Nseketelo wa dyondzo emakaya: Buku ya swiletelo ya ...

1

Nseketelo wa dyondzo emakaya: Buku ya swiletelo ya vahlayisi va vana

2

Nseketelo wa dyondzo makaya:

Buku ya swiletelo ya vahlayisi va

vana

Buku ya swiletelo leswi yi vulavula

hi yini?

Buku leyi ya swiletelo iya unwana na unwana loyi

a tshamaka na vana. Yi avanyisiwile hi swiphemu

swa nkombo. Xiphemu xo sa 1 xi hlamusela

vuxokoxoko mayelana na xitsongwatsongwana

xa Covid-19 ku pfuna wena na ndyangu wa wena

leswaku mitshama mi hlayisekile eka

xitsongwatsongwana lexi. Xiphemu xa sa 2 xi

nyika nseketelo na miehleketo yo pfuna vana

leswaku va kota ku dyondza ekaya loko swikolo

swaha pfarile. Xiphemu xa sa 3 xi nyika swiletelo

swo hlela mintirho ya siku na siku.

Xiphemu xo sa 1: Mayelana na

xitsongwatsongwana xa Covid-19

Xana i yini Covid-19?

Covid-19 i xitsongwatsongwana lexi tlulelanaka

lexi vangiwaka hi vuvabyi lebyi bya haku

tumbulukaka bya muxaka unwana wa

coronavirus. Xitsongwatsongwana xa Covid-19 i

vuvabyi byo yelana na mukhuhlwana.

Xitsongwatsongwana lexi xi tala ku hlasela

swirho leswi pfunaka hiku hefemula ku fana na

mahahu.

Xana uyi kuma njhani coronavirus?

• U kuma xitsongwatsongwana lexi loko u

khumbhana na munhu loyi anga na

xitsongwatsongwana lexi.

• Loko munhu loyi angana

xitsongwatsongwana lexi a hetshemula

kumbe ku khohlola ekusuhi na wena,

mathosi lawa ya ngana xitsongwatsongwana

lexi yanga kota ku nghena emirhini wa wena

hi matihlo, nomo kumbe nhompfu. Naku

vulavula swinga hangalasa mathosi ya


• Loko u khoma ti ndzhawu to fana na tafula,

khawuntara, xipfula nyangwa, xipfalo xa

xihambukelo kumbe tipopi leti tinga na

xitsongwatsongwana lexi ivi u khoma

xikandza, xitsongwatsongwana lexi xi nga

nghena emirhini wa wena.

Xana hi swi hi swikombiso swa leswaku u

nga va u ri na coronavirus?

Ungava na xitsongwatsongwana lexi kambe unga

vonisi swikombiso na ka ntsongo, kambe

ungatwa xikombiso xinwe kumbe swimbirhi eka

leswi landzelaka:

• Ku khohlola ko pfumala marhimisa kumbe

xikhohlola

• Ku his aka mirhi

• Ku vava ka nkolo

• Ku karhala

• Ku tikeriwa ku hefemula

Xitsongwatsongwana lexi xi hangalaka hiku olova

naswona, kambe ungava na xona ungavi na

swikombiso, unga tluleriwa hi

3

xitsongwatsongwana lexi unga switivi! Leswi hi

swona swi endlaka leswakux itsongwatsongwana

lexi xiva na nghozi – ungava na xona uxi

hangalasa ungase switiva leswaku una xona.

Swina nkonka leswaku u landzelela milawu ya

ntsevu yo tisirhelela utlhela u sirhelela na

vanwana –hambi u ehleketa leswaku awuna yona

(Unga kuma milawu leyi eka xiyenge, ‘Ungati

sinrhelela njhani uthlela u sirhelela na vanwani,’

ehansi.)

Xana xitsongwanatsongwana lexi xinga ku

vabyisa ku fika kwihi?

Eka vanwani, vuvabyi lebyi abyi va tikiseli. Kambe

vanhu va malembe mo hundza makume ntsevu

na swona va na vuvabyi byi nwana ku fana na

vuvabyi bya rifuva, vuvabyi bya chukela,

hypertension, kumbe vuvabyi bya mbilu va nga

vabya ngopfu. Vanhu lava va ngana

xitsongwatsongwana xa HIV naswona ava teki ti

pilisi ta vona hi swiletelo va nga ngetelela

vunghosi byo khomiwa hi xitsongwatsongwana.

Swiyila mayelana na xitsongwatsongwana

xa Covid-19

Ku na mahungu yo tala yo ka ya nga ri ya ntiyiso

hi mayelana na xitsongwatsongwani lexi.

• Lebyi ahi vuvabyi bya va nwankumi.

• Ahi vuvabyi bya vanhu va nhlonge yo basa

kumbe machayina.

• Xitsongwatsongwana lexi xinga haya eka

ndzhawu yo kufumela kumbe yo hisa.

• Kunwa jinja, xinyalani na xikwavava aSWI

tshunguli xitsongwatsongwana xa Covid-19.

Hi ti sivela njhani eka xitsongwatsongwana

lexi?

Kuna milawu ya ntsevu leyi hi faneleke ku yi

landzela.

1. Hlamba mavoko hi xisibi na mati minkarhi

hinkwayo, ku ringana kwalomu kama

makume mbirhi wati sekondi.

2. Unga khomi xikandza hi mavoko yo ka yanga

hlambiwanga.

3. Khohlolela kumbe hetshemulela eka thixu

kumbe u tirhisa xikokola. Loko u heta u

cukumeta tixu eka xichela thyaka.

4. Loko unga ri ekaya tiyisisa leswaku u siya

mpfhuka wa kwalomu ka 1.5 wa timitara eka

vanwani.

5. Mbala xi sirheleli loko u suka ekaya kumbe

loko u ongola munhu loyi a nga na


6. Tshama ekaya loko u vabya. Unga ti

hlanganisa na vatirhi va Covid-19 eka riqingho

ra xihatla (0800 029 999) kumbe eka

whatsapp: (0600 123456) kumbe vatirhi lava

tirhaka hi swa rihanyo va xihatla.

Hikokwalaho ka yini hi fanele ku ambala swi

sirheleri?

Vanhu vanwana lava va nga na

xitsongwatsongwana xa coronavirus a va kombi

swikombiso swa leswaku va na xona, a va switivi

leswaku va na xona. Ndlela leyinene yo tisirhelela

hi tlhela hi sirhelela vanwana iku ambala ti masika

loko hi huma emakaya.

Vatirhi va swarihanyo va fanele ku ambala ti

masika to hlawulekaleti vitaniwaka N95.

Vaakatiko la vanwana va fanele ku mbala ti

4

masika leti tingana swiphemu swi nharhu loko

swi koteka. Loko unga ri hava masika unga ti

pfala nomo na nhompfu hi xikhafu kumbe xikipa.

Swiletelo swo tirhisa masika

• Tiyisisa leswaku nhompfu na nomo swi

pfalekile kahlena naswona ayi hluvuki. Ku

nga vi na ndhawu leyi nga pfumelaka kumbe

ku phohlisa mathosi ya xitsongwatsongwana

lexi.

• Loko u ambarile masika ungaha yi khomi

nakambe.

• Loko u hluvula masika khoma laha yi bohoka

hi kona.

• Hlantswa masika ya wena hi mati yo hisa na

xisibi masiku hi nkwawo.

Xana iyini ku yimisa migingiriko swi vula

yini?

Ku yimisiwa ka migingiriko I xinwana xa swiyenge

swa ntlanu leswi mfumo wu nga swi teka ku

sivela ku hangalaka xa xitsongwatsongwana xa

Covid-19 exikarhi ka maAfirika Dzonga. Ku

yimisiwa ka migingiriko swi vula leswaku

maAfirika Dzonga hi nkwawo ya fanele ku tshama

emakaya ya vona handle ka loko:

• Va ya endla swilo leswi nga na nkoka

• Loko va fanele ku xava swakudya, swo basisa

kumbe mimirhi

• Ku kuma vuongori

• Ku landza mali ya mudende.

Hinkwaswo swiphemu swa ntlhanu swi endliwile

ku hunguta ku huhangalaka ka

xitsongwatsongwana ka Covid-19 exikarhi ka

vanhu. Loko vanhu va nga famba fambi, swi

endla leswaku xitsongwatsongwana lexi xi nga

hangalaki. Ku tshama ekaya I ndlela ya kahle ku

sivela ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi

kamve swa tika ku tshama ekaya loko ti yindlu tiri

ntsongo naswona va nga koti ku endla mali

kumbe ku kuma muholo.

Tekela enhlokweni: Vuxokoxoko bya ku

yimisiwa ka migingiriko yinga cinca loko nhlayo

ya vanhu lava va nga na xitsongwatsongwana yi

lawuleka, kambe vuxokoxoko lebyi nwana laha

ka buku leyi a byi nge cinci.

Xana ku humelela yini loko u tshovile

milawu yak u yimisiwa ka migingiriko?

Ku tshova milawu ya ku yimisiwa ka migingiriko

swi fana na ku tshova milawu ya tiko. Unga

khomiwa kumbe u humesa ndziho.

Minkosi ke?

Aku laveki laveki vanhu vo tlula makume ntlhanu

enkosini kumbe emilindzweleni. U nga ya

enkosini kambe ufanele ku landzelela milawu ya

ntsevu ku sivela ku hangalaka ka


Xana hi ngaya emintirhweni hi nkarhi wo

yimesiwa ka migingiriko ya tiko?

Ungaya entirhwemi loko u tirha ntirho lowu

endlaka swilo swa nkoka. Va tirhi va swiyenge

swa nkoka va kuma papila ro huma eka vatholi

leswaku va ta famba na rona loko va huma ekaya.

Vanhu vo tala a venge swikoti ku ya emintirhweni

hi nkarhi wa ku yimisiwa ka migingiriko ya tiko.

Xana hi fanele ku endla yini loko kuri na

xihatla?

5

Fonela tindzawulo leti tirhanaka na swilo swa

xihatla, va tshama va pfurile ku katsa titliliniki na

swibedlhele.

Xana u nga kuma xikambelo xa

xitsongwatsongwana xa Covid-19 rini?

Swina nkonka xitsongwatsongwana lexi loko u

vabya kumbe unwana ekusuhi na wena wa vabya

leswaku:

• U ta kuma vu ongori lebyinene na swiletelo

leswi nga ku pfunaka leswaku u lulama

utlhela u sirhelela ndyangu wa wena.

• U nga endla leswaku vanhu lavan’wana va

hlayiseka. Swi na nkoka ku tiva leswaku u nga

va u ri na xitsongwatsongwana xa Covid-19

kumbe a wu na xona (hambi unga vabyi

ngopfu) leswaku u ta kota ku papalata ku

hangalaka ka xitsongwatsongwana eka

vanhu van’wana, ngopfungopfu vadyuhari.

Xana hi wihi ntirho wa vatswari na vahlayisi

va vana?

Ntungu wa Covid-19 I nkarhi wo tika swinene eka

mindyangu laha Afrika-Dzonga, naswona muti

unwana na unwana u na swiphoqo swa wona

leswi u fanelaka ku langutana na swona.

Vutihlamuleri byo sungula I ku tiyisisa leswaku

van ava wen ava hlayisekile. Minkarhi yinwana

loko vanhu lavakulu va ri na swiphiqo va hatlisa

ku kwata. Van ava wena na vona va nga hetelela

va titwa vari na ntshikelelo hi nkarhi lowu.

Minkarhi yi nwana a va swikoti ku vulavula

matitwelo ya vona eka wena loko u languteka u

kwatile. Ringeta leswi landzelaka:

• Tirhisa mbulavulo wo aka no mbuwetela loko

u vulavula na van ava wena kumbe ekusuhi

na vona.

• Rhamba vana va wena leswaku va ta ku byela

hi matitwelo ya vona.

• Endla swilo swo tsakisa swinwe.

• Va rhambi leswku va ta ku pfuna ku endla

mintirho ya le ndlwini.

Unga tlhela u seketela vana va wena hi ku endla

yinwana ya mintlangu leyi nga laha ka tsalwa leri.

Swikolo swi ta endla minongonoko loko swikolo

swi pfula ku angarhela leswi va nga

swidyondzangiki loko xa ha pfarile. Tsundzuk: swi

na nkoka leswaku van ava kumeka va ha dyondza

naswona swikolo swi fanele ku rhumela mintirho-

kaya, kambe a wu languteleriwanga ku va

mudyondzisi wa vona!

Xiphemu xa sa 2: ku seketela

dyondzo ya vana ekaya

Hambiswiritano mintlangu eka tsalwa leri yi

hambanisiwile hi ku hambana ka malembe ya

vana, yinwana ya yona yi nga tsakeriwa hi

ndyangu hi nkwawo. Xikombiso, loko mindyabgu

yi endla nkarhi wa swotorhi, unwana na unwana

a nga nghenelela eka ku hlayiwa ka switorhi

leswi. Kambe, swina nkoka ku hlela mintlangu hi

ku ya hi malembe ya vana va wena leswaku va ta

nghenela va tlhela va kuma pfuneto wo karhi.

Mavonelo eka vana lava nga na malembe ya

0 ku fikela malembe ya 3

Vana lava kombiwaka rirhandzu va tshama va

tsakile naswona loko van ava titwa va tsakile no

hlayiseka, leswi swi pfuna leswaku byongo bya

6

vona byi kula kahle. Leswi landzelaka i swilo leswi

nga pfunaka vana leswaku va kula kahle:

• Endla nkarhi wa vona masiku hi nkwawo

• Tlanga mintlangu leyi va yi rhandzaki

• Vulavula na wona minkarhi hi nkwayo

• Va yingiseli

• Va byeli leswaku hikokwalaho ka yini u

tsakela ku va navona.

Vana na vana lava ntsongo va dyondza hi

mintlango yo hambana hambana nawena na

vamakweru va wena. Va tsakela ku yimbelela

tisimu, ku tlanga mintlangu, ku vulavula

mimpfumawulo, ku yingisela switorhi, ku

rhungula switorhi, ku dirowa swifaniso no endla

ingaku va tsala na ku hlaya.

Tisimu, mintlangu na mimpfumawulo ya

marito yo yelana

Unga tsundzuka mintlangu leyi awu yi tlanga wa

ha ri nwana? Xana wa ha tsundzuka leswaku aku

tsakisa njhani? na swilo leswi unga swi dyondza u

nga swi lemuki? Hi ti hi tisimu na mimpfumawulo

ya marito leyi a wu rhandza ku yi yimbelela no yi

vulavula? Mi tlanga mintlangu, mi yimbelela

tisimu na vana va wena. Mitirhisa swirho swa miri

na swikombiso swa marito ya tisimu leswi

faneleke loko mi ri eku yimbeleleni kumbe

mipfumawulo ya marito leyi mi yi vulavulaku.

Hikokwalaho ka yini hi tirhisa tisimu,

mipfumawulo ya marito na ku tlanga

mintlangu

• Yi ndlandlamuxa vuswikoti bya vana

mayelana na swa ririmi.

• Swipfuna ku aka ntshembo no tiyisa vuxaka

exikarhi ka vana na vanhu lavakulu.

• Swi aka vutitshembi na ku ti tshena, naswona

yi pfuna vana leswaku va wisa.

• Vana va dyondza ku antswa eka mintlangu na

ku tiphina.

Ku avelana tibuku

Hikokwalaho ka yini hi fanele ku avelana ti buku

na vana lava nga se kotaka ku vulavula kumbe

vana lava ntsongo? Hikuva I ndlela yo hi tivana, ku

ndlandlamuxa ririmi ra vona no hi vapfuna hi

swilo swa laha misaveni.

• Kufikela laha vana va kotaka ku ti tshamela hi

voxe, swiolovile ku va veka enyongweni loko

makatla ya vona ya ku fularhelini ivi u khoma

buku emahlweni ka vona.

• Tibuku leti nga na swinepe kumbe

swithombe swa swikandza swa vana ti kahle

eka vana.

• Hlayela vana va wena tibuku hindlela leyi

tsakisaka na ku endlela leswaku va kota ku

nghenelela ni ku tisa mavonelo ya vona.

− Vula swilo swo hambana eka buku.

Vulavula hi leswi u swi vonaka eka

swinepe.

7

− Leswi swi pfuna leswaku va dyondza

marito na leswi humelelaka eku suhi na

vona.

− Vutisa swi vutiso. Hambi va nga swikoti

ku hlamula, va nyiki nkarhi wo hleketa hi

nhlamulo.

Ku vulavula swinwe

Ku va na mbulavurisano na vana va wena swi na

nkonka. Unga kuma leswaku va tala ku vutisa

swivutiso swo hikokwalaho ka . yini’. U nga heli

mbilu va hlohloteli u tlhela u va hlamusela

leswaku swilo swi tirha njhani. Minkarhi hi

nkwayo loko u hlamusela leswaku swilo swi tirha

njhan kumbe hikokwalaho ka yini hi endla swilo

swo karhi, u aka ntivo ri ririmi na vutlhari bya

vana va wena.

• Xikombiso, loko mi ri ekudyeni ka swakudya,

ku tani vana va wena va vula leswaku

swakudya leswi va swi rhandaka ngopfu i

matsavu ya swiboni, u nga va vutisa leswaku,

“Xana a wu swi tiva leswaku swiboni swi mila

ehansi ka misava!”

• Loko n’wana wa wena a kombetela xakwa ya

ndlopfu eka xifaniso, u nga vula leswaku, “i

naa, xexo xivuriwa xakwa, ndlopfu yi xitirhisa

ku ti hlambisa na ku dya swakudya”.

• Loko nwana wa wena a tlanga hi ti thoyisi

ematini, unga vulavula hi swilo leswi

papamalaka no nwela ematini.

• Unga tshavi ku byela nwana wa wena

leswaku awu yi tivi nhlamulo. Va byeli

leswaku u ta lavisisa ivi u vabyela loko u

kumile mhlamulo. Leswi swi pfuna vana

leswaku va switiva leswa vanhu lavakulu a va

na tinhlamuselo hi nkwato na von ava ha

dyondza.

Mintlangu ya tinhlayo

• Swi na nkoka ku dyondzisa van ava wena hi

marito yo fana na vukulu, vutsongo, ku tala

na loko ku ngari na nchumu loko u karhi u

vulavula na vona. Xikombiso, loko u dyisa

kumbe ku hlambisa nwana wa wena, u nga

tlanga na vona hi marito yo tani hi

‘Rotala/bodlhela ro hava nchumu’, xotala’, na

xo dyela/ xo va hava nchumu’.

• Hlengeleta swi pfalo swa mabodlhela na van

ava wena leswaku swi ta va pfuna ku hlayela.

• Vulavula hi vanhu va ndyangu wa nwina ivi mi

va hlayela swinwe: tatana va lehile, sesi va

komile, va boti va mbirhi na va sesi vanharhu.

Miehleketo ya vana va malembe ku

sukela ka 3 ku fika 6 ya ntsevu

Mintlangu ya ririmi na litheresi

• Tisimu na mipfumawulo yo vuyelela ya

marito. Yimbelela/vula risimu na

mipfumawulo yo vuyelela ya marito hi ririmi

ra manana na ririmi ro engetela eka vana va

wena. Tsala marito ya risimu ivi u ma

kombetela loko u ri ku yimbeleleni kumbe ku

vulavuleni. Hambi vana va wena va nga se

8

kota ku tsala kumbe ku hlaya, ku vona marito

yo tsariwa ya kari ya tirhisiwa swi va pfuna ku

twisisa leswaku marito hi nga wa tsala hi

tlhela hi wa hlaya ko tala.

• Ku dyondza hi mimirhi ya hina. Tlangani

mintlango yo vitanela swinwe yo fana na leyi

landzelaka: Lizzy, Lizzy, hakasa vuswa … hi

voko ra wena ra xinene, hi voko ra wena ra

xitsantsi, hi nenge wa wena wa xinene, hi

nenge wa wena wa ximantsi. Tirhisa mavoko

ya wena na milenge ku endla leswi u swi

vulaku.

• Rhungula switorhi: Endla nkarhi masiku hi

nkwawo ku rhungulela vana va wena

switorhi. Swi endli kuri swi tsakisa hi ku

tirhisa rito, mavoko na xikandza ku

humelerisa xitori. Katsa vana va wena hi ku

vutisela swi vutiso no yingisela ti nhlamulo ta

vona!

• Hlaya tibuku. Hlaya tibuku na vana va wena

masiku hi nkwawo naswona u ta vona

leswaku va dyondza ku fika kwihi no vata

endla yini hi tibuku! Hlawula tibuku leti uti

rhandzaka, naleti vanga ti hlawulaka.

Tindlela to hlaya ti buku

• Hlaya vito ra buku na vito ra mutsari na loyi a

diroweke swifaniso ebukwini.

• Hlaya nkhinkhi swinene.

• Tekela ngopfu ehlokweni leswi vana va wena

va swi rhandzaka leswaku u va hlayela

swona. Yingisela leswi vana va wena va swi

vulaka. Xikombiso, loko va kombetela

tamatisi va ku, “Vona apula!” u nga vula

leswaku, i naa, “Ri tsukile ku fana na apula,

kambe a wu ehleketi leswaku ku nga va ku ri

tamatisi?”

• Vutisa swivutiso mayelana na switorhi leswi

nga pfunaka vana va wena leswaku va

ehleketa hi vuenti. Xikombiso, xana sweswo

swi ku tsundzuxa yini?”, “Xana u ehleketa

leswaku hikwalaho ka yini a endlile

sweswo?’’, “A wu ta va u endlile yini?’’ na

leswaku a ku ta va humelerile yini loko …’’

• Rhamba vana va wena leswaku va ta ‘hlaya’

(vula) rito kumbe xivulwa hi ku vuyelela

xikan’we na wena. Xikombiso, “Ndzi ta haffa

ndi paffa naswona ndzi hisa yindlu ya wena”

kumbe ‘Trip, trap, trip, trap’.


• Mipfumawulo na tinomborho. Hlaya

tinomborho na swivulwa leswi landzelaka u

tlhela u tirhisa mipfumawulo swona ku endla

leswi u nga ta va u ti hlayisa swona.

Yin’we, mbirhi, nharhu

Mune, ntlhanu, ntsevu, nhungu

Nkhombo, nkaye, khume, khume-n’we

Swinyenyani swimbirhi ehenhla ka murhi

Xin’wana i Phephu, Xin’wana i Tsakani

Ha ha Phephu, Ha ha Tsakani

Vu ya Phephu, Vu ya Tsakani.

Tisoseji ta khume ti tshwile endzeni ka pani,

Yin’we yi bulukile letin’wana ti handzukile,

Tisoseji ta nhungu ti tswile endzeni ka pani,

Yin’we yi bulukile letin’wana ti handzukile.

9

• Ku tirhisa ti nomboro: Rhamba vana va wena

leswaku va hlaya ti nomboro ku sukela eka

nwe ku fika eka khume. Leswi swi pfuna ku

twisisa ku longoloka ka tinomboro. Va pfuni

ku dyondza ti nomboro Xikombiso “Ndzi

kombela uya landza ma apula ya ntlhanu.

Loko ho avelana ma apula lawa exikari ka

manana , tatana na wena ma nga hi ringana

ke? Xana ma nga sala ke?

• Ku yelanisa ti sayizi: Pfuna vana va wena ku

dirowa milenge ya unwana na unwana ekaya

kutani u kombisa swikunhwana. Va pfuni ku

tsala vito ra nwinyi wa nenge lowu anga wu

dirowa. Swinwe vekani maphepha ya

swokunwana leswi mi swi diroweke ku

sukisela ka leswikulu ku ya ka leswintsongo.

Vutisa swivutiso swo “Imani anga na nenge

wukulu kumbe wuntsongo? Xana munhu loyi

wo koma kumbe loyi wo leha u na nkondo

lowo leha kumbe lowu ntsongo? Hikwalaho

ka yini u ehleketa leswaku swi hi ndlela leyi?’’,

u nga tlhela u fananisa tisayizi ta swilo

swin’wana kwala ekaya, swo tani hi switulu

kumbe mazambala.

• Swi pimanise: Komba vana va wena leswaku

va nga tirhisa njhano mavoko ya vona ku

pima ku leha kumbe ku anama ka

switirhisiwa swinwana kwalano ndlwini.

Xikombiso, “Unga tirhisa mavoko ma ngani

ku pima tafula?

• Landzelela swileriso: Tlanaga ntlangwu wa

“Sipho uri” laha unwna na unwana u fanele

ku landzelela swileriso swi nwana na

swinwana leswi u swi vulaka (xikombiso,

“Sipho u ri, ‘ yima ehenhla ka xitulu’,”) Loko

u nga landzeleli swi leriso leswi ngo “Sipho

uri ...” (Xikombiso: “tshama ehansi ka

nsinya.”) kutani u tava u ri munhu loyi a nga

ta va a nyika swileriso. Lulamisa marito lawa

u nga ta ya tirhisa: tani hi, a ndzeni,

emahlweni ka, ehenhla, ehansi, exikarhi,

endzhaku, ku suhi na, ku hava nchumu,

ehenhla ka, swiherile, endzeni, ehandle ka.

Mintlangu ya vuswikoti

• Ku tirhisa switwi swa hina ku nuheta. Tlanga

mintlangu yinwana yo vhumba na vana va

wena – xikombiso, viniga, banana, kheri, kofi.

Tirhisa xikhafu kumbe lapi ku pfala matirho

ya van ava wena leswaku vanga koti ku vona

leswi u va nuhetisaka swona. Kutani u va

vutusa leswaku va nga kota ku vhumba leswi

u va nuhetisaka swona.

• Ku tirhisa switwi swa hina ku khumbha.

Tlanga mintlangu yinwana yo vhumba. Va

nga swi voni, veka switirhisiwa swo ka swi

nga fayeki (ku fana na lepula kumbe xo

hlamba meno endzeni ka xikhigelo). Byela

van ava wena leswaku va tshama va pfarile

matihlo ivi u humesa xitirhisiwa xinwe. Va

vutisi leswaku va nga kota ku vhumba

xitirhisiwa lexi u nga xi khoma hi ku

xikhumbha nstena?

• Ku tirhisa switwi swa hina ku twa. Tata ti

khotheni leti ntsongo endzeni ka sandi,

marhibye, vuhlalu kumbe swipfalo swa

mabodlhela. Byela van ava wena ku pfala

matihlo loko wena u dungadunga. Xana va

nga vhumba leswaku ku na yini endzeni ka

khotheni? Xana swi humesa mpfumawulo wo

rhasa kumbe wo olova? Hikokwalaho ka yini

10

u enhleketa leswaku swi humesa

mpfumawulo wo rhasa kumbe wo olova.

• Tshamani swinwe. Tiphineni hi mintlangu leyi

mi cincanaku k uvula swiletelo swa leswaku

“khoma” swirho swimbirhi swa mirhi!

Xikombiso, loko unwana a ku xikokola ku ya

eka tsolo, unwana na unwana u fanele u

khoma tsolo hi xikokola.

• Ntlagu wa mati. Nkarhi wo hlamba, nyika

vana va wena tikhotheni ta pulasitiki to

hambana hikuya hi tisayizi na maakiwelo

leswaku va tlanga hi tona ematini. Vana va

wena va ta va na tiawara to tala to tiphina hi

ku dyondza hi nkoka wa tinhlayo na marito

ya sayense yo tani hi “tala” kumbe “ku nga ri

na ncumu”, na leswaku swihalaki swi taka

njhani xivumbeko xa khotheni. (Nkarhi

wun’wana u nga endla tano hikuva u nyika

vana va wena bakiti ra mati.) Tiyisisa leswaku

wena kumbe munhu un’wana u fanerile ku

vona leswaku vana va hlayiseka loko va ri eku

tlangeni hi mati.

• Endla kaya rinene. Nyika vana va wena swilo

leswi swi nga ha tirhisiwiku (ku fana ni

mabokisi ya swakudya, bokosi ra mecisi,

swipfalo swa mabodlhela, mabokisi ya

matandza) thepi yo khomelela, swidamarheti

kumbe swikerho. Va nyiki mavonelo yo va

aka swiyindlwani swa swihadyana swo tani hi

kondlo kumbe xin’wana na xin’wana lexi va

xi ehleketaka. Loko va hetile, a va ku byeli

muxaka wa tiyindlu leti va nga ti aka.

Mavonelo ya vana ku sukela ka

malembe ya 6 ku fikela eka 9

khume nwe


• Ku rungula switorhi na ku hlaya switorhi.

Hlawula xitorhi lexi nga tsakisaka vayingiseri

hi ku fambelana ka malembe ya vona. Loko u

rhungula xitorhi, sungula hi lexi u xi tivaka

ngopfu. Lexi ku nga va xitorhi lexi u nga

tshama u hlayeriwa loko wa ha ri ntsongo

kumbe xitorhi lexi u xi rhandzaka ngopfu.

Pfuna ku vumba xifaniso xa xitorhi lexi u xi

hlayaka emihleketweni ya va yingiseri hi ku

tirhisa ririmi leri katsaka matitwelo yo

hambana. Nghenisa swivutiso swo tani hi,

(“Xana u ehleketa leswaku ku nga humelela

yini endzaku?”) U tirhisa na tisimu leti nga

rhambaka va yingiseli.

• Yingisela switorhi. Hikwenu mi ri ndyangu,

yingiselani switorhi eka xiyanimoya. U nga

kuma switorhi swa vana eka minongonoko

ya Nal’ibali eka swiyanimoya leswi

landzelaka:

11

• Ku tsala na ku dirowa. Endzaku xa loko vana

va wena va yingiserile xitorhi, hi leyi

mianakanyo leyi va nga yi tirhisaka ku tsala

na ku dirowa:

− Tsala u tlhela u yimbelela risimu leri

nyikaka xitorhi xo karhi.

− Dirowa xinepe lexi vonisaka laha xitorhi

xi humelelaku kona, hikwalaho ka yini u

ehleketa leswaku mutsari anga va a

langile ndhawu leyi a yi tirhiseke eka

xitorhi.

− Dirowa xinepe xa ximunhuhatwa xa

xitorhi u tlhela u tsala leswi

swimunuhatwa swi endlaka swona.

Kutani u tirhisa nongonoko lowu u wu

tsalake ku komba leswaku xana

ximunhuhatwa lexi xi kahle kumbe axi

kahle. Tsala ntila ku komba matitwelo hi

ximinhuhatwa xexo.

• Endla buku ya wena ya switorhi. Wena na

ndyangu wa wena tirhisanani ku landzelela

magoza lawa ku tsala buku ya switorhi:

− Hikwenu ka n’wina tekani xiboho xa leswaku

xitorhi xa nwina xi ta vulavula hi yini.

− Xikombiso, xi nga vulavula hi ndyangu lowu

wu nga ya emavhengeleni hi nkarhi lowu wa

ku yimisiwa ka migingiriko ya tiko. Hleketani:

laha xitorhi xi humelelaku kona, i mani

ximunhuhantwankulu, hi wihi ntlimbo lowu

nga kona exitorhini naswona unga lulamisiwa

kanjhan.

− Rhungulani xitorhi swin’we.

− Endlani buku yo ka yinga tsaleriwanga

nchumu hi ku petsa mapheji exikarhi.

− Hlawulani munhu un’we kwalano emutini

leswaku a tsala xiphemu xin’we eka peji

rin’wana na rin’wana loko munhu un’wana

na un’wana a ri karhi a hlamusela xitorhi lexi

vuriweke nakambe.

− Pfumelela munhu un’wana na un’wana

leswaku a dirowa xinepe eka buku ya leyo ya

switorhi.

− Tiphineni ku hlaya swinwe.


• Endla khalendara ya masiku ya ku velekiwa.

Rhamba vana va wena ku ta endla

khalendara ya masiku yaku velekiwa. Va

pfumeleli va tirhisa maphepha ya khume-

mbirhi – va tirhisa phepha rinwe ku tsala

nhweti yinwe. Ringanyeta leswaku a va tsali

n’hweti na siku ra ku velekiwa ka vanghana

va vona kumbe ya vanhu lava va tshamaka na

vona lava velekiwaka eka nhweti ya leyo. Va

hlohleteli ku khavisa tikhalendara ta vona.

Loko va hetile ku endla tikhalendara ta vona,

tshama ehansi na vona mi vulavurisana hi

tona, Xikombiso, u nga vula leswaku, “A hi

voneni ku ri xana hi yi hi n’hweti leyi yi nga na

masiku yaku velekiwa ya vanhu vo tala?’’

Xana i vanhu va nga ni va tlangelaka masiku

12

ya vona ya ku velekiwa hi siku ra vu nkaye

eka n’hweti ya leyo?’’, Xana kokwana u ta va

a ri na malembe ya nga ni loko ku ta fika siku

ra yena ra ku velekiwa leri landzelaka?

• Endla switolo swo xava ekaya. Endlani mali

yo ka yi ngari ya ntiyiso, kutani u humesa

swakudya swinwana eka khabodo ku endla

vengele ra wena. Tsalani mintsengo ya

swixavisiwa eswiphephi – kutani u vekela

ekusuhi kumbe ehenhla ka swixavisiwa leswi

u xavisaka. Kutani mi tiphina hiku cincana ku

va muxavisi kumbe muxavi, hlanganisa

ntsengo wa lehli muxavi a swi xaveke u

nyiketa muxavi cinci eka leswi va swi xaveke.

U nga tlhela u tsakela ku burisana na vana va

wena mayelana na ku xava hi nkarhi lowu wa

ku yimisiwa ka migingiriko. Rhamba vana va

wena ku ta endla swikeche swo hambana ku

humesela swivilelo swavona erivaleni kutani

uva nyika swintshuxo swo hambana eka

swiphiqho leswi u nga hlanganaka naswona

loko u ya eku xaveni hi nkarhi lowu wa ku

yimisiwa ka migingiriko ya tiko.

• Wo pima. Pfumelela vana va wena va teka

mapapila lawa susiweke ku suka eka

magazini (kumbe lawa ya sukaka eka

phephahungu) ku kuma leswaku xana

mpimo wa swilo wu endliwa njhani.

Xikombiso, ehenhla ka tafula na le na

ndzawu ya le hansi ekamareni. Kombisa vana

va wena leswaku mapapila ya vekiwa njhani

ekusihi na swilo leswi u lavaka ku swi pima ku

nga vi na ndzawu exikarhi ka wona. Kutani u

va pfumelela leswaku va hlayela maphephe

lawa va ya tirhiseke ku pfala mdzawu ya

kona. Hikwenu ka n’wina, mpimanisani

mpimo, ku tiva leswaku hi yi hi ndhawu yikulu

kumbe yitsongo?

• Dyondzani hi tifirakixini. Pfumelela vana va

wena leswaku va dyondza hi ti firakixini loko

u ri karhi u tsemelela mihandzu kumbe

matsawu hi ti hafu na ti kota ku endla saladi

ya mihandzu kumbe muthotho (U nga tsema

kota leswaku yi va swiphemu swi tsongo loko

swi fanerile.) Tsundzuka leswaku u fanerile

ku langutisa leswaku vana va hlayiseka loko

mi ri eku tirhiseni ka mukwana.

• Ntlangu wa ku tlanga hi tinhlathu ta mecinsi.

Tinhlathu ta mecinsi ti vekiwile hi nomboro

yo karhi ya ti hlahlarhu – xikombiso, “Endla

tithirayingele ta ntlhanu mi tinhlathu ta

nkaye”.

]Ntlangu wa vutshila bya vutomi

• Ku susumeta kumbe ku koka. Vutisa vana va

wena leswaku i tindlela tingani va nga ti

tirhisika ku susa bolo kumbe bokisi leri nga

na swilu endzeni ka rona. Loko va ri karhi va

endla tano, tekani xiboho swin’we xa

leswaku xana mi ta susumeta kumbe mi ta

koka loko mi endla nsuso lowu. Swi nga mi

hlamarisa ku lemuka leswaku minsuso yo

13

fana na ku susumeta na ku koka swi

tirhisiwile hi tindlela tohamba.

• Kunguhatani leswaku mi tumbuluxa baku.

Pfumelela vana leswaku va kuma ndlela yo

endla baku laha va nga tlangaka kona

swinwe, u nga va byela leswaku va nga

tirhisa, malapi, malapi ya tafulana na

minkumba xikanwe na matafula na switulu

kuendla xivumbeko. Kutani u va tshika va

chela swinwana na swinwana endzeni ka

baku ra vonava tlhela va tlengela eka rona.

• Vu yimbeleri endzeni ka nghilazi. Chela mati

endzeni ka tinghilazi ta mune kumbe ntlhanu

to nwela kutani u chaya chaya etlhelo ka

tona leswaku ti ta humesa mipfumawulo wo

karhi. Burisanani hi mipfumawulo leyi

humaka leswaku xana hi yihi leyi chayelaka

ehenhla kumbe leyi yo chayelaka ehansi.

Pfuna vana va wena leswaku va lemuka ni ku

twisisa leswaku loko ghilazi yi tele hi mati,

swi hlamusela leswaku mpfumawulo ya yona

wu ta va ehansi.

• Mbewu endzeni ka swakudya swa hina.

Mihandzu na matsawu ya n’wana ya na

mbewu endzeni ka yona. Xikombiso,

maapula, malamula, matamatisi na

marhakarhaka. Loko u ri karhi u lulamisa

swakudya leswi, tirhisa nkarhi lowu ku koka

rinoko eka vana va wena leswaku va vona

leswaku mbewu i xilo xa muxaka muni,

leswaku yi tshamisileku yini naswona ku ri ya

dyiwa ke? Ringeta ku byala timbewu tin’wana

endzeni ka xipfalo kutani u hamba u cheleta

masiku hikwawo u ta vona leswaku ku ta

humelela yini eka yona.

• Veka dayari ya nweti. Wena na vana va

wena, endlani nkarhi wo langutisa n’weti

vusiku byi nwana na byi nwana nhweti

hinkwayo. Xiyaxiyisani leswaku xivumbeko

xa wona xi cincisa ku yini. Byela vana va

wena leswaku va dirowa xivumbeko xa ku

cinca ka nweti siku na siku. Va byeli leswaku

va fanerile va tsala siku leri va nga vona na ku

dirowa n’weti hi rona.

Miehleketo eka vana va malembe

yo sukela eka 10 ku fikela eka 13


• Ku rhungula switorhi na ku hlaya switorhi.

Tirhisa mianakanyo yaku avelana switorhi leyi

boxiweke laha eka xiletelo lexi leyi u nga yi

tirhisaka eka vana lavatsongo hi ku

engetelela swin’wana swa leswi landzelaka:

− nyika vana va wena nkarhi wa ku avelana

switorhi.

− ku va byela kumbe ku va hlayela switorhi

swo leha.

− va endla switorhi swinwe (sungula

xitorhi kutani vanhu vandyangu wa wena

va tatisela ku fikela laha xitorhi xi helaka

kona)

− hlohletela vana va wena leswaku va

yingisela nongonoko wa switorhi swa

Nal’ibali eka swiyanimoya.

− hlengeleta switorhi swa Nal’ibali ku suka

eka maphepha-hungu kutani u hlayela

vana va wena, kumbe u va rhamba

leswaku va hlayela vana vanwana lava

ntsongo.

• Ku tsala mintirho. Rhamba vana va wena

leswaku va ringeta ku tsala mintirho leyi

14

yelenaka ngopfu na leyi va nga tshama va yi

hlaya, kumbe ku nga va xitorhi lexi va nga

tshama va xi twa kumbe ku xi vona ku suka

eka thelevhexini.

− Lulamisa inthaviyu na ximunhuhatwa ku

suka ebukwini, kumbe xitorhi lexi va nga

tshama va xi yingisela kumbe ku xi vona

eka thelevheni.

− Tsala ehansi swivutiso swo ringana

khume, leswi nga nyikaka ximunhuhatwa

karhi wa ku hlamusela matitwelo kumbe

mavonelo ya xona eka xitorhi lexi.

− Tsala xiviko. Tekela ehlokweni ku

humesela erivaleni mahungu ya buku

laha yi tsariweke kona na

swimunhuhatwa leswi nga kona, na

leswi xitorhi xi vulavulaka hi swona,

kambe u nga tsali hungu hikwaro!

Tsundzuka leswaku u fanerile ku humese

erivaleni leswi u swi rhandzaka na leswi u

nga swi rhandziku hi buku leyi.

− Tsalela ximunhuhatwakulu papila. Eka

papila ra wena, vutisa swivutiso,

kombisa kuvilela hi swin’wana kwala

ebukwini kutani u tlhela u nyika

switshunxo. Tsala maletere ya wena yo

ringana kwalomu ka khume ra swivulwa.

− Tsala u hlamusela hi swimunhuhatwa

swinharhu eka xitorhi lexii u nga tshama

u xi hlaya. Nghenisa na vuxokoxoko lebyi

landzelaka; leswi swi langutekisaka

xiswona, matitwelo ya vona na leswaku

va yelana njhani na swimunhuhatwa

leswi nwana. Dirowa swinepe swa

swimunhuhatwa swi tlhela swi

fambelana na leswi u hlamuseleke hi

swimunhuhatwa leswi.

− Tsala masungulo na mahetelelo yo

hambana ya xitorhi kumbe ku nga va

xitorhi lexi u xi rhandzaka ngopfu kusuka

eka thelevhexini, loko mahetelelo ya

xona ku ve a wa tsakisi, tsala mahetelelo

yo tsakisa. Loko ku ri hiku mahetelelo ya

kona ya tsakisa, tsala mahetelelo ya kona

ya va lawa ya nga tsakisiku.

− Tsala nkomiso wa leswi u swi dyondzeke

eka xitorhi, xana u nga swikota ku tlhela

u hlamusela leswi vahlayi van’wana va

nga va swidyondzile endzhaku ka ku

hlaya?

− Hlawula ximunhuhatwa xin’we ku suka

eka xitorhi kutani u tsala xitori hi

vuntswa ku sukela eka mavonelo ya

ximunhuhatwa lexi.

− Endla swimunhuhatwa swa wena nwinyi.

Mintlangu ya tinhlayo na sayense

• Tinomborho hinkwako. Rhamba vana va

wena leswaku va ta hlaya tinomborho leti va

ti kumaka etibukwini, kumbe eka switirhisiwa

swa le ndlwini (Xikombiso, tinomborho leti ti

kumekaka eka swakudya leswi xaviweke, eka

xikombankarhi, tinomborho eka xibokisana

xa gezi) na le ka thelevhexini (Xikombiso,

swa maxelo ya siku na siku, kombiso wa kuna

ka mpfula na le ka kombiso wa

xitsogwatsogwana xa covid-19). Va byeli

leswaku va fanerile va tsala xikomba ti

nomborho va tlhela va tsala na hi marito

manene. (Xikombiso, 19, khume-nkaye).

• Dyondzo ya tinhlayo laha u nga tirhisiku

xihlanganisi. Dyondzisa kumbe ku endla

dyondzo ya tinhlayo laha u nga tirhisiku

15

xihlanganisi na vana va wena, hi ku

hlanganisa, ku susa na ku andzisa. Sungula hi

nomborho nwe kutani u fikelela ku kota ku

twisisa tinhlayo leti, kutani u nghenisa mbirhi

na nharhu. Pfuna vana va wena ku

hlanganisa, na kususa hi ku tirhisa

tinomborho leti tirhisiwaka masiku hikwawo.

Xikombiso, loko hi hlanganisa mali, hi sungula

hi leyo tala (R100, R50, R20, na tin’wana): 150

+280 = 100 + 200 = 300 + 50 = 350 (tsova 80

eka 50 + 20 + 10) + 50= 400 + 20 = 420 + 10 =

430. Swivula kuri 150 + 280 = 430.

• Ku tlanga makariti. Pfumelela vana va wena

leswaku va paka makariti kuya hi tinomborho

ta wona. Ku sukela eka nomborho leyitsongo

ku fikela eka leyikulu kumbe ku suka eka

leyikulu ku fikela eka leyitsongo. Kutani u

byela vana va wena leswaku va teka makariti

mambirhi kumbe ku tlula va ti dyondzisa ku

hlanganisa, ku susa kumbe ku andzisa

tinomborho leti.

• Xivumbeko eka hina. Hlohletela vana va

wena leswaku va lavana na swivumbeko swo

tani hi yinhlanhlarhu, xikwerhe na

rhekithengele ekaya. Xikombiso, xivumbeko

xa fireme ra mafasitere, mavanti, xivumbeko

xa fenichara na swin’wana swa le khixini.

Vabyeri leswaku va dirowa xilo xin’wana na

xin’wana lexi va xivonaka.

• Xana i yini? Nyika vana va wena nkarhi wa ku

kombeta kumbe ku kombisa swilo leswi

halakaka na leswi nga halakiku, swo

hlanganisiwa na ecidi u tlhela u va nyika na

xintshuxo xa swona. (Xikombiso, viniga na

xikwavava. Swilo leswi swi dzungaka swi

hlayiwa eka ntlawa wa ecidi).

• Swimilana na swiharhi. Nhlohlotela vana va

wena leswaku va kota ku dirowo, ku

hlamusela muxaka wa swimilani na swiharhi

ekaya na leswi va swi vonaka eka

thelevhexini.

• Ntamu hinkwako. Vulavula na vana va wena

hi mixakaxaka ya matimba (xikombiso,

matimba yo suka eka swohisa, laha matimba

ya swohisa yau humaka kona (Xikombiso, eka

dyambu, eka xitofu) na ku cincacinca ka

matimba (Xitofu xitirhisa matimba ku suka

gezini).

Mavonelo eka vantshwa

• Va hlohloteri leswaku va tsala. Tana na

mavonelo ya leswaku vana va tsala swiphato

mayela na leswi va swi ehleketaka na

matitwelo ya vona.

• Matimu ya laha kaya. Byela vana va wena

leswaku va tsala kumbe ku hlaya matimu ya

ndyangu. Va pfumeleri va ku vutisa swivutiso

mayelana na makulelo ya wena kumbe

wun’wana wa kwala kaya, va vutisi hi

ndhawu leyi u nga kulela eka yona, swilo

leswi swi nga humelela loko u ri ekuleni na

swilo leswi swi nga ku vavisa ngopfu

ekukuleni ka wena (ndlela leyi yo vutisa yi

nyika vana nkarhi wa ku va van’wamatimu)

hlohletela vana leswaku va fanerile va tsala

ehansi leswi va swivutisaka kumbe va

swiveka kun’wana leswaku va ta swi tirhisa

eka nkarhi lowu taka. Va nga endla tano hi ku

tsala tinhlamulo ta swivutiso kumbe hi ku

tirhisa riqigho ku khandzosa mbulavulo. (Va

tsundzuxi leswaku mikarhi hikwayo ku laveka

mpfumelelo ku suka eka vanhu lava u

faneleke ku va vutisa swivutiso).

16

• Vulavulani hi mahungu. Eka nkarhi lowu wa

ku yimisiwa ka migingiriko ya tiko,

mindyangu ya hina yi tele hi mahungu ku

suka eka thelevhexini, xiyanimoya, whats

app na kun’wana laha vanhu va kumaku kona

mahungu. Tirhisa nkarhi lowu ku dyondza na

ku ti lulamisela ku hlaya mahungu. Hi leswi

swivutiso swin’wana leswi u nga ti vutisaka

swona:

− Xana I yini xi kongomelo xa xitori lexi?

− Xana i mani a vulavulaka? Ku vulavuriwa

hi yini?

− Xana i mani a nga na matimba? Xana

matimba lawa ya kombisiwa njhani?

− Xana ku sele yini kumbe leswi nga

tekeriwiki enhlokweni?

− Xana i mani a vuyeriwaka?

• Kumani nkarhi swo hlaya. Vana lava va

hlayaka hi voxe va antswisa mbuyelo wa

vona wa le xikolweni eka tidyondzo to

hambanahambana, hayi eka ririmi ntsena.

Hlohlotela vana va wena leswaku va hlaya hi

voxe. Loko ku nga ri na laha va nga kumaku

tibuku to hlaya kona, va pfuni leswaku va ya

eka inthanete va lavisisa rito FunDza

(https://live.fundza.mobi/) or kumbe

ekaWhatsapp (rhumela rhungula eka

0600548676). Loko vana wa wena va

rhandza ku hlaya tibuku ta vana, va hlohloteli

ku hlaya tona. A swi na mhaka leswaku va

lava ku hlaya yini, ntsena va ri ekuhlayeni ka

swin’wana.

• Vulavulani swin’we. Vana na mbulavulo wa

leswi va swi hlayaka, va vutisi swivutiso leswi

swi nga ta va hlohlotela leswaku va hlaya ku

ya emahlweni, na ku humesa matitwelo ya

vona eka leswi va swi hlayaka. Xikombiso, u

nga va vutisa leswaku:

− Xana xitorhi lexi a wu xihlaya xi ku

tsakisile? Loko xi nga ku tsakisangi

hikwalaho ka yini, na loko xiku tsakisile,

xi ku tsakisile hi ndlela yini?

− Hi xi hi ximunhuhatwa lexi xi nga ku

tsakisa ngopfu? Naswona hikwalaho ka

yini?

− Hi xi hi ximunhuhatwa lexi a wu nga xi

rhandzi? Naswona hikwalaho ka yini?

− Xana u ehleketa leswaku ndzi nga xi

rhandza xitorhi lexi? Loko ku ve ni nga xi

rhandza, hikwalaho ka yini u vula tano na

loko ku ve ndzi nge xi rhandzi hikwalaho

ka yini u vula tano?

• Vulavulani mayelana thelevhexini. Ku

languta thelevhexini hi yin’wana ndlela

ya ku dyondza. Swi pfuna ngopfu eka

vana leswaku va ndlandlamuxa

mianakanyo hi leswi va swi vonaka na ku

swi hlaya. Kutani vulavulani hi leswi mi

swi voneke eka thelevheni, u nga tirhisa

swivutiso swo yelana na leswi u swi

vutiseke laha henhla. Humesa mavonelo

ya wena, kambe tekela ehlokweni

leswaku vana va wena va tiva swa kahle

na leswaku va ehleketa ku hambana na

wena, loko swivutiso swo vutisiwa eka

switorhi swo tani hi “Ri le kwihi doroba

raAmerika?’’ kumbe “xana i yini leswi a

swi khongomisiwile eka xitorhi lexi?”

loko uri na switirhisiwa swo lavisisa,

lavisisa ti nhlamusela kumbe ti nhlamulo.

about:blank

17

• Hlayela ehlenhla. Ku hlayela ehenhla a hi swa vana ntsena, swi nga

tsakisa ku hlaya xitorhi ehenhla loko u hlayela vana. Kumbe vana va

nga hlayelana xitorhi lexi hi voxe. Kuma matswalwa lawa vana va nga

ya hlayelaka ehenhla eka mobisite ya FunDza:

https://live.fundza.mobi/catalogue/?genre=chattalogue.

• Ku fambisa tidyondzo ta vona. Tumbuluxa nongonoko wa siku na siku

na vana va wena leswaku va nga veka nkarhi wo hlaya wa masiku hi

nkwawo. Va hlohloteli leswaku va ku byela hi leswi va dyondzeke

swona. Kotala leswi va fananisa no nghenelela hi switirhisiwa – no

vulavula hiswona i ndlela yinwe ya kahle yo endla leswi – va ta

dyondza. Hi ntiyiso ndlela ya kahle yo vona leswaku wa swi twisisa, i

ku swi dyondzisa. Kombela vana va wena leswaku va ku dyondzisa hi

hlokomhaka leyi, hi ndzimu yinwana na yinwana leyi u ti twaka u

chuchekile.

Minongonoko ya ka SABC TV na ya le ka swiyanimoya

Ku na minongonoko ya le ka thelevhexini na ya le ka swiyanimoya, leyi

khongomaneke na tidyondzo ta ka tanga khume ku fikela eka khume-mbirhi na

yin’wana minongonoko yo fambisana na madyondzelo ya vana eka tafula leri

nga la ha hansi.

Switichi

swa

Nkarhi

thelevhexini

SABC 1 Musumbunuko ku fikela Sonto 05h00—06h00

SABC 2 Musumbunuko ku fikela Ravuntlhanu 09h30—11h00

SABC 3 Musumbunuko ku fikela Ravuntlhanu 06h00—07h00

Switichi swa

swiyanimoya

Nkarhi (Musumbunuko ku fikela Ravuntlhanu)

Umhlobo

Wenene

14h30—15h00

Thobela FM 17h00-18h00

Phalaphala

FM

13h30-14h00

Munghana FM 14h30-15h00

Ukhozi FM 21h00-22h00

Lesedi FM 16h15-16h45

Legwalagwala

FM

09h10-0940

Motsweding

FM

19h00-19h30

Ikwekwezi FM 10h30-11h00

about:blank

18

Xiphemu xa so 3: ku lulamisa maendlelo ya siku

Eka nkarhi lowu, minongonoko ya unwana na unwana yi kavanyetiwile, i miehleketo ya kahle ku endla tsala nongonoko wa leswi munhu a swi endlaka siku na siku,

nkarhi wo dya, nkarhi wo dyondza, ku dyondza swin’wana swa siku, ku hlaya matsalwa, ku tlanga, ku endla vutiolori, na ku etlele u wisisa miehleketo. Ku endla swilo

swa muxaka lowu, swi endla leswaku vana va tshama va hlayisekile na leswaku va dyondza vutihlamuleri bya leswi va swi endlaka na leswi va lavaka ku swi endla siku

rin’wana na rin’wana ekaya.

Mindyangu yi hambanile, hikwenu ka n’wina, tanani na leswi mi nga swi endlaka swa kahle tani hi muti, Xikombiso, vana lava dyondzaka eswikolweni swa le henhla, va

nga rhandza ku nghenisa leswi va swi endlaka siku na siku eka nkarhi lowu, ndzawulo ya dyondzo ya le hansi yi kombaka minongonoko ya tidyondyo eka tithelevheni.

Loko u hetile ku endla mi nongonoko ya unwana na unwana yi tsali ehansi, kutani u swi vekela ekhumbhini kumbe u swivekela ehandle ka xigwitsirisi leswaku un’wana

na un’wana a ta kota ku languta leswi a faneleke ku endla swona. Hi leswi swikombiso swa minongonoko.

Nkarhi Vana va le khirexe Vana va xikolo xa le hansi Vana va xikolo xa le henhla

07h00—

07h30

Va pfuka, va dya swakudya swa ni mixo

07h30—

08h00

08h00—

08h30

Va pfuka, va lalela Va pfuka, va lalela Nkarhi wo hlaya: endla mintirho leyi nga laha

endzeni ka xiletelo lexi kumbe u tsala ntirho kaya

ku suka exikoweni Ligwalagwala FM radio

programme (09h10—09h40)

08h30—

09h00

Nkarhi wo endla vutilolori: Xikombiso,

fambafamba laha kaya kumbe u tlanga bolo.

Nyiketa vana va wena nkarhi wa ku

fambafamba na ku endla vutiolori.

19


09h00—

09h30

Nkarhi wo yingisela switorhi. (languta kumbe

vona nongonoko wa Nal’ibali eka xiyanimoya

lowu u tsariweke laha)

Nkarhi wo rhumhulelana switorhi, ku hlaya

kumbe ku yingisela switorhi (languta kumbe

vona nongonoko wa Nal’ibali eka xiyanimoya

lowu u tsariweke laha)

Tsala mintirho leyi nga kona laha eka xiletelo lexi

ya dyondzo ya ririmi na litheresi.

09h30—

10h00

Nkarhi wo hlamba wa lava hlambaka ni

nhlekani

Ku tirha mintirho ya le kaya

Ikwekwezi FM nongonoko wa xiyanimoya

(10h30—11h00)

10h00—

10h30

Dyondza dyondzo ya tinhlayo kumbe ya swa

vutomi leswi vuriwaka laha ka xiletelo kumbe u

tsala ntirho lowu u wu kumaka exikolweni.

Vona nongonoko wa swa tidyonzo eka SABC 2.

10h30—

11h00

Nkarhi wo wisa na ku pfuna ku tirha mintirho

ya le kaya

11h00—

11h30

Nkarhi wo endla vutilolori: Xikombiso, famba

famba laha kaya kumbe u tlanga bolo. Nyiketa

vana va wena nkarhi wa ku famba famba na ku

endla vutiolori.

Nkarhi wo hlaya: endla mintirho leyi nga laha

endzeni ka xiletelo lexi kumbe u tsala ntirho kaya

ku suka exikoweni

11h30—

12h00

I nkarhi wa ku avelana switorhi kumbe ku tsala

ntirho lowu nga le ka xiletelo lexi

Nkarhi wa ku wisa kumbe wo tirha mintirho ya le

kaya

12h00—

12h30

12h30—

13h00

Nkarhi wa ku wisa Ku sweka/ ku pfuna ku lulamisa swakudya

13h00—

13h30

Ku dya swakudya swa ni hlekani Ku dya swakudya swa ni hlekani Swakudya swani hlekani

Phalaphala FM radio programme (13h30—14h00)

13h30—

20


14h00

14h00—

14h30

Ku tlela na nhlekani u wisa. Ku dyondza: tsala ntirho kaya kumbe switelo

leswi nga laha ka xiletelo lexi

Ku hlaya leswaku u ti tsakisa: Nkarhi wa kahle wo

hlaya u ri wexe. (Hlaya matsalwa masiku hikwawo.)

Umhlobo Wenene and Munghana Lonene FM

minongonoko ya swiyanimoya (14h30—15h00)

14h30—

15h00

15h00—

15h30

Nkarhi swa ku wisa wa va’wana

Lesedi FM nongonoko wa xiyanimoya (16h15—

16h45) 15h30—

16h00

Nkarhi wo tlanga (ehandle, loko swi koteka)

kumbe ku vona switorhi eka SABC 1

DEAR (Tshika hikwaswo leswi u swi endlaka u

hlaya): Nkarhi wa kahle wa ku hlaya u ri wexe

kumbe va ku pfuna kumbe ku languta switorhi

eka SABC 1.

16h00—

16h30

16h30—

17h00

Nkarhi wo wisa: tlanga, na ku dirowa Nkarhi wo wisa kumbe wo endla mintirho ya le

kaya. Pfuna ku lulamisa swakudya swa

madyambu.

Endla vutiolori

17h00—

17h30

Nkarhi wo wisa kumbe ku endla mintirho ya le kaya

Thobela FM nongonoko wa xiyanimoya

(17h00—18h00) 17h30—

18h00

18h00—

18h30

Ku fihlula

Nkarhi swa ku hlamba.

Ku fihlula no vona mavona kule. Nkarhi wa ku fihlula.

18h30—

19h00

Ku hlantswa swo dyela.

19h00—

19h30

Nkarhi wa ku hlaya switorhi u ri emibedweni no

tlela

Nkarhi wa ku vona thelevheni; Motsweding FM

nongonoko wa xiyanimoya

21


19h30—

20h00

(19h00—19h30)

20h00—

20h30

Nkarhi wa ku hlaya switorhi u ri emibedweni no

tlela.

20h30—

21h00

21h00—

21h30

Nkarhi wa ku hungasa hi ku hlaya kumbe wa ku

hlamba na ku etlela

Ukhozi FM nongonoko wa xiyanimoya (21h00—

22h00)

21h30

—22h00

Swiletelo leswi swa siku, swi tsariwile hi ku landzelela swilaveko na mpfumelelo lowu sukaka eka ndzawulu ya dyondzo, ndzawulo ya nhluvukiso na swa muganga na

UNICEF.

22

Covid-19 ECD and Schooling Group would like to thank the following people and their organisations for their contribution to this caregiver guide. • Benson Henre - Director, CASME • Bloch Carole – Director, Project for the Study of Alternative Education

in SA (PRAESA) • Cassim Hassina – University of KwaZulu Natal – Extended Learning • Cohen Sue – Manager, Teaching and Learning Support, PILO • Dyer Dorothy - Fundza Literacy Trust • Ebrahim Kaathima – Director, Mikhulu Child Development Trust • Giese Sonja - Innovation Edge • Guzula Xolisa – University of Cape Town & Bua-lit Language and

Literacy Collective • Hardie Mignon – Director, Fundza Literacy Trust • Hlatywayo TT – Independent Xitsonga Language Practitioner • Horswell Colleen – Chairperson, Mitchells Plain Education Forum • Huston Katie – COO, Nal’ibali National Reading for Enjoyment

Initiative • Esmeralda Jacobs – Independent Afrikaans Language Specialist,

teacher at Springfield Convent • Jowell Justine – Programme Design and Development, Smartstart • Kaka Mokakale – Setswana National Language Body (PanSALB) • Koopman Arabella – Project for the Study of Alternative Education in

SA (PRAESA) • Kunene Nontokozo - COUNT Africa • Madubedube Noncedo – General Secretary, Equal Education • Magongoa Mashilo – Independent Sepedi Language Practitioner • Mahlabela Patisizwe - CASME • Mathebula Smangele - African Storybook Partner Development

Coordinator, Saide

• McKinney Carolyn – University of Cape Town & Bua-lit language and literacy Collective

• Metcalfe Mary – Education and Change Director, PILO • Mnisi Amukelani- Tshivenda Language Practitioner • Mokapela Sebolelo – IsiXhosa Language Specialist, University of the

Western Cape • Mokoena Thebe – Independent Sesotho Language Researcher • Mpofu Nqaba - IsiZulu Language Practitioner, The Cooking Pot • Msezane Nandi- Pan African Home Education • Nematswerani Funanani- Tshivenda Language Practitioner • O’ Carroll Shelley – Director, Wordworks • Phitidis Kimon - Social Innovations • Pinto Vanashree - Nal’ibali National Reading for Enjoyment Initiative • Scholtz Kayin – Nal’ibali National Reading for Enjoyment Initiative • Shibambu Matimba Reckson, Professional Language Practitioner,

Tshwane University of Technology • Simelane Fikile – Lecturer, Childhood Education, University of

Johannesburg • Trok Lorato – Setswana National Language Body, Pansalb • Visagie Ashley – Bottom Up

Nseketelo wa dyondzo emakaya: Buku ya swiletelo ya ...

Documents