ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ (1995-2007)

1

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ

ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ (1995-2007)

Οι ανασκαφές στο κτήμα της Παναγίας στα νοτιοανατολικά της Ρωμαϊκής Αγοράς

πραγματοποιήθηκαν από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών –Ανασκαφές Κορίνθου

υπό την διεύθυνση του διευθυντή των Ανασκαφών, Guy D. R. Sanders, στο διάστημα 1995-

2007. Ακολουθεί συνοπτική αναφορά των πιο σημαντικών αποτελεσμάτων των ανασκαφών

κατά χρονική περίοδο, συνοδευόμενη από τη σχετική βιβλιογραφία και τις εργασίες

συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τώρα , αλλά και εκείνες που σχεδιάζονται για το

μέλλον στο χώρο των ανασκαφών.

ΥΣΤΕΡΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ COLLUVIUM Η οικοδομική δραστηριότητα στη Ρωμαϊκή εποχή, ιδιαίτερα στον 3ο και 4ο αιώνα μ.Χ.,

κατέστρεψε πολλές από τις προηγούμενες οικοδομικές φάσεις. Η πρώιμη Ρωμαϊκή, η

Ελληνιστική και οι προγενέστερες εποχές εκπροσωπούνται μόνον από στοιχεία λαξευμένα στο

βράχο, όπως τάφους, βόθρους, θεμέλια και υπόγεια. Δύο μεγάλες δοκιμαστικές τομές

αποκάλυψαν το συμπαγές κόκκινο φυσικό έδαφος, με αρκετά χαλίκια και μικρές αλλά

σημαντικές ποσότητες κεραμικής της Ύστερης Νεολιθικής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού,

καθώς και λίθινα εργαλεία. Δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία ενδεικτικά κάποιας φάσης

κατοίκησης. Οι αποθέσεις έχουν καταλήξει εδώ από το νότο με κάποιο φυσικό τρόπο. Σίγουρα

δεν πρόκειται για μια τεράστια ανθρώπινη προσπάθεια επίχωσης. Τα ευρήματα που ήρθαν

στο φως δείχνουν το εύρος της πρώιμης κατοίκησης στην περιοχή της Αρχαίας Κορίνθου. Υλικά

κατάλοιπα της Ύστερης Νεολιθικής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού έχουν βρεθεί αρκετά

στις κλιτείς του Λόφου του Ναού του Απόλλωνα, στο Χελιοτόμυλο, στο Γυμνάσιο και στο

Κεραμιδοποιείο.

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ Πέντε σημαντικοί τάφοι της Γεωμετρικής περιόδου ανασκάφησαν. Παρουσιάζονται

λεπτομερώς οι τέσσερις από αυτούς, καθώς ο πέμπτος ήταν ένας απλός λάκκος κενός

ευρημάτων.

Τάφος 2002 -11

Το 2001 η ανασκαφή της τάφρου που δημιουργήθηκε όταν απογυμνώθηκε από το οικοδομικό

του υλικό ένας από τους ρωμαϊκούς τοίχους, έφερε στο φως μεγάλους δόμους που κάλυπταν

μια κοιλότητα που έμοιαζε με τάφο. Τρεις σχεδόν ολόκληρες οινοχόες της Γεωμετρικής εποχής

2

και ένας αμφορέας, που βρέθηκαν σε διαταραγμένα υστερορρωμαϊκά στρώματα στην περιοχή,

υπέδειξαν πως ο τάφος ίσως ανήκει στη Γεωμετρική εποχή. Και οι δύο υποθέσεις

αποδείχθηκαν σωστές.

Ο τάφος υπέστη σημαντικές καταστροφές στην Ελληνιστική και στη Ρωμαϊκή εποχή. Η επίχωση

ενός πηγαδιού της Ελληνιστικής εποχής αποκάλυψε μέρος της ανατολικής πλευράς του τάφου

και της σαρκοφάγου που περιείχε. Αυτό έκανε τους ανθρώπους που αποκάλυψαν τον τάφο

την πρώτη φορά να σπάσουν το κάλυμμα και να αδειάσουν το περιεχόμενο, αφήνοντας πίσω

τους μόνον μια μικρή λίθινη χάντρα. Το κάλυμμα της σαρκοφάγου είχε σπάσει σε δύο μέρη.

Το ένα μισό πετάχτηκε στο πηγάδι, ενώ το άλλο μισό έστεκε τοποθετημένο εκτός θέσης επάνω

στη σαρκοφάγο. Η εκσκαφή για την κατασκευή θεμελίων για το ρωμαϊκό δωμάτιο διατάραξε

μέρος της επίχωσης του τάφου σε μια γραμμή από βορρά προς νότο τόσο βαθιά όσο το

κάλυμμα. Όταν οι θεμέλιοι λίθοι του τοίχου αφαιρέθηκαν τον 3ο αι. μ.Χ., το κάλυμμα της

σαρκοφάγου ήρθε ξανά στο φως. Η κατασκευή μιας μεσορρωμαϊκής οικίας στο δεύτερο μισό

του 3ου αιώνα απέκοψε το νότιο άκρο του τάφου, μαζί με το νότιο τμήμα της σαρκοφάγου.

Τέλος, η αφαίρεση των τοίχων της οικίας κατά τον 6ο αιώνα αποκάλυψε ξανά τη σαρκοφάγο

που γέμισε εν μέρει με χώμα και τμήματα τοιχογραφιών όταν η τάφρος επιχώθηκε. Εκτός από

τις τρεις σπασμένες οινοχόες που βρέθηκαν σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους,

βρέθηκαν άλλες δύο σπασμένες σε διαταραγμένο στρώμα της Ελληνιστικής εποχής. Η

προσεκτική απομάκρυνση αυτών των αρχαίων διαταραγμένων ανασκαφικών συνόλων άφησε

προς έκλπηξή μας ακέραιο ένα μεγάλο μέρος του τάφου.

Μια πολύ μεγάλη σαρκοφάγος από αμμώδη ασβεστόλιθο, με εσωτερικές διαστάσεις 0,7 μ. επί

1,6 μ. και με βάθος 0,7 μ., βρέθηκε κατά χώραν. Αφού τοποθετήθηκε στη θέση της η

σαρκοφάγος, το βόρειο άκρο της τομής επιχώθηκε με μικρούς λίθους καλυμμένους με ένα

στρώμα αργιλάσβεστου ως το στόμιο της σαρκοφάγου. Αυτό χρησίμευσε ως αναβάθρα για να

διευκολύνει την τοποθέτηση του καλύμματος από ασβεστόλιθο Ακροκορίνθου, που είχε

μεγάλο βάρος. Αφού τοποθετήθηκε η καλυπτήρια πλάκα στη θέση της, συνεχίστηκε η επίχωση

του τάφου. Σε αυτό το στάδιο, όσα αγγεία χρησιμοποιήθηκαν κατά την τελετή ενταφιασμού

τοποθετήθηκαν προσεκτικά κάθετα στις παρειές της τομής. Στη βορειοανατολική γωνία

βρέθηκαν δύο οινοχόες, η κάθε μία μαζί με ένα κύπελλο, έναν σκύφο και έναν κύαθο, πάνω

στο στόμιο τους. Δύο γραπτοί αμφορείς, ο ένας με σκύφο στο στόμιο και ο άλλος ολόκληρος

αλλά διαταραγμένος από τη Ρωμαϊκή κατασκευή και την τομή για την απογύμνωση του

οικοδομικού υλικού, βρέθηκαν στα δυτικά. Μια υδρία (ή αμφορέας) ήταν τοποθετημένη στα

ανατολικά. Δύο μικροί αρύβαλλοι ήταν πεταμένοι –όχι τοποθετημένοι- στην επίχωση της

βόρειας πλευράς. Δε βρέθηκε κανένα ίχνος κάρβουνου ή στάχτης που θα υποδείκνυε την

προετοιμασία ενός ταφικού δείπνου. Ο τάφος χρονολογείται στην Πρώιμη Γεωμετρική

περίοδο, δηλαδή γύρω στο 900-875 π.Χ.

Τάφος 2003 -12

Στα βόρεια του πρώτου αυτού τάφου που ανακαλύφθηκε το 2002 κάτω από το δωμάτιο Α11

της ρωμαϊκής οικίας, αποκαλύφθηκε ένας δεύτερος τάφος (Αριθμός Τάφου 2003-12). Ο τάφος

έχει διαστάσεις 2,83 x 2,25 μ. και το όρυγμά του σώζεται σε βάθος 1,72 μ. κάτω από την

3

σωζόμενη επιφάνεια του φυσικού βράχου. Περιείχε μια τεράστια μονολιθική σαρκοφάγο από

οολίτη ασβεστόλιθο, διαστάσεων 1,88 x 1,23 x 0,85 μ., και με διαστάσεις 1,42 x 0,88 x 0, 62 μ.

στο εσωτερικό. Είχε κατασκευαστεί χρησιμοποιώντας ένα σκεπάρνι με λεπίδα πλάτους 8

εκατοστών. Ο λίθος λαξεύθηκε με επαναλαμβανόμενες κάθετες κινήσεις. Τα οστά του νεκρού,

πολύ αποσαθρωμένα, δείχνουν πως το σώμα είχε τοποθετηθεί στην αριστερή πλευρά με το

κεφάλι προς το νότο και τα πόδια μαζεμένα. Δύο μικρές ακόσμητες λήκυθοι βρέθηκαν στα

δυτικά του κεφαλιού, ένα σιδερένιο μαχαίρι και μια σιδερένια πόρπη βρέθηκαν στα ανατολικά

του κορμού και ο νεκρός φορούσε χάλκινα δαχτυλίδια, ένα από τα οποία βρέθηκε στη θέση

του σε δάχτυλο του αριστερού χεριού. Μετά την τοποθέτηση του σώματος, η σαρκοφάγος

καλύφθηκε από μια πλάκα διαστάσεων 1,97 x 1, 29 x 0,25 μ. Το κάλυμμα έσπασε στην πορεία

και οι ρωγμές επισκευάστηκαν με λευκό αργιλάσβεστο που χρησιμοποιήθηκε επίσης για να

κλείσει τα κενά ανάμεσα στη σαρκοφάγο και το κάλυμμα. Ένα αδιακόσμητο αβαθές κύπελλο

βρέθηκε ακέραιο στην επίχωση της βορειοανατολικής γωνίας και αρκετά όστρακα που

βρέθηκαν στην επίχωση στα δυτικά, βόρεια και ανατολικά της σαρκοφάγου όταν

συγκολλήθηκαν, έδωσαν ολόκληρο το προφίλ ενός πρώιμου Πρωτογεωμετρικού σκύφου με

ψηλό πόδι.

Σε απόσταση περίπου 0, 75 μ. από τη νοτιοδυτική γωνία του τάφου, ανασκάφηκε μια κόγχη

λαξευμένη στη δυτική παρειά του ορύγματος. Η κόγχη περιείχε έξι οινοχόες, τρεις

αρύβαλλους, δύο σκύφους, δύο μόνωτα κύπελλα, μία μικρή ωοειδή πυξίδα και μία σιδερένια

αιχμή δόρατος. Η κεραμική χρονολογείται από την Πρώιμη Γεωμετρική Ι περίοδο, από μια

φάση της ίσως ελαφρά προγενέστερη αυτής που υποδεικνύει η κεραμική που βρέθηκε στον

Τάφο 2002-11. Το γεγονός αυτό ενισχύει την υπόθεση που είχε γίνει το 2003 ότι η μεγαλύτερη

και βαρύτερη σαρκοφάγος, με βάρος 2, 3 τόνων, που βρέθηκε στον Τάφο 2003-12 είναι

αρχαιότερη αυτής που βρέθηκε στον Τάφο 2002-11.

Οι σαρκοφάγοι σε αυτούς τους δύο τάφους είναι τόσο μεγάλες όσο και οι μεγαλύτερες από τα

μεταγενέστερα παραδείγματα. Όλες μαζί, οι τέσσερις σαρκοφάγοι της Ύστερης

Πρωτογεωμετρικής και της πρώϊμης Πρώϊμης Γεωμετρικής εποχής που είναι τώρα γνωστές από

την Κόρινθο είναι οι πρωϊμότερες που σώζονται – ίσως οι πρωϊμότερες σε όλο τον Ελληνικό

κόσμο- και δείχνουν σαφώς την ικανότητα των κατασκευαστών τους να προσαρμόσουν τις

τεχνικές κατεργασίας του ξύλου στο λίθο. Παρόλο που δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη χρήση

λαξευμένου ασβεστόλιθου στην αρχιτεκτονική πριν από τον ύστερο 8ο αιώνα, οι σαρκοφάγοι

φανερώνουν πως η Κορινθιακή λιθογλυπτική ξεκίνησε γύρω στο 900 π.Χ. Η μεταφορά των

σαρκοφάγων, που είχαν βάρος 2,3 (Τάφος 2003-12) και 1, 4 τόνους (Τάφος 2002-11), και των

καλυμμάτων τους (με βάρος 1,2 και 0,8 τόνους αντίστοιχα), φανερώνουν μια κολοσσιαία

προσπάθεια.

Τάφος 2004-4

Το 2004, το λάξευμα ενός νέου πρώϊμου τάφου ανιχνεύθηκε βόρεια των τάφων της

Γεωμετρικής εποχής που είχαν ανασκαφεί το 2002 και το 2003. Το βορειοδυτικό άκρο του

ετέμνετο από ένα πηγάδι, το οποίο μπορεί να είχε επιχωματωθεί κατά τη διάρκεια των

Ελληνιστικών χρόνων, αλλά πιθανόν όχι αργότερα. Η βορειοανατολική γωνία του και η βόρεια

4

πλευρά του τέμνονταν από τα θεμέλια τοίχων της Κλασσικής και Ελληνιστικής εποχής. Τέλος, ο

τάφος σχεδόν διχοτομείτο ακριβώς στο μέσον του, στον άξονα ανατολής-δύσης, από την

κατασκευή και μεταγενέστερη λεηλάτηση των θεμελίων του βόρειου τοίχου του δωματίου A11

της υστερορρωμαϊκής οικίας. Η εξωτερική κάτοψη του ορύγματος του τάφου είναι σχεδόν

τετραγωνική, με διαστάσεις 2, 60 επί 2, 38 μ. και προσανατολισμό από βορρά προς νότο. Είχε

λαξευτεί σε βάθος 1, 5 μ. κάτω από την αρχαία επιφάνεια του εδάφους. Στο δάπεδο του

ορύγματος είχε λαξευτεί ένας μικρότερος ορθογώνιος έκκεντρος λάκκος ταφής με διαστάσεις

1, 75 επί 1, 4 μ. και βάθος 0, 47 μ, αφήνοντας μία περιμετρική οριζόντια προεξοχή διαστάσεων

0, 4 με 0, 7 μ. Ο λάκκος ταφής είχε σχεδόν καταστραφεί από την κατασκευή και λεηλάτηση του

ρωμαϊκού τοίχου. Δεν βρέθηκαν οστά ή κτερίσματα ούτε στο εξωτερικό ούτε στο εσωτερικό

λάξευμα του τάφου. Μία ωοειδής κόγχη είχε λαξευτεί στο μέσον της νότιας πλευράς του

εξωτερικού λαξεύματος στο ύψος της προεξοχής. Η κόγχη αυτή περιείχε τέσσερα αγγεία που

χρονολογούνται από τη Μέση Γεωμετρική περίοδο Ι.

Ο προσανατολισμός από βορρά προς νότο των τάφων υποδηλώνει ότι μπορεί να είχαν

προσανατολισμό παράλληλο προς το δρόμο που οδηγούσε προς τα νότια από την ανατολική

πλευρά της κοιλάδας του Λεχαίου. Το γεγονός ότι οι τάφοι βρίσκονται τόσο νότια παρουσιάζει

ενδιαφέρον υπό το φως των πρώιμων και μέσων γεωμετρικών τάφων στην περιοχή κάτω από

τη Ρωμαϊκή Αγορά και υπογραμμίζει τη διασπορά των τάφων κατά την περίοδο αυτή, πριν οι

ταφές συγκεντρωθούν στην πεδιάδα βόρεια των αναλημμάτων επί των οποίων βρίσκεται η

Κόρινθος. Αυτό το μοτίβο ενισχύεται περαιτέρω από τις ανακοινώσεις στον τύπο των

αποτελεσμάτων των σωστικών ανασκαφών για την κατασκευή του δικτύου της ταχείας

αμαξοστοιχίας στην πεδιάδα. Το μεγάλο μέγεθος και η πολύ πρώιμη χρονολόγηση των

σαρκοφάγων έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για όσους μελετούν την πρώιμη Κορινθιακή

αρχιτεκτονική. Είναι πλέον σαφές ότι η τεχνολογική πρόοδος στην εξαγωγή, επεξεργασία και

μεταφορά βαρέων κομματιών ασβεστόλιθου ελάμβανε χώρα περί τα διακόσια χρόνια

νωρίτερα απ’ότι πιστεύαμε μέχρι τώρα.

Τάφος 2006-4

΄Ενας τέταρτος Γεωμετρικός τάφος (Τάφος 2006-4) βρέθηκε λαξευμένος στο colluvium περίπου

17μ. στα βορειοδυτικά της σειράς των τριών τάφων που ανασκάφηκαν κατά τα προηγούμενα

έτη. Από την πλευρά της αρχιτεκτονικής, ο τάφος αυτός είναι ο πιο σύνθετος όλων.

Αποτελείται από έναν ορθογώνιο λάκκο με αψιδωτή κόγχη στη νότια πλευρά, εντελώς

αποκομμένη με μια μεγάλη ασβεστολιθική πλάκα. Στο μέσον του λάκκου, μία μικρότερη τομή

περιείχε μια μεγάλη ορθογώνια μονολιθική σαρκοφάγο από οολίτη ασβεστόλιθο, σκεπασμένη

με μια επίσης μονολιθική ασβεστολιθική πλάκα. Ένας λίθος σε σχήμα σπονδύλου κίονα με

ραβδώσεις, εντοιχισμένος σε έναν ρωμαϊκό τοίχο που έτεμνε το βόρειο άκρο του τάφου,

ανήκει σε έναν τύπο που έχει βρεθεί αλλού στην Κόρινθο σε σχέση με γεωμετρικούς τάφους.

Επίσης θυμίζει τα αρχιτεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στην υστερογεωμετρική επίχωση ενός

πηγαδιού που ανασκάφηκε κοντά στο μουσείο της Κορίνθου. Είναι πιθανόν πως

χρησιμοποιήθηκε ως επιτύμβιο σήμα.

5

Δυστυχώς κανένα ίχνος του νεκρού δεν διεσώθη στη σαρκοφάγο. Τα κτερίσματα είχαν

κατανεμηθεί άνισα μεταξύ της κόγχης και κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της

σαρκοφάγου. Περιλάμβαναν 19 αγγεία, ανάμεσά τους 7 οινοχόες, 4 σκύφους, 3 αμφορείς, 2

κρατήρες, 2 πινάκια και έναν αρύβαλλο, που χρονολογούν τον τάφο στην Μεσογεωμετρική Ι

περίοδο. Καθώς και οι δύο πρώϊμες γεωμετρικές σαρκοφάγοι που έχουν βρεθεί είναι

κατασκευασμένες από αμμόλιθο, η νέα σαρκοφάγος αποτελεί την πρωϊμότερη σαρκοφάγο από

οολίτη ασβεστόλιθο από την Κόρινθο.

6

ΑΡΧΑΪΚΗ-ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τα ευρήματα της Αρχαϊκής και της Κλασικής Περιόδου ήταν ισχνά και διάσπαρτα. Δεν

βρέθηκαν αρχιτεκτονικά κτάλοιπα.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τα ευρήματα της Ελληνιστικής περιόδου είναι καλύτερα διατηρημένα από αυτά της Αρχαϊκής

και της Κλασσικής περιόδου. Παρ’όλα αυτά, το σύνολο των ελληνιστικών αρχιτεκτονικών

καταλοίπων είχε ισοπεδωθεί από την οικοδομική δραστηριότητα των Ρωμαίων και μόνο τα

θεμέλια τοίχων, υπογείων και δεξαμενών εξακολουθούν να υφίστανται. Τα ελληνιστικά αγγεία

από την περιοχή της Παναγίας υποδηλώνουν ότι η υφιστάμενη χρονολόγηση για την Κόρινθο

κατά την περίοδο αυτή χρήζει επανεξέτασης.

Μερικά από τα πιο σημαντικά κατάλοιπα της Ελληνιστικής περιόδου είναι αυτά που βρίσκονται

στην ανατολική πλευρά της περιοχής της ανασκαφής και κάτω από το ρωμαϊκό δρόμο. Αν και

τα θεμέλια των τοίχων στο σύνολό τους δεν μας δίνουν ούτε το περίγραμμα ενός δωματίου,

τρεις υπόγειες κατασκευές είναι καλοδιατηρημένες. Το βόρειο άκρο του ανατολικού τοίχου

αρχικά αποτελούσε το δυτικό τοίχο ενός τραπεζοειδούς ‘υπογείου’, που είχε έναν κοινό τοίχο

στην ανατολική του πλευρά με την Δεξαμενή 2003-02. Προκλήθηκαν ζημιές στη δεξαμενή αυτή

κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής αγωγού αποχέτευσης στο μέσον του ρωμαϊκού

δρόμου, όταν κατασκευάστηκε ο δρόμος στα τέλη του 1 αι. π.Χ. Τμήμα του περιεχομένου της

7

δεν υπέστη ζημιές από τον αγωγό αποχέτευσης και περιείχε ‘Μεγαρικούς σκύφους’ που είχαν

κατασκευαστεί με μήτρα στα μέσα του 2ου αι. π. Χ. Η κεραμική που βρέθηκε στην Δεξαμενή

2003-02, δείχνει, μετά τη συγκόλληση και μελέτη της, να ανήκει στην περίοδο γύρω από το 200

π. Χ. περίπου, πράγμα που υποδηλώνει ότι ένα τμήμα του συγκροτήματος παρέμεινε σε

λειτουργία για 50 χρόνια μετά τον τερματισμό της χρήσης του υπολοίπου.

Ένα κτιστό υπόγειο δωμάτιο βρέθηκε κάτω από το ρωμαϊκό δρόμο στην ανατολική πλευρά της

ανασκαμμένης περιοχής. Το κτίσμα είναι ορθογώνιο, έχει διαστάσεις 2 x 1,56 μ., σώζεται σε

μέγιστο βάθος 1,62 μ. και είναι χτισμένο από αργούς λίθους χωρίς κονίαμα. Μια κλίμακα

αποτελούμενη από πέντε σκαλοπάτια κατεβαίνει από τη βορειοανατολική γωνία κατά μήκος

της ανατολικής πλευράς και το δάπεδο είναι λιθόστρωτο. Το δωμάτιο δεν ήταν δεξαμενή,

καθώς μόνο ο ανατολικός τοίχος και η νοτιοανατολική γωνία έχουν υδατοστεγές κονίαμα – του

τύπου που χρησιμοποιείται σε δεξαμενές. Η επίχωση περιείχε άφθονη κεραμική, με αγγεία

του τύπου της Δυτικής Κλιτύος, θραύσματα ανάγλυφων Μεγαρικών σκύφων, μαγειρικά αγγεία

και λεκάνες. Ο αριθμός των πωμάτων των αγγείων μαγειρικής, σε πολλά μεγέθη, είναι πολύ

μεγαλύτερος από τον αριθμό των χυτρών και των λοπάδων. Και αυτές είναι διαφορετικών

μεγεθών. Τα υστερότερα ευρήματα που μπορούν να ταυτιστούν στηρίζουν τη χρονολόγηση

του στρώματος στο 200 π.Χ.

Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις πως το υπόγειο αποτελεί τμήμα ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος

που προφανώς βρίσκεται κάτω από μη ανασκαμμένα τμήματα της ρωμαϊκής οδού στα νότια

και κάτω από τις ιδιοκτησίες στα ανατολικά και τα βόρεια. Το υπόγειο μοιάζει πολύ με τα

υπόγεια κτίσματα που σχετίζονται με τα Κτίρια Ι και ΙΙ στα βόρεια της Νότιας Στοάς (Williams

και Fisher 1972), ]τα οποία ήταν επίσης γεμάτα κεραμική. Τα κτίσματα αυτά χρονολογούνταν

στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και μάλλον ανήκαν σε δημόσια οικοδομήματα. Οι μεγάλες

ποσότητες αγγείων μαγειρικής που βρέθηκαν στο υπόγειο στην Παναγία παραπέμπουν σε

δημόσια σίτιση, και όχι οικιακή. Είναι πιθανόν πως το κτίσμα εδώ είχε παρόμοια χρήση με τα

Κτίρια Ι και ΙΙ. Κάποια από τα πώματα έχουν παραμορφωθεί από φωτιά, αλλά φαίνεται πως

εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται. Μια από τις μικρές χύτρες είναι εντελώς

κατεστραμμένη και μάλλον δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί. Χωρίς κατάλοιπα κεραμικού

κλιβάνου, δεν είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι αυτά τα απορρίμματα προέρχονται από το

εργαστήριο ενός κεραμέα-ο αριθμός τους εξάλλου δεν είναι μεγάλος.

Τμήμα μιας άλλης ελληνιστικής δεξαμενής με πλάτος 2,3 μ. βρέθηκε στο βόρειο άκρο του

δωματίου 11 στη ρωμαϊκή οικία. Όλο το κτίσμα, με εξαίρεση μια περιοχή 0,6 μ. στα νότια,

καταστράφηκε από την κατασκευή στα τέλη του 3ου / 4ο αι. του στυλοβάτη μιας κιονοστοιχίας

που περιέκλειε την μακρόστενη πισίνα στο δωμάτιο A16 της ρωμαϊκής οικίας, και στη συνέχεια

από την απογύμνωση των τοίχων του στυλοβάτη στον 6ο αιώνα. Το ανώτατο τμήμα της

δεξαμενής καταστράφηκε σημαντικά από ρωμαϊκά κτίσματα.

Τμήματα δύο τοίχων, χτισμένων με καλοφτιαγμένους δόμους από ασβεστόλιθο προσεκτικά

τοποθετημένους, ενώνονται στη γωνία ενός δωματίου και ανήκουν σε ένα σημαντικό κτίριο της

ελληνιστικής εποχής. Μία μεγάλη δεξαμενή διαστάσεων 3,4 x 2,2 μ. που διατηρείται σε βάθος

περίπου 1,5 μ., με εσωτερική επένδυση από υδατοστεγές κονίαμα, πιθανώς να σχετίζεται με

8

αυτό το κτίριο. Μία μονολιθική δοκός από ασβεστόλιθο, που υποστηρίζεται στη μέση από

έναν ορθοστάτη, καταλαμβάνει όλο το πλάτος της δεξαμενής στη μέση του μήκους της. Αυτό

το χαρακτηριστικό είναι παρόμοιο με την σειρά των δοκών και των στηριγμάτων στη δεξαμενή

με διπλή αψίδα της Περαχώρας και μας δείχνει πως εδώ η δοκός υποστηριζόταν από ένα

δεύτερο ορθοστάτη και η δεξαμενή αρχικά είχε έως 3 μ. βάθος. Μια κλίμακα οδηγούσε στη

δεξαμενή από τη νοτιοανατολική γωνία.

Φαίνεται πως οι γεωμετρικοί τάφοι αρχικά πλαισίωναν μία οδό η οποία παρέμεινε σε χρήση

μέχρι τα Ελληνιστικά χρόνια. Η τελευταία φάση της εντοπίζεται σε δύο σημεία όπου σώζονται

τμήματα σκληρής, πατημένης λιθόστρωτης επιφάνειας. Η οδός πλαισίωνε το δυτικό άκρο των

ισόδομων θεμελίων ενός επιμήκους κτιρίου. Έχουν αποκαλυφθεί έξι δωμάτια αυτού του

κτίσματος, το οποίο χρονολογείται πιθανότατα στον 4ο αιώνα π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε μέχρι

την ύστερη Ελληνιστική περίοδο, όπως φαίνεται από μια ενσφράγιστη λαβή αμφορέα που

βρέθηκε στην υστερότερη επίχωση και ο οποίος χρονολογείται στο 146 π.Χ. Ανασκάφηκε μια

ακόμα δεξαμενή στο βορειοδυτικό δωμάτιο, η οποία ήταν θαμμένη κάτω από την υστερότερη

επίχωση της Ελληνιστικής εποχής. Διαθέτει μια κλίμακα λαξευμένη στην ισόδομη τοιχοποιία

της βορειοανατολικής γωνίας. Η δεξαμενή επιχώσθηκε στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Ένα

πηγάδι στη νότια πλευρά παρέμεινε σε χρήση μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, οπότε επιχώσθηκε

και καταργήθηκε τον 3ο αι. μ. Χ. Η σχέση του πηγαδιού με μια μεγάλη δεξαμενή που είχε

ανασκαφεί εν μέρει το 2005 παραμένει ασαφής.

Αυτή η δεξαμενή είχε μια κατιούσα κλίμακα από τα δυτικά και φαίνεται πως ήταν αρκετά

βαθιά αρχικά. Ένας προεξέχων οριζόντιος δοκός που πατούσε στο ένα άκρο σε έναν πεσσό

θυμίζει το σύστημα στήριξης της στέγης που χρησιμοποιήθηκε για τη στήριξη της σκεπής της

δεξαμενής με διπλή αψίδα στην Περαχώρα. H δεξαμενή στην Παναγία έπαψε να

χρησιμοποιείται στον ύστερο 3ο ή τον πρώιμο 2ο αι. π.Χ. Το 2006 ανασκάφηκε το ανατολικό

μισό της επίχωσης της δεξαμενής και ένα πλήρες δείγμα αυτής της επίχωσης πέρασε από

νεροκόσκινο. Εντοπίστηκαν πολλά δείγματα από απανθρακωμένα κατάλοιπα σταφυλιού, τα

οποία θα βοηθήσουν την Δρ. Εύη Μαργαρίτη στην ταύτιση σταδίων στην καλλιέργεια του

σταφυλιού.

Μετά την εγκατάλειψη του επιμήκους κτιρίου, ένα μεταγενέστερο Ελληνιστικό κτίσμα χτίστηκε

με διαφορετικό προσανατολισμό, στο δυτικό άκρο του. Το ένα δωμάτιό του περιλαμβάνει ένα

στρώμα καταστροφής που καλύπτει ολόκληρο το δάπεδο. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται μία

ομάδα υφαντικών βαριδίων, μία σχεδόν ακέραια μήτρα για τη δημιουργία ελληνιστικών

σκύφων και μία σφραγίδα αμφορέα. Παρόλο που τόσο η μορφή των σκύφων με Γραμμικά

Φύλλα που θα παράγονταν από τη μήτρα, όσο και η σφραγίδα παραδοσιακά χρονολογούνται

στην εποχή πριν την καταστροφή της Κορίνθου από το Μόμμιο το 146 π. Χ., ένα ολόκληρο

πινάκιο terra sigillata Ανατολικού Τύπου A χρονολογεί το σύνολο όχι αργότερα από τον ύστερο

2ο αιώνα π. Χ. – και πάντως πριν από την επανίδρυση της Κορίνθου ως Ρωμαϊκής αποικίας.

9

ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Αποκαλύφθηκαν πενιχρά κατάλοιπα της Ρωμαϊκής περιόδου. Οι κατασκευαστές της

υστερορρωμαϊκής οικίας κατέστρεψαν τα προγενέστερα στοιχεία.

ΥΣΤΕΡΟΡΡΩΜΑΪΚΗ ΟΙΚΙΑ Η ρωμαϊκή οικία έχει αποκαλυφθεί σε έκταση που πλησιάζει τα 1200 τ. μ. Το κτίριο είναι

εξαιρετικά αποσπασματικό καθώς οι περισσότεροι τοίχοι του έχουν απογυμνωθεί. Τα δάπεδα

είναι αρκετά καλά διατηρημένα. Τα δωμάτια προς δυσμάς έχουν αποκαλυφθεί για αρκετό

καιρό τώρα, καθώς τμήματά τους είχαν ανασκαφεί από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία

και άλλα τμήματά τους ανασκάφησαν σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους από την ΑΣΚΣ

μεταξύ του 1995 και 1999. Το κτίριο όπως έχει αποκαλυφθεί αποτελείται από δύο περίστυλες

αυλές μεταξύ των οποίων εκτείνεται μια σειρά από πέντε δωμάτια, τα οποία μπορούν να

χαρακτηριστούν ως χώροι δημόσιου παρά ιδιωτικού χαρακτήρα. Τα δωμάτια αυτά

περιλαμβάνουν ένα δωμάτιο με ορθογώνια πισίνα με συντριβάνι στο κέντρο που

περιστοιχίζεται από ψηφιδωτά με γεωμετρικά μοτίβα, ένα δωμάτιο με πιο περίτεχνα

γεωμετρικά σχέδια ψηφιδωτών, και ένα δωμάτιο καλυμένο με μάρμαρο και οκταγωνικό

συντριβάνι τοποθετημένο στο κέντρο του. Η σύνδεση των δωματίων και των αυλών

προσδιορίζεται σε μερικές περιπτώσεις από στοιχεία για τα κατώφλια των θυρών, και σε άλλες

από τους αγωγούς παροχής νερού και αποχέτευσης που διασχίζουν την έκταση της οικίας. Ένα

μεγάλο δωμάτιο με χωμάτινο δάπεδο στα βόρεια της ομάδας των πέντε δωματίων υποθετικά

συνανήκει κατά κύριο λόγο εξαιτίας ενός υδραγωγού που προμήθευε με νερό το οκταγωνικό

συντριβάνι. Ο υδραγωγός αυτός διατρέχει μερικά κάτω από το δάπεδο του δωματίου που

προαναφέραμε και ήταν ίσως τοποθετημένος κάτω από θύρες μέσα από τις οποίες

επικοινωνούσαν αρχικά οι χώροι.

Τέσσερα μεγάλα δωμάτια προς βορράν και ανατολικά της ανατολικής αυλής μπορούν να

συνδεθούν με την ομάδα των πέντε δωματίων μόνο με περιστασιακά στοιχεία. Για

παράδειγμα, το ίδιο στρώμα καταστροφής κάλυπτε το δάπεδο του δωματίου βόρεια της

ανατολικής αυλής.

Υλικά κατάλοιπα δεν διατηρήθηκαν στα δάπεδα της ρωμαϊκής οικίας. Πολύ λίγη σύγχρονη

κεραμική έχει βρεθεί εκτός από ένα μαγειρικό σκεύος, μισοδιατηρημένο, που σκεπάστηκε από

το στρώμα καταστροφής στο δωμάτιο βόρεια της ανατολικής αυλής. Στο ίδιο δωμάτιο

βρέθηκαν δύο νωπογραφίες σε μέγεθος ήμισυ του φυσικού που αναπαριστούν Νίκες. Οι

τοιχογραφίες μελετούνατι και συμπεριλαμβάνονται στη διδακτορική διατριβή της Sarah

Lepinski του Πανεπιστημίου Bryn Mawr.

Μία άλλη εξαίρεση στη γενική έλειψη ευρημάτων μέσα στην οικία αποτελεί η ανεύρεση εννιά

γλυπτών μικρού μεγέθους σε ένα διάδρομο στα βόρεια της ομάδας των δωματίων δημόσιου

χαρακτήρα. Τα αγαλματίδια έχουν καθαριστεί πλήρως και συγκολληθεί. Οι θεότητες που

αντιπροσωπεύονται είναι η ΄Αρτεμις (δύο φορές), η Αφροδίτη, η Ρώμη, η Ευρώπη, ο Πάνας, ο

Ηρακλής, ο Διόνυσος και ο Ασκληπιός (δύο φορές). Αρκετά κομμάτια διατηρούν ψήγματα

10

φύλλου χρυσού και μεγάλες επιφάνειες καλύπτονται από κόκκινη κόλλα που πορφανώς

χρησιμοποιήθηκε για την επικόλληση του χρυσού πάνω στο μάρμαρο. Η συλλογή των γλυπτών

είναι υψηλής ποιότητας και δύο από τα αγαλματίδια, η Ρώμη και η Αφροδίτη, αποτελούν

πιθανώς προϊόντα του ίδιου εργαστηρίου. Η Δρ. Lea Stirling του Πανεπιστημίου της Mannitoba

του Καναδά, έχει αποδεχθεί την ευθύνη της δημοσίευσης των γλυπτών.

Ένας βαθύς λάκκος, που σκάφηκε και επιχώσθηκε στη Ρωμαϊκή περίοδο, χρονολογείται πριν

από την κατασκευή της οικίας. Κεραμεική από το λάκκο χρονολογείται στον ύστερο 3ο αιώνα μ.

Χ. και ενδέχεται να φτάνει μέχρι και τον 4ο αιώνα μ. Χ. Μέχρι πρότινος, η καλύτερη ένδειξη

χρονολόγησης της κατασκευής της οικίας ήταν κεραμική και ένα νόμισμα από το δεύτερο μισό

του 3ου αιώνα από το πηγάδι 1999-1, το οποίο είχε επιχωσθεί όταν κατασκευάστηκαν δύο από

τους κύριους φέροντες τοίχους της οικίας. Νομισματικά στοιχεία δείχνουν ότι το κτίριο

καταστράφηκε από φωτιά γύρω στο 365-375 μ. Χ. πιθανώς ως άμεσο αποτέλεσμα του σεισμού

του 365 ή εκείνου του 375. Η οικία και το περιεχόμενό της είναι επομένως κατά τι σύγχρονα με

τα υαλοθετήματα των Κεγχρεών και αντιπροσωπεύουν μια θαυμαστή προσθήκη στις γνώσεις

μας για τη ζωή στην Κόρινθο τον ύστερο 4ο αι. μ. Χ.

ΥΣΤΕΡΟΡΡΩΜΑΪΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ Μια σειρά από αποθέσεις ιλύος καλύπτουν τα δάπεδα της οικίας στη νότια πλευρά και

περιέχουν μαγειρικά σκεύη του ύστερου 5ου αι. μ. Χ., έναν σχεδόν ολόκληρο σκύφο AfRS Hayes

form 73, και ένα βαρύ χρυσό δαχτυλίδι. Εργασίες απογύμνωσης των λίθων που ακολούθησαν

11

αφαίρεσαν το βόρειο άκρο του ανατολικού τοίχου της αυλής και αποκάλυψαν μια οπή

επιθεώρησης του υπόγειου συστήματος ύδρευσης της πόλης που χρονολογείται από τα χρόνια

πριν τη Ρωμαϊκή περίοδο. Η οπή έχει επιχωσθεί χαλαρά με λίθους κυρίως, καθώς

εξυπηρετούσε την απορροή των υδάτων που κατέβαιναν από τις πλαγιές στα νότια για

μερικούς αιώνες μετά την διάνοιξή της. Δημιουργήθηκε μια μεγάλη εκβάθυνση στην οποία

απορρίφθηκε μια μεγάλη ποσότητα αμφορέων και χρηστικής οικιακής κεραμικής προερχόμενα

από τον καθαρισμό ενός κτιρίου στην περιοχή που κάηκε τον πρώιμο 7ο αι. μ. Χ.

Αντιρποσωπεύονται γύρω στους 12 διακριτούς τύπους αμφορέων, συμπεριλαμβανομένων των

τύπων της Γάζας, του Παλεστινιακού, Pannel και Υστερορρωμαϊκού Αμφορέα 2. Ένα νόμισμα

του Τιβέριου ΙΙ (580-81) (Νόμισμα 1996-155 Ημερολόγιο 885 Ομάδα 124) βρέθηκε στα

απορριμμένα αασκαφικά χώματα , αλλά η χρονολόγηση είναι ασφαλής βασιζόμενη σε ένα

μεγάλο πινάκιο τύπου AfRS που πιθανώς χρονολογείται στον 7ο αι. μ.Χ.

Λουτρό

Ένα μικρό κτίριο λουτρού στην ανατολική πλευρά του κτήματος της Παναγίας ανασκάφηκε

κατά ένα μέρος από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Αποτελείται από τέσσερα δωμάτια:

ένα caldarium με τρεις λουτήρες, ένα tepidarium, ένα frigidarium με δύο λουτήρες και ένα

χώρο υποδοχής. Οι τοίχοι ήταν χτισμένοι από αργούς λίθους και τσιμεντοκονίαμα και

υπάρχουν υπολείμματα ενός δαπέδου με opus sectile στο frigidarium.

Το δάπεδο του χώρου υποδοχής ήταν φτιαγμένο από σκυρόδεμα που αφαιρέθηκε κατά ένα

μέρος για να ανασκαφούν τα υποκείμενα στρώματα ούτως ώστε να αποκαλυφθούν στοιχεία

από ανασκαφικά σύνολα τα οποία ήταν καλυμένα από το δάπεδο. Μία τάφρος απογύμνωσης

του οικοδομικού υλικού ενός μεγάλου τοίχου με κατεύθυνση βορρά-νότου περιείχε πολλά

ύστερα όστρακα. Μεταξύ αυτών υπήρχαν χείλη μαγειρικών σκευών των μέσων του 6ου αι. μ. Χ.

και όστρακα αμφορέων Παλεστινιακού τύπου με λευκό επίχρισμα σε βάθος μεγαλύτερο των

2.3 μ. κάτω από το δάπεδο.

Στα νότια του λουτρού αποκαλύφθηκαν τα υπολείμματα ενός μακρόστενου υστερορρωμαϊκού

κτιρίου. Το κτίριο αποτελείται από τέσσερα τουλάχιστον δωμάτια, εκ των οποίων τα τρία στα

ανατολικά ήταν ημιυπόγεια. Το κτίριο είναι κατασκευασμένο από αργούς λίθους και

σκυρόδεμα που εναλλάσσονται με σειρές από πλίνθους εκτός των σημείων εκείνων στα οποία

έχουν χρησιμοποιηθεί δόμοι σε δεύετρη χρήση αντί για αργούς λίθους. Δεν έχουν βρεθεί

θύρες στο βόρειο τοίχο και η εξωτερική όψη του τοίχου είναι αδρεία, πράγμα που δείχνει ότι

δεν έχει περατωθεί. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το κτίριο ήταν προσβάσιμο από το νότο και

δεν είχε καμία σχέση με το λουτρό. Ένα πλατύ άνοιγμα για θύρα συνδέει τα δύο ημιυπόγεια

στα ανατολικά. Η εσωτερική όψη όλων των δωματίων είναι κατασκευασμένη από δόμους σε

δεύτερη χρήση με μικρότερους αργούς λίθους στα κενά. Η επιφάνεια έιναι καλυμμένη με

κονίαμα. Το κονίαμα είναι διακοσμημένο με σειρές από οριζόντιες γραμμές και τελείες που

έχουν γίνει με το μυστρί. Στη βορειοανατολική γωνία του κεντρικού ημιυπογείου, στα βόρεια

12

της θύρας, ο χτίστης σχεδίασε με το μυστρί του τρία μεγάλα ψάρια στο κονίαμα. Το κτίριο

είναι πιθανόν σύγχρονο του λουτρού.

Ο χώρος ανάμεσα στο μακρόστενο κτίριο και στα νατολικά του λουτρού δεν χρησιμοποιούνταν

από τον 3ο μέχρι τον 6ο αιώνα παρά μόνο για την απόρριψη υλικού. Τρεις ταφές νηπίων σε

αμφορείς του τύπου της Γάζας, δύο κεραμοσκεπείς τάφοι και ένας λίθινος κιβωτιόσχημος

τάφος ανασκάφηκαν. Δύο από τους τάφους περιείχαν ληκύθους τύπων που χρονολογούνται

συνήθως στην Κόρινθο από τον 6ο αι. Στον κιβωτιόσχημο τάφο χρησιμοποιήθηκαν σε δεύτερη

χρήση μία ολόκληρη και τρεις αποσπασματικές πλάκες σχιστολιθικού μάρμαρου, οι οποίες

προέρχονται πιθανώς από το λουτρό αμέσως στα δυτικά. Το λουτρό έπαψε να χρησιμοποιείται

τον ύστερο 6ο ή τον πρώιμο 7ο αι.

ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ Στα βόρεια του ανασκαμμένου τμήματος της υστερορρωμαϊκής οικίας και του λουτρού του 6ου

αιώνα, σε μια περιοχή περίπου 550 τ.μ., συνεχίσαμε τις εργασίες με στόχο να εντοπίσουμε και

να αποκαλύψουμε σύγχρονες και προγενέστερες κατασκευές αυτών των μνημείων. Για την

περαιτέρω αποκάλυψη αυτής της περιοχής ήταν αναγκαία η απομάκρυνση των τάφων που

θεωρήθηκαν μέρος του κοιμητηρίου της Παναγίας του 20ου αιώνα και που ήταν γνωστό πως

υπήρχαν στα βορειοδυτικά. Ζητήθηκε ειδική άδεια από το Δήμο της Κορίνθου για να

ανασκαφούν οι τάφοι και να ενταφιαστούν ξανά τα λείψανα τα οποία χρονολογούνται μετά

13

τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, σε ένα από τα νεκροταφεία που χρησιμοποιούνται τώρα. Η

μελέτη των περιεχομένων των τάφων και των ανασκαφικών συμφραζομένων τους φανέρωσε

πως αν οι τάφοι ανήκουν στο νεκροταφείο της Παναγίας, τότε χρονολογούνται σε κάποια

πρώιμη φάση του. Κάποιοι τάφοι διαταράχθηκαν από τοίχους σπιτιών των αρχών του 19ου

αιώνα, όταν η παρουσία τους είχε ξεχαστεί. Μετά τον καθαρισμό τους, τα νομίσματα που

βρέθηκαν χρονολογήθηκαν στον 17ο αιώνα. Φαίνεται πιθανό πως οι ταφές χρονολογούνται

κατά το τέλος της πρώτης περιόδου της Οθωμανικής κυριαρχίας, γύρω στο 1600-1670.

Συνολικά ανασκάφηκαν 59 τάφοι, με λείψανα που ανήκουν σε 89 πρόσωπα. Στην πλειοψηφία

τους ήταν Χριστιανικές ταφές, με κατεύθυνση βόρεια από ανατολικά και με τα χέρια

τοποθετημένα στην κοιλιά. Πολλές ταφές είχαν λίθους κάτω από το κρανίο και μερικές είχαν

λίθους επάνω στο πρόσωπο. Λίγοι τάφοι στα νότια άκρη ανήκαν σε Μουσουλμάνους, που

τοποθετούνταν σε βορειοανατολικό άξονα, με το κεφάλι στραμμένο δεξιά προς τα

νοτιοανατολικά και τα χέρια τοποθετημένα δίπλα στον κορμό. Αν υποθέσουμε πως πολλοί από

τους ρηχούς τάφους βρεφών και παιδιών πιθανώς καταστράφηκαν από παλαιότερη ή

σύγχρονη άρωση, τότε η ύπαρξη ποσοστού 25% ταφών αυτής της ηλικιακής ομάδας μοιάζει

φυσιολογική (συνήθως αναμένουμε ποσοστό μεγαλύτερο του 40% κάτω από λιγότερο

διαταραγμένες συνθήκες). Οι τάφοι ανήκουν στην πλειοψηφία τους σε άνδρες, σε ποσοστό

περίπου 2,5:1 σε σχέση με τις γυναίκες. Το γεγονός αυτό είναι ασυνήθιστο και χρειάζεται να

εξηγηθεί. Ένας πολύ διαταραγμένος τάφος περιείχε τα λείψανα ενός άνδρα που πέθανε σε

ηλικία περίπου 20 ετών, και θάφτηκε με το πρόσωπο στραμμένο στο έδαφος. Ο θάνατός του

οφειλόταν εν μέρει σ’ έναν μεγάλο σιδερένιο γάντζο που βρέθηκε κάτω από την αριστερή του

κλείδα. Φαίνεται πως ο άνδρας καρφώθηκε και κρεμάστηκε μέχρι να πεθάνει, και στη

συνέχεια θάφτηκε σε μια θέση που δεν θα του επέτρεπε να δει τη Δευτέρα Παρουσία.

14

ΎΣΤΕΡΕΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ-ΠΡΩΪΜΕΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΟΙΚΙΕΣ Η τελευταία φάση που ανασκάφηκε αποτελείται από λάκκους απορριμμάτων και θεμέλια που

ανήκουν σε οικίες που χτίστηκαν στο τέλος της Οθωμανικής περιόδου και συνέχισαν να

χρησιμοποιούνται μετά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Ένας λάκκος περιείχε 13

καλοδιατηρημένα πήλινα τούρκικα τσιμπούκια, έναν μεγάλο αριθμό σκύφων με ύστερη

διακόσμηση Slip Painted και εισαγωγές από τη βόρεια Ευρωπη και την Ιταλία που μπορούν να

χρονολογηθούν με κάποια ακρίβεια. Το υστερότερο από μία oμάδα νομισμάτων που αριθμούν

περί τα 80, πολλά από τα οποία κόπηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας του Σουλτάνου Mahimut

II, είναι ένας παράς που χρονολογείται από το έτος 1821/22. Ο λάκκος περιείχε επίσης τρία

θραύσματα από κανονιόμπαλες που είχαν εκραγεί και δύο κουμπιά από στρατιωτική στολή με

Αγγλικά διακριτικά σημεία που υποδηλώνουν ότι ο λάκκος είχε πιθανόν επιχωσθεί κατά τη

διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τελικές Δημοσιεύσεις

G. D. R. Sanders 1999 “A Late Roman Bath at Corinth: Excavations in the Panayia Field 1995-96,”

Hesperia.

G. D. R. Sanders 2004 “Problems in Interpreting Rural and Urban Settlement in Southern Greece,

AD 365-700” στο N. Christie ed. Landscapes of Change.

15

G. D. R. Sanders 2004 “Urban Corinth: an Introduction” στο Daniel Schowalter and Steven

Friesen, eds., Urban Religion in Roman Corinth: Interdisciplinary Approaches, Harvard

Theological Studies.

G. D. R. Sanders 2004 “Archaeological Evidence for Early Christianity and the End of Hellenic

Religion at Corinth” στο Daniel Schowalter and Steven Friesen, eds., Urban Religion in Roman

Corinth: Interdisciplinary Approaches, Harvard Theological Studies.

G. D. R. Sanders and K. W. Slane 2005 “Late Roman Horizons Established at Corinth,” Hesperia

74, σσ. 243-97.

R. Sweetman and G. D. R. Sanders 2006. “A New Group of Mosaics from Corinth in Their

Domestic Context and in the Context of the Colony” στο H. Morlier ed. La mosaïque gréco-

romaine. IX, Actes du IXe Colloque international pour l'étude de la mosaïque antique et

médiévale, Rome, 5-10 novembre 2001, Rome, σσ. 359-69.

C. Pfaff 2007 “Geometric Graves in the Panayia Field at Corinth,” Hesperia 76, σσ. 443-537.

G. D. R. Sanders, E. Barnes and A. Rohn “An Ottoman Period Cemetery at Ancient Corinth: A

Summary of Panayia Excavations at Corinth to 2004,” Έχει εγκριθεί με αλλαγές.

L. Stirling. “A Collection of Small Scale Sculpture from the Panayia Field, Corinth,” Έχει

υποβληθεί.

G. D. R. Sanders and J. A. Herbst “A Summary of Panayia Excavations at Corinth: Prehistoric to

Hellenistic,” Έχει εγκριθεί για το Hesperia

Προετοιμάζονται

G. D. R. Sanders, “Archaeological Evidence for Corinth Immediately Before, During and After the

Greek War of Independence: A Summary of Panayia Excavations at Corinth to 2004,” για το

Hesperia.

G.D.R. Sanders, S. Lepinski and L. Stirling, “A Late Roman urban domus in the Panayia Field; A

Summary of Panayia Excavations at Corinth to 2006.”

G. D. R. Sanders, “The Late Roman Structures and Medieval Strata in the Panayia Field; A

Summary of Panayia Excavations at Corinth to 2004.”

S. James, “The Hellenistic Buildings and Deposits.” Διδακτορικό, University of Texas, Austin.

S. Lepinski, “Late Roman Wall Paintings in the Panayia Domus.” Διδακτορικό, Bryn Mawr.

J. Herbst and J. Palinkas, “The Road in the Panayia Field.”

16

ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Τα ψηφιδωτά στο κτήμα της Παναγίας καθαρίστηκαν και στερεώθηκαν από την κα. Στέλλα

Μπουζάκη. .Καταστροφές που προκλήθηκαν από τον παγετό το χειμώνα του 2002

μελετήθηκαν από τον κ. Αντώνη Χιώτη των ΤΕΙ και περιμένουμε την τεχνική του αναφορά και

προτάσεις. Τα ψηφιδωτά και το δάπεδο με opus sectile έχουν καλυφθεί με στέγες για να

προστατευθούν από τα όμβρια ύδατα και τη βλάστηση.

Αναλημματικοί τοίχοι ύψους 3 μ. χτισμένοι από τοπικούς λίθους έχουν αναγερθεί για να

προστατέψουν την περίμετρο της ανασκαφής στην νοτιοανατολική και νοτιοδυτική γωνία. Οι

τοίχοι αυτοί σε συνδυασμό με αβαθείς τάφρους διευκολύνουν την απορροή των υδάτων που

καταλήγουν στο χώρο από τα νότια και τα απομακρύνουν. Κονιάματα ακόσμητα και

διακοσμημένα που παραμένουν στη θέση τους επάνω στους τοίχους έχουν στερεωθεί. Οι

Γεωμετρικοί τάφοι έχουν καλυφθεί με στέγες.

Την άνοιξη του 2007, η νότια, ανατολική, και δυτική πλευρά της ανασκαφής στερεώθηκαν με

την τοποθέτηση διχτυωτού από ισχυρό σύρμα στις κάθετες παρειές το οποίο στη συνέχεια

καλύφθηκε με ένα στρώμα τσιμέντου πάχους 0.10μ. (όπως έγινε στις κάθετες επιφάνειες από

χώμα στις Μυκήνες). Αυτές οι επιφάνειες στη συνέχεια χρωματίστηκαν με ένα ουδέτερο

χρώμα σε γήινους τόνους.

Έχουμε εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση για να επιχώσουμε τους ανασκαμένους χώρους στο

κτήμα της Παναγίας. Θα υποβάλλουμε αίτηση στην ΛΖ ΕΠΚΑ να μας επιτρέψει να επιχώσουμε

όλη την περιοχή μέχρι το επίπεδο των δαπέδων της υστερορρωμαϊκής οικίας με πατημένο

κοσκινισμένο χώμα. Χαμηλοί τοίχοι θα χτιστούν με αργολιθοδομή οι οποίοι θα ακολουθούν

την πορεία των τοίχων της οικίας στην αρχική τους μορφή πριν απογυμνωθούν από το υλικό

τους Αφού ολοκληρωθεί η μελέτη, άλλες πρώϊμες τομές στο φυσικό βράχο θα επιχωσθούν με

κοσκινισμένο πατημένο χώμα. Όλη η περιοχή θα καλυφθεί με γεωΰφασμα και μετά με κόκκινο

χώμα όμοιο μ’ εκείνο που χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τα δάπεδα της ρωμαϊκής οικίας. Ένα

κατάλληλο σύστημα απορροής των υδάτων θα σχεδιαστεί ώστε τα όμβρια ύδατα να

απομακρύνονται από την ανασκαμμένη περιοχή. Οι παρειές θα προστατευθούν αρχικά από

πλέγμα ενισχυμένο με τσιμέντο μέχρι να χτιστούν αναλημματικοί τοίχοι. Οι εκβαθύνσεις για

τους τάφους και οι τάφροι για την απογύμνωση οικοδομικού υλικού στο βόρειο μέρος της

ανασκαφής θα επιχωσθούν με πατημένο κοσκινισμένο χώμα.