety in responses within each group of students. Part B sought to explore nursing students’ perceptions about disaster nursing. The six open-ended questions used in this part was the “Disaster Nursing Perception Questionnaire” (Jennings-Sanders et al, 2005). Following permission from the authors, trans-lation and back-translation were used to de-velop the Greek version of the questionnaire. The questions were asking students the fol-lowing:

• Howwouldyoudefinedisasternursing?• What disaster nursing content should be

incorporated in your curricula?• Do you think disaster nursing should be

added in your curricula and why?• Atwhatyeardoyouthinkdisasternursing

should be better fitted and why?• Describetheroleofacommunitynurseifa

disaster occur• Whattypeofnursedoyouthinkwouldplay


88

a significant role if a disaster occurred? Prior to the study the researcher carried out a pilot study with eleven post-graduate stu-dents, who were not included to the study, in order to check clarity of the questions and to estimate the time needed to fill in the ques-tionnaire.

EthicsQuestionnaires were anonymous and were distributed following approval from the Eth-ics Committee of the Nursing Faculty and af-ter providing explanatory information to stu-dents about the study and giving consent to participate.

Data analysisA qualitative content analysis was used for the data analysis in order to classify the informa-tion taken from the questionnaires into certain categories. Qualitative content analysis goes beyond merely counting words to examining language intensely for the purpose of classify-ing large amounts of text into an efficient num-ber of categories that represent similar mean-ings (Weber, 1990). In particular, a summative content analysis was used to look for certain words or context within the text in order to understand its meaning. (Hsieh & Shannon, 2005; Content analysis organization, 2013). Regarding the answers in the open questions, data were transcribed in a word processor by the researcher. The analysis required the fol-lowing steps. Textual data explored inductive-ly in order to generate categories (Satu & Kyn-gas, 2008). Categories were established fol-lowing some preliminary examination of the data because there were not any prior stud-ies in Greece dealing with the perceptions of nursing students about disaster nursing. The written statements of students were reviewed several times by the researcher in order to gain a better understanding from the texts given. A file was created for each one of the open ended questions. Certain words or content in text was identified and quantified. After read-ing the texts of each answer common themes

emerged and were grouped together in cate-gories. Each statement of the students coded in one or more categories in order to explore the phenomena under study. The goal of con-tent analysis is “to provide knowledge and un-derstanding of the phenomenon under study” (Downe-Wamboldt, 1992, p. 314) Before pre-senting the findings of this section it is impor-tant to note that for some of the open ended questions, a subject could have written more than one response for each of the themes list-ed. Additionally some of them did not respond to all questions. Thus, sums of percentages for the answers given are higher than the total sample. Results presented in the current study both in quantitative and qualitative manner.

Trustworthiness of the data analysisAs evidence of trustworthiness, this type of study relies on credibility. A mechanism to demonstrate credibility or internal consisten-cy is to show that the textual evidence is con-sistent with the interpretation (Weber,1990). A second researcher counted the frequency of specific words or content (Kondracki & Well-man, 2002) and then coded independently the responses in order to gain coding reliabil-ity (Weber, 1990). Researchers can check with their participants as to their intended mean-ing through the process of member check (Lincoln & Guba, 1985). In the first attempt the agreement achieved between the researcher and the second coder was high. Coding dis-agreements between the two researchers dis-covered in the process of assessing reliability. The researcher decided to resolve these cod-ing disagreements by discussing and explain-ing the categories that had been identified in the first stage of coding. A second stage of cod-ing was conducted in which the agreement in-creased after the same meaning was given for the words disaster, mass casualty incident, ca-tastrophe, emergency situation and natural di-saster by both the researchers.

ResultsThe findings are discussed under the six main


open – ended questions. For each question several themes have explored and main points are illustrated by anonymous quotations fol-lowed by codes in brackets that indicate the civilian nurse number (CN) and the cadet (C) number.

1. Nursing students’ perceptions about disaster nursing

This section presents student nurses’ percep-tions about disaster nursing on a number of significant issues. When participants were asked to define disaster nursing, they high-lighted several components of the definition accepted for this study. Eight (8) themes de-rived from the students’ responses. Each re-sponse depending on the content given was categorized in one or several themes (Table 1). There was considerable overlap and interac-tion between the following themes.

Themes No. of items %

1. Providing nursing care to individuals, families and communities during a disaster

52 64,19%

2. The nursing specialty that is dealing with the needs of individuals, families and communities caused by disasters

17 20,98%

3. Dealing with problems caused by disasters

16 19,75%

4. Planning for disaster prevention and decreasing the hazards for public health

10 12,34%

5. Providing information and health education to individuals, families and communities about disasters

8 9,87%

6. Providing psychological support and rehabilitation of the injured population caused by disasters

6 7,40%

7. Disaster planning, management and coordination of the resources during a disaster

5 6,17%

Irrelevant 4 4,93%

No response 6 7,40%

TABLE 1. Perceptions regarding the definition of disaster nursing (n=81)

1.1. The nursing specialty that applies to disasters with the aim to provide health care

According to most of the students, disaster nursing is a nursing specialty on its own. Stu-

dents emphasized mostly on the response phase of the disaster and not on the prepared-ness, mitigation and recovery phase which in-dicates that had a limited knowledge about what a disaster is. Most of the students had an awareness of the different needs and prob-lems in the provision of health care during di-sasters. Almost all of the students included the provision of health care in the definition of di-saster nursing.

“Disaster nursing is the specialty that deals with the problems created by a disaster situ-ation” (CN47)

“Disaster nursing concerns in providing pa-tients’ transportation and health care of in-jured during periods of crisis such a war, an epidemic or an earthquake” (C74)

“Disaster nursing is the nursing specialty that provides training to nurses in order to provide care to injured people caused by mass casual-ty incidents and to co-ordinate the health care settings at the scene the disaster is occurring” (CN23)

“Providing holistic care to humans (psycho-logical and physical) in the event of a disaster whether it concerns natural phenomena such as earthquakes, fires, or acts of terrorism and biological attacks” (C15)

1.2 Disaster nursing concerns also activities such as prevention and mitigation of disasters

Some students identified that a wide range of other activities such as health education of in-dividuals, families and communities are also included in disaster nursing. They expressed that taking appropriate action may prevent a disaster altogether or reduce the effects of the disaster.

“It’s a nursing specialty that deals with the pre-vention and the response when disasters oc-cur” (CN71)

“...also concerns disaster prevention actions such as informing citizens about what to do in disasters” (CN63)

“…providing health care and educating the public about disasters and their consequenc-es” (CN1)

90

1.3 Providing psychological support and help in the rehabilitation process

A few students reported that providing sup-port to those with psychological needs and survivors is also a part of disaster nursing. Al-though students identified the psychological dimension of disaster nursing, none of them referred to the needs of the vulnerable popu-lation or to those with chronic illness.

“Disaster nursing concerns first aid to people directly affected by major disasters and the provision of psychological support to deal with traumatic experiences” (CN44)

“To provide nursing care in cases where disas-ters occur and rehabilitation of those affected by them” (CN8)

1.4 Disaster nursing involves participation in di-saster planning and policy development

Very few students recognized that disaster nursing have the goal of disaster manage-ment where planning and coordination are also priorities. They also identified that in di-sasters they have to take quick decisions in the face of scarce resources and to work as a team member with other disciplines.

“Is the specialty of nursing that deals with di-sasters and organizing in advance for the man-agement of such events” (CN13)

“Is the field of nursing that deals with the edu-cation of nurses so they can address the needs of those affected by disasters and to organize health services to the disaster site” (CN41)

“It is the application of knowledge and prac-tice of nursing science in emergency situa-tions such as disasters that require immediate coordination of all involved and quick deci-sions” (CN42)

2. Students’ perceptions about disaster nursing content in the nursing curriculum

There were several statements given about the content and the type of training that students proposed. Four themes were consistently ex-pressed by a majority of students. These four themes were considered as the ‘major’ themes. Seven themes were deemed to be ‘minor’ as they were identified only by few students. The major emerging themes after the analysis of

the open ended question were the following:

2.1. Theoretical knowledge and understanding about natural and man-made disasters.

Students expressed that the current nursing training was inadequate in providing them with knowledge about disasters and mass ca-sualty incidents.

“We need to be taught about the types and classification of disasters, what to expect from each type of disaster and the health effects on the population.” (CN35)

Other students were more interested in gain-ing knowledge of certain types of disasters and they felt unprepared to deal with radio-logical and chemical events.

“I would expect to be taught on more complex disasters such as chemical, biological and ra-diological disasters, terrorist attacks and how to identify these agents” (C43)

“I would like to see a syllabus on disaster re-sponse in general and for each type of disaster separately a specialized plan for nursing care such as what to do to someone who has been infected by a chemical or radiological agent” (CN17)

According to students, knowledge about di-saster nursing content should be transmitted by using media and movies in addition to lec-tures. While others focused on the teachers’ ability to educate them on such content.

“There should be mandatory courses with vid-eo presentations for easy understanding by students” (CN62)

“The presentations and lectures should be made by teachers who have knowledge in di-saster nursing and through relevant books” (C74)

2.2 Disaster managementMany participants highlighted the need for a better training when coordinating and deal-ing with mass casualty incidents. Other con-siderations of the students were related to team chain of command.

“I think I need to know what to do in a disas-ter, in what order and who is giving the direc-tions in a stressed situation with multiple ca-


sualties.” (CN32)

The students expressed their concerns about not having any knowledge about disaster plans issues and the laws applied to them.

“There should be a curriculum on the treat-ment of injuries in each phase of disaster, management issues and what legislation ap-plies to disasters.” (CN41)

“The curriculum should contain content on dealing with casualties in a disaster, adminis-trative and organizational issues, circulars and laws that apply to the management of such situations” (CN6)

2.3. Disaster triage and development of skills us-ing scenario-based disaster drills and desktop exercises.

Students felt that the faculty should take steps to initiate disaster drills in order to develop skills and competencies when dealing with multiple victims after a disaster.

“I would like to see more the practical part, i.e. to do exercises with a hypothetical number of victims after a disaster and to learn how to dis-tinguish who has more need of care.” (CN25)

2.4. Health psychology tailored to the health needs of the population affected following by a disaster.

The students’ expressed their concern about not having any subject in health psychology in crisis situations. The mentioned that although they have a psychology course in their curricu-lum it doesn’t emphasizes in developing skills to serve the public good and promote mental health and psychosocial well-being of those affected by a disaster.

“Provide knowledge and skills to manage pan-ic attacks that occur in disaster situations.” (CN14)

“It would be beneficial to learn how to work with communities affected by disaster in or-der to build individual and community capac-ity and facilitate recovery and healing.” (CN70)

The minor themes identified only by a few stu-dents and can be summarized as followed. Students expressed concern about not having proper training on prevention and health edu-cation applied to disaster conditions. Some of

the students concerned about precaution and safety measures when dealing with techno-logical accidents.

3. Students’ perceptions about incorporating disaster nursing content in the nursing curric-ulum

Most of the participants (96,11%) stressed that disaster nursing content should be incorporat-ed in the nursing curriculum. From those who expected to see a content like this, 78,37% ex-pressed that disaster nursing should be incor-porated as a mandatory course and the rest of the participants (21,63%) preferred to choose disaster nursing from the nursing curriculum as an elective one according to their interests. The following themes identified when stu-dents justified their answers concerning the incorporation of disaster nursing in the curri-cula. Few of the participants suggested that disaster nursing could be taught within the community nursing context.

Themes No. of items %

1. Developing competencies when dealing with disasters.

28 37,83%

2. Disasters are occurring in our country and increasing the past few years.

19 25,67%

3. Disaster content is interesting and important for future nurses.

12 16,21%

4. We need to be prepared for disasters.

10 13,51%

5. Increasing theoretical knowledge and awareness about disasters.

8 10,81%

6. Helps nurses to identify their role during a disaster.

5 6,75%

7. Prevention of injury and death, mortality decrease causing from disasters.

3 4,05%

8. Developing competencies required to participate in humanitarian aid missions.

2 2,70%

9. Incorporating disaster nursing into a similar existent course.

2 2,70%

10. Nurses would learn how to protect themselves in disaster situations.

1 1,35%

TAble 2. Themes derived for the reasons of incorporating disaster nursing content in to the nursing curriculum.

92

3.1. Developing competencies when dealing with disasters.

Students reported that disaster nursing should be incorporated in order to develop a set of competencies specific to the disaster situa-tion.

“Disaster nursing content should be incorpo-rated in the nursing curriculum in order to de-velop skills and competencies when asked to participate as professional nurses in a mass ca-sualty incident”. (CN20)

“I believe that there should be such a course even as elective one or replace a medical course. I think there should be because it is part of our job and we must have the skills to respond effectively” (CN16)

3.2 Disasters are occurring in our country and in-creasing the past few years.

For some students disaster nursing content should be incorporated because they believed that it is likely to face a disaster as profession-als in the future.

“A serious number of disasters (e.g. earth-quakes, fires) took place in Greece the past few years and there is an increased risk to happen again with many health effects” (CN33)

“Yes, I believe disaster nursing should be add-ed to our curriculum because it is something (disaster) that will certainly confront at some point in our lives and apart from the knowl-edge that we need to have as nurses to help others we also need to know how to protect ourselves” (CN20)

“Yes, should be added to our curriculum espe-cially nowadays when natural disasters con-stantly increasing and we are in a period of wars occurring in various parts of the world, we never know if the next will happen to our country” (CN32)

3.3 It is an interesting and useful nursing subject.For some of the participants the incorporation of disaster nursing was an interesting and use-ful content for nurses.

‘Yes, I think it is very interesting and useful sub-ject because disasters will not stop happening and improvements are needed from the nurs-ing profession” (CN25)

“Yes it should be added because it is useful and necessary subject to many, for example if you are working as a nurse in a summer camp and a disaster happens, how to provide care if you do not know?” (CN41)

3.4 Preparedness and confidence to deal with di-sasters.

Students felt unprepared in dealing with di-sasters after their graduation. They reported that adding disaster nursing content would in-crease their preparedness when they would be called to provide care.

“I believe it should be included in the curricu-lum as an obligatory subject and not as part of another course because we need to develop the skills necessary to be prepared for any di-saster that may be encountered in our profes-sional careers” (CN28)

“Yes, because many of us may find themselves in a position to deal with such situations and we must be informed and prepared. When you have knowledge about a topic you feel more confident that you can do it” (CN45)

4. Students’ perceptions about the year that disaster nursing should be introduced to them

When participants were asked to give their opinion about the year that disaster nursing should be introduced to them, the majority believed that it would be more appropriate to be taught in the final year of studies. A simi-lar perception was formulated by some oth-ers, saying that it would fit better in the third or fourth year of the curriculum.

4.1 Disaster nursing involves systematic applica-tion of basic nursing competencies

Students expressed that disaster nursing should be placed in the senior level because they have formulated a deeper knowledge in nursing and developed the competencies needed for this topic.

“Disaster nursing should be placed in the se-nior levels because students have a more holis-tic knowledge and understanding of the nurs-ing role and have developed a certain amount of practical skills” (CN33)

“I believe it should be taught in the 4th year and


especially in the 8th semester because there is great background knowledge from previous years” (CN65)

“I believe it should be taught in the fourth year that students have acquired a comprehensive knowledge of all aspects of care. Will be able to think critically and justify our decisions” (CN3)

4.2 Master’s degree in Disaster NursingStudents believed also that it would be bene-ficial for nurses the existence of a Master’s de-gree in Disaster nursing. The program should be designed to address the needs of nurses and provide learning opportunities reflective of disasters according to students.

“I think it would be preferable to create a post-graduate program in disaster nursing” (CN2)

“Nursing faculty should develop a master’s de-gree addressed clearly in nurses where they can get knowledge and do practice as it hap-pens in postgraduate programs” (C82)

5. Possible role that would be expected from a community health nurse if a disaster would occur

Students were asked to describe a possible role that a community nurse would serve if a disas-ter would occur. Most of them agreed that the role a community health nurse would serve was the provision of nursing care in shelters and home visits to survivors. Aspects of the role of a community nurse that students de-scribed as important in disasters also includ-ed: the collaboration with other disciplines in the community and identified as leaders when planning for the recovery of the community.

“Community health nurses can collaborate with the local authorities in order to make a recovery plan after an earthquake. They have the necessary skills to evaluate public health conditions in shelters and to ensure hygiene” (CN12)

“To coordinate the provision of care and to col-laborate with relief organizations to address basic needs of the community (e.g. shelter, food, water, immunization)” (CN50)

They also described that a community nurse could participates in preventive strategies or implement health education programs in ev-

ery community about disaster preparedness. Community health nurses were generally con-sidered more knowledge-able in prevention policies.

“A community nurse is aware of the popula-tion leaving in the community and could rec-ognize the signs and symptoms of an epidem-ic and inform them about the impact and how to protect themselves” (CN73)

“I think a community nurse has an important role to properly inform members of the com-munity to deal with such events and to pro-vide community-based education regarding health implications of the disaster” (CN49)

“A nurse trained in community nursing knows how to develop a community education plan to increase awareness of the community’s population about preventing consequences from a heat stroke” (CN27)

According to students community health nurs-es could cooperate with other health profes-sionals and community stakeholders before and during a disaster and could also organize volunteer activities.

Students recognized community health nurs-es’ ability to perform triage in the scene of the mass casualty event and to provide first aid. Community health nurses may be the first or among the first persons to respond to an emer-gency or a disaster.

“Community nurses are working in health care centers and have faster access to the point of a disaster. They could perform a rapid assess-ment and triage to victims and save valuable time and lives” (CN17)

“A school nurse would provide triage and first aid in children if an earthquake would happen to the local settings” (C60)

6. Students’ perceptions about the type of nurse that would play a significant role if a mass ca-sualty incident occurred

Students were divided into two large groups concerning this question. The majority had the view that if a disaster occurred a community health nurse would play the most significant role, while many others formulated the opin-ion that a medical/surgical nurse would suc-

94

cessfully provide health care in a disaster situ-ation.

“I find it more useful the nurse with specializa-tion in Community Nursing because he/she is working in the community and is aware of the needs and problems resulting from a major di-saster” (CN12)

“Internal medicine and surgical nurses be-cause they have expertise in treating injuries and diseases” (C78)

“A specialized nurse in internal medicine and a surgical nursing could respond better. Those nurses can easily evaluate a victim and can in-tervene more effectively with their skills and competencies. The Community nurse would be most useful in prevention” (CN66)

All nurses are expected to be able to demon-strate their competencies and skills in a di-saster scene was the perception of some stu-dents.

“All specialties and all nurses are equally useful and important when talking about an entire resident population affected by a disaster. Individual needs are special in such circumstances and we must strive for the best. We ought to be effective in providing care” (CN21)“I believe that in a major disaster each spe-cialty is required for individual reasons and all nurses are needed and are useful” (CN65)

discussionThis is an important first study to explore the views of nursing students in Greece about di-saster nursing. The way students described disaster nursing demonstrates that although they had not covered any formal content relat-ed to disaster nursing and mass casualty inci-dents prior to their participation in the current study, they defined disaster nursing in a satis-factory way. Through descriptions about their nursing role in a disastrous event, came in an agreement with the definition given by the Ja-pan Society of Disaster Nursing, which was ad-opted by this study. Students had the opinion that disaster nursing is the nursing specialty that is dealing with peoples’ health needs dur-ing a disaster. Nevertheless, only five out of

eighty one students stressed the importance for psychological support according to Suse-rud (1993) results, where students illustrated the mental health needs of the affected pop-ulation in a much lesser degree. Of particular concern for nurse educators was the finding that students felt that they needed to be bet-ter prepared as well as to be able to provide health education to individuals and communi-ties, a finding that was not supported by the previous studies (Jennings-Saunders, 2005).

When students were asked about the type of disaster content in the nursing curriculum, they highlighted the need for theoretical knowl-edge about disasters and they expressed con-cerns about their role if a disaster occurred. This finding is similar to that reported by Sala-zar and Kelman (2002), who indicated the im-portance of theoretical knowledge to occupa-tional health nurses in order to be competent if a biological disaster occurred. Many partici-pants stressed the need to develop practical skills regarding triage in mass casualty inci-dents and having mock disaster drills.

Almost all students expressed that disaster nursing content should be incorporated in the nursing curriculum as a mandatory course. The main reasons given by the students were that they were feeling unprepared to deal with a disaster that would cause many casu-alties. Jennings-Saunders et al (2005) findings also supported this conclusion but for differ-ent reasons. Students replied that “disasters can happen at any time” and that “we are not immune to a terrorist attack”.

Most participants had the opinion that disaster nursing content should be introduced to nurs-ing students in senior years. Many students felt that in order to understand a complex content such as disaster nursing is, they should previ-ously develop critical thinking, basic nursing skills and theoretical knowledge. The majority of the students suggested that disaster nurs-ing should be incorporated as a mandatory course, an opinion that supports the percep-tion that all nurses should develop competen-cies to deal with a mass casualty incident.

Almost half of the participants expressed that community health nurses should provide


health care in shelters and home health care if a major disaster occurred. They also high-lighted their role as health educators through preparing individuals and communities about problems relating to disasters. Perhaps stu-dents evaluated this role as significant after experiencing the fires in Peloponnese in 2007 through the mass media, where it seemed that communities were not prepared for a disaster of such complexity and magnitude. Although there was time for evacuation, people did not know how to behave in order to survive from the fire. Participants ranked their role as co-co-ordinators during a disaster at a lesser position than illustrated in literature (Spellman, 2007), where nurses’ enduring contribution is neces-sary in all phases of a disaster in order to be ef-fective. Triage during a mass casualty incident was ranked at a high position among the roles of a community health nurse, although stu-dents did not cover any related content nei-ther had any mock disaster drills. This finding may indicate students’ need to develop skills and competencies in order to participate as equal members of the multidisciplinary team, when responding to a disaster.

Participants had the opinion that communi-ty health nurses would play the most signifi-cant role if a major disaster occurred, follow-ing by the perception that a medical/surgical nurse would be more effective. Some pointed out the view that all nurses could help during a disaster in all phases, which is also support-ed from the Nursing Emergency Prepared-ness Education Coalition (Stanley 2005, NEPEC 2003). It’s obvious that students believe that community health nurses will reduce the im-pact of a disaster, providing emergency on-site health care in order to assure that indi-viduals and community members have access to safe food and water, identifying infectious disease threats, contacting immunization pro-grams in order to restore and promote public health (Spellman 2007).

Limitations of the studyAlthough the sample size was satisfactory for this study, it was performed in only one nurs-

ing school. A further investigation from other nursing schools in Greece would have provid-ed a broader understanding of students’ per-ceptions about disaster nursing. However, the findings are very useful for future curriculum development.

Conclusion - recommendations Nursing research is limited on disaster nurs-ing worldwide and this is the first attempt so far in Greece. It is expected that every research study, in addition to presenting its findings, should propose ways of integration into the reality of education and practice. Results from this study support the perspective of incorpo-rating content related to disaster nursing man-agement into nursing curricula. The context of disaster nursing should be applicable to the actual needs of the country’s profile, the le-gal and regulatory context of the country, and the preference of existing training programs in nursing departments (WHO, 2008). This can be achieved by introducing disaster nursing con-tent through the community health nursing course, which is already a mandatory one, or teaching disaster nursing as an autonomous course. Nursing students would be better pre-pared if they could practice during mock di-saster drills (Ireland et al. 2006) in collabora-tion with the Hellenic Red Cross and the Hel-lenic Emergency Care Service.

After incorporating disaster nursing content in the curriculum, nursing faculties should evalu-ate the educational approaches in practicing students and nurses as well as the content re-garding mass casualty incidents and ensure that nurses are competent to respond to pub-lic health emergencies.

referencesChinn P.L. & Kramer M.K. (1999). Theory and Nursing a

Systematic Approach, Mosby Year Book, St. Louis.Content analysis organization (2013). Qualitative Con-

tent Analysis and its Methodology. Available at http://www.contentanalysis.org/Qualitative-Con-tent-Analysis.html. Accessed 30 January 2013.

Daily, E., Padjen, P., Birnbaum, M. (2010). A review of competencies developed for disaster healthcare

96

providers: limitations of current processes and ap-plicability. Prehospital and disaster medicine : the official journal of the National Association of EMS Physicians and the World Association for Emergen-cy and Disaster Medicine in association with the Acute Care Foundation, 25(5), 387-395.

Downe-Wamboldt, B. (1992). Content analysis: Meth-od, applications, and issues. Health Care for Wom-en International, 13, 313-321.

Elo, S., Kyngäs, H. (2008). The qualitative content anal-ysis process. Journal of Advanced Nursing, 62(1), 107–115.

Fowkes, V., Blossom, H J., Anderson, H., Sandrock, C. (2007). Emergency Preparedness for Health Profes-sionals in a Statewide AHEC Program: The First Two Years. Academic Medicine, 82(8), 781-787.

Hsieh, H.F., Shannon, S. (2005). Three Approaches to Qualitative Content Analysis. Qualitative Health Research, 15(9): 1277-1288.

Jennings-Sanders, A., Frish, N., Wing, S. (2005). Nurs-ing students Perceptions about Disaster Nursing. Disaster Management and Response, 3(3), 80-85.

Ireland, M., Emerson, Ea., Kontzamanis, E., Chantal, M. (2006). Integrating Disaster Preparedness Into a Community Health Nursing Course: One School’s Experience. Disaster Management & Response. 4(3), 72-76.

Kondracki, N. L., & Wellman, N. S. (2002). Content anal-ysis: Review of methods and their applications in nutrition education. Journal of Nutrition Education and Behavior, 34, 224-230.

Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry. Beverly Hills, CA: Sage

Nursing Emergency Preparedness Education Coali-tion (NEPEC), formerly known as the International Nursing Coalition for Mass Casualty Education (IN-CMCE). (2003). Educational competencies for reg-istered nurses responding to mass casualty inci-dents. http://www.nursing.vanderbilt.edu/incmce/competencies.html, retrieved July 23, 2010.

Qureshi, K.A., Gershon, RR., Merrill JA, et al. (2004). Ef-fectiveness of an emergency preparedness train-ing program for public health nurses in New York City. Family and Community Health, 27: 242-249.

Randall, S., Koppenhaver, T. (2004). Qualitative data in demography: the sound of silence and other prob-lems. Dempgraphic Research, 11(3): 57-94.

Rebmann, T., Buettner-Mohr, L. (2010). Bioterrorism Knowledge and Educational Participation of Nurs-es in Missouri. The Journal of Continuing Educa-tion in Nursing, 41(2), 67-76.

Salazar, M. K., Kelman, B. (2002). Planning for biolog-ical disasters: Occupational Health Nurses as “First Responders”. American Association of Occupation-al Health Nurses Journal, 50(4), 174-181

Spellman, J. (2007). The Role and Preparation of the Public Health Nurse for Disaster Response. In Di-saster Nursing and Emergency Preparedness for

Chemical, Biological, and Radiological Terrorism and Other Hazards. Veenema, T. (2nd Ed., pp:589-597). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Sterling, A., Clements, B., Rebmann, T., Shadel, B.N., Stewart, L.M., Thomas, R., and Evans, R.G. (2005). Occupational physician perceptions of bioterror-ism. International Journal of Hygiene and Environ-mental Health, 208 (1), 127-134.

Suserud, B. (1993). Acting at a disaster site: views ex-pressed by Swedish nursing students. Journal of Advanced Nursing, 18, 613-620.

Usher, K. & Mayner, L. (2011). Disaster nursing: A de-scriptive survey of Australianundergraduate nurs-ing curricula. Australasian Emergency Nursing Journal 14, 75-80.

Veenema, T.G. (2007). Master’s Degree Program in Leadership in Health Care Systems in Disaster Re-sponse and Emergency Preparedness in Veenema , T. G. Disaster nursing and emergency prepared-ness for Chemical, Biological and Radiological Ter-rorism and other Hazards. (2nd Ed., pp:555-556). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Wahlqvist, M., Skott, A., Björkelund, C., Dahlgren, G., Lonka, K., Mattsson, B. (2006). Impact of medical students’ descriptive evaluations on long-term course development. BMC Medical Education 6(1), 1-11.

Weber, R.P. (1990). Basic content analysis (2nd Edition), Sage Publications, Inc, Newbury Park (CA) p. 1-20

Weiner, E. (2006). Preparing Nurses Internationally for Emergency Planning and Response. In the On-line Journal of Issues in Nursing. 11 (3). Available at https://www.nursingworld.org/ojin/topic31/tpc31_3.htm. Accessed 20 January 2010.

Weiner, E., Irwin, M., Trangenstein, P., Gordon, J. (2005). Emergency preparedness curriculum in nursing schools in the United States, Nursing Edu-cation Perspectives 26 (6), 334–339.

Wisniewski, R., Dennik-Champion, G., & Peltier, J. (2004). Emergency preparedness competencies: Assessing nurses’ educational needs. Journal of Nursing Administration, 34(10), 475-480

World Health Organization. (2008). Integrating Emer-gency Preparedness and Response into Undergrad-uate Nursing Curricula. Available at http://whqlib-doc.who.int/hq/2008/WHO_HAC_BRO_08.7_eng.pdf. Accessed 17 May 2011.

Novartis Key Account Management (KAM)

• Αναγνωρίζουμε τις αλλαγές στο χώρο της υγείας

• Προσαρμοζόμαστε στο νέο περιβάλλον των νοσοκομείων

• Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε λύσεις με γνώμονα τις καλύτερες υπηρεσίες για τον ασθενή

9619

- AP

R/20

11/K

AM-T

RADE

/1


Novartis Key Account Management (KAM)

• Αναγνωρίζουμε τις αλλαγές στο χώρο της υγείας

• Προσαρμοζόμαστε στο νέο περιβάλλον των νοσοκομείων

• Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε λύσεις με γνώμονα τις καλύτερες υπηρεσίες για τον ασθενή

9619

- AP

R/20

11/K

AM-T

RADE

/1

98

ΠερίληψηΕισαγωγή: Το νοσηλευτικό επάγγελμα ανήκει στα επαγγέλματα υψηλού κινδύνου αναφορικά με την εμφάνιση επαγγελματικών νοσημάτων. Οι νοσηλευτές συχνά εκτίθενται σε χημικές αλλερ-γιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες, σε βιολογικά υγρά κ.ά.Σκοπός: Η καταγραφή των κλινικών εκδηλώσε-ων των νοσηλευτών έπειτα από την επαφή με αλλεργιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες και επιπλέ-ον η καταγραφή των κατάλληλων προληπτικών μέτρων.Μεθοδολογία: Πραγματοποιήθηκε βιβλιογρα-φική ανασκόπηση στις βάσεις δεδομένων Med-line, Embase, Scopus, Cinahl και ΙΑΤΡΟΝΕΤ, χρη-σιμοποιώντας τις εξής λέξεις ευρετηριασμού: al-lergy, allergy agents, irritant substances, nurses, risk factor, latex, dermatitis, prevention, preven-tive measures και exposure.Αποτελέσματα: Οι κλινικές εκδηλώσεις έπειτα από την επαφή με αλλεργιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες είναι οι εξής: (α) ερεθισμός του δέρματος ή δερματίτιδα εξ επαφής, (β) ερεθισμός των μα-τιών, (γ) αλλεργική αντίδραση και (δ) ερεθισμός του αναπνευστικού συστήματος. Η δερματίτιδα

εξ επαφής είναι η δερματική πάθηση με τη με-γαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στους νοσηλευ-τές. Οι συχνότερες αλλεργικές αντιδράσεις που εμφανίζονται στους νοσηλευτές είναι η αλλεργι-κή ρινίτιδα, το αλλεργικό άσθμα, οι δερματικές αλλεργικές καταστάσεις, η αλλεργική επιπεφυ-κίτιδα και η αναφυλαξία. Τα μέσα ατομικής προ-στασίας περιλαμβάνουν τον προστατευτικό ρου-χισμό και τον προστατευτικό εξοπλισμό.Συμπεράσματα: Η ασφάλεια των νοσηλευτών στην Ελλάδα είναι σε μεγάλο βαθμό παραμελη-μένη. Η εξοικείωση με τον κίνδυνο αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα στα νοσοκομεία. Πριν από την εφαρμογή των μέτρων ατομικής προ-στασίας απαιτείται η γνώση των κινδύνων και η εκπαίδευση των νοσηλευτών. Απαραίτητη είναι και η γνώση των προδιαγραφών πριν από την αγορά των προστατευτικών ειδών. Με την πρό-ληψη των επαγγελματικών κινδύνων μέσω της χρήσης των μέτρων ατομικής προστασίας βελτι-ώνεται η αποδοτικότητα τόσο των νοσηλευτών όσο και των νοσοκομείων.

Λέξεις-κλειδιά: αλλεργία, αλλεργιογόνες ουσίες, δερματίτιδα, ερεθιστικές ουσίες, πρόληψη

ΑνΑΣΚοΠηΣη

Έκθεσητωννοσηλευτώνσεαλλεργιογόνεςήερεθιστικέςουσίες.Προληπτικάμέτρααγγελική μπιλάλη1, Χαρά σιδηροπούλου2, πέτρος Γαλάνης3

1 Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Γενικό Νοσοκομείο Παίδων «Παναγιώτης και Αγλαΐα Κυριακού», Αθήνα2 Μαία, MSc(c), Γενικό Νοσοκομείο Παίδων «Παναγιώτης και Αγλαΐα Κυριακού», Αθήνα3 Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα

Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Πέτρος Γαλάνης Διεύθυνση: Δίκης 14, Τ.Κ. 15773, ΑθήναΤηλέφωνο επικοινωνίας: (210) 7781044, 6944387354

1. εισαγωγήΣτη σύγχρονη εποχή, με τις αυξημένες απαιτή-σεις στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελ-ματική ζωή, η εργασία κάτω από ακατάλληλες συνθήκες μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικές συ-

νέπειες τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική υγεία. Ανάλογα με το επάγγελμα και τις εργασι-ακές συνθήκες, οι εργαζόμενοι εμφανίζουν διά-φορα προβλήματα υγείας.Συχνά οι εργαζόμενοι εκτίθενται σε επαγγελμα-τικούς κινδύνους φυσικού, χημικού, βιολογικού


AbstractIntroduction: Nursing occupation belongs to high risk occupations concerning the occurrence of occupational diseases. Nurses are often exposed in chemical allergy agents or irritant substances, in biological fluids and others.Aim: To determine clinical events in nurses after their contact with allergy agents or irritant substances and moreover to identify the appropriate preventive measures.Methodology: A literature review was conduct-ed in databases Medline, Embase, Scopus, Cinahl and IATRONET, using the following index words: allergy, allergy agents, irritant substances, nurs-es, risk factor, latex, dermatitis, prevention, pre-ventive measures και exposure.Results: The clinical manifestations following contact with allergy agents or irritant substances are the following: (a) skin irritation or contact dermatitis, (b) eye irritation, (c) allergic reaction and (d) irritation of the respiratory system. Contact dermatitis is the skin illness with the higher frequency of occurrence in nurses. The most frequent allergic reactions in nurses are allergic rhinitis, allergic asthma, skin allergic

reactions, allergic conjunctivitis and anaphylaxis. Means of individual protection include protective clothes and equipmentConclusions: In Greece, nurses’ safety is neglected in a large extent. Acquaintance with danger is the biggest problem in hospitals. Before the application of means of individual protection, knowledge of risks and training of nurses are required. Also, before the purchase of measures of protection, knowledge of standards is required. Prevention of occupational risks with means of individual protection improves effectiveness of both nurses and hospitals.Keywords: allergy, allergy agents, dermatitis, irritant substances, prevention

REVIEW

Nurses’ exposure in allergy agents or irritant substances. Preventive measuresAngeliki Bilali1, Xara Sidiropoulou2, Petros Galanis3 1 RN, MSc, PhD, General Children’s Hospital “Panagiotis & Aglaia Kyriakou”, Athens2 Midwife, MSc(c), General Children’s Hospital “Panagiotis & Aglaia Kyriakou”, Athens3 RN, MSc, PhD, Center for Health Services Management and Evaluation, University of Athens, Faculty of Nursing, Athens

Corresponding author: Petros Galanis Address: Dikis 14, P.C. 15773, AthensPhone number: (210) 7781044, 6944387354e-mail: [email protected]Ημερομηνία υποβολής: 16/07/2012

και ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα. Όταν η συχνό-τητα εμφάνισης μιας νόσου σε μια επαγγελματι-κή ομάδα είναι μεγάλη, τότε η συγκεκριμένη νό-σος καταγράφεται ως επαγγελματική νόσος (Βε-λονάκης & Τσαλίκογλου 2005). Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Επαγγελματικών νοσημάτων, επαγγελματική νόσος είναι κάθε νόσος που οφεί-

λεται στη φύση της εργασίας.Αναμφισβήτητα, το νοσηλευτικό επάγγελμα ανήκει στα επαγγέλματα υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση νοσημάτων που σχετίζονται με το χώρο και τον εξοπλισμό της εργασίας. Η ανα-γνώριση των επαγγελματικών κινδύνων σε κάθε θέση εργασίας του νοσοκομείου έχει μεγάλη ση-

100

μασία για το σχεδιασμό της πρόληψης των επαγ-γελματικών νοσημάτων. Με βάση αυτή, διαμορ-φώνονται τα μέτρα πρόληψης και αναδιοργανώ-νονται οι διαδικασίες της εργασίας, έτσι ώστε να καταστούν ασφαλείς (Βελονάκης & Τσαλίκογλου 2005).Οι επαγγελματίες υγείας συχνά θέτουν ως πρω-ταρχικό τους μέλημα τη βελτίωση της παρεχόμε-νης φροντίδας υγείας στους ασθενείς, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα τη δική τους υγεία. Συχνά, οι νοσηλευτές σε στρεσσογόνες και επείγουσες κα-ταστάσεις αγνοούν τους διάφορους επαγγελ-ματικούς κινδύνους, με σκοπό να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις της καθημερινής παροχής φροντίδας υγείας. Επιπλέον, η έλλειψη προσωπικού, χρόνου και οικονομικών πόρων αποτελούν συχνά εμπό-δια για την πρόληψη των επαγγελματικών κιν-δύνων. Αναλυτικότερα, οι παράγοντες κινδύνου των νοσηλευτών στα νοσοκομεία διακρίνονται στις εξής κατηγορίες (Κοπανιτσάνου & Σουρτζή 2007):

• Φυσικοί παράγοντες κινδύνουΠεριλαμβάνουν το θόρυβο, την ιονίζουσα και μη ιονίζουσα ακτινοβολία, τις δονήσεις, το φτωχό εξοπλισμό, την ανύψωση και μετακίνηση ασθε-νών και εξοπλισμού και τις ακραίες θερμοκρασί-ες.

• Χημικοί παράγοντες κινδύνου Περιλαμβάνουν το οξείδιο του αιθυλενίου, οργα-νικούς διαλύτες, αναισθητικά αέρια, αντιβιοτικά, αντινεοπλασματικούς παράγοντες, γάντια από latex, αντισηπτικά, απορρυπαντικά, φορμαλδε-ΰδη, χημικά αντιδραστήρια, αποσμητικά και κα-θαριστικά χεριών.

• Βιολογικοί παράγοντες κινδύνουΠεριλαμβάνουν τους ιούς HBV, HCV, HIV, τον κυτταρομεγαλοϊό, τον ιό της ιλαράς, το σταφυ-λόκοκκο και το στρεπτόκοκκο.

• εργονομικοί παράγοντες κινδύνουΠεριλαμβάνουν το κυκλικό ωράριο, τον λανθα-σμένο σχεδιασμό του χώρου εργασίας, την κακή οργάνωση, τον χειρισμό φορτίων και την έλλει-ψη προσωπικού.

• Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες κινδύνουΠεριλαμβάνουν το stress (εξαιτίας των αυξημέ-νων απαιτήσεων, της ανάγκης γρήγορης λήψης αποφάσεων και του φόρτου εργασίας), το κυκλι-

κό ωράριο και τη νυκτερινή εργασία.

• παράγοντες κινδύνου για την πρόκληση εργατικού ατυχήματος

Περιλαμβάνουν τα αιχμηρά αντικείμενα, τις πυρ-καγιές, τις εκρήξεις, τους ηλεκτρολογικούς κιν-δύνους, την ακαταλληλότητα της κτηριακής υπο-δομής, την ελλιπή σήμανση των κινδύνων, τους λανθασμένους χειρισμούς επικίνδυνων υλικών ή εξοπλισμού, τους χημικούς κινδύνους και τη μη χρήση μέτρων ατομικής προστασίας.Στην Ελλάδα, η ασφάλεια των νοσηλευτών στα νοσοκομεία είναι σε μεγάλο βαθμό παραμελημέ-νη. Για τον λόγο αυτόν, είναι απαραίτητη η εφαρ-μογή κατάλληλων προγραμμάτων προαγωγής της υγείας στο χώρο των νοσοκομείων αποβλέ-ποντας στα εξής (Σουρτζή 2012):(i) Πρόληψη των νόσων.(ii) Ενημέρωση.(iii) Τροποποίηση της συμπεριφοράς.(iv) Υιοθέτηση υγιούς τρόπου ζωής.(v) Προστασία της υγείας, μέσω της συμ-μόρφωσης σε συγκεκριμένους κανονισμούς.(vi) Βελτίωση των συνθηκών εργασίας.(vii) Επίτευξη ασφαλούς υποδομής.(viii) Αποτελεσματική χρήση των ατομικών και συλλογικών μέτρων προστασίας.Με τον τρόπο αυτόν, θα περιοριστούν σημαντι-κά οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι νοσηλευ-τές στα νοσοκομεία και θα βελτιωθεί η αποδοτι-κότητά τους και κατ’ επέκταση και η αποδοτικό-τητα των νοσοκομείων.

2. σκοπός Σκοπός της παρούσας περιγραφικής ανασκόπη-σης ήταν η καταγραφή των κλινικών εκδηλώσε-ων στους νοσηλευτές έπειτα από την επαφή με αλλεργιογόνες ή ερεθιστικές ουσίες και επιπλέ-ον η καταγραφή και συζήτηση των κατάλληλων προληπτικών μέτρων.

3.ΜεθοδολογίαΠραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική ανασκόπη-ση στις βάσεις δεδομένων Medline, Embase, Scopus, Cinahl και ΙΑΤΡΟΝΕΤ, χρησιμοποιώντας τις εξής λέξεις ευρετηριασμού: allergy, allergy agents, irritant substances, nurses, risk factor, la-tex, dermatitis, prevention, preventive measures και exposure.


4.ΕπιδημιολογίαΗ έκθεση σε επικίνδυνες αλλεργιογόνες ή ερε-θιστικές ουσίες είναι συχνή στους νοσηλευτές και ειδικά σ’ αυτούς που εργάζονται σε μονάδες εντατικής νοσηλείας. Οι νοσηλευτές κατά τη δι-άρκεια των θεραπευτικών διαδικασιών εκτίθε-νται σε χημικές ερεθιστικές ουσίες, σε ακτίνες x, στο latex, στη σκόνη, στο αίμα ή σε άλλα παρά-γωγα του, σε βιολογικά υγρά κ.ά. (Κοπανιτσάνου & Σουρτζή 2007).Πιο συγκεκριμένα, ένας μεγάλος αριθμός νο-σηλευτών εκτίθεται σε αναισθητικά αέρια, ει-δικά όσοι εργάζονται στα χειρουργεία. Επίσης, η επαγγελματική έκθεση σε φάρμακα κατά την προετοιμασία και την εκτέλεση μπορεί να προ-καλέσει αλλεργικές αντιδράσεις στο νοσηλευτι-κό προσωπικό (Smit & Coenraads 1993). Τα χημι-κά απολυμαντικά και αποστειρωτικά που χρησι-μοποιούνται για την αντισηψία των χεριών, την απολύμανση των χώρων και την αποστείρωση των υλικών είναι δυνητικά επιβλαβή και υπεύθυ-να για την εμφάνιση αλλεργικών αντιδράσεων.Πρόσφατες μελέτες κατέγραψαν τις επιπτώσεις από τις χρόνιες αλλεργικές αντιδράσεις ή τη συ-νεχόμενη επαφή με ερεθιστικές ουσίες (Alam-gir et al 2007a, Alamgir et al 2007b, Fillon et al 2006, Chou et al 2004, Bernstein 2003, Nettis et al 2002, Schnuch et al 1998, Liss et al 1997). Οι μελέτες αυτές κατέγραψαν τα περιστατικά αυτά σε συγκεκριμένους οργανισμούς (νοσοκομεία, κλινικές κ.ά.) από συγκεκριμένα χημικά προϊ-όντα (π.χ. latex) και ομαδοποίησαν τις αλλεργι-κές αντιδράσεις που εμφανίζονται στους νοση-λευτές. Στις ίδιες μελέτες αναφέρεται ότι μεγάλο ποσοστό των νοσηλευτών που χρησιμοποιούν γάντια, εμφανίζουν αλλεργικές αντιδράσεις στο latex. Ενδεικτικά αναφέρεται πως σε μελέτη που διεξήχθη στην Ελλάδα (Apostolopoulou et al 2003), το 47% του ιατρονοσηλευτικού προσωπι-κού που εργάζονταν στα χειρουργεία δημόσιων νοσοκομείων ανέφερε αλλεργικές αντιδράσεις στη χρήση γαντιών από latex. Επίσης, κατεγρά-φησαν περιστατικά δερματίτιδας μετά από την επαφή με απολυμαντικά, που χρησιμοποιούνται για την αντισηψία των χεριών (Nettis et al 2002). Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατων μελετών βρέθηκε υψηλότερος κίν-δυνος εμφάνισης αλλεργιών στους ηλικιακά νεό-τερους νοσηλευτές, σε όσους εργάζονται σε ειδι-κά τμήματα (χειρουργεία, μονάδες εντατικής νο-σηλείας κ.ά.) (Messing et al 2006, Takahashi et al 2004, Islam et al 2001).

5. Κλινικές εκδηλώσεις έπειτα απότηνεπαφήμεαλλεργιογόνεςήερεθι-στικέςουσίεςΟ οργανισμός “Workplace Health Indicator Tracking and Evaluation database” (WHITE) εί-ναι ένα διαδικτυακό σύστημα καταγραφής και ανάλυσης των επαγγελματικών ατυχημάτων και βλαβών, έπειτα από την έκθεση σ’ έναν ερεθιστι-κό παράγοντα κατά τη διάρκεια της εργασίας. Ο οργανισμός WHITE καταγράφει το είδος και την αιτία των επαγγελματικών ατυχημάτων και βλα-βών. Επιπλέον, ο οργανισμός WHITE σε συνεργα-σία με τον οργανισμό “Occupational Health and Safety Agency for Health Care” (OHSAH) κατα-γράφουν και κατηγοριοποιούν τα περιστατικά των νοσηλευτών και άλλων επαγγελματιών υγεί-ας που αφορούν την εκδήλωση αλλεργικών αντι-δράσεων που εμφανίστηκαν στο χώρο εργασίας (Alamgir et al 2008).Ο οργανισμός WHITE κατηγοριοποιεί τα περιστα-τικά λαμβάνοντας υπόψη τόσο τη φύση της βλά-βης όσο και την αιτία που την προκάλεσε. Σύμ-φωνα μ’ αυτήν την κατηγοριοποίηση, οι κλινικές εκδηλώσεις έπειτα από την επαφή με αλλεργιο-γόνες ή ερεθιστικές ουσίες είναι οι εξής (Alamgir et al 2008):• Ερεθισμός του δέρματος ή δερματίτιδα εξ

επαφής

• Ερεθισμόςτωνματιών

• Αλλεργικήαντίδραση

• Ερεθισμόςτουαναπνευστικούσυστήματος

5.1.Ερεθισμός του δέρματος ή δερματίτιδα εξεπαφής

Η δερματίτιδα εξ επαφής συνήθως εμφανίζεται αρχικά ως ερυθρότητα, έπειτα από επαφή με μια χημική ουσία. Η δερματίτιδα εξ επαφής είναι η δερματική ασθένεια με τη μεγαλύτερη συχνό-τητα εμφάνισης στους νοσηλευτές. Η δερματίτι-δα εξ επαφής εμφανίζεται έπειτα από την επαφή με κάποια χημική φαρμακευτική ουσία ή έπειτα από το πλύσιμο των χεριών με ειδικά καθαριστι-κά ή απολυμαντικά προϊόντα. Επίσης, μπορεί να εμφανιστεί μετά από την επαφή με απορρυπα-ντικά και αποσμητικά (Nettis et al 2002). Άλλες ερεθιστικές ουσίες μπορεί να είναι το αίμα ή τα παράγωγά του ή άλλα βιολογικά υγρά (Mahler 2007, Dickel et al 2002, Nettis et al 2002, Smit & Coenraads 1993).Τα συμπτώματα και τα σημεία της δερματίτιδας

102

εξ επαφής περιλαμβάνουν ερυθρότητα του δέρ-ματος που ήρθε σε επαφή, κνησμό, αίσθημα πό-νου τοπικά, λέπια ή ξεφλούδισμα της επιδερμί-δας, βλατίδες και τοπικό έκζεμα και εκδηλώνο-νται 4-48 ώρες έπειτα από την επαφή με την ερε-θιστική ουσία. Η βλάβη από την επαφή μπορεί να είναι (Kampf & Loffler 2007, Nettis et al 2002):(i) Οξεία (απότομη και άμεση), όπως π.χ. έπει-

τα από επαφή με υπερσυμπυκνωμένη χημι-κή ουσία που προκαλεί έντονη δερματική αντίδραση με κύριο το αίσθημα καψίματος και μπορεί να προκληθεί ακόμη και χημικό έγκαυμα ως οξεία αντίδραση του δέρματος.

(ii) Χρόνια. Η βλάβη στο δέρμα προκαλείται από την χρόνια επαφή με την ερεθιστική ουσία (π.χ. καθημερινή χρήση σαπουνιών ή απορ-ρυπαντικών για μεγάλο χρονικό διάστημα).

(iii) Διαλείπουσα. Η βλάβη εμφανίζεται έπει-τα από τη χρήση ή την επαφή με την ερεθι-στική ουσία, αλλά εξαφανίζεται ή υποχωρεί όταν διακόπτεται η χρήση της.

Η αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού στη δερματίτιδα εξ επαφής επηρεάζεται από τους εξής παράγοντες:

(i) Προσωπικοί παράγοντες, όπως το ιστορι-κό αλλεργίας ή δερματίτιδας εξ επαφής, η ύπαρξη δερματικών αλλοιώσεων, όπως κο-ψίματα, κοκκινίσματα ή άλλοι τραυματισμοί του δέρματος ή των άκρων.

(ii) Το σημείο του σώματος που έχει εκτεθεί στην ερεθιστική ουσία. Πιο συγκεκριμένα:

− Η βλάβη είναι μεγαλύτερη εάν συμβεί σε ση-μείο όπου το δέρμα είναι λεπτότερο, όπως στο πρόσωπο ή στο επάνω μέρος της πλά-της.

− Η βλάβη είναι σοβαρότερη στο πρόσωπο, στους βραχίονες και στα χέρια διότι, λόγω της συχνότερης έκθεσης και χρήσης αυτών των περιοχών, υπάρχει δυσκολία στην προ-στασία τους εάν η ερεθιστική ουσία προέρ-χεται από τον αέρα.

(iii) Τις συνθήκες εργασίας του τμήματος. Πιο συγκεκριμένα:

− Εάν στο χώρο εργασίας υπάρχει αυξημένη θερμοκρασία και υγρασία, τότε είναι δυνα-τόν ο ιδρώτας να επιβαρύνει τον ερεθισμό. Για παράδειγμα, ο ιδρώτας στο δέρμα μπο-ρεί να αλλοιώσει τη χημική σκόνη και η επι-δερμίδα να απορροφήσει ευκολότερα το χη-

μικό ερεθιστικό. Στην αντίθετη περίπτωση, ο ιδρώτας μπορεί να μετατρέψει το χημικό σε υγρό και να το ξεπλύνει, προστατεύο-ντας έτσι το δέρμα.

− Εάν το ποσοστό της υγρασίας είναι χα-μηλό, τότε προκαλείται ξηρότητα στο δέρμα, γεγονός που διευκολύνει την ερε-θιστική ουσία να προκαλέσει βλάβη.

− Η χρήση ορισμένων μηχανημάτων διευ-κολύνει τις ερεθιστικές ουσίες να εισχω-ρήσουν στο δέρμα, εξαιτίας τις τριβής που δημιουργείται, ειδικά στα χέρια.

5.2.Ερεθισμόςτωνματιών

Ο ερεθισμός των ματιών προκαλείται με δυο τρόπους:(α) Έπειτα από εισαγωγή ξένου σώματος, όπως

π.χ. χημικής σκόνης, παιδικής πούδρας, φαρμακευτικών σκευασμάτων σε μορφή σκόνης κ.ά.

(β) Έπειτα από την επαφή με ερεθιστικές ου-σίες, όπως τα αλκοολούχα διαλύματα, τα φαρμακευτικά σκευάσματα ή οποιαδήποτε άλλη χημική ουσία που μπορεί, εξαιτίας κα-κού χειρισμού της συσκευασίας ή της ίδιας της ουσίας, να εισέλθει στα μάτια.

Ο ερεθισμός των ματιών εμφανίζεται συνήθως με ερυθρότητα, κνησμό ή αίσθημα καύσου και μπορεί να εμφανιστεί οίδημα ή και δυσκολία στην όραση.Η αντιμετώπιση του ερεθισμού πρέπει να γίνε-ται άμεσα και να περιλαμβάνει πρωτίστως ξέ-πλυμα με άφθονο νερό, στείρο από δυνητικά παθογόνους μικροοργανισμούς, και στη συνέ-χεια να γίνεται ενστάλαξη ειδικών κολλυρίων ή και φαρμάκων.

5.3. αλλεργική αντίδραση

Η αλλεργία είναι μια διαφοροποιημένη αντί-δραση του οργανισμού. Πρόκειται για την ακα-τάλληλη αντίδραση του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού σε ουσίες που είναι φυσιολο-γικά αβλαβείς και λανθασμένα γίνονται αντιλη-πτές ως επιβλαβείς από τον ανθρώπινο οργα-νισμό. Ουσίες που μπορούν δυνητικά να προκύψουν αλλεργιογόνες για τους νοσηλευτές είναι τα γά-ντια latex, τα αναισθητικά φάρμακα, τα αντιβιο-τικά, τα αντισηπτικά, οι φαινοθειαζίνες, η φορ-


μαλδεΰδη, η υγρή χλωροξυλενόλη, οι κρέμες χε-ριών, ο υδράργυρος, τα υλικά δοντιών (για αυ-τούς που εργάζονται σε οδοντιατρικά τμήματα) κ.ά. (Alamgir et al 2008, Schnuch et al 1998).Η αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού εξαρ-τάται από τα εξής:(i) Τον χρόνο και τη συχνότητα επαφής με την

ουσία.

(ii) Τα δερματικά προβλήματα, τα κοκκινίσματα και τα κοψίματα που ενδεχομένως να προϋ-πάρχουν και διευκολύνουν την προσπέλαση των αλλεργιογόνων ουσιών.

(iii) Τη θερμοκρασία και την υγρασία στο χώρο εργασίας, καθώς αυξομειώσεις αυτών προ-καλούν ιδρώτα, ξηροδερμία ή ξηρότητα στους επιπεφυκότες.

(iv) Άλλους παράγοντες, όπως η ηλικία, το ιστο-ρικό προϋπάρχουσας αλλεργίας ή η προδιά-θεση για την εκδήλωση αλλεργίας λόγω κλη-ρονομικότητας.

Η διάγνωση της αλλεργίας πραγματοποιείται με ειδικά τεστ που μπορούν (α) να αποκαλύψουν εάν τα εμφανιζόμενα συμπτώματα οφείλονται σε αλλεργία και (β) να εντοπίσουν το υπεύθυ-νο αλλεργιογόνο. Τα τεστ αυτά περιλαμβάνουν δερματικές δοκιμασίες μέσω νυγμού, επιδερμι-κές δοκιμασίες (patch) και αιματολογικές εξετά-σεις (CAP-RAST).Οι συχνότερες αλλεργικές αντιδράσεις που εμφα-νίζονται στους νοσηλευτές είναι οι εξής (Ozyazi-cioglu et al 2010, Vander Hulst et al 2010, Lampel et al 2007, Strachan-Bennett & O’Dowd 2004):

(i) αλλεργική ρινίτιδα Παρουσιάζεται με συμπτώματα και σημεία όπως η καταρροή, ο κνησμός στα μάτια, η δα-κρύρροια και το φτέρνισμα. Προκαλείται συ-νήθως από ερεθιστικές ουσίες που υπάρχουν στον αέρα, τα έντονα αρώματα, τα απορρυπα-ντικά κ.ά.

(ii) Αλλεργικό άσθμαΠροκαλείται από αλλεργιογόνα που είναι αε-ρογενή και εκδηλώνεται με παροξυσμική δύ-σπνοια, βήχα και συριγμό. Από τα αλλεργιογό-να που μπορούν να προκαλέσουν αλλεργικό άσθμα είναι και η πούδρα που περιέχεται στα γάντια τύπου latex, καθώς και το ίδιο το latex.

(iii) Δερματικές αλλεργικές καταστάσειςΤα συμπτώματα και τα σημεία από το δέρμα πε-ριλαμβάνουν διάχυτη ερυθρότητα, ερύθημα,

κνίδωση ή/και αγγειοίδημα. Ο κνησμός και η υπεραιμία είναι τα κύρια ενοχλήματα που ανα-φέρουν οι ασθενείς. Το πιο συχνό αλλεργιογόνο με το οποίο έρχονται σε επαφή οι νοσηλευτές εί-ναι τα γάντια latex.

(iv) Αλλεργική επιπεφυκίτιδα Εμφανίζεται με οίδημα, ερυθρότητα και κνησμό στα μάτια, έπειτα από επαφή με την αλλεργιογό-νο ουσία. Η θεραπεία περιλαμβάνει ειδικά κολ-λύρια και φάρμακα.

(v) ΑναφυλαξίαΤο αλλεργικό shock ή, αλλιώς, η συστηματική αναφυλαξία που προκαλείται από κάποιο αλλερ-γιογόνο περιλαμβάνει την εκδήλωση πολλών συ-μπτωμάτων και σημείων ταυτόχρονα από πολλά συστήματα του οργανισμού και είναι η πιο σοβα-ρή μορφή αλλεργικής αντίδρασης.

5.4.Ερεθισμόςτουαναπνευστικούσυστήματος

Ο ερεθισμός του αναπνευστικού συστήματος προκαλείται από την εισπνοή και την εισαγω-γή ερεθιστικών ουσιών στους αεραγωγούς των πνευμόνων. Ουσίες όπως η σκόνη, η πούδρα, τα υπολείμματα βαμβακιού, τα αέρια, οι αναθυμιά-σεις από τα απορρυπαντικά και τα καθαριστικά και το νέφος που παράγεται από τα σπρέι που χρησιμοποιούνται για απολύμανση μπορούν να προκαλέσουν ερεθισμό στο ανώτερο αναπνευ-στικό σύστημα (Lutz et al 2003).Τα συμπτώματα και τα σημεία του ερεθισμού αυ-τού μπορεί να είναι παρόμοια μ’ αυτά του κοινού κρυολογήματος, όπως ο ερεθισμός στη μύτη που εκδηλώνεται συνήθως με καταρροή. Επί-σης, μπορεί να υπάρχει και ερεθισμένος λάρυγ-γας με ερυθρότητα και αίσθημα πόνου. Συμπτώ-ματα και σημεία όπως δυσκολία στην αναπνοή, κόπωση, πυρετός, μυϊκός πόνος και πόνος στο θώρακα, που μπορούν να εμφανιστούν 4-6 ώρες μετά την έκθεση σε κάποιο ερεθιστικό παράγο-ντα πρέπει να αντιμετωπίζονται άμεσα με τη δι-ακοπή της έκθεσης σ’ αυτόν τον παράγοντα και την παροχή ιατρικής φροντίδας.

6. Επιπτώσεις των αλλεργικών αντιδράσεωνστανοσηλευτικάκαθήκοντα

Οι επιπτώσεις των αλλεργικών αντιδράσεων στα νοσηλευτικά καθήκοντα εξαρτώνται άμεσα από το είδος και τη διάρκεια της αλλεργικής αντίδρα-σης. Η αλλεργική αντίδραση ως αποτέλεσμα της υπερευαισθησίας του ανοσοποιητικού συστή-ματος μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προ-βλήματα στους νοσηλευτές και να τους επηρεά-

104

σει άμεσα στην άσκηση του έργου τους.Η συχνότερη περίπτωση αλλεργικής αντίδρα-σης είναι η δερματίτιδα που προκαλεί η χρήση γαντιών latex (Kampf & Loffler 2007, Dickel et al 2002). Οι νοσηλευτές που εμφανίζουν αλλεργία στο latex συχνά έχουν την αίσθηση καψίματος στα χέρια τους, γεγονός που τους επιβαρύνει και τους αποτρέπει από διάφορες νοσηλευτικές δια-δικασίες. Συνήθως, εκτελούν τα καθήκοντά τους με βραδύτερο ρυθμό, στην προσπάθειά τους να αποφύγουν νέους τραυματισμούς και κοψίμα-τα που μπορούν να προκαλέσουν νέες αμυχές στο ήδη τραυματισμένο δέρμα τους. Η ψυχολο-γία τους συνήθως είναι κακή, καθώς συνδυάζουν τα ενοχλητικά συμπτώματα της αλλεργικής δερ-ματίτιδας με την εργασία τους και μειώνεται το ενδιαφέρον τους για αυτήν (Alamgir et al 2008, Dickel et al 2002).Οι εργαζόμενοι και σαφέστατα και οι νοσηλευ-τές που έχουν ευαισθησία στα αλλεργιογόνα που συναντώνται στο χώρο εργασίας τους απουσιά-ζουν συχνότερα σε σχέση μ’ αυτούς που δεν εμ-φανίζουν αλλεργίες και επιπλέον μειώνεται η πα-ραγωγικότητα τους εξαιτίας των προβλημάτων υγείας που αντιμετωπίζουν (Fowler et al 2006, LaMontagne et al 2006, Tarlo et el 2001).

7. Προληπτικάμέτρα

Σε κάθε δραστηριότητα εντός του νοσοκομείου υπάρχουν κίνδυνοι που μπορούν να προκαλέ-σουν βλάβες στους εργαζόμενους. Η περιγραφή των βασικών δραστηριοτήτων και της αλληλε-πίδρασης μεταξύ τους ανά θέση εργασίας είναι αναγκαία για την αναγνώριση των κινδύνων και την εκτίμηση της επικινδυνότητας σε κάθε θέση εργασίας και ειδικά στους νοσηλευτές, εξαιτίας της πολυπλοκότητας του έργου τους (Βελονάκης & Τσαλίκογλου 2005). Η αποτίμηση των κινδύ-νων θα βοηθήσει στο να τεθούν προτεραιότητες στο σχεδιασμό μέτρων ελέγχου και γενικότερα στην εφαρμογή των σωστών ενεργειών για την πρόληψη και τη μείωση των κινδύνωνΕπισημαίνεται ότι ειδική νομοθεσία για την υγεία και την ασφάλεια που αφορά τους εργαζόμε-νους στην παροχή υπηρεσιών υγείας δεν υπάρ-χει. Η προστασία της υγείας και της ασφάλειας των νοσηλευτών νομοθετικά υπαγορεύεται στο νόμο 1568/1985, που ισχύει γενικά για τους ορ-γανισμούς του δημοσίου τομέα.Σύμφωνα με το νομικό πλαίσιο υγείας και ασφά-λειας στην εργασία, ο εργοδότης υποχρεούται να λαμβάνει επιστημονικά τεκμηριωμένα προ-ληπτικά μέτρα, έτσι ώστε οι εργαζόμενοι να εξα-

σφαλίζονται από κάθε κίνδυνο που μπορεί να εί-ναι απειλητικός για τη σωματική τους ακεραιότη-τα. Ο εργοδότης υποχρεούται βάσει νόμου να δι-αθέτει στην υπηρεσία του τεχνικό ασφαλείας και ιατρό εργασίας, καθώς επίσης και να ορίσει επι-τροπή υγείας και ασφάλειας της εργασίας (Κοπα-νιτσάνου & Σουρτζή 2007, Βελονάκης & Τσαλίκο-γλου 2005).Ο εργοδότης (στην περίπτωση των νοσοκομεί-ων ο διοικητής και οι διευθυντές των υπηρεσιών) σε συνεργασία με τον τεχνικό ασφαλείας και τον ιατρό εργασίας αναλαμβάνει την τεχνική επιλο-γή των δραστηριοτήτων πρόληψης και μεθόδων εργασίας που θα προάγουν το επίπεδο ασφαλεί-ας και προστασίας των εργαζόμενων. Επίσης, ο διοικητής και ο διευθυντής έχουν την υποχρέω-ση να ενημερώνουν και να ενθαρρύνουν, μέσω της εκπαίδευσης, τους νοσηλευτές για τα κα-τάλληλα μέτρα πρόληψης και διατήρησης της ασφάλειας στο χώρο του νοσοκομείου. Τα μέτρα για την υγεία και την ασφάλεια της εργασίας σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επιβαρύνουν οι-κονομικά τους εργαζόμενους (Βελονάκης & Τσα-λίκογλου 2005).Ιδιαίτερα σημαντικός είναι και ο ρόλος του ίδιου του εργαζόμενου νοσηλευτή. Κάθε νοσηλευτής οφείλει να εφαρμόζει τους κανόνες υγιεινής και ασφάλειας τόσο για τον ίδιο όσο και για τα άλλα άτομα που επηρεάζονται από τις πράξεις ή τις παραλείψεις του κατά τη διάρκεια της εργασί-ας. Επίσης, οι νοσηλευτές πρέπει να παρακολου-θούν και να συμμετέχουν ενεργά σε σεμινάρια σχετικά με την εκπαίδευση και την επιμόρφωσή τους σε θέματα που αφορούν την προαγωγή της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία (Βελονά-κης & Τσαλίκογλου 2005).Τα μέσα ατομικής προστασίας πρέπει να είναι σχεδιασμένα με τρόπο ώστε να πληρούν τις προ-διαγραφές των ευρωπαϊκών διατάξεων. Προϋ-πόθεση για την αποτελεσματικότητα των μέσων ατομικής προστασίας αποτελεί ο σχεδιασμός τους σύμφωνα με αυστηρές τεχνικές προδια-γραφές οι οποίες περιέχονται στα σχετικά πρό-τυπα. Τα πρότυπα αυτά δημιουργούνται σύμφω-να με τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και συγκεκριμένα με την οδηγία 891656/ΕΟΚ. Στην Ελλάδα, στην απόφαση Β. 4373/1205/11.3.93 και στο αντίστοιχο ΦΕΚ αναφέρεται ότι τα μέσα ατο-μικής προστασίας ή τα συστατικά τους επιτρέπε-ται να διατίθενται στην αγορά εφόσον συμφω-νούν με τις βασικές απαιτήσεις υγείας και ασφά-λειας που προβλέπει η απόφαση και φέρουν το σήμα ΕΟΚ (CE) (Κουκουλάκη 1999).


Επιπλέον, τα μέσα ατομικής προστασίας πρέπει να είναι κατάλληλα για τους αντίστοιχους κινδύ-νους και δεν πρέπει να δημιουργούν νέους κιν-δύνους. Όταν απαιτείται η ταυτόχρονη χρήση μέσων ατομικής προστασίας θα πρέπει να μην μειώνεται η αποτελεσματικότητά τους. Η αποτελεσματικότητα των μέσων ατομικής προστασίας σχετίζεται με τη σωστή εφαρμο-γή τους από τους νοσηλευτές. Η ελλιπής συμ-μόρφωση των νοσηλευτών στα μέσα ατομικής προστασίας έχει ως αποτέλεσμα τη λανθασμένη χρήση τους και την αυξημένη πιθανότητα πρό-κλησης βλάβης λόγω ατυχήματος (Βελονάκης & Τσαλίκογλου 2005).Στα συλλογικά μέτρα προστασίας από τους επαγγελματικούς κινδύνους συμπεριλαμβάνο-νται η εξάλειψη του κινδύνου στην πηγή του, η αντικατάσταση ενός επικίνδυνου υλικού ή δια-δικασίας με άλλα ασφαλέστερα, ο περιορισμός έκθεσης στον κίνδυνο με εγκατάσταση συστη-μάτων αυτοματισμού, η απορρόφηση του κινδύ-νου κ.ά. (Βελονάκης & Σουρτζή 2009, Βελονάκης & Τσαλίκογλου 2005).Ο εξοπλισμός ατομικής προστασίας αποτελεί την τελευταία γραμμή άμυνας και πρέπει να εξα-σφαλίζει απόλυτη προστασία στους νοσηλευτές (Mahler 2007, Loffler et al 2006, Loffler & Effendy 2002). Τα μέσα ατομικής προστασίας μπορούν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: στην προστα-τευτική ενδυμασία (ρουχισμός, γάντια, υποδή-ματα, κράνη και σκουφιά) και στον προστατευ-τικό εξοπλισμό (μέσα προστασίας ματιών, ακοής και αναπνοής) (Alamgir et al 2008, Βελονάκης & Τσαλίκογλου 2005, Κουκουλάκη 1999, Smith et al 1995, Wong et al 1991).H προστατευτική ενδυμασία περιλαμβάνει τα εξής:

(i) ΡουχισμόςΟ προστατευτικός ρουχισμός που χρησιμοποιεί-ται από τους εργαζόμενους στο χώρο της υγείας αφορά:

(α) Λευκές υφασμάτινες ποδιές ή ρόμπεςΟι ποδιές αυτές δεν προσφέρουν ικανοποιητική προστασία, καθώς δεν καλύπτουν τα πόδια των εργαζόμενων νοσηλευτών, με αποτέλεσμα να είναι εκτεθειμένοι σε βιολογικούς, χημικούς και φυσικούς κινδύνους. Τα υφάσματα που χρησιμο-ποιούνται δεν τηρούν προδιαγραφές αδιαπερα-τότητας ή αδιαβροχοποίησης.

(β) Υφασμάτινες στολές

Οι υφασμάτινες στολές που περιλαμβάνουν πα-ντελόνι και μπλούζα και χρησιμοποιούνται από τους περισσότερους νοσηλευτές καλύπτουν μεν μια μεγάλη επιφάνεια σώματος, αλλά αφήνουν ακάλυπτα τα χέρια με αποτέλεσμα οι νοσηλευ-τές να είναι και πάλι εκτεθειμένοι σε βιολογικούς, χημικούς και φυσικούς κινδύνους. Σε ορισμένες περιπτώσεις θα ήταν προτιμότερο οι νοσηλευ-τές να χρησιμοποιούν ποδιές μιας χρήσης που καλύπτουν τα χέρια πάνω από την υφασμάτινη στολή. Σε όλες τις στολές το υλικό θα πρέπει να είναι αδιαπέραστο και ανθεκτικό στα χημικά και σε μηχανικές πιέσεις. Τα πρότυπα που σχετίζο-νται με την κατηγορία αυτή των μέτρων ατομι-κής προστασίας (ISO 811:1981, ISO 6530:1990, ISO 14201:2001) αφορούν τη διαπερατότητα των υφασμάτων σε υγρά και χημικές ουσίες. Επιπλέ-ον, τα πρότυπα αυτά περιγράφουν μεθόδους κα-τασκευής και μεθόδους δοκιμών και παρέχουν τις οριακές τιμές που επιτρέπεται να λάβουν οι μετρήσεις στις τελικές δοκιμές.

(γ) Ειδικές ποδιές μολύβδουΤα μέτρα ατομικής προστασίας που χρησιμοποι-ούνται για την προστασία από την ακτινοβολία είναι οι ειδικές ποδιές που έχουν ειδική επικάλυ-ψη από μόλυβδο. Ταυτόχρονα με τις ποδιές αυ-τές πρέπει να χρησιμοποιούνται και τα αντίστοι-χα γάντια με επικάλυψη μολύβδου.

(ii) Γάντια Τα γάντια είναι το βασικό μέσο προφύλαξης του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού από βιολογι-κούς παράγοντες. Το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένα τα γάντια καθορίζει και το μέ-γεθος ή το είδος της προστασίας. Τα γάντια πρέ-πει να εμποδίζουν τη διάτρηση και τη διείσδυ-ση ουσιών και μικροοργανισμών και ταυτόχρο-να να μην προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις. Η κατασκευή των γαντιών πραγματοποιείται από διάφορα υλικά με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα γάντια είναι από τα λίγα μέσα ατομικής προστασίας που υπό-κεινται σε συγκεκριμένα πρότυπα στον χώρο της υγείας (ISO 102821:2002, ISO 11193:2002, ΕΛΟΤ EN 374). Ο διαχωρισμός των γαντιών πραγματο-ποιείται με βάση το υλικό κατασκευής, το σχή-μα και το φινίρισμα (π.χ. γάντια με πούδρα ή χω-ρίς).(iii) ύποδήματαΤα υποδήματα που χρησιμοποιούνται από τους νοσηλευτές είναι απαραίτητο να διαθέτουν αντι-ολισθητικές σόλες, να είναι εργονομικά και να

106

έχουν ανατομικό σχεδιασμό. Για την προστασία από βιολογικούς κινδύνους, όπως π.χ. στις χει-ρουργικές επεμβάσεις, υπάρχουν πλαστικά κά-λυπτρα (ποδονάρια) για ολόκληρο το παπούτσι και ορισμένες φορές φτάνουν σε ύψος έως και το γόνατο. (iv) ςκουφιάΤο μέσο προστασίας της κεφαλής που χρησιμο-ποιείται από τους νοσηλευτές είναι τα προστα-τευτικά σκουφιά, τα οποία τους προφυλάσσουν από χημικές ουσίες ή εκτινασσόμενα υλικά.Ο προστατευτικός εξοπλισμός είναι η δεύτερη κατηγορία των μέσων ατομικής προστασίας και περιλαμβάνει τα εξής:

(i) Μέσα προστασίας ματιώνΣε ορισμένες περιπτώσεις, οι νοσηλευτές χρειά-ζεται να φορούν γυαλιά, ιδιαίτερα στο χειρουρ-γείο (π.χ. σε γυναικολογικές και ορθοπαιδικές επεμβάσεις), όπου συμβαίνουν εκτινάξεις βι-ολογικών υγρών κ.ά. Επίσης, υπάρχουν ειδικά φίλτρα για την ακτινοβολία laser, που πρέπει να χρησιμοποιούνται ανάλογα με τον κίνδυνο. Τα ειδικά αυτά γυαλιά κατασκευάζονται σύμφωνα με τα Ευρωπαϊκά Πρότυπα (ΕΛΟΤ ΕΝ 207). Για να γίνει σωστή επιλογή, χρήση και συντήρηση των επαγγελματικών μέσων προστασίας των ματιών και του προσώπου έχει εκδοθεί και ειδικός οδη-γός (CR 13464-99).

(ii) Μέσα προστασίας ακοήςΤα προστατευτικά μέσα ακοής περιλαμβάνουν τις ωτοασπίδες που προφυλάσσουν έναντι της έκθεσης σε θόρυβο υψηλή έντασης.

(iii) Μέσα προστασίας της αναπνοήςΤα μέσα προστασίας της αναπνευστικής οδού εί-ναι απαραίτητα, καθώς η μύτη και το στόμα απο-τελούν τις συνηθέστερες διόδους των μικροορ-γανισμών. Για την προστασία του νοσηλευτικού προσωπικού μπορούν να χρησιμοποιηθούν ανά-λογα οι απλές μάσκες προστασίας από αερολύ-ματα, οι μάσκες με φίλτρο για την παρακράτηση σωματιδίων, οι ειδικές αναπνευστικές συσκευές που μπορεί να καλύπτουν ολόκληρο το πρόσω-πο, καθώς και οι αναπνευστήρες που παρέχουν αέρα. Η χρήση των μασκών αυτών απαιτείται να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή, έτσι ώστε να αποφέ-ρει και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Ο ειδι-κός επαγγελματικός οδηγός που έχει συνταχθεί για τη σωστή εφαρμογή, χρήση και συντήρηση

των μέσων ατομικής προστασίας της αναπνοής είναι ο CR529-93. Επίσης, τα αντίστοιχα ελληνικά πρότυπα, σύμφωνα με τα οποία κατασκευάζονται τα προστατευτικά μέσα αναπνοής είναι το ΕΛΟΤ ΕΝ 133, το ΕΛΟΤ ΕΝ 135, το ΕΛΟΤ ΕΝ 149 κ.ά.

8.ΣυμπεράσματαΣυνοψίζοντας, οι νοσηλευτές έχουν υψηλό κίν-δυνο εμφάνισης αλλεργικών αντιδράσεων ή βλαβών από ερεθιστικές ουσίες, που χρησιμο-ποιούνται στο χώρο του νοσοκομείου. Η ανάπτυ-ξη προληπτικών παρεμβάσεων και η προώθηση ασφαλών νοσηλευτικών διαδικασιών μέσω κα-τάλληλων προγραμμάτων αγωγής υγείας, εκπαί-δευσης και συνεχούς ενημέρωσης μπορούν να μειώσουν σημαντικά τους επαγγελματικούς κιν-δύνους των νοσηλευτών στα νοσοκομεία. Είναι σαφές ότι η αυστηρή συμμόρφωση στα απλά μέτρα προφύλαξης, η ενημέρωση των νοσηλευ-τών για τους κινδύνους στο χώρο του νοσοκο-μείου και η εκπαίδευση σχετικά με την πρόλη-ψη και τη μείωση των επαγγελματικών κινδύνων μπορούν να περιορίσουν τον κίνδυνο εμφάνισης βλάβης ή νόσου.Καταλήγοντας, είναι επιστημονικά τεκμηριω-μένο ότι το προσωπικό που εργάζεται σε νοση-λευτικά ιδρύματα εκτίθεται σε διάφορους κινδύ-νους. Οι κίνδυνοι αυτοί εξαρτώνται από το χώρο και το είδος της εργασίας που εκτελείται. Η εξα-σφάλιση της προστασίας των νοσηλευτών από τους επαγγελματικούς κινδύνους που ελλοχεύ-ουν στους χώρους εργασίας των νοσοκομείων έχει ως αποτέλεσμα και την παροχή περισσότε-ρο ποιοτικών υπηρεσιών υγείας (Βελονάκης & Σουρτζή 2009, Κοπανιτσάνου & Σουρτζή 2007, Αδαλή 2002).Το υγιές και ασφαλές νοσοκομειακό περιβάλλον αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για την απο-δοτικότητα των νοσηλευτών και αποτρέπει δυ-σλειτουργίες που θα επιβάρυναν την κατάσταση υγείας των ασθενών. Η ελληνική νομοθεσία, άλ-λωστε, υπαγορεύει στον εργοδότη την υποχρέ-ωση που έχει για επίτευξη ενός ελάχιστου επιπέ-δου υγείας και ασφάλειας στο χώρο εργασίας.Η αναγνώριση των επαγγελματικών κινδύνων σε κάθε θέση εργασίας του νοσοκομείου έχει μεγά-λη σημασία για το σχεδιασμό της πρόληψης των επαγγελματικών νοσημάτων. Βάση αυτής της αναγνώρισης των κινδύνων, διαμορφώνονται τα μέτρα πρόληψης και αναθεωρούνται οι δια-δικασίες της εργασίας, έτσι ώστε να καταστούν ασφαλείς.


ΒιβλιογραφικέςπαραπομπέςΑδαλή Ε. (2002). Πρόληψη-αντιμετώπιση της επαγγελ-

ματικής εξουθένωσης νοσηλευτών. Νοσηλευτική, 2:169-173.

Alamgir H, Yu S, Chavoshi N, Ngan K. (2008). Potential allergy and irritation incidents among health care workers. AAOHN Journal, 56:281-288.

Alamgir H, Cvitkovich Y, Yu S, Yassi A, Astragiannakis G. (2007a). Needlestick and other potential blood and body fluid exposures among health care workers in British Columbia. Am J Infect Control, 50:528-535.

Alamgir H, Cvitkovich Y, Yu S, Yassi A. (2007b). Work-re-lated injury among direct care occupations in British Columbia. Occup Environ Med, 64:769-775.

Apostolopoulou E, Minetou E, Nikoloudi P, Labrianidou E, Vovolis V. (2003). Prevalence of self-reported aller-gic symptoms to latex gloves in operating room per-sonnel. Acta Microbiologica Hellenica, 48:100-105.

Βελονάκης Μ & Σουρτζή Π. (2009). Υγεία & Εργασία. Αθήνα, ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις.

Βελονάκης Μ & Τσαλίκογλου Φ. (2005). Σύστημα δια-χείρισης υγείας και ασφάλειας κατά την εργασία στο νοσοκομείο. Αθήνα, Εκδόσεις Παρισιάνου.

Bernstein D. (2003). Occupational asthma caused by exposure to low-molecular-weight chemicals. Im-munol Allergy Clin North Am, 23:221-234.

Chou T, Shih T, Tsai J, Wu J, Sheu H, Chang H. (2004). Ef-fect of occupational exposure to rayon manufactur-ing chemicals on skin barrier to evaporative water loss. J Occup Health, 46:410-417.

Dickel H, Kuss O, Schmidt A, Kretz J, Diepgen T. (2002). Importance of irritant contact dermatitis in occupa-tional skin disease. Am J Clin Dermatol, 3:283-289.

Fillon F & Radman G. (2006). Latex allergy: A follow up study of 1040 health care workers. Occup Environ Med, 63:121-125.

Fowler JF, Ghosh A, Sunq J, Emani S, Chang J, Den E et al. (2006). Impact of chronic hand dermatitis on quali-ty of life, work productivity, activity impairment and medical costs. J Am Acad Dermatol, 54:448-457.

Islam S, Velilla A, Doyle E, Ducatman A. (2001). Gen-der differences in work-related injury/illness: Analy-sis of worker’s compensation claims. Am J Ind Med, 39:84-91.

Kampf G & Loffler H. (2007). Prevention of irritant con-tact dermatitis among health care workers by using evidence-based hand hygiene practices: A Review. Industrial Health, 45:645-652.

Κοπανιτσάνου Π & Σουρτζή Π. (2007). Επαγγελματικοί κίνδυνοι στο νοσοκομείο. Ανασκόπηση των Ελληνι-κών ερευνών. Νοσηλευτική, 46:65-76.

LaMontagne AD, Radi S, Elder DS, Abramson MJ, Sim M. (2006). Primary prevention of latex related sen-sitization and occupational asthma: a systematic re-view. Occup Environ Med, 63:359-364.

Lampel HP, Patel N, Boyse K, O’Brien SH, Zirwas MJ. (2007). Prevalence of hand dermatitis in inpatient nurse at a United States hospital. 18:140-142.

Liss G, Sussman G, Deal K, Brown S, Cividino M, Siu S et al. (1997). Latex allergy: Epidemiological study of 1351 hospital workers. Occup Environ Med, 54:335-342.

Loffler H, Effendy I. (2002). Prevention of irritant con-tact dermatitis. Eur J Dermatol, 12:4-9.

Loffler H, Bruckner T, Diepgen T, Effendy I. (2006). Pri-mary prevention in health care employees: a pro-spective intervention study with a 3-year training period. Contact Dermatitis, 54:202-209.

Lutz W & Palczynski C. (2003). Advances in molecu-lar immunotoxicology of occupational asthma in-duced by low molecular weight chemicals. Int J Oc-cup Environ Health, 16:285-299.

Mahler V. (2007). Skin protection in the health care set-ting. Curr Probl Dermatol, 34:120-132.

Nettis E, Colanardi M, Sossio A, Ferrannini A, Tursi A. (2002). Occupational irritant and allergic contact dermatitis among health care workers. Contact Der-matitis, 46:101-107.

Ozyazicioglu N, Surenler S, Tanriverdi G. (2010). Hand dermatitis among paediatric nurses. J Clin Nurs, 19:1597-1603.

Schnuch A, Uter W, Geier J, Frosch P, Rustemeyer T. (1998). Contact allergies in health care workers. Re-sults from the IVDK. Acta Derm Venereol, 78:358-363.

Smit HA & Coenraads P. (1993). A retrospective cohort study on the incidence of hand dermatitis in nurses. Int Arch Occup Environ Health, 64:541-544.

Smith JW, Tate WA, Yazdani S, Garcia RY, Muzik AC, Nichols RL. (1995). Determination of surgeon-gen-erated gown pressures during various surgical pro-cedures in the operating room. Am J Infect Control, 23:237-246.

Σουρτζή Π. (2012). Προαγωγή υγείας των εργαζομένων στο χώρο της υγείας. Νοσηλεία & Έρευνα, 33:9.

Stingeni L, Lapomarda V, Lisi P. (1995). Occupational hand dermatitis in hospital environments. Contact Dermatitis, 33:172-176.

Strachan-Bennett S, O’ Dowrd A. (2004). Nurses still run risk of latex allergy. Nurs Times, 100:12-13.

Takahashi K, Hanaoka T, Pan G. (2004). Male reproduc-tive health in relation to occupational exposure to endocrine disrupting and other potent chemicals: A Review of the epidemiologic literature. JUOEH, 26:23-40.

Tarlo SM, Easty A, Eubanks K, Parsons CR, Min F, Juvet S et al. (2001) Outcomes of a natural rubber latex control program in an Ontario teaching hospital. J Allergy Clin Immunol, 108:628-633.

Vander Hulst K, Kerre S, Goossens A. (2010). Occupational allergic contact dermatitis from tetrazepam in nurses. Contact Dermatitis, 62:3030-3038.

Wong D, Nye K, Hollis P. (1991). Microbial flora on doctors’ white coats. BMJ, 303:1602-1604.

108

ΠερίληψηΕισαγωγή: Ο Συστηματικός Ερυθηματώδης Λύ-κος (ΣΕΛ) είναι ένα χρόνιο αυτοάνοσο νόσημα που χαρακτηρίζεται από υφέσεις και εξάρσεις. Η εισαγωγή νέων θεραπευτικών μεθόδων στην αντιμετώπιση του ΣΕΛ και η μείωση της θνητότη-τας, οδήγησαν στη χρονιότητα της νόσου. Σκο-πός της εργασίας ήταν η διερεύνηση των παρα-γόντων που επηρεάζουν τη Σχετιζόμενη με την Υγεία Ποιότητα Ζωής (ΣΥΠΖ) των ατόμων με ΣΕΛ. Μεθοδολογία: Η παρουσίαση των ευρημά-των γίνεται με βάση το κλασικό θεωρητικό πρό-τυπο ερμηνείας της ΣΥΠΖ που δίνει έμφαση στην πολυδιάστατη φύση της. Αποτελέσματα: Στις περισσότερες μελέτες φά-νηκε ότι η κόπωση, το άγχος και η κατάθλιψη ,αλλά και η λειτουργικότητα στον κοινωνικό και

επαγγελματικό τομέα, επηρεάζουν όλες τις δια-στάσεις της ΣΥΠΖ των ατόμων με ΣΕΛ. Επίσης, η παρουσία της ενεργού νόσου επηρεάζει ελάχι-στα ή καθόλου την Ποιότητα Ζωής (ΠΖ).Συμπέρασμα: Για τους επαγγελματίες υγείας εί-ναι σημαντικό να λαμβάνουν υπόψη όλους τους παράγοντες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και επηρεάζουν την ΠΖ, προκειμένου να αναπτύσ-σουν σχέδια φροντίδας και να οργανώνουν απο-τελεσματικές παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση των βιολογικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών και κοινωνικών προβλημάτων των ασθενών με ΣΕΛ.

ΛΕξΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Συστηματικός Ερυθηματώ-δης Λύκος, ποιότητα ζωής, βιολογικοί και ψυχο-κοινωνικοί παράγοντες, λειτουργικότητα

ΑνΑΣΚοΠηΣη

Ποιότηταζωήςασθενώνμεσυστηματικόερυ-θηματώδηλύκο:ΒιβλιογραφικήανασκόπησηΣΥΝτοΜοΣτίτλοΣ:

ΠοιότηταΖωήςστοΣΕλ(ΣυστηματικόΕρυθηματώδηλύκο)ευγενία1 μηνασίδου, Θάλεια2 Mπελλάλη1 Καθηγήτρια Εφαρμογών, Τμήμα Νοσηλευτικής ΑΤΕΙΘ2 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής ΑΤΕΙΘΥπεύθυνος αλληλογραφίας: Ευγενία ΜηνασίδουΓ. Τσόντου 3-5, ΤΚ: 54629, Θεσσαλονίκη E mail: [email protected]

ΕισαγωγήΟ Συστηματικός Ερυθηματώδης Λύκος (ΣΕΛ) εί-ναι μια αυτοάνοση πολυσυστηματική νόσος που χαρακτηρίζεται από υφέσεις και εξάρσεις. Η φλεγμονή και προσβολή των περισσοτέρων συ-στημάτων του οργανισμού αποτελεί το κύριο χα-ρακτηριστικό της. Αφορά σε όλες τις ηλικίες και στα δυο φύλα, ωστόσο προσβάλει με μεγαλύτε-ρη συχνότητα τα άτομα παραγωγικής ηλικίας και ιδίως γυναίκες από 20 έως 40 ετών (Panopalis & Clarke 2006, Thumboo & Strand 2007, Baker & Pope 2009, Demas & Costenbader 2009). Η επί-πτωση του ΣΕΛ παρουσιάζει φυλετικές, γεωγρα-φικές και ηλικιακές διακυμάνσεις. Η αναφερόμε-νη επικράτηση στο γενικό πληθυσμό κυμαίνεται

στις 20 με 150 περιπτώσεις ανά 100.000 άτομα. Σύμφωνα με έκθεση της Αμερικανικής Εταιρεί-ας του ΣΕΛ (Lupus Foundation of America 2012), 250.000 Αμερικανοί έχουν προσβληθεί έως σή-μερα και η πλειονότητα αυτών ανήκουν στην κί-τρινη και μαύρη φυλή. Η αυξημένη δε επίπτωση στις γυναίκες της αναπαραγωγικής ηλικίας μπο-ρεί να αποδοθεί στις ορμόνες, όπως στα οιστρο-γόνα, καθώς έχει βρεθεί ότι οι γυναίκες με πρώι-μη ήβη, ή όσες λάμβαναν αντισυλληπτική αγωγή ή ορμονοθεραπεία είχαν αυξημένο κίνδυνο εμ-φάνισης της νόσου (Maidhof & Hilas 2012).Οι κλινικές εκδηλώσεις του ΣΕΛ περιλαμβάνουν την εμφάνιση τόσο οργανικών, όσο και ψυχοκοι-νωνικών συμπτωμάτων, όπως είναι η κόπωση, η


AbstractBackground: Systemic Lupus Erythematosus (SLE) is a chronic, autoimmune disease characterized by recessions and elations. The introduction of new treatments of SLE and the reduction of mortality have led to the chronicity of the disease. The purpose of this paper was to explore the factors which affect the Health - Related Quality of Life (HRQL) of the individuals suffering from the SLE. Methods: The presentation of the findings is done using a casual pathway model interpreting HRQL that puts emphasis on the multi-dimensional nature of the HRQL. Results: Most researches have concluded that fatigue, stress, depression as well as the functionality in the social and professional

context affects the HRQL of the patients suffering from SLE. In addition, the presence of active disease has a minimal or no effect on the HRQL. Conclusion: It is important for the health professionals to take into consideration all the factors that interact and affect HRQL in order to develop patient care plans and design effective interventions and to manage the biological, psychological, emotional and social problems of the SLE suffering patients.

KEyWORDS: Systemic Lupus Erythematosus, quality of life, physical and psychosocial factors, functionality.

REVIEW

Quality of life in patients with systemic lupus erythematosus:Aliteraturereview

Brieftitle: Quality of life in SLeEvgenia1 Minasidou, Thalia2 Bellali1Clinical Lecturer, “Alexander” Technological Educational Institute of Thessaloniki 2 Αssosiate Professor, Nursing Department, “Alexander” Technological Educational Institute of Thessaloniki

Corresponding Author: Evgenia MinasidouG. Tsontou 3-5, 54629, Thessaloniki E mail: [email protected]

πυρετική κίνηση, ο πόνος και η αρθρίτιδα, αλλά και η ανησυχία, η αϋπνία, το άγχος η κατάθλιψη, η έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών και ο πε-ριορισμός εκτέλεσης των διαφόρων κοινωνικών ρόλων που επηρεάζουν την καθημερινότητα και εν γένει την Ποιότητα Ζωής (ΠΖ) των ατόμων που νοσούν (Khanna et al. 2004, Haupt et al. 2005). Η ΠΖ αποτελεί έναν αξιόπιστο δείκτη της επίδρα-σης που έχει η νόσος, αλλά και η θεραπεία της στους ασθενείς. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρ-χει ένας παγκόσμια κοινά αποδεκτός ορισμός για την ΠΖ, οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η ΠΖ δεν αφορά σε μια μονοδιάστατη έννοια, αλλά σε ένα σύμπλεγμα αλληλοεπιδρώμενων παραγόντων ικανοποιητικής λειτουργίας σε τέσ-σερις βασικούς τομείς, οι οποίοι περιλαμβάνουν

τη σωματική, την ψυχολογική, την κοινωνική, και την επαγγελματική διάσταση (Fallowfield 1991, Cella 1993, Πολυκανδριώτη & Κυρίτση 2006).Σύμφωνα με τους Kulczycka et al. 2010, τον όρο Σχετιζόμενη με την Υγεία Ποιότητα Ζωής (ΣΥΠΖ) εισήγαγε ο Schipper το 1990. Η ΣΥΠΖ αναφέρε-ται στην επίδραση που έχει η νόσος στη σωμα-τική, ψυχολογική και την κοινωνική διάσταση και στον τρόπο αντιμετώπισης από τον ίδιο τον ασθενή. Επομένως, η ΣΥΠΖ σε σχέση με την υγεία προσφέρει μια πιο σφαιρική εικόνα της ψυχολο-γικής και κοινωνικής διάστασης του ατόμου και περιλαμβάνει έννοιες πέρα από τα σωματικά συ-μπτώματα, όπως είναι η λειτουργική ικανότητα, η συναισθηματική, η γνωστική, η κοινωνική και η σεξουαλική λειτουργικότητα, καθώς και η προ-

110

σωπική αντίληψη του ατόμου για την ασθένειά του (Πολυκανδριώτη και συν. 2009, Kulczycka et al. 2010, Yazdany & Yelin 2010). Οι Wilson and Cleary το 1995 διατύ-πωσαν το κλασικό πρότυπο των αλληλοεπιδρώ-μενων παραγόντων που επηρεάζουν τη ΣΥΠΖ το οποίο συνεισφέρει σημαντικά στην κατανόηση του τρόπου αλληλεπίδρασης των διαφόρων πα-ραγόντων και της σχέσης τους με την ΠΖ ασθε-νών με χρόνιες νόσους. Σύμφωνα με τους Yazda-ny & Yelin (2010), το συγκεκριμένο πρότυπο, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1, περιλαμβάνει πέντε βασικές διαστάσεις: τη βιολογική/οργανική διά-σταση, την υποκειμενική αντίληψη των συμπτω-μάτων, τη λειτουργική κατάσταση, την αντίληψη για την κατάσταση υγείας και τέλος τη συνολική ΠΖ. Στην περίπτωση του ΣΕΛ, η βιολογική/οργανι-κή διάσταση, αφορά στη γενετική προδιάθεση, στην παραγωγή αντισωμάτων και στις κλινικές εκδηλώσεις από τα διάφορα οργανικά συστήμα-τα. Η υποκειμενική αντίληψη του ατόμου για τα συμπτώματά του αναφέρεται στις σωματικές, τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εκδηλώσεις της νόσου. Η λειτουργική κατάσταση του ατόμου περιλαμβάνει τη σωματική, ψυχική και κοινωνι-κή δραστηριότητά του, παράγοντες που συνδέο-νται και με την τέταρτη διάσταση του προτύπου, αυτή της αντίληψης για την κατάσταση της υγεί-ας, διαμορφώνοντας μια υποκειμενική θεώρη-ση των διαστάσεων του συγκεκριμένου προτύ-που. Η λειτουργική κατάσταση μπορεί επίσης να επηρεάζεται από παράγοντες όπως είναι η κοι-νωνική στήριξη, το περιβάλλον, οι συμπεριφο-ρές που συνδέονται με την ασθένεια και τέλος ο βαθμός ανικανότητας του ατόμου. Τέλος, η διά-σταση της συνολικής ΠΖ συνιστά μια γενικότερη έννοια που περιλαμβάνει την ικανοποίηση από τη ζωή, αλλά και την αξιολόγηση όλων των δι-αστάσεων της ΠΖ από τον ασθενή, όπως αυτός την αντιλαμβάνεται. Η δομή του προτύπου, δεί-χνει να υπάρχουν αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ όλων των παραπάνω διαστάσεων με κυρίαρχη κατεύ-θυνση από αριστερά προς τα δεξιά (Yazdany & Yelin 2010). Δηλαδή, οι βιολογικές και οργανικές παράμετροι είναι μεταξύ των παραγόντων που οδηγούν στην εμφάνιση των συμπτωμάτων και τα συμπτώματα είναι μεταξύ των παραγόντων που οδηγούν στην επιδείνωση της κατάστασης της λειτουργικότητας.Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας φάνηκε ότι για τη μελέτη της ΣΥΠΖ οι ερευνητές χρησι-μοποιούν πληθώρα ερευνητικών εργαλείων που

καλύπτουν διάφορες διαστάσεις της και μπο-ρούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγο-ρίες: α) τα γενικά εργαλεία εκτίμησης της ΣΥΠΖ όπως είναι π.χ. η Κλίμακα Επισκόπησης της Επί-δρασης της Νόσου (Sickness Impact Profile – SIP) και η Επισκόπηση Υγείας (Medical Outcomes Study Short Form - SF36) και β) τα ειδικά εργα-λεία εκτίμησης της ΣΥΠΖ στο ΣΕΛ , όπως είναι π.χ. η Κλίμακα Εκτίμησης της Ποιότητας Ζωής στο ΣΕΛ (Lupus Quality of Life – L-QoL) και η Κλί-μακα Αξιολόγησης των Συμπτωμάτων στο ΣΕΛ (SLE Symptom Checklist – SSC) (Yazdany & Yelin 2010). Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκό-πησης ήταν η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την ΣΥΠΖ ασθενών με ΣΕΛ. Η πα-ρουσίαση των ευρημάτων γίνεται βάσει του κλα-σικού θεωρητικού προτύπου ερμηνείας της ΠΖ των Wilson and Cleary (1995) που δίνει έμφαση στην πολυδιάστατη φύση μιας χρόνιας ασθένει-ας και έχουν οργανωθεί σε δυο ενότητες: α) στη βιολογική/οργανική διάσταση και την υποκειμε-νική αντίληψη των συμπτωμάτων της ΠΖ και β) στη λειτουργικότητα, την αντίληψη για την κατά-σταση υγείας και τη συνολική ΠΖ.

• Ηβιολογική/οργανικήδιάστασηκαιηυπο-κειμενική αντίληψη των συμπτωμάτων σεσχέσημετηνποιότηταζωής

Η βιολογική/οργανική διάσταση της ΠΖ αναφέ-ρεται στη σωματική λειτουργία και περιλαμβάνει εκδηλώσεις όπως ο πόνος, η ναυτία και η κόπω-ση. Αντιπροσωπεύει μια ποικιλία παραγόντων που συνίστανται στα συμπτώματα της νόσου, την αντιμετώπισή τους και την καλή γενική κα-τάσταση, όπως την ορίζει ο ασθενής (Fallowfield 1991, Cella 1993). Οι Rinaldi et al (2004), σε έρευνα ασθενών με ΣΕΛ έδειξαν ότι η ΣΥΠΖ είναι σημαντικά χαμηλή και συγκεκριμένα η σωματική και ψυχική διάστασή της. Οι δυο αυτές διαστάσεις φάνηκε να παρου-σιάζουν υψηλή συσχέτιση μεταξύ τους, καθώς άτομα με ενεργό νόσο παρουσίαζαν μειωμένη ψυχική ευεξία και το αντίστροφο. Αυτό υποδη-λώνει ότι ο επαγγελματίας υγείας, παράλληλα με την παρακολούθηση της εξέλιξης της νόσου, θα πρέπει να εστιάζει την προσοχή του και στον τρόπο με τον οποίο τα σωματικά συμπτώμα-τα επηρεάζουν την ψυχική υγεία του ασθενούς, προκειμένου να προλαμβάνονται αρνητικές επι-πτώσεις στη καθημερινή ζωή του.


Σχετικά με την επίδραση των υφέσεων και εξάρ-σεων της νόσου στην ΠΖ τα αποτελέσματα των ερευνών είναι αντιφατικά. Ενώ κάποιες έρευ-νες δείχνουν ότι αυτές δεν επηρεάζουν την ΠΖ (Gaines et al. 2008, Duarte et al. 2010), κάποιες άλλες δείχνουν το αντίθετο. Για παράδειγμα στην έρευνα των Ruperto et al.(2004) φάνηκε ότι οι εξάρσεις της νόσου, αλλά και η προσβο-λή των νεφρών, του ΚΝΣ και του μυοσκελετικού συστήματος μπορεί να επηρεάζουν αρνητικά την ΠΖ και ειδικότερα τη σωματική ευεξία. Πα-ρόμοια αποτελέσματα έδειξε και η έρευνα των Khanna et al. (2006), οι οποίοι διαπίστωσαν ότι οι ασθενείς με συχνές εξάρσεις ή με ενεργό νόσο παρουσίασαν χειρότερα αποτελέσματα στη σω-ματική και ψυχολογική ευεξία, χωρίς να επηρεά-ζεται σημαντικά η κοινωνική ζωή τους. Το γεγο-νός αυτό αποδόθηκε στην ύπαρξη ισχυρών δε-σμών μεταξύ των μελών της οικογένειας. Επιπλέ-ον, βρέθηκε ότι η διάρκεια της νόσου δεν επη-ρέαζε σημαντικά, καμιά διάσταση της ΠΖ. Στην ίδια μελέτη, οι ασθενείς στους οποίους συνυ-πήρχε κι άλλο ρευματικό νόσημα όπως η Ρευμα-τοειδής Αρθρίτιδα (ΡΑ), η ΠΖ είχε επηρεαστεί και στις τέσσερις διαστάσεις, σε αντίθεση με όσους δεν είχαν άλλη νόσο. Ένας άλλος παράγοντας που επιδρούσε αρνητικά στην ΠΖ ήταν η κόπω-ση. Κόπωση και ΡΑ φάνηκε ότι ήταν οι σημαντι-κότεροι παράγοντες που επηρέαζαν τη σωματι-κή ευεξία και την ΠΖ.Στην έρευνα των Kuriya et al. (2008) οι ασθενείς με ΣΕΛ, παρουσίασαν χειρότερη ΠΖ σε σχέση με τον υγιή πληθυσμό, ενώ με την πάροδο του χρόνου φάνηκε να επηρεάζεται η βιολογική-σωματική λειτουργία τους. Επιπλέον, η χρήση φαρμάκων όπως τα στεροειδή, τα ανθελονοσι-ακά και τα ανοσοκατασταλτικά, δεν επηρέαζαν την ΠΖ, ενώ κλινικές εκδηλώσεις όπως η ινομυ-αλγία την επηρέαζαν. Το ίδιο βρέθηκε και στην έρευνα των Kulczycka et al. (2010) οι οποίοι με-λέτησαν την ΠΖ και την ικανοποίηση από τη ζωή των ατόμων με ΣΕΛ, σε σχέση με τις κλινικές εκ-δηλώσεις της νόσου. Οι ασθενείς αξιολόγησαν την ΠΖ μάλλον ως χαμηλή. Τα άτομα με φωτο-ευαισθησία και διάφορες νευρολογικές εκδη-λώσεις εμφάνιζαν χειρότερη ΠΖ σε σχέση με τα άτομα που εμφάνιζαν εκδηλώσεις από τους νε-φρούς και οι οποίοι θεωρούσαν ότι δεν επηρεά-ζεται σημαντικά η ΠΖ τους.Τέλος, σε μια ποιοτική κατά βάση μελέτη, βρέ-θηκε ότι μέσα στα κυριότερα προβλήματα που απασχολούσαν τους ασθενείς με ΣΕΛ ήταν σω-ματικής φύσεως όπως ο πόνος, η κόπωση, οι δερ-

ματικές εκδηλώσεις και η ευαισθησία (Robinson et al. 2010). Παρόμοια αποτελέσματα έδειξαν κι άλλες ποιοτικές μελέτες, όπου οι συμμετέχοντες αναφέρθηκαν σε επτά θέματα, αυτά της σωμα-τικής εμφάνισης, των καθημερινών δραστηριο-τήτων, της αυτονομίας, των συναισθημάτων, της γνωστικής λειτουργίας και της κοινωνικής και οι-κογενειακής ζωής (McElhone et al.2010, Gallop et al. 2012).

• Ηλειτουργικήδιάσταση,ηαντίληψηγιατηνκατάστασηυγείαςκαιησυνολικήΠΖ

Η καλή λειτουργική κατάσταση ενός ασθενούς που πάσχει από χρόνιο, σοβαρό ή/και απειλητι-κό για τη ζωή νόσημα συνδέεται με τη σωματική λειτουργία, αλλά αναφέρεται επιπλέον και στην ικανότητα κάποιου να εκτελεί δραστηριότητες που σχετίζονται με τις προσωπικές ανάγκες, τις φιλοδοξίες ή την επιτέλεση του κοινωνικού ρό-λου Yazdany & Yelin 2010). Με άλλα λόγια, αφορά σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, όπως είναι η βάδιση, η διατροφή, η καθαριότητα και η ένδυση, αλλά και στην ικανότητα κάποιου να εκτελεί υπεύθυνες δραστηριότητες μέσα και έξω από το σπίτι, σε προσωπικό, διαπροσωπικό, κοι-νωνικό και εργασιακό επίπεδο (Fallowfield 1991, Yazdany & Yelin 2010). Η κοινωνική στήριξη, το περιβάλλον, ο βαθμός εξάρτησης, οι διάφορες συμπεριφορές που σχετίζονται με την ασθένεια και η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, είναι μερικοί μόνον από τους παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τη λειτουργικότητα του ασθενούς (Yazdany & Yelin 2010).Οι Katz et al. (2008) μελέτησαν την αδυναμία επιτέλεσης δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής. Κατά σειρά, οι δραστηριότητες που πε-ριορίζονταν ήταν η σωματική δραστηριότητα (83.9%), οι επισκευές του σπιτιού (79.4%), οι κα-θημερινές δραστηριότητες του σπιτιού (67.8%), ο ύπνος (72.9%) και η εργασία (70.7%).Για τους ασθενείς με χρόνια νοσήματα, η δια-τήρηση των δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής και η κοινωνική υποστήριξη είναι μείζονος σημασίας για τη διασφάλιση ενός ικανοποιητι-κού επιπέδου ζωής. Η υποστήριξη από την οικο-γένεια και τους φίλους μαζί με την ικανότητα συμ-μετοχής στις κοινωνικές εκδηλώσεις φαίνεται ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην ΠΖ των ασθενών με χρόνιο νόσημα (Demas & Costenbader 2009).Η καλή ψυχολογική κατάσταση των ατόμων με ΣΕΛ είναι εξίσου σημαντική και επηρεάζει

112

την ΠΖ. Η κατανόηση των παραγόντων που συμβάλλουν στην κακή ψυχολογική κατάστα-ση είναι πολύπλοκη, καθώς επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ατόμου και μάλιστα με μια αμφίδρομη σχέση. Με άλλα λόγια, δεν είναι απόλυτα σαφές εάν η κακή ψυχολογική κατά-σταση οδηγεί σε δυσλειτουργία στους κοινω-νικούς ρόλους του ατόμου, ή αν η δυσλειτουρ-γία επιβαρύνει την ψυχική ευεξία του (Demas & Costenbader 2009, Kulczycka et al. 2010). Οι Trupin et al. (2008) μελέτησαν τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες των ίδιων των ασθενών και του κοινωνικού τους περί-γυρου. Η χαμηλή κοινωνική και οικονομική κατάσταση και των δυο πλευρών, φάνηκε να συνδέεται με αρκετά υψηλά επίπεδα καταθλι-πτικών συμπτωμάτων των ασθενών. Το άγ-χος και η καταθλιπτική συμπτωματολογία που συχνά εμφανίζουν τα άτομα με ΣΕΛ μειώνουν την αυτοεκτίμησή του, με επακόλουθο τη δυ-σκολία στην αντιμετώπιση της νόσου. Στην έρευνα των Torrente-Segarra et al. (2004) φάνηκε ότι η παρουσία ινομυαλγίας ήταν αυτή που σχετίζονταν με την εκδήλω-ση άγχους και κατάθλιψης. Επίσης, και στην έρευνα των Doria et al. (2004) βρέθηκε ότι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ΠΖ των ατόμων με ΣΕΛ ήταν το άγχος, η κα-τάθλιψη και οι αρθραλγίες. Μια άλλη διάσταση της λειτουργικότητας είναι η επαγγελματική δραστηριότητα, η οποία επηρε-άζει την ψυχική κατάσταση και συνεπώς την ΠΖ των ασθενών με ΣΕΛ. Η μακροχρόνια αποχή από την εργασία επιτείνει την εξάρτηση και τη χαμη-λή αυτό-εκτίμηση του ατόμου με αποτέλεσμα να μεγεθύνονται τυχόν συμπτώματα άγχους και κα-τάθλιψης. Επιπλέον, πολλοί ασθενείς χάνουν την αυτοεκτίμησή τους όταν δεν μπορούν να εξα-σφαλίσουν τα απαραίτητα αγαθά για την επιβί-ωση της οικογένειας και εξαρτώνται από άλλους για τις καθημερινές τους ανάγκες. Αυτή η εξάρ-τηση μειώνει την αυτοεκτίμηση του ατόμου και το καθιστά παρατηρητή και όχι πρωταγωνιστή της ζωής. Ωστόσο, η εργασία δεν προσφέρει πά-ντα ικανοποίηση, καθώς συνδέεται με μεγάλο άγχος που εμποδίζει το άτομο να απολαύσει τη ζωή (Fallowfield 1991, Cella 1993, Baker & Pope 2009, Robinson et al. 2010).Στη συστηματική ανασκόπηση των Baker & Pope (2009) σχετικά με την εργασία ασθενών με ΣΕΛ διαπιστώθηκε ότι το 46% των ασθενών εργάζο-νταν, ενώ το 34% ανέφερε αδυναμία- ανικανότη-τα. Οι Yelin et al. (2007) επίσης, διαπίστωσαν ότι

ενώ αρχικά μεγάλο ποσοστό των ατόμων που δι-αγνώστηκαν με ΣΕΛ (74%) εργάζονταν, το 41% σταμάτησε να εργάζεται κατά μέσο όρο σε 13 χρόνια. Αντίθετα, ένα 40% των ατόμων που δεν εργάζονταν όταν έγινε η διάγνωση της νόσου άρχισαν να εργάζονται.Για τη διατήρηση, ή την απώλεια της εργασίας φάνηκε να είναι καθοριστικοί παράγοντες, εκτός από την παρουσία της νόσου και των εκδηλώ-σεών της, το άγχος και ορισμένοι δημογραφικοί παράγοντες, όπως η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο εκπαίδευσης και η κοινωνικο-οικονομική κατά-σταση. Για παράδειγμα, οι Campell et al (2009) διαπίστωσαν ότι τα άτομα με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης διέκοπταν πιο εύκολα την εργασία τους για λόγους υγείας. Επιπλέον, στην έρευνα των Yelin et al. (2009) διαπιστώθηκε ότι τα άτομα άνω των 55 ετών έχαναν την εργασία τους σε συ-ντομότερο χρονικό διάστημα από τη διάγνωση, σε σχέση με τα νεώτερα άτομα. Η παρουσία επί-σης, σοβαρής κατάθλιψης συνδέονταν με αυξη-μένο κίνδυνο απώλειας της εργασίας. Τέλος, δια-πιστώθηκε ότι πολύ σημαντικός παράγοντας για την εύρεση και διατήρηση της εργασίας ήταν το χρονικό διάστημα της ανεργίας, ενώ τονίστηκε η σπουδαιότητα της ημι-απασχόλησης ως στρατη-γικής, για την εργασία των ατόμων με ΣΕΛ. Αναφορικά με την αντίληψη των ασθενών για την κατάσταση υγείας τους που επηρεάζει τη συνολική ΠΖ, αυτή αποτελεί ένα σημαντικό προ-γνωστικό δείκτη της θνησιμότητάς τους (Idler & Benyamini 1997). Στο ΣΕΛ, πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών αξι-ολογεί τη γενική κατάσταση της υγείας τους ως φτωχή. Για παράδειγμα, στην έρευνα των Katz et al (2009) βρέθηκε ότι οι ασθενείς με ΣΕΛ αξι-ολόγησαν τη γενική κατάσταση της υγείας τους ως φτωχή σε ποσοστό 47%, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά σε ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτι-δα και χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια εί-ναι 37% και 40%. Επίσης, στην έρευνα των Freire et al (2009) σε δείγμα 63 ασθενών με ΣΕΛ, δια-πιστώθηκε ότι η αντίληψη των ασθενών για την υγεία τους αποτελούσε έναν από τους προγνω-στικούς δείκτες της θνησιμότητάς τους.

Συμπεράσματα- προτάσειςΑπό τη μελέτη των ερευνών που ανασκοπήθη-καν σχετικά με την ΣΥΠΖ ασθενών με ΣΕΛ γίνεται αντιληπτό ότι πολλά θέματα σχετίζονται με πε-


ρισσότερες από μια διαστάσεις. Η ικανότητα ερ-γασίας, η κόπωση, ή/και το έντονο άγχος μπορεί να έχουν σχέση και με τις πέντε διαστάσεις της ΠΖ. Επίσης, η ΠΖ φάνηκε να επηρεάζεται περισ-σότερο από την παρουσία εκδηλώσεων όπως ο πόνος, η κόπωση, η αδυναμία επιτέλεσης δρα-στηριοτήτων της καθημερινότητας, το άγχος και η κατάθλιψη και όχι τόσο από την παρουσία της ενεργού νόσου.Συνεπώς, οι ασθενείς με χρόνια νοσήματα, όπως ο ΣΕΛ, θα μπορούσαν να διαχειριστούν καλύτε-ρα τις προκλήσεις της ασθένειας, μέσα από μια προσπάθεια ελέγχου και αντιμετώπισης του άγ-χους και της κατάθλιψης που επιφέρει η διά-γνωση και η αντιμετώπιση της νόσου. Η ομάδα των επαγγελματιών υγείας θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει, να αξιολογεί και να αντι-μετωπίζει τα παραπάνω συμπτώματα σε όλες τις διαστάσεις της ΠΖ, συμβάλλοντας στη βελτίωση της αυτονομίας και της ψυχικής ευεξίας τους.Εν κατακλείδι, θα πρέπει να τονιστεί ότι τα απο-τελέσματα όλων των ερευνών που χρησιμοποιή-θηκαν στην παρούσα εργασία δεν είναι εύκολα συγκρίσιμα, καθώς οι ερευνητές έχουν χρησιμο-ποιήσει μια πληθώρα εργαλείων, τόσο γενικών, όσο και ειδικών για την ΠΖ ασθενών με ΣΕΛ. Επι-πλέον, ελάχιστες ποιοτικές μελέτες έχουν διεξα-χθεί για το θέμα αυτό στο ΣΕΛ, οι οποίες θα μπο-ρούσαν να διαφωτίσουν σε βάθος το βίωμα αυ-τών των ασθενών. Μελλοντικές έρευνες θα μπο-ρούσαν να περιλαμβάνουν τον έλεγχο εφαρμο-σιμότητας του κλασικού προτύπου των Wilson & Cleary σε δείγμα ελληνικού πληθυσμού, με ποιο-τικό ή ποσοτικό τρόπο, προκειμένου αντίστοιχα να διερευνηθεί, ή να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη δια-φόρων μεταβλητών που επηρεάζουν την ΠΖ των ασθενών με ΣΕΛ, καθώς και η κατεύθυνση των αιτιωδών σχέσεων μεταξύ τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑBaker K, Pope J. (2009). Employment and work dis-

ability in systemic lupus erythematosus: a system-atic review. Rheumatology. 48:281–284

Campbell RJr, Cooper G, Gilkeson GS (2009). The im-pact of systemic lupus erythematosus on employ-ment. . Rheumatology, 36(11): 2470-5

Cella D. (1993). Quality of life: concepts and defini-tion. Journal of Pain and Symptom Management, 9: 186-912

Demas KL, Costenbader KH. (2009). Current Opinion in Rheumatology Review. Current Opinion Reuma-tology, 21(2): 102–109

Doria A, Rinaldi S, Ermani M,. Salaffi F, Iaccarino L, Ghi-rardello A, Zampieri S,Della Libera S, Perini G, To-desco S (2004). Health-related quality of life in Ital-ian patients with systemic lupus erythematosus. II. Role of clinical, immunological and psycholog-ical determinants. Rheumatology, 43(12): 1580-6

Duarte C, Abreu P, Couto M, Vaz C, Malcata A, Inês L (2010). Health-related quality of life in Portuguese SLE patients: an outcome measure independent of disease activity and cumulative damage. Acta Re-umatologica, Portuguessa, 35(1):30-5.

Fallowfield L.(1991).The quality of life, the missing measurement in health care: Philosophical issues and Methodological issues. New York, Paul (ed.):17-74.

Freire E, Bruscato A, Ciconelli R. (2009). Quality of life in systemic lupus erythematosus patients in North-eastern Brazil: Is health-related quality of life a pre-dictor of survival for these patients? Acta Reuma-tologica, Portuguessa, 34 (2A):207-2011

Gaines E, Bonilla-Martinez Z, Albrecht J, Taylor L, Oka-wa J, Troxel AB, Werth VP (2008).QoL and disease severity in a CLE pilot study. Archives of Dermatol-ogy, 144(8): 1061–1062

Gallop K, Nixon A, Swinburn P Sterling KL, Naegeli AN, Silk M (2012). Development of a conceptual model of health-related quality of life for Systemic Lupus Erythematosus (SLE) from the patients’ perspec-tive. Lupus, 21(9): 934-43.

Haupt M, Millen S, Janner M, Falagan D, R Fischer-Betz R, M Schneider (2005). Improvement of cop-ing abilities in patients with systemic lupus erythe-matosus: a prospective study, Annals Rheumatic Diseases 64:1618–1623

Idler EL, Benyamini Y.(1997). Self-rated health and mortality: a review of twenty-seven communi-ty studies. Journal of Health and Social Behavior, 38(1):21-37

Katz P, Morris A, Trupin L, Yazdany J, Yelin E(2008). Disability in Valued Life Activities Among Individ-uals With Systemic Lupus Erythematosus. Arthri-tis & Rheumatism (Arthritis Care & Research), 59(4): 465–473

Katz P, Morris A, Gregorich S, Yazdany J, Eisner M, Ye-lin E, Blanc P (2009). Valued Life Activity Disabili-ty Played a Significant Role in Self-Rated Health among Adults with Chronic Health Conditions, Journal of Clinical Epidemiology, 62(2):158-166

Khanna S, Pal H, Pandey R. M. (2004). The relation-ship between disease activity and quality of life in systemic lupus erythematosus. Rheumatology, 3:1536–1540

Kulczycka L, Jędrzejowska A. S, Robak E. (2010). Quali-ty of life and satisfaction with life in SLE patients—the importance of clinical manifestations. Clinical Rheumatology, 29:991–997

Kuriya B, Gladman D.D, Ibanaez D. (2008). Quality of Life Over Time in Patients With Systemic Lupus Er-

114

ythematosus. Arthritis & Rheumatism (Arthritis Care & Research), 59(2): 181–185

Lupus Foundation of America. Statistics on lupus. Available at: www.lupus.org/webmodules/we-barticlesnet/templates/new_newsroomreporters.aspx?articleid=247&zoneid=60. Accessed June 12, 2012.

Maidhof W, Hilas O. (2012). Lupus: An Overview of the Disease And Management Options. Pharmacy and Therapeutics, 37(2):240-9

McElhone K, Abbott J, Gray J, Williams, Teh L-S (2010).Patient perspective of systemic lupus erythemato-sus in relation to health-related quality of life con-cepts: a qualitative study. Lupus, 19:1640–1647

Panopalis P, Clarke AE. (2006). Quality of life in system-ic lupus erythematosus, Clinical & Developmental Immunology, 13(2–4): 321–324

Robinson DJr, Aguilar D, Schoenwetter M, Dubois R, Russak S, Ramsey-Goldman R, Navarra S, Hsu B, Revicki D, Cella D, Rapaport MH, Renahan K, Ress R, Wallace D, Weisman M. (2010). Impact of Systemic Lupus Erythematosus on Health, Family, and Work: The Patient Perspective. Arthritis Care & Research, 62 (2): 266–273

Ruperto N, Burattis S, Duarte-Salazar C, Pistorio A, Re-iff A, Bernstein B, Maldonado -Velazquez M R, Beri-stain-Manterola R , Maeno N, Takei S, Falcini F, Lep-ore L,Spencer CH, Pratsidou-Gertsi P,Martini A, Ravell A (2004). Health-Related Quality of Life in Ju-venile-Onset Systemic Lupus Erythematosus and Its Relationship to Disease Activity and Damage. Arthritis & Rheumatism (Arthritis Care & Research), 51(3): 458–464

Rinaldi, A. Doria, A, Salaffi F, Ermani M, Iaccarino L,Ghirardello A, Zampieri S, Sarzi-Puttini P, Gamba-ri PF, Perini G. (2004). Health-related quality of life in Italian patients with systemic lupus erythema-tosus I. Relationship between physical and men-tal dimension and impact of age. Rheumatology, 43:1574–1579

Thumboo J & Strand V, (2007) Health-related Quali-ty of Life in Patients with Systemic Lupus Erythe-matosus. An Update, Annals, Academy of Medici-ne, 36:115-22

Torrente-Segarra V, Carbonell-Abelló J, Cas-tro-Oreiro S, Manresa Domínguez JM 2010). Asso-ciation between fibromyalgia and psychiatric dis-orders in systemic lupus erythematosus. Clinical and Experimental Rheumatology, 28(6 Suppl 63): S22-6.

Trupin L, Tonner M.C, Yazdany J, Julian L. J, Criswell L, Katz P. P, Yelin E (2008). The Role of Neighborhood and Individual Socioeconomic Status in Outcomes of Systemic Lupus Erythematosus. The Journal of Rheumatology, 35(9): 1782–1788.

Yazdany J, Gillis JZ, Trupin L, Katz P, Panopalis P, Criswell LA, Yelin E (2007). Association of socioeco-nomic and demographic factors with utilization

of rheumatology rubspecialty care in systemic lu-pus erythematosus. Arthritis and Rheumatism, 15; 57(4): 593–600

Yazdany J, Yelin E. (2010).Health-Related Quality of Life and Employment Among Persons with Sys-temic Lupus Erythematosus.Rheumatic Disease Clinics of North America, 36(1): 15–32

Yelin E, Trupin L, Katz P, Criswell L Yazdany J, Gillis J, Panapolis P. (2007). Work dynamics among per-sons with systemic lupus erythematosus. Arthritis and Rheumatism,57(1):56–63

Yelin, E, Tonner, C, Trupin, L., Panopalis, P, Yazdany, J, Julian, L, Katz, P. Criswell, L. A. (2009).Work loss and work entry among persons with systemic lu-pus erythematosus: comparisons with a nation-al matched sample. Arthritis and Rheumatism, 61(2):247–258

Πολυκανδριώτη Μ, Βουλγαρίδου Κ, Θεμελή Α. Γα-λύφα Δ. Λιάπη Ε. Κυρίτση Ε.(2009). Ποιότητα ζωής ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια. Νοσηλευτική, 48(1): 94–104

Πολυκανδριώτη Μ, Κυρίτση Ε. (2006). Ποιότητα ζωής των ασθενών με σκλήρυνση κατά πλάκας. Νοσηλευτική, 45(2):207−214


ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙ-ΑΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2010-2013

Στη διάρκεια της τριετίας 2010-2013 το ΔΣ της Εταιρείας από την εκλογή του, προέβη στις ακόλουθες δραστηριότητες:Αρχικά, αναβαθμίστηκε η ιστοσελίδα της που είναι διαθέσιμη στο http://www.ens-visit.gr/.Σε σχέση με το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα»:• έγινεεπικαιροποίησητωνοδηγιώνπροςσυγγραφείςώστεναείναιεναρμονισμέ-

νες με τις «Κοινές Απαιτήσεις για τα Άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά» σύμφωνα με τη διεθνή επιτροπή ιατρικών περιοδικών.

• έγιναν αιτήσεις σε διάφορες ηλεκτρονικές βάσεις και είναι ήδη αποδεκτό απότις ebsco, cinahl, Ιndex Copernicus και αναμένεται η απάντηση από τις βάσεις Scopus και Pubmed.

• εκδίδεταιπλέονηλεκτρονικάέναντισυμβολικούτιμήματοςαπότιςεκδόσειςΟσε-λότος.

Σε ότι αφορά στην εκπαιδευτική δραστηριότητα, πραγματοποιήθηκε ο 6ος κύ-κλος μαθημάτων (6 τρίωρα) 1 Μαρτίου – 12 Απριλίου του 2011 με θέμα: «Εφαρμο-γή της Νοσηλευτικής Διεργασίας και των Νοσηλευτικών Ταξινομήσεων στη φρο-ντίδα ασθενών» με συμμετοχή 34 νοσηλευτών. Το 2013 πραγματοποιήθηκε ο 7ος κύκλος μαθημάτων (4 τρίωρα) με θέμα: «Ανάπτυξη και Εφαρμογή Νοσηλευτικών Κλινικών Πρωτοκόλλων» που επαναλήφθηκε σε δύο ομάδες, 26 Φεβρουαρίου – 19 Μαρτίου 2013 με συμμετοχή 30 ατόμων και 27 Μαρτίου – 17 Απριλίου 2013 με συμμετοχή 50 ατόμων.

Επίσης, διοργανώθηκε μία ημερίδα με θέμα «Ποιότητα Νοσηλευτικής Φροντίδας: προσεγγίζοντας στρατηγικούς στόχους» το Σάββατο 3/12/2011 στο αμφιθέατρο του ΓΝΑ ΛΑΙΚΟ σε συνεργασία με το Λαϊκό Νοσοκομείο με 120 εγγραφές. Ακόμα, το Μάιο του 2012 πραγματοποιήθηκε ένα στρογγυλό τραπέζι με θέμα: «Νοσηλευτική διεργασία: συστηματική μέθοδος σχεδιασμού Νοσηλευτικής Φρο-ντίδας» και το Μάιο του 2013 με θέμα: «Εξατομικευμένη Φροντίδα: Είναι εφικτή στην Ελληνική Πραγματικότητα;» στα αντίστοιχα Πανελλήνια Νοσηλευτικά Συνέ-δρια του ΕΣΝΕ.Η ΕΝΣ συμμετείχε ως συνδιοργανωτής στο ετήσιο συνέδριο των φοιτητών του τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ το 2011 και το 2012 καθώς και στις εορταστικές εκ-δηλώσεις για τα 30 χρόνια λειτουργίας του τμήματος Νοσηλευτικής τον Απρίλιο του 2011. Επίσης, η ΕΝΣ συγχρηματοδότησε και την ανάπτυξη –δημιουργία προ-τομής της αείμνηστης καθηγήτριας Νοσηλευτικής και ιδρυτικό μέλος της ΕΝΣ Βα-σιλικής Λανάρα.Η ΕΝΣ πραγματοποίησε με επιτυχία την ετήσια κοπή της πίτας, το 2011 στο κέ-ντρο «Ελαφοκυνηγός», το 2012 στο Πνευματικό Κέντρο του Πανεπιστημίου και το 2013 στο Αμφιθέατρο του Τμήματος Νοσηλευτικής με ελεύθερη είσοδο.

116

ORIGINAL PAPER

Abrstract

Aim: To describe “PROMETHEUS’’ (Intel. Prop. ref.numb.:9796) hardware, software, process and service in organ transplantation (OT) and applies the quality control, on a feasibility and reliability level, using Renal Transplantation (RT) as a quality control model. Material & Methods: Feasibility and reliability of ‘’PROMETHEUS’’ in the Coordination Process (CP) of OT assessed by forty participants (n=40) who were divided in two groups, the specialists and the non specialists and comparatively simulated the telephone/fax and the “PROMETHEUS’’ based (CP) of a RT scenario. To determine feasibility and reliability of the integrated Tele-Radiological (TRE) and Tele-Pathological (TPE) evaluation of Grafts on “PROMETHEUS’’, by a simulation of the TRE of RG on 15 MR abdominal images by a radiologist and of the TPE of on 130 human RG images by 26 specialists damages and lesions were assessed.Results: There was no statistically significant difference between the two groups regarding

feasibility and reliability of “PROMETHEUS’’ in CP. Both groups found “PROMETHEUS’’ feasible and reliable in all aspects of CP while specialists found it significantly more reliable in the fulfillment of all medico-legal requirements of OT (p=.007).The integrated analysis of TRE and TPE of RG showed: Sensitivity= 96.7%, Specificity=100% and Accuracy=97.6%. Conclusion: “PROMETHEUS’’ seems to be a feasible and reliable novel medical instrument in the CP and in the procurement phase of OT: a. for minimization of the rate of damaged organs, b. for prevention of improper grafts from being retrieved and/or sent to the recipient hospital and c. for preoperative decision support and transplant planning.

KEyWORDS: Telemedicine, Coordination in Organ Transplantation, Tele-Radiology, Tele-Pathology, Renal Transplantation.

“PrOMetHeUS’’:ANovelPortableMedicalInstrument Applied in Organ transplantation.Dr Constantinos St. Mammas MD MSc PhD *Surgeon

*Communication: Dr Constantinos St. MAMMAS MD, MSc, PhD, Surgeon, VasSofias 92, 11528, Athens, HELLAS, tel:00302107773605, e-mail: [email protected].

Introduction“PROMETHEUS’’ is a novel powerful and customi-zable medical instrument invented, designed, de-veloped and tested by Dr Constantinos St. Mam-mas (Intellectual Property: Reference Number 9796 and published in the Hellenic Industrial As-sociation Year Innovation Book ref.numb.:6286). “PROMETHEUS’’ is an integration of PC and tele-communication unit providing doctors and nurs-es with patient’s medical record, video-confer-ence utilities, voice, digital whiteboard facilities,

application sharing capabilities and with graft’s digital macroscopic and radiological images cap-tured and transmitted in the context of trans-plant coordination and organ procurement of Adult and Children Organ Transplantation (OT). The rational for the design, production and ap-plication of “PROMETHEUS’’ to the current trans-plant coordination and procurement architec-ture of OT is to provide a systematic ‘’projection’’ method for determining appropriate remote as-sessment of the donor, intervention and evalu-ation of the donor and the graft between spe-



Περίληψη Σκοπός: Η περιγραφή της δομής, του λειτουρ-γικού, της διαδικασίας και των υπηρεσιών του ‘’ΠΡΟΜΗΘΕΑ’’ (Aριθμός Πρωτοκόλλου Πνευματι-κής Ιδιοκτησίας.:9796) και η αξιολόγησή του εφι-κτού και αξιόπιστου (Ε&Α) της εφαρμογής του στη Μεταμόσχευση Οργάνων (ΜΟ) χρησιμοποι-ώντας ως πρότυπο ελέγχου ποιότητας τη Μετα-μόσχευση Νεφρού (ΜΝ). ύλικό & Μέθοδος: To (Ε&Α) της εφαρμογής του στη διαδικασία συντο-νισμού (ΔΣ) της ΜΟ αξιολογήθηκε από σαράντα συμμετέχοντες (n =40). Αφού χωρίσθηκαν σε δύο πειραματικές ομάδες, τους ειδικούς και μη ειδικούς, προσομοίωσαν επί ενός σεναρίου (ΜΝ), συγκριτικά, με τη χρήση του fax/τηλεφώνου και με την εφαρμογή του ‘’ΠΡΟΜΗΘΕΑ’’, τη (ΔΣ). Το (Ε&Α) της συνδυασμένης τηλε-ακτινολογικής (ΤΑΑ) και τηλε-παθολογοανατομικής (ΤΠΑ) των μοσχευμάτων στη ΜΟ με τη χρήση του ‘’ΠΡΟ-ΜΗΘΕΑ’’πραγματοποιήθηκε από έναν ακτινο-λόγο, επί 15 μαγνητικών τομογραφιών κοιλίας, και της (ΤΠΑ), επί 130 φωτογραφιών νεφρικών μοσχευμάτων, από 26 ειδικούς για τη διάγνωση καταστροφών και βλαβών. Αποτελέσματα: Δεν

παρατηρήθηκε στατιστικώς σημαντική διαφο-ρά μεταξύ των δύο πειραματικών ομάδων, όσον αφορά στην αξιολόγηση του (Ε & Α) στη (ΔΣ). Και οι δύο ομάδες αξιολόγησαν το ρόλο του ως (Ε & Α), ενώ οι ειδικοί τον έκριναν στατιστικώς σημα-ντικά πιο αξιόπιστο στην εκπλήρωση όλων των ιατρο-νομικών απαιτήσεων της ΜΟ, έναντι του τηλεφώνου/fax (p =.007). Η συνδυασμένη με-λέτη της ΤΑΑ και ΤΠΑ των μοσχευμάτων με τον ‘’ΠΡΟΜΗΘΕΑ’’ έδειξε: Ευαισθησία=96,7%, Ειδικό-τητα =100% και Ακρίβεια=97,6%. Συμπέρασμα: O’’ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ’’ είναι ένα νέο ιατρικό εργαλείο (Ε&Α) για τη ΔΣ και για τη φάση λήψης, προε-τοιμασίας και συντήρησης των μοσχευμάτων με σκοπό: α) την ελαχιστοποίηση του ποσοστού των κατεστραμμένων οργάνων, β. την πρόληψη απο-στολής ακατάλληλων μοσχευμάτων από το νο-σοκομείο του δότη στο νοσοκομείο του λήπτη, γ. την προεγχειρητική υποβοήθηση λήψης αποφά-σεων και σχεδιασμού των μεταμοσχεύσεων.ΛΕξΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Τηλε-Ιατρική, Συντονισμός των Μεταμοσχεύσεων, Τηλε-Ακτινολογία, Τηλε-Παθολογοανατομία, Μεταμόσχευση Νεφρού.

”ΠΡοΜΗΘΕΑΣ”:τονέοιατρικόεργαλείοκαιορόλοςτουστοντομέατωνμεταμοσχεύσεωνοργάνων.κωνσταντίνος σ. μαμμάς MD, MSc, PhDIατρός-Χειρουργός

cialists in the donor and recipient hospital for decision support and preoperative transplant planning(Forshythe2009, Mammas et al. 2001, Mammas et al. 2011).Additionally, “PROMETHEUS’’ as an intercon-nected instrument via web-net with other tele-medicine systems (TS), shape a logistically ben-eficial instrument for mutual remote evaluation of liver, renal and pancreas, heart and lung al-lografts before retrieval and directly after retriev-al which, may minimize the rate of damaged or-

gans and allow an improved transplant preoper-ative planning(Forshythe2009).This is achieved by the application of its tele-conference, tele-consultation, tele-education and tele-mentoring capabilities among remote users (coordinators and surgeons) in the Coordination Process (CP), and in the integrated Tele-Radiological (TRE) and Tele-Pathological (TPE) evaluation of the graft in the procurement phase of OT (Karavatselou et al. 2001,Morgan 2001). The article describes “PRO-METHEUS’’ hardware, software, process and ser-

118

vice in OT and applies the quality control, on a feasibility and reliability level, by using Renal Transplantation (RT) as a quality control experi-mentation model.

Material and Methods1. “PROMETHEUS’’ Hardware: The user interface of “PROMETHEUS’’ supports tele-medicine applications with special care given to the independent user or the tele-communication infra-structure. In fact “PRO-METHEUS’’ is an integration of a net-book PC with a special digital camera for photos capture. “PROMETHEUS’’ has also a connection to the Internet(Huang 2010).

2. “PROMETHEUS‘’ Software: This is oriented to the augmentation of thera-peutic capabilities in OT and it is based on the CP with an emphasis to the medical record and to organ procurement with an emphasis to the Tele-Radiological (TRE) and Tele-Pathological evaluation (TPE) of the grafts(Huang 2010, DI-COM 2006, Furnes et al 2001, IDIKA(on line)). LinpusLinuxLite, Windows XP Home Edition SP3,Windows 7 consist the minimum operat-ing system level. With regard to the medical re-cord this is consisted of the following processes: I. Donor identification and referral, II. Manage-ment of potential organ donors, III. Organ dis-tribution, IV. Surgery: Digital photo capture and notification, V. Organ preservation and bench-ing of the graft, VI. To maintain records, VII. To Follow-up transplanted patients, VIII. Profes-sional education, ΙΧ.Public education and pro-motion of OT and X. To contribute to the Hospi-tal development processes(Morgan 2001).

3. “PROMETHEUS’’ process in OT: With regard to CP, to TRE, to TPE ‘’PROMETHEUS’’ is equipped with three digitalized medical pro-tocols the so called Expert Leaded Medical Protocols for OT (ELMP for OT)(Mammas et al. 2001, Mammas et al. 2011). Each one complies with the coordination purpose, the remote ra-diological evaluation of the donor and the graft and the remote macroscopic pathologi-cal evaluation of the graft, respectively. In fact, “PROMETHEUS’’software is supported by digi-talized medical records, laboratory examination check lists, the standard consent forms and other authorization records officially related to organ

transplantation and authorized by NTO. Apart from notification, and archiving, “PROMETHEUS’’ allows transmission of medical records (diagnos-tic, therapeutic, monitoring etc.) which shapes the fundamentals of CP. Also, allows capturing, visualization and analysis of medical image data which consist the fundamentals of TRE and TPE (Karavatselou et al. 2001,Morgan 2001,Huang 2010, DICOM 2006).Transplant coordinators and surgeons, radiol-ogists and pathologistsresponsible for CP, TRE and TPE of both the donor and the graft are, typ-ically, are registered to “PROMETHEUS’’ and to the “IDIKA’’ medical information system(Huang 2010, DICOM 2006, Furnes et al 2001, IDIKA(on line)). ELMP for OT are currently available for do-nor, recipient and graft medical data (medical record and digital macroscopic and radiological images) notification, evaluation and transmis-sion. This information can be used by coordina-tors and surgeons to support their decisions and a transplant preoperative planning (Mammas et al. 2001, Mammas et al. 2011,Coiera 2007).

1.The CP by implementing “PROMETHEUS’’: Current Transplant coordination, among donor hospital, recipient hospital and NTO is based on the established clinical coordination and pro-curement protocol, authorized by the NTO (Pic-ture 1.). The protocol consists of necessary data for consent of donation, for organ allocation, for organ recovery, for organ preservation and transportation(Mammas et al. 2001, Mammas et al. 2011,Eichelberg 2005, Intensive Care Society 2005) (Table 2.). In Hellas as well as in the most European countries CP in OT is a fax and tele-phone based process. However, even in case of an established information system that supports CP in OT, implementation of “PROMETHEUS’’ shapes a new architecture in the CP and in the procurement phase of OT. This is attributed to the fact that “PROMETHEUS’’ as an instrument oriented to individual users who participate in OT (coordinators and surgeons), applies the cur-rent tele-conference technologies for audio-vi-sual communication among coordinators on an individual level and enriches the donor medical record with medical images (digital photos and radiological images). Thus, “PROMETHEUS’’ al-lows CP from wherever among three conference points connected to the extranet. Also, provides transplant coordinators with powerful notifica-tion, tele-consultation, tele-mentoring, tele-ed-


ucation and decision support capabilities based not only on the medical record but also on the donor’s and recipient’s imaging data, which may be analyzed and visualized distantly for preoper-ative decision support and planning (Mammas 2012) (Graph 1.).

2. TRE architecture and process: Application of “PROMETHEUS’’ for TRE of the graft is based on three partners and a server with a database(Mayer 2008). The partners (Retrieval Team, Transplant Team and National Organiza-tion of Transplant) and the server are linked with each other via a network. In the server, images taken from CT and/or MRI Scanners are archived in the picture archiving and communication sys-tem (PACS). Electronic images and reports are transmitted digitally via PACS to “PROMETHEUS’’ via the universal format for PACS image storage and transmission which is DICOM (Digital Imag-ing and Communications in Medicine). The im-aging modalities such as X-ray plain film (PF), computed tomography (CT) and magnetic res-onance imaging (MRI), a secured network for the transmission of patient information, work-stations for interpreting and reviewing images, and archives for the storage and retrieval of im-ages and reports are among the prerequisites for the construction of the process design. Com-bined with available and emerging web technol-ogy, PACS has the ability to deliver timely and ef-ficient access to images, interpretations, and re-lated graft data (anatomic details, vascular vari-

ations, malformations and diseases) incorporat-ing them as part of the electronic medical re-cord of the donor. Losslessly compressed imag-es should be avoided(Morgan 2001,Huang 2010, DICOM2006, Das et al. 2006).

3.TPE architecture and process: Application of this process applying “PRO-METHEUS’’ is based on three partners and a serv-er with a database. The partners and the server are linked with each other via a network. Sur-geon from the grafting team, in the donor hospi-tal, examines the retrieved allograft. On the serv-er, images taken from “PROMETHEUS’’ special digital camera, are stored as a part of the elec-tronic medical record of the donor. This informa-tion is transmitted to a unit of the Recipient Hos-pital for projection, tele-conference and virtual examination, by the surgeons of the implanta-tion team. The purpose of the evaluation of the allograft is to remotely define, document and in-form, on a store and forward telecommunication mode, implantation surgeons about the surface anatomy, malformations, vascular variations, ab-normalities, diseases, and damages directly after grafting and initial benching in the donor hos-pital (Furnes et al. 2001, Coiera 2007,Mayer et al., Das et al. 2006).“PROMETHEUS’’ Service: “PROMETHEUS’’ provides coordinators and transplant surgeons with a standardized, ef-ficient complete and accurate novel instru-ment to approach their communication, evalu-

120

ation and notification based clinical problem at distance“PROMETHEUS’’ grants coordinators and surgeons in the organ transplantation pro-cess with a higher quality of service that for-wards the understanding cooperation and in-teraction skills of coordinators and surgeons (Mammas et al. 2011). By using “PROMETHEUS’’ coordinators are accu-rate and quick to analyze medical data of poten-tial organ donors and transplant recipients from medical and social records, physical examina-tion, and consultation with health team mem-bers to perform preliminary physical assess-ment and screen potential recipients and do-nors. They also enable them to schedule recip-ient and donor laboratory tests, to determine histo-compatibility of blood or tissue of recipi-ent and donor to compare at distance collect-ed data to normal values to determine medi-cal suitability of procedure, to identify potential complicating factors, to evaluate recipient and donor compatibility and to improve organ and tissue procurement tasks. In the end, enables coordinators to apply the up to date guidelines in coordination process and in organ transplan-tation in general. Consequently, the structured data manage-ment granted by the special protocol of “PRO-METHEUS’’ in cooperation with the internet based tele-communication, medical record transmission, image processing and transmis-sion and medical agent prescription is expect-ed to have a decisive impact on the quality of coordination process and on the quality of OT by enriching the classic medical record with digital images and giving the opportunity for distant image analysis and macroscopic evalua-tion of the patient and of the graft(Huang2010, Furnes2001). Also, simultaneous connection with the ‘’IDIKA’’ medical information system in-tegrates “PROMETHEUS’’ services with labora-tory examinations, medical agent prescriptions and official financial charge(IDIKA” (Online)).

1.“PROMETHEUS’’quality control in CP:

OT with “PROMETHEUS’’ in the procurement phase, can be seen as a triangle including the donor, the coordinator and the surgeon. “PRO-METHEUS’’ quality control may be character-ized along this triangle into seven categories (Pobotis &Tsoulfas 2001,Hanssen2006,ISO 2000, ISO 2003): 1. Donor-related criteria such as con-

sent form and medical record completion, noti-fication and transmission consisting subjective and objective medical data, 2.Coordinator-relat-ed criteria such as medical data acquisition and transmission as well as ergonomic working pos-tures, 3. Surgeon-related criteria such as accura-cy and precision in the remote examination of medical data, as well as ergonomic working pos-tures, 4. “PROMETHEUS’’ related criteria such as technical accuracy and precision of notification and transmission of medical data, latency, noise and interference, 5. Criteria related to interac-tions between coordinator and donor or donor family such as time, complexity of procedure and process-related criteria, 6. Criteria related to the interaction between coordinator and sur-geon, radiologist and surgeon, pathologist and surgeon such as medical record transmission, radiological image analysis, digital photo anal-ysis, tele-conference and medical record trans-mission including medical image based decision support and planning,7. Criteria that express the interaction between “PROMETHEUS’’ and the do-nor such as clinical accuracy and precision, tar-get registration error and safety margins(ISO 2003,Jannin2006).Within each of these seven criteria “PRO-METHEUS’’ can be assessed by applying different validation criteria such as accuracy, precision, robustness, specificity and sensitivity20. Appli-cation of the above criteria was based on a re-nal transplant scenario simulating coordination and procurement phase given that it mimics the real clinical conditions. Further conditions of the assessment such as location, environment and data set and clinical timing are important. Sim-ulation was possible in the intranet of the Lab-oratory of Clinical Nursing Applications of the School of the National and Kapodistrian Univer-sity of Athens (NKUA).Forty participants (n=40, specialist coordinators physicians and students), randomly allocated in two groups, the specialists (n1=10) and the non-specialists (n2=30), participated in two succes-sive simulated processes after a teaching ses-sion: i. of the current telephone/fax based CP, ii. Of the proposed “PROMETHEUS’’ assisted CP. This simulating CP took place in the intranet of the Laboratory of Clinical Applications (LCA) of the Faculty of Nursing of NKUA among three confer-ence rooms simulating the donor hospital, the recipient hospital and the National Transplant Organization (NTO) upon a renal transplant sce-


nario (Picture 1). Experimentation included a: the development of an Experimental type of “PROMETHEUS’’ the Exp.-TS (Mammas et al. 2001, Mammas et al. 2011, Karavatselou et al. 2001) b: the distribu-tion of a questionnaire to both groups assess-ing feasibility and reliability of the use of “PRO-METHEUS’’ in the CP comparison with the cur-rent telephone/fax based CP. c: “PROMETHEUS’’ based TRE and TPE of RG assessing the diagnos-tic sensitivity and specificity. In statistical terms “sensitivity=proportion of true positives=a/a+c’’ answers the question “if a graft is diseased or damaged, how likely is to have a positive test, applying the visualization system and method of “PROMETHEUS’’. For example a sensitivity of 90% means that of 100 grafts with a verified disease or damage, the visualization method of “PROMETHEUS” (TRE and TPE) is likely to detect 90 of them (a). The remaining 10 negative results are said to be “false-negative’’ results (c). On the other hand “specificity=proportion of true negatives=d/b+d” a graft does not have the disease, how likely is to have a negative test applying the visualiza-tion system and method of “PROMETHEUS”. For example a specificity of 75% means that of 100 grafts proven not to have a disease or damage, the visualization method of “PROMETHEUS” (TRE and TPE) is likely to be negative for 75 of them (d). The remaining 25 positive results are said to be “false-positive’’ results (b). The chi-square and Fisher’s exact tests were used. All reported p val-ues are two-tailed. Statistical significance was set at p<.05 and analyses were conducted using the SPSS statistical software (version 17.0).2. “PROMETHEUS’’ quality control in TRE: This is achieved by simulation of the TRE of RG on

15 abdominal MR of digital images taken by the ACS-NT GYROSCAN MRI POWERTRACK 6000, 1.5T, (by PHILIPS) and projected on the Exp.-TS in the intranet of the Department of Radiology of the Aretaieion University Hospital for examina-tion of damages and lesions by a radiologist on a monitor with a screen resolution of 1920x1200 pixels (Photos 1.).

Photos 1.ai,ii. Donor preoperative MRI scanning before retrieval of kidneys in the Donor Hospital , bi,ii.Tele-radiological evaluation

of the allograft of the Donor in the Recipient Hospital (or on “PROMETHEUS’’ screen by the coming grafting surgical team).

3. “PROMETHEUS’’ quality control in TPE. This is achieved by simulation of TPE of RG for dam-ages and lesions, by 26 specialists based on 130 digital images. As far as the Camera System was concerned, a high definition digital camera was used for RG captures (Nikon COOLPIX S3100, 14.0 Megapixels, Wide 5x Zoom) (Photos 2.).The integrated sensitivity-specificity analysis of TRE and TPE applied by using SPSS (version 17.0).

Picture 1.The three tele-conference rooms for TS and telephone/fax based simulation of CP in the LCA.A fax terminal, to exchange printed forms with the remote partners. The Telemedicine System based coordination: By PROMETHEUS similar Exp.-TS participants accessed patient’s medical records and images and videoconference with remote partners. Internet access can be provided either by land lines, satellite or cellular links, whichever is available to the end-user premises and territory.

122

Photos 2.ai,ii..Back-table initial benching after retrieval in the Donor Hospital , h.Remote virtual evaluation of the allograft

in the Recipient Hospital based on digital photos sent by “PROMETHEUS’’.

Results

1. “PROMETHEUS’’ feasibility and reliability in CP.

a. Suitability for consenting cadaveric donor family: The majority (80%) agreed that TS is use-ful for implementing and transmitting the medi-cal record of the donor, b. Management of do-nors: Specialists considered “PROMETHEUS” sig-nificantly more reliable than telephone/fax in the fulfillment of all medico-legal requirements of OT (p<.007) (fig.1).

Fig.1: Specialists considered “PROMETHEUS’’significantly more valuable in the fulfillment of all medico-legal requirements

(p<.001).

c. Organ distribution: The majority (76.9%) agreed that “PROMETHEUS” may assist in the or-gan allocation to recipients according to nation-al sharing policies, d. Retrieval: A 90% agreed that TS may support the notification and vid-eo-recording of the grafting process. e. Organ preservation: The majority (74.4%), agreed that

“PROMETHEUS” may offer a structured method in the organ preservation process, f. Maintain records: An 84.6% agreed that “PROMETHEUS” may implement and transmit safely the stan-dardized donation medical record. or images, g. Follow-up: An 85% agreed that TS may be con-tribute to follow-up transplanted patients.

2,3: “PROMETHEUS’’ feasibility and reliabili-ty in the integrated TRE and TPE of RG in the procurement phase of OT.

All examiners recognized well the RG and diag-nosed damages and lesions so as to estimate TRE or TPE specificity and sensitivity as well as speci-ficity and sensitivity of the integrated RG evalua-tion (TRE+TPE) ( (Table 1):

Table 1.“PROMeTHeUS” feasibility-reliability

analysis.N TP FP FN TN SeNSI-

TIVITYSPeCIFI-

CITYACCU-RACY

Simulated TREofRG before retrieval(Damages and Lesions)

15 4 0 0 11 100,0 100,0 100,0

Simulated TPE of RG after retrieval (Damages and Lesions)

26 25 0 1 0 96,2 - 96,2

Integrated simulating TRE and TPE of RG after retrieval (Damages and Lesions)

41 29 0 1 11 96,7 100,0 97,6

N=Number of images given for examination, TP=True Positive, FP=False Positive, FN=False Negative, TN=True Negative, Sensitivity(%), Specificity(%), Diagnostic accuracy (%).

Discussion“PROMETHEUS’’ grants coordinators and sur-geons in adult and pediatric OT of all transplant-able organs (heart, lungs, kidney, pancreas, liver) with a new individualized instrument imparting higher quality of service that forwards the un-derstanding cooperation and interaction skills of all coordinators. It also enables them to schedule recipient and donor laboratory tests, to notify and transmit histo-compatibility results of blood or tissue between donor and recipient hospitals, to compare collected data to normal values at distance, to evaluate recipient and donor com-patibility on an evidenced based manner and to improve organ and tissue procurement tasks. Moreover, enables coordinators to apply the up to date guidelines in coordination process and


in organ transplantation. Thus, “PROMETHEUS’’ provides coordinators with a technically feasi-ble and diagnostically and therapeutically reli-able individualized instrument to approach bet-ter their communication based clinical problem at distance(Forshythe 2009,Mammas et al. 2011, Mammas et al. 2012).On the other hand, simulating quality control showed that “PROMETHEUS’’ implementation in OT may contribute to the follow-up, to the pub-lic education, to the professional education, to training and to hospital development related to OT(Mammas et al. 2001). Additionally, “PRO-METHEUS’’ based TRE before retrieval in combi-nation with the TPE of the graft after retrieval, is feasible and reliable for prevention of improper grafts from being retrieved and/or sent to the recipient hospital and fort transplant planning

(Mammas et al. 2011,Mammas et al. 2012, Ash-croft & Goddard 2000).With regard to the demanded high security lev-el in OT it has proposed the Virtual private net-works (VPN) as adequate solutions for authenti-cation, access control and confidentiality (Ash-croft & Goddard 2000, Morgan 2001). The secure hypertext transfer protocol (https) can be used to encrypt for web distribution. A public key infrastructure solves all the issues mentioned above. Given that OT needs a high security lev-el it has been proposed the Virtual Private Net-works (VPN) as adequate solutions for authen-tication, access control and confidentiality. The secure hypertext transfer protocol (https) can be used to encrypt for web distribution. A public key infrastructure (PKI) solves all the issues men-tioned above (Morgan2001).Among the limitations of the study is that the quality control is based on simulating experi-mentation and that there is an asymmetry be-tween the two experimental groups in the eval-uation of the coordination process applying “PROMETHEUS”. Additionally the limited num-ber of specialists in the coordinators group may be considered as limitation. However, the sam-ple (n=10) is considered representative given the limited number of professional coordinators in the country. Another limitation of the study may be considered the lack of evaluation of “ PROMETHEUS” in the integrated application in OT applying Coordination, TRE, TPE and Labo-ratory test ordering and Prescription simultane-ously by coordinators and surgeons respectively,

for each organ separately (kidney, liver, pancre-as, heart, lung). However, this has been done and analysis is being currently applied. In the future, apart from the technical feasibili-ty and the diagnostic and therapeutic reliability “PROMETHEUS’’ has to be tested on an efficacy level in clinical trials, including study of the in-direct and direct impacts on transplant surgical strategy and performance. Design and perfor-mance of such clinical trials require inter-disci-plinary research groups of surgeons, transplant coordinators, radiologists, pathologists, nurses, ergonomic scientists and other related scien-tists. Additionally, the effectiveness and comparative effectiveness of “PROMETHEUS’’ in OT will be as-sessed particularly in large scale multisite ran-domized clinical trials. In parallel, the economic impact of “PROMETHEUS’’ on a national and in-ternational level has to be assessed on a cost-effectiveness level. However, given that “PRO-METHEUS’’ is an individualized portable instru-ment, it is expected to be financially beneficial for national and international economies. Also, “PROMETHEUS’’ social, legal and ethical impacts are being assessed given that is a novel instru-ment in the personal armamentarium of doctors, nurses, coordinators and transplant surgeons ( Ashcroft &Goddard 2000). With regard to future projects, expansion of “PROMETHEUS’’ applica-tion and integration with other fields of medi-cine and surgery, such as primary care (obesi-ty, anti-smoking, support for those who want to commit suicide, Pap-Test, Breast Cancer) and di-abetic foot care have been elaborated and pro-jected.

Conclusion “PROMETHEUS’’ seems to be a feasible and reli-able novel medical instrument in the CP and in the procurement phase of OT: a. for minimiza-tion of the rate of damaged organs, b. for pre-vention of improper grafts from being retrieved and/or sent to the recipient hospital and c. for preoperative decision support and transplant planning. Further assessment study based on clinical efficacy of “PROMETHEUS’ ’in OT is being developed.

124

AcknowledgmentTo Professor Ch. Lemonidou Director of the Lab-oratory of Clinical Nursing Applications of the School of the National and Kapodistrian Univer-sity of Athens for her original and precious aca-demic attitude and support. To the Scientist of Informatics and director of the IT unit of the Aretaieion University Hospital (Surgical Laboratory Prof. C. Tountas) Mr Spyros, Theodoros Geropoulos (MSc) for his continuous consultation and support.To the Scientist of Informatics and director of the IT unit of the Nursing School of the National and Kapodistrian University of Athens Mr Spyros Zi-ogas (MSc) for his continuous consultation and support.To Professor D. Voros for his support.To Professor A. Gouliamos for his support.To Professor N. Tentolouris for his support.To Professor N. Katsilambros for his support.To Professor S. Patsouris for his support.To Ass. Professor N. Kavantzas for his support.To Ass. Professor A. Lazaris for his support.To Ass. Professor A. Konstantinidou for her sup-port.To Associate Professor D. Lappas for his support.To Professor P. Skandalakis for his support.To Dr I. Vraka for her support.To the Lawyer N.Yalouris for his continuous con-sultation and support.To Professor J. Mantas for his support.To the Electrical Engineer Dr George Economou for his support.To my parents Stamoulis and Charicleia Mam-mas for their support.To Professor D. Lymberopoulos for his support.To Archbishop of Thyateira and British Isles Gre-gorios.

refereNCeSAshcroft RE & Goddard PR, (2000).Ethical issues in

tele-radiology.Br J Radiol73,578.Coiera E. (2007), Guide to medical informatics, The In-

ternet and Telemedicine, CHM, New York.Das M., Sauer F., Schoepf UJ, Khamene A., Vogt SK,

Schaller S., Kikinis R., van Sonnenberg E., Silverman SG, (2006).Augmented reality visualization for CT-guided interventions: system description, feasibili-ty, and initial evaluation in an abdominal phantom. Radiology, 240 (1), 230.

DICOM(2006) Digital Imaging and Communications in Medicine (DICOM). Nat. Electr.

Manuf. Ass., Virginia.Eichelberg M., Aden T., Riesmeier J., Dogac A., and La-

leci GB (2005). A survey and analysis of electronic healthcare record standards. ACM Computing Sur-veys, 4, 277.

Forshythe J.L.R.(2009).A companion to specialist sur-gical practice: Transplantation. Saunders, Edin-burgh.

Furnes PN, Bamfor WM (2001).Tele-pathology.CurrDiagPathol, 7, 281.

Hanssen WEJ, Kuhry E., Casseres, Herder de WW., Steyerberg EW, Bonjer HJ (2006) Safety and effica-cy of endoscopic retroperitoneal adrenalectomy. Br. J Surg, 93,15.

Huang HK(2010), PACS and Imaging informatics, Basic principles and applications.

Wiley and Sons, New Jersey.IDIKA[Online] available from Intensive Care Society.

Guidelines for adult organ and tissue donation, (2005). Availableat: http//www.ics.ac.uk/icmprof/downloads /organ%20%2 0Tissue%20Donation.pdf. Πρόσβασηστις 21 Μαΐου 2013.

ISO(2000). Quality management systems-Fundamen-tals and vocabulary’, International Organization for Standardization: Report number 9000.

ISO, 2003. Clinical investigation of medical devices for human subjects: Report number 14155-1+2, Part 1+2.

Jannin P., Grova C., Maurer C., (2006). Model for de-signing and reporting reference based valida-tion procedures in medical image processing. Int J Comput Assist RadiolSurg1 (2) 2, 1001.

Karavatselou E., Economou GP, Chassomeris C., Daneli V., Lymperopoulos D. (2001). OTE-TS-A new value-added telematics service for telemedicine applica-tions. IEEE Transactions on information technolo-gies in biomedicine, 5, 3.

Mammas CS, Economou GP, Arkadopoulos N., Ko-stopanagiotou G.,Mandellos GJ, Lymberopoulos P., Smyrniotis V., Lymberopoulos D. (2011). ELMP for TS in the coordination process as a method to optimize quality in organ transplantations.Pre-sented in the 16th Congress of the Hellenic Society of Organ Transplantation, Thessaloniki.

Mammas CS, Lappas D., J.Gisakis J, Mandelos G., Lymperopoulos D., Skandalakis P. (2012).Construc-tion and application of expert leaded medical pro-tocols (ELMP) for OTE-Telemedicine System (OTE-TS) in renal transplantation: standardization of renal artery and vein variations for tele-radiologi-cal evaluation before retrieval and benching.Pre-sented at the 28thPanhellenic Congress of Surgery and International Forum, Athens.

Mammas CS, Lappas D., Mandelos G., Lymperopoulos D., Skandalakis P. (2012).Construction and applica-tion of expert leaded medical protocols for OTE-TS in the coordination process as a method to opti-mize quality in organ transplantation: the virtual


εταιρεία νοσηλευτικών σπουδών

Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας νοσηλευτικών Σπουδών

Πρόεδρος: Μαρία Χατζοπούλου Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ελευσινιώτης Γενικός Γραμματέας: Όλγα Σίσκου Ειδικός Γραμματέας: Φωτεινή Τολίκα Ταμίας: Μαρία Χαρχαρίδου Μέλη: Δημήτρης Παπαγεωργίου Δημήτρης Ζήκος

benching of kidney before transplant Presented at the 28thPanhellenic Congress of Surgery and In-ternational Forum, Athens.

Mammas CS., G. Mandellos G., Economou GP. and D Lymberopoulos D.(2001).Structuring Expert-Lead-ed Medical Protocols for Telemedicine Systems, Proceedings of the 23rd Annual International Con-ference of the IEEE Engineering in Medicine and Bi-ology Society, Constantinople.

Mayer RDs, Waire LR, McKeown D. (2008).Effect of 1 year of senior critical care support to an organ re-trieval team.Presented as abstract ,British Trans-plantation Society, UK.

Morgan RH (2001). Computer network security for the radiology enterprise computer network Radiology 220, 303.

Pobotis A. & Tsoulfas A. (2001).Simulation of Net-works. Tziolas, Thessaloniki.

126

ΠροϋποθέσειςΕγγραφήςΣύμφωνα με το καταστατικό της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών, μέλη του σωματείου μπορούν να είναι Έλληνες και Ελληνίδες υπήκοοι, κάτοχοι πτυχί-ων Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ή ισοτίμων Πανεπιστημιακών πτυχίων Νοσηλευτικής της ημεδαπής ή αλλοδαπής, ή Πανεπιστημιακών πτυ-χίων Ιατρικών, Βιολογικών, Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών καθώς και πτυχιούχοι άλλων επιστημών που συμβάλλουν στην προαγωγή της Νο-σηλευτικής Επιστήμης. Το ποσοστό δε των μη νοσηλευτών μελών να μην ξε-περνά το 30%. Δεκτοί γίνονται και απόφοιτοι της Σχολής Αξιωματικών Νοση-λευτικής.

Η ιδιότητα του μέλους αποκτάται από τη στιγμή της εγγραφής στο οικείο Μη-τρώο, η δε εγγραφή ως μέλος γίνεται μετά από απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου ύστερα από αίτηση του υποψηφίου και ομόφωνη πρόταση δύο ιδρυτικών ή άλλων μελών. Πέρα από τα τακτικά μέλη του σωματείου το Διοι-κητικό Συμβούλιο μπορεί να ανακηρύξει επίτιμα μέλη ή ευεργέτες, πρόσω-πα, που προσέφεραν σπουδαίες υπηρεσίες ή μεγάλες δωρεές στο σωματείο ή που έδρασαν με ιδιαίτερη ωφέλεια υπέρ των σκοπών του χωρίς να καταβάλ-λουν καμία συνδρομή.

Τα μέλη του Σωματείου δικαιούνται να μετέχουν στις Γενικές Συνελεύσεις και δύνανται να παρακολουθούν τις συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του σωματείου ενώ οφείλουν να συμμορφώνονται στις διατάξεις του παρό-ντος, στις αποφάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου και τις αποφάσεις των Γενι-κών Συνελεύσεων.

Σε περίπτωση παράβασης από υπαίτια πράξη ή από παράλειψη των διατάξε-ων του καταστατικού του σωματείου από κάποιο μέλος, επιβάλλεται μετά από αιτιολογημένη απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου η ποινή της διαγραφής. Το μέλος που διαγράφηκε μπορεί να προσφύγει εναντίον της απόφασης δια-γραφής μέσα σε ένα μήνα από την ημέρα κοινοποίησης της απόφασης, ενώ-πιον της Γενικής Συνέλευσης των μελών του σωματείου.

Επίσης αρωγά μέλη ανακηρύσσονται μετά από έγγραφη αίτησή τους οι φοι-τητές των Πανεπιστημιακών Τμημάτων Νοσηλευτικής και οι φοιτητές της Σχο-λής Αξιωματικών Νοσηλευτικής. Τα αρωγά μέλη δεν έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι.

Τα μέλη του σωματείου καταβάλλουν υποχρεωτικά στο Ταμείο εφάπαξ ποσό για την εγγραφή και ετήσια συνδρομή, τα ποσά των οποίων καθορίζονται από το Δ.Σ. του σωματείου. Κάθε μέλος έχει το δικαίωμα να αποχωρήσει οποτεδή-ποτε από το σωματείο με την υποβολή αίτησης διαγραφής από το μητρώο με-λών, αλλά είναι υποχρεωμένο να καταβάλλει τυχόν καθυστερημένες συνδρο-μές μέχρι την ημέρα διαγραφής του, χωρίς να έχει κανένα δικαίωμα επί της περιουσίας του σωματείου.

Μέλη, που καθυστερούν την καταβολή της συνδρομής τους, δεν έχουν δικαί-ωμα να ψηφίσουν στις συνελεύσεις. Τέλος, που έχουν καθυστερήσει την κατα-βολή της συνδρομής τους περισσότερο από δύο χρόνια, διαγράφονται μετά από προηγούμενη ειδοποίηση και απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου.


Παρακαλούμε, συμπληρώστε (ηλεκτρονικά ή σε εκτύπωση) μία από

τις παρακάτω κάρτες (Εγγραφή Συνδρομητών στο περιοδικό «Νο-

σηλεία και Έρευνα» ή Εγγραφή Μελών στην Εταιρεία Νοσηλευτικών

Σπουδών) και διαβιβάστε την στο fax: 210-7461462 ή στο e-mail:

[email protected]

Εγγραφή Συνδρομητών στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Νοσηλεία και

Έρευνα»

Κύριοι σας ενημερώνω ότι στις .............................. 2012 κατέθεσα στην

ATE BANK (Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) – Υποκατάστημα ..............

............................... και στο Λογαριασμό 013 01 012754 20 το ποσό των

................... €, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η ακόλουθη Ετήσια Εγ-

γραφή Συνδρομητή στην Ηλεκτρονική Έκδοση του περιοδικού νοση-

λεία και Έρευνα (παρακαλούμε συμπληρώστε με κεφαλαία):

Ονοματεπώνυμο: .....................................................................................................

Επαγγελματική Ιδιότητα:........................................................................................

Διεύθυνση κατοικίας (οδός, αριθμός, ΤΚ, πόλη):

.........................................................................................................................................

Αριθμ Τηλεφώνου: ..................................................................................................

e-mail επικοινωνίας: ...............................................................................................

128

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108E-MAIL: [email protected]

www. ocelotos. gr

ΕΚΔΟΣΕ ΙΣοσελότος

Nursing student’s perceptions of disaster nursing implications for curricula development

Documents

faculty of nursing

associate professor

assistant professor

university of brighton

university of turku

university of athensco

university of mich

university of victoria