Page 1
Maria Niewiadoma
Instytut Rachunkowości
Uniwersytet Ekonomiczny
We Wrocławiu
NOWE WYZWANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ORAZ SPOŁECZNIE
ODPOWIEDZIALNEGO BIZNESU DLA SEKTORA BANKOWEGO
WE WSPÓŁCZESNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA
"Kiedy zostanie wycięte ostatnie drzewo,
ostatnia rzeka zostanie zatruta i zginie ostatnia ryba,
odkryjemy, że nie można jeść pieniędzy."
„ Totem północnoamerykańskich Indian”.
Streszczenie: Celem referatu jest przedstawienie roli jednostek sektora bankowego w rozwiązywaniu problemów
zrównoważonego rozwoju powiązanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu. Przewiduje się dwie części artykułu:
teoretyczną i praktyczną, bazującą na doświadczeniach ważniejszych banków komercyjnych. Na podstawie analizy
konkretnych przykładów praktycznych nastąpi wskazanie, na jakim etapie realizacji tych zadań znajdują się banki
funkcjonujące w Polsce. Wykorzystane będą następujące metody badawcze: dedukcyjną, analizę dokumentów, studium
przypadku. Badaniem empirycznym będą objęte lata 2010 – 2012.
Słowa kluczowe: banki, banki komercyjne, rachunkowość, zrównoważony rozwój, społeczna odpowiedzialność
biznesu, GRI, indeks LGD, model BI-NGO
Summary: Aim of this article is the role of the firms from the banking sector in impact the problems connect with the
sustainable development and CSR. There are two parts: theoretical and practical, based on examples from the most
important commercial banks. There were used different research methods: analytical method, deductive method,
analysis of documents, case study. The empirical examination were covered years 2004 – 2012.
Keywords: banks, commercial banks, sustainable development, CSR, GRI, index LGD, model BI-NGO
1. Wstęp
Współczesne problemy gospodarki rynkowej w skali globalnej wiążą się przede wszystkim z potrzebami
poprawnego kształtowania profilów działalności jednostek sektora bankowego1. Oznacza to jednocześnie w
coraz szerszym zakresie konieczność wielowariantowego spojrzenia na rezultaty planowanych form
1 Ze względu na to, że określenie: sektor bankowy jest bardzo szerokie, bo obejmuje: bank centralny, banki operacyjne
(w tym banki komercyjne), banki specjalne, kasy oszczędnościowe oraz spółdzielczość kredytową w niniejszym
opracowaniu ograniczono rozważania do przykładów bazujących na bankach komercyjnych, które sporządzają i podają
do publicznej wiadomości raporty dobrych praktyk w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu. Te instytucje
finansowe – zgodnie z Raportem KNF – wpływają w decydujący sposób na poziom i rozwój rynku finansowego w
Polsce.
IX Kongres Ekonomistów Polskich
Page 2
aktywności w różnych przedziałach czasowych. W zdecydowany sposób zmieniają się opcje celów
funkcjonowania banków, ze względu na systematyczne dochodzenie do progu nasycenia produktami
finansowymi na rynku międzynarodowym. Konsekwencje takiego stanu wiążą się z koniecznością
przekierowania i transformacji dotychczasowych zamysłów na ważne i bardziej przydatne – z punktu
widzenia społeczeństwa w skali makroekonomicznej – projekty, dążenia i zamierzenia.
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie, w jakim kierunku zmierza działalność ważniejszych
jednostek sektora bankowego dla sprostania oczekiwaniom stawianym przez społeczeństwo, w zakresie
powiązania wcześniejszych, tradycyjnych zadań z nowymi, niekonwencjonalnymi dziedzinami, które są
realizowane w ramach zrównoważonego rozwoju oraz społecznie odpowiedzialnego biznesu. Aby
zrealizować cel zastosowano metodę dedukcyjną, analizę dokumentacji oraz studium przypadku. W
pierwszej części nastąpi próba usystematyzowania teorii dotyczącej badanej tematyki, natomiast druga część
wiąże się z wykorzystaniem danych empirycznych za lata 2004 – 2012 ważniejszych instytucji sektora
bankowego dla realizacji podjętych zamierzeń. Druga część stanowi istotne uzupełnienie zagadnień
teoretycznych dla przedstawienia efektywnych liderów zaangażowania społecznego oraz ich roli w realizacji
założeń zrównoważonego rozwoju. Warto poddać głębszej analizie problem: czy podmioty gospodarcze w
Polsce wykazują już właściwe podejście do rzetelnego przygotowywania raportów społecznych2 ? A może
jeszcze nie końca docenia się rangę tych zagadnień w aspekcie długoterminowego funkcjonowania sektora
bankowego ?
2. Teoretyczne podejście do zagadnień zrównoważonego rozwoju
Celem funkcjonowania każdej jednostki gospodarczej jeszcze w XX wieku w warunkach klasycznego
podejścia do ekonomii było – mówiąc w uproszczeniu – dążenie do maksymalizacji efektów finansowych3.
Dodać należy, że „pęd do wyższych wyników” w konsekwencji doprowadził do zaistnienia wielu
niekorzystnych zjawisk (typu: kryzysy gospodarcze, afery finansowe, upadłości przedsiębiorstw, degradacja
środowiska naturalnego, katastrofy ekologiczne) w skali krajowej i międzynarodowej. Wprawdzie już w
latach 60-tych XX wieku zainspirowano koncepcję ekorozwoju, jednak do przekształcenia tego trendu w
szeroko rozumiany zrównoważony rozwój dochodzono stopniowo. Powoli następuje zatem poprawny zwrot
w pierwotnym rozumieniu ekonomii, która jest nauką o tym, jak jednostka i społeczeństwo powinny
decydować o wykorzystaniu wszystkich zasobów4.
Istotą zrównoważonego rozwoju – jak już stwierdzono na zakończenie prac tzw. Komisji Bruntland w
1987 roku – jest „zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia bez pozbawiania możliwości przyszłych pokoleń
do zaspokojenia ich potrzeb”5. Idea zrównoważonego rozwoju jest oparta się na dwóch podstawowych
pojęciach:
- „potrzeby”, w szczególności podstawowe potrzeby najbiedniejszych regionów świata, którym należy
nadać najwyższy priorytet,
2 Autorka często używa w opracowaniu określenia „raport społeczny”, bo okazuje się, ze terminologia tych raportów
nie jest jednolita. W sektorze bankowym pojawiają się nazwy: „Raport CSR”, Odpowiedzialny biznes”, Raport
ekologiczny”, „PO PROSTU FAIR Raport Społecznej Odpowiedzialności”, „Społeczna odpowiedzialność biznesu –
raport”. 3 Podstaw zrównoważonego rozwoju należy szukać de facto już na przełomie XVIII i XIX wieku. Jednak
fundamentalne zasady postępowania ujęte w tej ideologii wywodzą się jeszcze z Biblii. Szczegółowy rys historyczny
przedstawia A. Carnegie w książce pt. „Ewangelia bogactwa”, gdzie zamieścił pierwszą wersję doktryny społecznej
odpowiedzialności biznesu. Za: Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej
odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012, s. 12. 4 Autorka świadomie używa tu określenia „wszystkich zasobów”, bowiem pamiętać należy, że wszystkie zasoby mają
alternatywne zastosowanie i są w niedoborze, jednocześnie ich posiadanie jest niezbędne w celu wytwarzania różnych
dóbr i rozdzielania ich na obecną lub przyszłą konsumpcję pomiędzy różne osoby i grupy w społeczeństwie. A
nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych, tendencja do stale rosnącej konsumpcji w pokazuje stosunek człowieka
do środowiska przyrodniczego. 5 Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju GRI 2000 – 2006, s. 3.
Page 3
- „ograniczenia”, oznaczające narzucone zdolności środowiska do zaspokojenia obecnych i przyszłych
potrzeb, z uwzględnieniem stanu techniki czy możliwości różnych organizacji społecznych.
Model zrównoważonego rozwoju zakłada świadome ukształtowanie relacji między wzrostem gospodarczym,
dbałością o środowisko (zarówno przyrodnicze, jak i ukształtowane przez człowieka) oraz jakością
(komfortem) życia człowieka. Należy wyraźnie podkreślić wielopłaszczyznowość zrównoważonego
rozwoju, którego podstawowym celem jest budowa elementów systemu tworzącego przyszłość społeczeństw
ludzkich na Ziemi, tj.: środowiska, społeczeństwa i gospodarki w taki sposób, aby rozwój jednego ze
składników nie stanowił zagrożenia dla pozostałych6.
Zrównoważony rozwój (sustainable development) można podzielić na trzy sfery:
- społeczną (uwzględniającą m.in. zdrowie człowieka, dobre rządy, pokój i bezpieczeństwo),
- ekologiczną (w skład której wchodzą: zasoby naturalne, zapobieganie kataklizmom i klęskom żywiołowym
czy zrównoważona urbanizacja),
- ekonomiczną (związaną z gospodarką rynkową, zmniejszaniem pauperyzacji społeczeństwa w skali
światowej, odpowiedzialnością jednostek gospodarczych).
Zrównoważony rozwój został określony jako jeden z trzech głównych priorytetów unijnej strategii wzrostu
„Europa 2020″, a odnosi się głównie do systemów na poziomie makro – tzn. państw, wspólnot
międzynarodowych czy gospodarek. Zakłada m.in. wprowadzanie innowacji w celu zwiększenia
efektywności wykorzystywanych zasobów na rzecz tzw. „inteligentnego wzrostu gospodarczego”, który
oznacza poprawę wyników w następujących dziedzinach7:
- edukacja (tzn. zachęcanie do nauki, studiów i podnoszenia kwalifikacji),
- badania naukowe i innowacje (w celu tworzenie nowych produktów i usług, które powinny wpłynąć na
zwiększenie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia oraz pomóc w rozwiązywaniu problemów społecznych),
- społeczeństwa cyfrowego (co oznacza popularyzację wykorzystania technologii informacyjnych i
komunikacyjnych).
Systematyczne podejście do zagadnień zrównoważonego rozwoju następuje w Unii Europejskiej w latach
bieżących XXI wieku. W Polsce powstały już strategiczne dokumenty, które pokazują kluczowe
wyzwania dla kraju8, uwzględniające 10 obszarów decydujących o długoterminowym, stabilnym rozwoju
państwa. Są to:
- wzrost i konkurencyjność,
- sytuacja demograficzna,
- wysoka aktywność zawodowa oraz adaptacyjność zasobów pracy,
- odpowiedni potencjał infrastruktury,
- bezpieczeństwo energetyczno - klimatyczne,
- gospodarka oparta na wiedzy i rozwój kapitału intelektualnego,
- solidarność i spójność regionalna,
- poprawa spójności społecznej,
- sprawne państwo, - wzrost kapitału społecznego Polski.
Ważną jednak kwestią, którą należy wyraźnie zaznaczyć jest fakt, że każdorazowo następuje zaznaczenie
makroekonomicznej skali zjawiska zrównoważonego rozwoju, zatem rozwiązywanie problemów
6 Zaznaczyć należy, że świadomie nie przedstawiono więcej przykładów sformułowanych definicji zrównoważonego
rozwoju ze względu na to, że inny jest postawiony cel niniejszego opracowania, a ponadto różnice merytoryczne w
określeniu tego pojęcia są jednak niewielkie. 7 „Europa 2020″ - unijna strategia wzrostu. http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm
8 Raport „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów,
http://www.Polska2030.pl
Page 4
wynikających z tego określenia odbywa się często na poziomie ponadnarodowym bądź krajowym. Natomiast
obecnie często można spotkać się ze stwierdzeniem, że realizacja koncepcji zrównoważonego
rozwoju na poziomie przedsiębiorstwa odbywa się raczej poprzez implementację zasad społecznej
odpowiedzialności biznesu czyli CSR (Corporate Social Responsibility).
3. Istota, elementy i zasady tworzące społeczną odpowiedzialność biznesu
Kategoria CSR tj. społecznej odpowiedzialności biznesu była wielokrotnie charakteryzowana i
objaśniana. Za „ojca” tej kategorii uważa się H. R. Bowen’a, który w 1953r. opublikował książkę „Social
Responsibility of Businessmen”. Według tej pierwszej definicji, społeczna odpowiedzialność biznesu
oznacza „obowiązek managerów do prowadzenia takiej polityki, podejmowania takich decyzji i do
wytyczania takich kierunków działań biznesowych, które będą zgodne z celami i wartościami naszego
społeczeństwa”9. Według Komisji Europejskiej nowa definicja CSR jest rozumiana jako
„odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo”10
. Pamiętać trzeba jeszcze o tym, że
określenie „środowisko” jest rozumiane nie tylko jako przyroda, lecz także rynek, miejsce pracy oraz
społeczeństwo.
Powszechnie uważa się, że społeczna odpowiedzialność biznesu stanowi odpowiedź sektora gospodarczego
na wyzwania, które stawiają przed nim zadania zrównoważonego rozwoju. Poprzez minimalizowanie
swojego negatywnego oddziaływania na otoczenie zewnętrzne, przedsiębiorstwo może być jednocześnie
określane jako firma zrównoważonego rozwoju. Na poziomie Unii Europejskiej elementy składające się na
CSR były rozważane wielokrotnie, a podsumowanie międzynarodowych dyskusji ujęto przede wszystkim w
takich dokumentach jak:
- Strategia Lizbońska (2000r.), gdzie uznano m. in., że CSR będzie jednym z elementów, dzięki którym
realizacja przyjętego celu głównego strategii zostanie osiągnięta oraz, że realizacja CSR poprzez
prowadzony dialog z interesariuszami, wdrażanie zarządzania środowiskowego oraz budowę kapitału
społecznego przyczynia się do osiągnięcia trwałego sukcesu przedsiębiorstwa,
- „Zielona Księga” (2001), w której potwierdzono, że społeczna odpowiedzialność jest jednym z
ważniejszych elementów polityki gospodarczej Unii Europejskiej. Zdefiniowano wówczas pojęcie
społecznej odpowiedzialności jako koncepcję dobrowolnego włączania przez firmy zadań społecznych z
zakresu ochrony środowiska do swoich normalnych działań biznesowych oraz relacji ze wszystkimi
zainteresowanymi partnerami,
- „Biała Księga” (2002). Przedstawiono w niej obszary działań społeczności międzynarodowej, dotyczące
wprowadzenia w życie CSR, a także przyjęto za istotne m. in.: podjęcie działań edukacyjnych
umożliwiających wymianę doświadczeń oraz dobrych praktyk; rozwój narzędzi społecznej odpo-
wiedzialności (wykreowanie kodeksów etycznych, standardów zarządzania), powołanie Europejskiego
Forum Interesariuszy; uwzględnianie koncepcji CSR we wszystkich politykach Unii Europejskiej.
Twórcy idei Global Compact podczas Światowego Forum Ekonomicznego w Davos w 1999r. (adresowanej
do przedsiębiorców i przedstawicieli świata biznesu na całym świecie) sformułowali dziesięć następujących
zasad społecznej odpowiedzialności biznesu11
:
- Popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową.
- Eliminowanie wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę.
- Poszanowanie wolności stowarzyszania się.
- Eliminowanie wszelkich form pracy przymusowej.
- Zniesienie pracy dzieci.
- Efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia.
- Prewencyjne podejście do środowiska naturalnego.
9 Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, op. cit., s. 13.
10 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i
Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw, str. 7 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0681:FIN:PL:PDF 11
Ten Principles of the UN Global Compact, http://www.shinanokenshi.com/csr/csr.php
Page 5
- Podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postaw odpowiedzialności ekologicznej.
- Stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii.
- Przeciwdziałanie korupcji we wszystkich formach, w tym: wymuszeniom i łapówkarstwu.
Wydaje się, że to całościowe podejście do społecznej odpowiedzialności biznesu zawiera wszystkie ważne
elementy w skali makroekonomicznej, odnoszące się do każdego sektora gospodarczego. Do rozważenia
pozostają sprawy właściwego dostosowania zasad do konkretnych poziomów rozwoju gospodarczego
krajów oraz rodzajów prowadzonej działalności przez przedsiębiorstwa bądź instytucje czy jednostki typu
NGO.
4. Ważniejsze modele pomiaru społecznej odpowiedzialności biznesu
Relewantną kwestią przy ocenie działań prowadzonych dla realizacji założeń zrównoważonego rozwoju,
społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) jest metodologia pomiaru efektów zrealizowanych
przedsięwzięć i zamierzeń. Jeśli sięgnie się do literatury przedmiotu, to należy zaznaczyć, że występuje tu
różnorodność poglądów. Bowiem mimo wysokiej rangi tych zagadnień ich czasokres funkcjonowania w
warunkach polskich nie ma jeszcze długiej historii. Analiza funkcjonowania sektora bankowego w obszarze
realizacji idei zrównoważonego rozwoju oraz zasad społecznej odpowiedzialności biznesu wskazuje na
wielorakie podejście i poziom doświadczeń w tym zakresie. Co ciekawe, po przeprowadzonych analizach,
obserwacjach i wywiadach, że istotne wyniki w realizacji założeń omawianej problematyki nie w każdym
przypadku są zależne od wielkości banku, różnorodności ofert proponowanych produktów czy wysokości
osiąganych wyników finansowych. Jednocześnie wskazać należy, że prowadzone działania w ramach
omawianych idei wiążą się z koniecznością wyraźnego podziału instytucji sektora bankowego na dwie
grupy, tzn. banki, które może cechować:
- zaangażowanie społeczne (Corporate Community Involvement – CCI) – jako część strategii CSR
skoncentrowanej na budowaniu relacji ze społecznościami lokalnymi i wspieraniu rozwoju społeczeństwa.
Może przybierać różne formy, a przede wszystkim: wsparcie finansowe, wolontariat pracowniczy czy pomoc
rzeczową. Jednak tę strategię CSR cechuje doraźna, niesystematyczna forma aktywności.
- uczestnictwo w inwestycjach społecznych (Corporate Community Investment – CCI) – tzn. nowoczesne
podejście do aktywności społecznej firm, przyjmujące założenie budowy długoterminowej strategii zaanga-
żowania społecznego. Corporate Community Investment jest oparte na partnerstwie z wybranymi
organizacjami i ukierunkowane na rozwiązywaniu problemów społecznych uznanych przez firmę za
szczególnie ważne w sposób zdecydowanie ciągły.
Należy w każdym przypadku poddać analizie problem podejścia przez podmiot do zagadnień CSR z
uwzględnieniem właściwego umiejscowienia tej działalności w piramidzie aktywności gospodarczej oraz z
zastosowaniem właściwego wariantu pomiaru.
Tabela 1.
Możliwości oceny obszarów działania firmy, w tym społecznej odpowiedzialności biznesu
Różne warianty
propozycji
Obszary poddawane
ocenie
Szczegółowy opis obszarów poddawanych
ocenie
Poziomy oceny
obszarów
I wariant
indeks BI-NGO
I. Polityka i przywództwo
firmy
II. Strategia
zaangażowania
Kontrola ekspozycji „wrażliwości społecznej”
poprzez wpisanie jej w misję, wizję, wartości
bądź inne kluczowe dokumenty umieszczone
na stronie internetowej
Wypracowanie własnej strategii społecznego
zaangażowania, którą można zidentyfikować
Cztery poziomy
oceny w skali od
<0 do 3>, gdzie:
poziom 3 - to
wysoki stopnień
prezentacji na
stronie
Page 6
III. Budowanie relacji
IV. Przejrzystość
finansowa i mierzenie
efektów
V. Komunikowanie
na podstawie informacji zawartych na
stronach internetowych jednostki
Prowadzenie w jednoznaczny przejrzysty i
sposób komunikacji o formach i zasadach
współpracy ze społecznymi partnerami
Opracowanie sprawozdań i raportów działań z
zakresu zaangażowania społecznego
Wyeksponowanie stron internetowych z
informacją o prowadzonej działalności CSR
internetowej
informacje na
tematy z danego
obszaru,
poziom 2 - to
poziom średni,
poziom 1 – to
poziom niski,
poziom 0 oznacza
brak jakichkolwiek
informacji.12
II wariant
Wskaźniki
GRI13
I. Wpływ naszych działań
II. Nasi ludzie
III. Filozofia działania
Skutki działań dla rynku, środowiska,
społeczeństwa, poszczególnych grup
interesariuszy
Procesy wewnątrz firmy dotyczące
zarządzania kapitałem ludzkim i kształtujące
środowisko pracy
Odpowiedzialność za podstawy
funkcjonowania firmy, za otoczenie
instytucjonalne i proceduralne
Podział na
wskaźniki
podstawowe i
dodatkowe, które
wykazują
porównywalne
informacje
dotyczące
wyników
ekonomicznych,
środowiskowych i
społecznych
III wariant
Model LBG14
I. Podstawowa działalność
biznesowa
II. Obowiązkowy wkład w
społeczności lokalne
III. Przedsięwzięcia
komercyjne w środowisku
lokalnym
IV. Inwestycje na rzecz
społeczności
Podstawowa działalność firmy i dostarczanie
efektywnych kosztowo produktów i usług w
sposób odpowiedzialny etycznie, społecznie
i środowiskowo
Podejmowane przez firmę przedsięwzięcia
społeczne wynikające z zapisów prawa
Działania podejmowane zwykle przez działy
marketingu, bezpośrednio wspierające cele
biznesowe firmy (np. sponsoring)
Długofalowe strategiczne zaangażowanie w
partnerstwo z partnerami społecznymi na
rzecz rozwiązywania problemu społecznego
uznanego przez firmę za ważny także z jej
punktu widzenia
Wyrażenie
w wartościach
pieniężnych (w
PLN lub innej
walucie), łącznych
kosztów firmy
w związku
z realizacją działań
społecznych, tzn.
kwot
przekazanych
w darowiznach,
wartości czasu
pracy
poświęconego
przez
pracowników na
wolontariat czy
12
Suma punktów możliwa do zdobycia przez 500 badanych firm przez „Rzeczpospolitą” w 2010r., przy założeniu, że
za pięć ocenianych obszarów każda firma otrzyma maksymalną ilość 15 punktów, wynosi 7500. A jednak razem
osiągnięto w 2010 r. 1815 punktów, co stanowi zaledwie 24,2% wartości maksymalnej Indeksu BI-NGO. Wprawdzie
jest to wyraźny wzrost w stosunku do lat ubiegłych (w 2007r. – 1368 pkt., w 2008r. – 1762 pkt., w 2009r. – 1680 pkt.),
jednak nieporównywalnie niski w stosunku do indeksu BI-NGO w innych państwach członkowskich UE) (Indeks BI-
NGO 2010. Komunikacja społecznego zaangażowania firm w Internecie. Trendy zaangażowania społecznego 2011,
CSR Consulting 2011, str. 8).
13 GRI jest to Inicjatywa ds. Ogólnoświatowej Sprawozdawczości. Wytyczne opracowane przez GRI obejmują
międzynarodowe standardy raportowania, wykorzystywane w sprawozdawczości z zakresu ekonomicznej, etycznej i
ekologicznej sfery działalności organizacji, tj. w raportach zrównoważonego rozwoju (Sustainability Reports).
Wytyczne te obejmują zarówno wskaźniki, jak też ogólne zasady pomagające firmom, rządom i organizacjom
pozarządowym (NGO-s) w strategicznym zarządzaniu kwestiami zrównoważonego rozwoju. 14
Model LBG (London Benchmarking Group) pokazuje możliwe formy zaangażowania społecznego oraz
odpowiadające im działania podejmowane przez firmy. Od pkt. I znajdują się działania obowiązkowe, wynikające z
faktu prowadzenia przez podmiot działalności gospodarczej, a także z zapisów prawa. To, co znajduje się poniżej, to
zaangażowanie dobrowolne. – Efektywność społecznego zaangażowania firm. Raport otwarcia, CSR Consulting,
http://www.csrconsulting.pl/docs/LBG_Raport_otwarcia_1.pdf
Page 7
V. Działania
charytatywne, filantropia
Okresowe dobroczynne wsparcie udzielane
organizacjom charytatywnym i społecznym
kosztów
zarządzania
poszczególnymi
przedsięwzięciami.
IV wariant
Model
społecznego
zaangażowania
firmy
I. Podstawowa działalność
gospodarcza
II. Przedsięwzięcia
komercyjne
III. Inwestycje na rzecz
społeczności lokalnej
IV. Przedsięwzięcia
charytatywne
Firma ma być tzw. „dobrym obywatelem” dla
budżetu państwa
Realizacja planów na zasadzie partnerstwa, co
wywołuje pozytywne zmiany strukturalne w
regionie (w tym sponsoring)
Strategiczne działania podejmowane we
współpracy z lokalnymi władzami a także
organizacjami pozarządowymi. Działania te są
skierowane na wspieranie rozwoju przedsię-
biorczości, edukacji, kultury, sportu i zdrowia
Wynikają z poczucia moralnego obowiązku,
aby dzielić się z potrzebującymi
Proponowane
poziomy oceny w
skali od <0 do 2>,
gdzie:
poziom 0 – brak
działalności
poziom 1 –
niewielki poziom
działalności
poziom 3 –
widoczny poziom
działalności
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Indeks BI-NGO 2010. Komunikacja społecznego zaangażowania firm w
Internecie. Trendy zaangażowania społecznego 2011, CSR Consulting 2011; Społeczna odpowiedzialność biznesu –
pod. red. Lucyna Wojtasiewicz, AE Poznań 2008; Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju &
Suplement dla sektora organizacji pozarządowych (NGO), wersja 3,0
https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/Polish-NGOSS.pdf
Trzeba mieć świadomość, że w przypadku sektora bankowego w Polsce występują różne dodatkowe
okoliczności, które mogą utrudniać właściwy wybór wariantu oceny obszarów działalności podstawowej (w
tym społecznej odpowiedzialności biznesu). Jednak w każdym przypadku, jeśli już jest prowadzona (na
zasadzie zaangażowania społecznego albo uczestnictwa w inwestycjach społecznych) działalność w ramach
CSR wówczas należy podjąć stosowne decyzje co do konieczności przygotowania wykwalifikowanej kadry
zajmującej się profesjonalnie tą dziedziną zaczynając od planowania, poprzez pomiar do właściwego
raportowania i komunikowania danych.
5. Zrównoważony rozwój oraz CSR w aspekcie funkcjonowania polskiego sektora bankowego –
wstępne wyniki badań
Dla realizacji celów niniejszego opracowania poddano analizie te banki komercyjne, które mogą
pochwalić się doświadczeniami w zakresie działalności w różnych formach zaangażowania społecznego i w
inwestycje społeczne. Mając na uwadze fakt, że do końca 2014 r. każdy duży podmiot funkcjonujący w Unii
Europejskiej mają podjąć obowiązek przestrzegania wytycznych w ramach społecznej odpowiedzialności
biznesu, opracowanych przez OECD, UN Global Compact bądź zawartych w normach ISO 2600015
dostrzega się rosnącą rangę tych zagadnień. W Polsce datuje się sprawozdawcze ujęcie prowadzonej przez
banki społecznej odpowiedzialności biznesu w formie raportów dopiero od 2005r. (tzn. pierwszy raport
opracowany w 2005r. dotyczył 2004r.)
Tabela 2
Raporty społeczne (społecznej odpowiedzialności biznesu) sporządzone przez banki komercyjne
za lata 2004 – 2012
15
CSR: dobrowolny przymus, 2012, „Rzeczpospolita”, nr 57(9177), http://www.rp.pl
Page 8
Rok Ilość banków Nazwy banków
2004 1 Bank BPH
2005 0 -
2006 3 Bank BPH, Bank Millenium, BRE Bank
2007 2 Bank Millenium, BRE Bank
2008 3 Bank Millenium, BRE Bank, Bank BPH
2009 2 Bank Millenium, Bank BPH
2010 3 Bank BOŚ, Bank Millenium, Bank BPH
2011 3 Bank BGŻ, Bank Millenium, Kredyt Bank
2012 1 Bank BPH
Źródło: Opracowanie własne.
Porównując ilość sporządzonych raportów społecznej odpowiedzialności biznesu za lata 2004 – 2012 w
stosunku do ponad 100 funkcjonujących w Polsce instytucji finansowych (w tym ponad 50 banków
komercyjnych) ilość ta nie wydaje się zbyt zadawalająca. Wprawdzie nie oznacza to wprost, że inne banki
komercyjne nie angażują się w formy działalności związanej ze zrównoważonym rozwojem oraz CSR w
ogóle16
, jednak – co najwyżej – informacje w tym zakresie są dołączane sporadyczne do sprawozdania
finansowego. Warto też zwrócić uwagę na najczęściej preferowane formy aktywności realizowanej w
ramach zaangażowania społecznego bądź uczestnictwa w inwestycjach społecznych.
Tabela 3
Rodzaje działań realizowanych przez banki w ramach CSR w latach 2004 – 2012
Rok Bank Ważniejsze obszary
2004 Bank BPH 1) Działania integracyjne dla klientów i pracowników (turniej tenisowy i golfowy
„Piknik z Bankiem BPH”, „Nocny Turniej Golfa” w Olsztynie, koncert „Piechotą do
Lata” w Pałacu Zamoyskich, imprez ”Latino Fiesta”, konkurs „Lato z Bankiem”, rejsy
Kołobrzeg – Bornholm, Zatoka Gdańska)
2) Przeciwdziałanie „praniu brudnych pieniędzy”
3) Aktywna polityka komunikacyjna banku wobec inwestorów
4) Realizacja projektów Management Development Prestige oraz Management
Development Standard w ramach systemów szkoleń pracowników banku
5) Działalność sponsoringowa dla społeczeństwa w dziedzinach: kultura, edukacja, sport
i profilaktyka zdrowotna.
2006
Bank BPH
BRE Bank
Oprócz realizacji podobnych zadań jak w 2005r. (choć już o szerszym zakresie) dochodzi
inicjatywa budowy integralnej kultury korporacyjnej Grupy UniCredit, oparta na
wspólnym układzie wartości: zaufanie, uczciwość, wzajemność, zapisanych w tzw.
Karcie Zasad.
1) Gwarancja bezpieczeństwa w prowadzonej działalności (w tym przeciwdziałanie praniu
16
Np. BGK już 2009 r. opracował wewnętrzną Politykę Społecznej Odpowiedzialności, która wyraża strategiczne
podejście do odpowiedzialnego zarządzania tą instytucją finansową. Wyznaczył 3 obszary zainteresowania: dbałość o
zdrowie, rozwój pracowników i pozytywne relacje w pracy, ochronę środowiska naturalnego oraz działalność
filantropijną.
Page 9
Bank
Millennium
pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, BCPs - Business Continuity Plans)
2) Korporacyjny Kanon Wartości DROGA17
3) Działania na rzecz ochrony środowiska (w tym prace w celu uzyskania certyfikatu
EMAS, gwarancje „elektryczne” banku
4) działania na rzecz społeczeństwa (Fundacja BRE Banku, sponsoring i działalność
charytatywna na rzecz kultury, sztuki, edukacji)
1) Dialog z klientami (np. badania satysfakcji i jakości obsługi klientów)
2) Dialog z inwestorami (np. współpraca z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa i obsługa preferencyjnych kredytów inwestycyjnych i klęskowych)
3) Współpraca z partnerami biznesowymi
4) Dialog z pracownikami (w tym: komunikacja wewnętrzna, badania opinii
pracowników, centrum innowacji)
2007 Bank
Millennium
BRE Bank
1) Dialog z klientami (jako badania satysfakcji i jakości obsługi klientów, zarządzanie
reklamacjami, zwiększanie dostępności usług, produkty świadome społecznie)
2) Dialog z inwestorami (np. oferta preferencyjnych linii kredytowych: inwestycji w
zakresie: wiejsko-gminnych szkół; budowy, modernizacji i remontu dróg publicznych,
gminnych i powiatowych na terenach wiejskich, rozwoju infrastruktury społeczeństwa
informacyjnego na terenach wiejskich)
3) Współpraca z partnerami biznesowymi (projekt optymalizacji procesu zarządzania
łańcuchem dostaw, w tym procesu wyboru dostawców i outsourcingu)
4) Dialog z pracownikami (w tym: pikniki pracownicze, treningi kreatywności i kampanie
zbierania pomysłów CTA (Call to Action ), Program rozwoju kompetencji – Grow Plus,
Akademia Millennium
5) Oddziaływanie na środowisko (uwaga na zasoby niszczące środowisko typu: zużycie
baterii, tonerów; utylizacja starego sprzętu biurowego)
6) Działania na rzecz społeczeństwa (współpraca z organizacjami pożytku publicznego w
tworzeniu programów kulturalnych i edukacyjnych, praktyki i staże studentów,
sponsoring konkursu Global Management Challenge – Euromanager Poland, współpraca z
redakcją „Harvard Business Review”)
Oprócz działań rozpoczętych w poprzednich latach dochodzi poszerzenie aktywności w
sferze ochrony środowiska (w tym gospodarki odpadami, opłata za korzystanie ze
środowiska z tytułu emisji spalin) oraz działań na rzecz społeczeństwa (wspieranie
inicjatyw badawczych, dydaktycznych i edukacyjnych, popularyzujących wiedzę z
zakresu ekonomii; współpraca z Instytutem CASE, zaangażowanie na polu kultury i
sztuki).
2008 Bank
Millennium
BRE Bank
Niezależnie od podjętych działań latach ubiegłych Bank rozpoczął wdrażanie „Wielkiej
Księgi Millennijności” (ujmującej zasady kultury korporacyjnej, komunikacji
wewnętrznej oraz standardy sprzedaży i obsługi klientów); wprowadził nowy kanał
kontaktów z klientami, tzw. Telemillennium; Telemarketing, poszerzył ofertę tzw.
produktów zaangażowanych społecznie, usprawnił Program „AML” (dotyczący obszarów
zagrożenia), wydzielił aspekty oddziaływania banku na środowisko oraz działania
proekologiczne, poszerzył wspieranie lokalnych inicjatyw i organizacji oraz działalność
charytatywną.
Poszerzono zakres rozpoczętych form aktywności społecznej o: Program BREnova –
odpowiedź na wyzwania rynku, otwartość na osoby niepełnosprawne, nowe projekty
społeczne dla pracowników, inne projekty dla społeczeństwa (udział w kampanii
społecznej „Dobry Rodzic – Dobry Start”, w konkursie „Człowiek bez Barier” ), większy
nacisk na ochronę środowiska (Programy gospodarowania odpadami w Banku),
wspomaganie nauki, edukacji i rozwoju gospodarczego.
2009 Bank Oprócz kontynuacji akcji i projektów podjętych w latach ubiegłych Bank, oprócz
17
DROGA – oznacza skrót oczekiwań wobec pracowników w dążeniu do sukcesu: Doskonałość (dążenie do
najlepszych rezultatów, nieustannie zdobywa wiedzę i umiejętności), Realizacja (doprowadza zadania z sukcesem do
końca, efektywnie zarządza zadaniami, posiada świadomość biznesową), Odpowiedzialność (bierze zadania na
własność, przewiduje i ponosi konsekwencje swoich działań, potrafi zakwestionować status quo), Gotowość (jest
gotowy do podejmowania wyzwań, aktywnie współpracuje z innymi członkami organizacji, efektywnie kieruje
poziomem swojej energii), Angażowanie się (jest aktywny i zdeterminowany, wpływa na innych, identyfikuje się z
firmą) – Raport o społecznej odpowiedzialności biznesu, BRE Bank 2006, str. 21.
Page 10
Millennium
Bank BPH
działalności społecznej, oddziela działalność prospołeczną (w tym: udział w
ogólnoświatowej akcji proekologicznej „Godzina dla Ziemi”, organizowanej przez
Fundacje WWF; promocję polskich przemian w organizacji kampanii promującej wiedzę
na temat roli Polski w procesie europejskich przemian 1989r., wsparcie organizacji Forum
Dialogu „Gdański Areopag”)
Podkreślić należy, że Raport Banku zawiera wyłącznie elementy tworzące społeczną
odpowiedzialność biznesu, ze wyraźnym wskazaniem, że Bank jest wrażliwy na
potrzeby wszystkich grup interesariuszy. Zatem skupia się – oprócz permanentnego
powielania dotychczasowych elementów działalności – na globalnym ich prowadzeniu, po
zbadaniu koniecznych zapotrzebowań. Np. Działania szkoleniowe opierają się na czterech
głównych filarach: Akademii Rozwoju, szkolenia korporacyjne GE, szkolenia lokalne,
szkolenia elektroniczne, realizowane poprzez platformę MyLearning. Pakiet projektów
dotyczących ochrony środowiska naturalnego poszerza się o systematyczne segregowanie
śmieci, udział w utylizacji śmieci, a działalność charytatywna i sponsoringowa ma już
wieloletnią tradycję w zakresie kultury, edukacji, czy sportu.
2010 Bank
Millennium
Bank BPH
BOŚ
Wyraźnie wzrasta waga przedsięwzięć związanych z wpływem banku na środowisko oraz
działania na rzecz społeczeństwa (np. udział a akcji ECCO Walkathon jako największym
na świecie spacerze charytatywnym, SOSO wioski) Ponadto następuje aktywne
nastawienie do kontaktów z klientami (np. kolejnym kanałem komunikacji z Bankiem jest
serwis MilleSMS, wewnętrzny serwis intranetowy „Millenniumnet”, przystąpienie do
programu „10 na 10” organizowanym przez Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych).
Przygotowano Zasady finansowania odpowiedzialnego społecznie, na mocy umowy z
Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju. Ponadto nadal prowadzona jest współpraca
z organizacjami pożytku publicznego i fundacjami przy realizacji programów
edukacyjnych i wydarzeń kulturalnych.
Wskazano hasło: Inwestujemy w relacje - Empatia Działanie z bezkompromisową
uczciwością jest przewodnią dewizą i misją Banku w zakresie CSR oraz budowa
kultury compliance. Priorytety strategii CSR obejmują m.in.: wsparcie MŚP, rozwój
kapitału intelektualnego, popularyzację zdrowego trybu życia pracowników, działalność
sponsoringową w dziedzinie kultury, edukacji i sztuki, intensyfikacja wolontariatu
pracowników w działalność charytatywną (np. oddział Wolontariuszy GE (GE
Volunteers), wewnętrzna organizacja Women’s Network).
Pierwszy Raport ekologiczny 2010, w którym podkreślono rangę kredytów
proekologicznych (np. na: inwestycje związane z odnawialnymi źródłami energii, ochronę
atmosfery, ochronę wód i gospodarki wodnej, ochronę powierzchni ziemi,
termomodernizację budynków.
2011 Bank
Millennium
BGŻ
KB Kredyt
Bank
Raport całościowo przedstawia wyniki działalności Banku (w tym: kontynuację informacji
z lat ubiegłych dotyczących np. misji Banku; dialogu z inwestorami, partnerami
biznesowymi, pracownikami; audytu wewnętrznego i zewnętrznego; rozwoju kadr), a w
tym wskazuje na ciągłość postępowania w kwestii wypracowanych procedur
oddziaływania Banku na środowisko oraz działalności na rzecz społeczeństwa (np. akcje:
Nakrętkomania, Bank Bezpiecznych Kierowców, Bank Dobrej Krwi, Pracownicy Banku
Dzieciom).
Pierwszy Raport Odpowiedzialnego Biznesu zawiera pełny opis historii, profilu
działalności, ofert produktów i usług. Oddzielnie ujęto społeczną odpowiedzialność
biznesu (np. sponsoring zaangażowany), lokalne zaangażowanie społeczne, Bank jako
odpowiedzialnego pracodawcę, Bank przyjazny środowisku. WAŻNE: BGŻ uwzględnił
odniesienie podanych treści do Indeksu GRI (z własnym opisem o charakterze wyjaśnień).
Pierwszy Raport – wskazuje na: społecznie odpowiedzialni – najlepsze praktyki, ogólne
informacje o Banku, etykę w tworzeniu produktu i marketingu, przejrzystość oferty i
odpowiedzialnego procesu sprzedaży, odpowiedzialność w sprzedaży kredytów
hipotecznych, wspieranie przedsiębiorczości, podejście do pracowników – poprzez dialog,
satysfakcja, zaangażowanie. W ramach „Naszego otoczenia” wyodrębniono opis działań w
ramach działó1): edukacja dla bezpiecznego rozwoju, działamy wśród społeczności, nieco
kultury, nieco sportu, Myślę eko, więc jestem. WAŻNE: Kredyt Bank uwzględnił
odniesienie podanych treści do Indeksu GRI (z podaniem stopnia raportowania).
Page 11
2012 BPH Raport Po Prostu Fair – Wskazanie na główne założenia strategii „Fair Play”, w tym:
otwarty dialog z klientami, partnerami i pracownikami, wolontariat pracowniczy,
promowanie postaw fair, ochronę środowiska naturalnego. Zawiera rozwinięcie tych haseł
ze wskazaniem kontynuowanych działań dotychczasowych.
Źródło: Opracowanie własne http://www.csrinfo.org/pl/rejestr-raportow/o-rejestrze-raportow/wyniki
Wstępna analiza przedstawionych – w skrócony wprawdzie sposób – ważniejszych elementów
wykazywanych w raportach społecznych banków komercyjnych wskazuje, że zarządy tych instytucji nie
dojrzały jeszcze do wyboru i wypracowania – na wysokim poziomie – metod pomiaru prowadzonej
działalności w zakresie zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności biznesu. Ujmowane
informacje w opracowanych sprawozdaniach mają często lakoniczny charakter, nie precyzują wyłącznie
zagadnień merytorycznie dostosowanych do tytułów tych raportów, a formy ich prezentacji też są
niejednolite. Wydaje się, że dopiero następne lata wskażą rosnącą rangę tych zagadnień, a zatem nastąpi
zatrudnienie wykwalifikowanej kadry, zredagowanie właściwych metod pomiaru i oceny działalności
„społecznej”, co będzie miało wpływ na ich pełną taksację przez interesariuszy czy zewnętrzne organy
kontroli i nadzoru.
6. Wnioski końcowe
Przyszłością dla sektora bankowego powinien być rozwój inwestycji odpowiedzialnych społecznie (SRI),
włączenie kryteriów ESG (ang. Environmental, Social, Governance) do oceny ryzyk oraz myślenie o
produktach bankowych skierowanych do specyficznych grup społeczeństwa wymagających wsparcia
finansowego, moralnego i rzeczowego. Prekursorski model zaangażowania społecznego, skoncentrowany
zarówno na rozwiązywaniu problemów społecznych jak i na osiąganiu korzyści biznesowych, stawia przed
podmiotami gospodarczymi zupełnie inne wyzwania. Pierwsze z nich to spójne i skuteczne zarządzanie
strategią inwestycji społecznych (CCI - Corporate Community Investment), drugie – są związane z
pomiarem efektywności zaangażowania społecznego, a trzecie dotyczą poprawnego informowania o
osiąganych wynikach kluczowych interesariuszy (zarówno pozytywnych jak i negatywnych oraz
pierwszoplanowych, drugoplanowych i pozostałych). Zwiększenie konkurencyjności podmiotów sektora
bankowego musi się bezwzględnie wiązać z wychodzeniem naprzeciw w systematyczny i strategiczny
sposób zaistniałym nowym problemom, przed którymi staje nie tylko konkretna jednostka fizyczna, prawna,
czy państwo ale także w skali globalnej Europa i …świat. Nowe wyzwania stawiane przez człowieka
funkcjonującym podmiotom są jednoznaczne z koniecznością myślenia o ewaluacji podejmowanych progra-
mów, przedsięwzięć czy projektów18
. Należy zatem już na etapie tworzenia założeń całościowego
funkcjonowania i aktywności jednostki antycypować nieznane jeszcze obszary działania na polu
zaangażowania społecznego. A to oznacza, zarówno z punktu widzenia firmy, jak i społeczeństwa, że pełna
realizacja potencjału tkwiącego w zaangażowaniu społecznym, jest realnie możliwa w przypadku
organizacji, które tworzą kompleksową, spójną i na bieżąco dostosowaną do zapotrzebowania interesariuszy
strategię zaangażowania społecznego. Ponadto warto podkreślić, że godnym uwagi zjawiskiem jest wzrost
roli portali społecznościowych w komunikowaniu prospołecznej polityki jednostek gospodarczych oraz
włączanie klientów do grona oddziaływania na obszary aktywności CSR tych podmiotów.
Literatura
Bargiel D., Rola społecznej odpowiedzialności biznesu i zrównoważonego rozwoju w ograniczaniu zjawisk
kryzysowych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 225, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.
CSR: dobrowolny przymus, 2012, „Rzeczpospolita”, nr 57(9177).
18
Niewiadoma M., Nowe źródła informacji a rachunkowość banku, w: Nauka o rachunkowości na progu gospodarki
opartej na wiedzy – pod red. A. Karmańskiej, Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 2013, s. 875 – 888.
Page 12
Efektywność społecznego zaangażowania firm. Raport otwarcia, CSR Consulting,
http://www.csrconsulting.pl/docs/LBG_Raport_otwarcia_1.pdf
„Europa 2020″ - unijna strategia wzrostu. http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm
Freeman E.R., Moutchnik A., Stakeholder management and CSR: questions and answers. In: UmweltWirtschaftsForum,
Springer Verlag, 2013, Vol. 21, Nr. 1. http://link.springer.com/article/10.1007/s00550-013-0266-3
Indeks BI-NGO 2010. Komunikacja społecznego zaangażowania firm w Internecie. Trendy zaangażowania
społecznego 2011, CSR Consulting 2011.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i
Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0681:FIN:PL:PDF
Maciejewski K., Czy banki wierzą w społeczną odpowiedzialność, 2013-05-02,
http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/analizy/czy-banki-wierza-w-spoleczna-odpowiedzialnosc/
Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie
Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012.
Niewiadoma M., Nowe źródła informacji a rachunkowość banku, w: Nauka o rachunkowości na progu gospodarki
opartej na wiedzy – pod red. A. Karmańskiej, Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 2013.
Raport o społecznej odpowiedzialności biznesu, BRE Bank 2006.
Raport „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, http://www.Polska2030.pl
Społeczna odpowiedzialność biznesu – pod. red. Lucyna Wojtasiewicz, AE Poznań 2008
Ten Principles of the UN Global Compact, http://www.shinanokenshi.com/csr/csr.php
Wizja zrównoważonego rozwoju dla polskiego biznesu 2050,
http://www.pwc.pl/pl_PL/pl/publikacje/raport_wizja_zrownowazonego_rozwoju_dla_polskiego_biznesu_2050.pdf
Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, 2000 – 2006 GRI.
Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju & Suplement dla sektora organizacji pozarządowych
(NGO), wersja 3,0 https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/Polish-NGOSS.pdf