Novac-Srbije-Crne-Gore-i-Jugoslavije-1868-1941

KRAQEVO 2003 1

NOVAC SRBIJE, CRNE GORE I JUGOSLAVIJE 1868 - 1941NUMIZMATI^KO ODEQEWE NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU Autor izlo`be i kataloga SLA\ANA SPASI] Izdava~ NARODNI MUZEJ KRAQEVO Za izdava~a DRAGAN DRA[KOVI] Lektor ANA AVI] Grafi~ka oprema ATEQE RA PE[I] Grafi~ka priprema JOVAN ANTONI] - AJOVA [tampa RI@A Tira` 300

Na koricama 10 DINARA, papir, 01. 11. 1920. kat. br. 55 20 DINARA, zlato, 1882. avers kat. br. 12 5 DINARA, srebro, 1904. kat. br. 28

2

NO AC V SR I E B J CR EGO EI N R JU O LA I E G S V J 1868-1941

3

NOVAC SRBIJE, CRNE GORE I JUGOSLAVIJE 1868 - 1941

Numizmati~ka zbirka Narodnog muzeja u Kraqevu formirana je odmah po osnivawu muzeja 1950. godine. U po~etku Zbirkom je rukovodio prof. Milorad S. Jovi}, u periodu od 1950. do 1961. godine. Po~ev{i od 1974. godine zbirkom privremeno rukovodi kustos Arheolo{kog odeqewa. Po~etkom 2001. Zbirku preuzima kustos numizmati~ar. U toku 2000/01. godine izvr{ena je revizija Zbirke u kojoj se nalazi 2886 primeraka papirnog i metalnog novca i 1500 primeraka studijskog materijala. Papirni i metalni novac nabavqen je putem poklona, otkupa, rekognoscirawem i iskopavawem. * Prvi srpski novac kovan je u vreme kraqa Radoslava (1228-1234). Nastao je po uzoru na vizantijski novac skifat (bronzani ~ankasti novac). Kasnije, u doba kraqa Uro{a I (1243-1276), kuje se novac po ugledu na mleta~ki srebrni novac tipa matapana. Kovawe ovog tipa srebrnog dinara nastavi}e se i u doba vladavine kraqeva Dragutina (1276-1316), Milutina (1282-1321), Stefana De~anskog (1321-1331) i Du{ana (1331-1355). Predstava je slede}a : na aversu predstavqen je kraq, gologlav ili sa krunom, stoji spreda i prima zastavu ili krst od svetiteqa odnosno sv. Stefana, za{titnika srpskog prestola. Na reversu je predstava Hrista na prestolu. Srpski vladari kovali su i novac sa originalnim5

DINAR, srebro, Kraq Stefan Uro{ II Milutin (1282-1321) 10 DINARA, papir, 02.02.1893. kat. br. 20

predstavama, }irili~nim natpisima i sl. U periodu vladavine kraqa i cara Du{ana srpsko sredwovekovno nov~arstvo dostiè vrhunac. U sredwovekovnoj Srbiji pravo kovawa novca vladari su zadràli za sebe, mada je ono nekada davano i pojedinim licima, uz kontrolu kvaliteta kovawa. Ali, srpska vlastela (kasnije patrijar{ija i gradovi) ~esto je vr{ila uzurpaciju ovog prava. Novac je kovan u kovnicama u okviru rudarskih centara: Brskovo, Rudnik, Novo Brdo, Srebrenica ...Padom srpske dràve pod tursku vlast, 1459. godine, prestaje kovawe srpskog novca.

NOVAC KNEZA MIHAILA OBRENOVI]A III (1839-1842 / 1860-1868)Srbija pod turskom vla{}u dobila je status kneèvine sa unutra{wom autonomijom Hati{erifom iz 1830. godine, dopuwenim 1833. godine. Hati{erifima nije bilo predvi|eno pravo Kneèvine Srbije na sopstveni novac, ali nije bilo ni zabraweno. U upotrebi je bilo vi{e vrsta stranog bakarnog, srebrnog i zlatnog novca (papski, turski, austrijski, ruski ...). Odnos stranih valuta uskla|ivan je uvo|ewem dve vrste zvani~nih nov~anih tarifa, odnosno kursnih lista, poreske i ~ar{ijske, a postojala je i jedna nezvani~na, narodna tarifa. Nakon Prvog srpskog ustanka odnos stranih valuta utvr|ivan je pomo}u dràvnih akti odnosno nov~anih tarifa (kursnih lista). U po~etku dono{ene su dva puta godi{we, na \ur|evdan i Mitrovdan, a kasnije i ~e{}e , po potrebi. Bilo je neophodno da Kneèvina Srbija po~ne sa kovawem sopstvenog bakarnog novca. Knez Mihailo Obrenovi} III po~etkom 1868. godine {aqe ministra finansija Kostu Cuki}a u Be~ sa zadatkom da formira uslove za kovawe srpskog novca. Nakon wegovog povratka i podno{ewa izve{taja doneto je re{ewe, 14. marta 1868. godine, kojim se odobrava po~etak kovawa. Narednog dana knez odobrava ovo re{ewe. Novac je iskovan u Carskoj i kraqevskoj glavnoj kovnici u Be~u (WI ERHA P EN U TMN AMT). Graveri su bili AnonScharf (za 1 i 10 para) i Z t Fri e ichLe ek (za 5 para). Novac je kovan od legure koju ~ine: d r is 95% bakar, 4% kalaj i 1% cink. Na aversu sva tri apoena nalazi se lik kneza Mihaila u levom profilu, okruèn natpisom OBRENOVI] III. KWAZ SRBSKI. U toku izrade matrica potkrala se gre6

1 PARA, bakar, 1868. kat. br. 1

{ka na jednoj za apoen od 1 pare gde umesto slova B stoji slovo ] u re~i SRBSKI. Ispod lika kneza Mihaila nalazi se signatura gravera, i to: A.S., A.SCHARF za apoen od 1 i 10 para i LEISSEK za apoen od 5 para. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini, nalazi se oznaka vrednosti (1, 5 ili 10), ispod je oznaka nov~ane jedinice PARA i oznaka godine kovawa 1868 - sve zajedno u otvorenom vencu od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a, sa kneèvskom krunom na vrhu. Na po~etku kovawa revers je u odnosu na avers postavqen pod 180o (kod apoena od 5 i 10 para), ali je kasnije postavqen pod 0o. Obod je kod sve tri apoena gladak. U me|uvremenu ubijen je knez Mihajlo Obrenovi}, 29. maja 1868. Be~ka kovnica je usporila sva kovawa. Na presto dolazi maloletni knez Milan Obrenovi} i dodeqeno mu namesni{tvo. Glavna be~ka kovnica nastavqa sa daqim kovawem sva tri apoena. Ukupno je iskovano 73.464.500 para, odnosno 3.999.500 komada od 1 pare (teìna 1 g, pre~nik 15 mm), 4.031.076 kom. od 5 para (5 g, 25 mm) i 4.930.962 komada od 10 para (10 g, 30 mm), (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} ,1985, 93). Ova serija povu~ena je iz opticaja 1898. godine.

NOVAC KNEZA MILANA OBRENOVI]A IV (1868-1882)U periodu kada knez Milan Obrenovi} IV po~iwe samostalno da vlada, javqa se ideja o kovawu prvog srpskog srebrnog novca od 50 para, 1 i 2 dinara . Kneèvina Srbija usvaja novi nov~ani sistem koji se zasniva na na~elima i odredbama Pariske nov~ane konvencije iz 1865. godine, kojom je stvorena tzv. Latinska nov~ana unija, iako Srbija formalno ne pristupa Konvenciji. Za jedinicu nov~anog sistema Srbije uvodi se DINAR. Novac je kovan u Be~u, odnosno BE^KOJ GLAVNOJ KOVNICI (WI ER HA P MN AMT) 1875. godine od EN U T Z srebra fino}e 835/1000. Graveri su bili: A.Scharf (za 50 para i 2 dinara) i F.Le ek (za 1 dinar). is Na aversu sva tri apoena nalazi se lik kneza Milana u levom profilu, okruèn }irili~nim natpisom MILAN M. OBRENOVI] IV. KWAZ SRPSKI. Ispod lika je signatura gravera: A. S., odnosno F. Le ek, odnosno A. is Scharf. Sve zajedno u bisernom krugu.7

10 PARA, bakar, 1868 kat. br. 3

U sredini reversa je cifarska oznaka vrednosti (50, 1 ili 2), a ispod cifre je naziv nov~ane jedinice PARA, DINAR ili DINARA i godina kovawa 1875, sve zajedno u otvorenom vencu od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a. Gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu je kneèvska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Obod je kod sva tri apoena gladak. Otkovano je 2.000.000 komada od 50 para (teìna 2,5 g, pre~nik 18 mm), 3.000.000 komada od 1 dinara (5 g, 23 mm) i 1.000.000 komada od 2 dinara (10 G, 27 mm); ukupne nominalne vrednosti: 6.000.000 dinara (I. Vu~i}evi}, S. Novkovi}, 1985, 93). Ova serija predstavqa na{ najlep{i i najre|i kovani novac. Povu~ena je iz opticaja 1904. godine. (Kneèvina Srbija pripremaju}i se za rat sa Turskom donosi 19. januara 1876. godine zakonodavnu odluku o izdavawu prvog srpskog papirnog novca ali bez podloge u plemenitim metalima. Probni otisci nov~anica od 1, 5, 10, 50 i 100 dinara {tampani su u Dràvnoj {tampariji u Beogradu. Ukupno je {tampano 1500 komada. Po{to nikada nisu bile u opticaju ne mogu se nazvati novcem.) Kneèvina Srbija stekla je nezavisnost 1878, godine posle vi{evekovne pot~iwenosti Turskoj. Krajem iste godine predvi|eno je kovawe slede}ih apoena: u zlatu 10 i 20 dinara (6,45161 g., 21 mm); u srebru (835/1000) od 50 para (2,5 g., 18 mm), 1 dinar (5 g, 23 mm) i 2 dinara (10 g, 27 mm); u srebru (900/1000) 5 dinara (25 g, 37 mm) i u bakru 5 para (5 g, 25 mm), 10 para (10 g, 30 mm).(Svi apoeni su iskovani 1879. godine, osim zlatnika od 10 dinara koji je kovan 1882. godine.) Graver svih nominala bio je ER ESTPA INTAS ET. N UL S Novac je kovan u tri kovnice, razli~itih dràva. Primerci od 5 para (6.000.000 komada) i 10 para (9.000.000 komada) kovani su u Birmingemu ali bez oznake kovnice - N. Srebrni novac kovan je u Carskoj kovnici novca u Be~u, i to: 50 para (600.000 komada), 1 dinar (800.000 komada), 2 dinara (750.000 komada) i 5 dinara (200.000 komada). Prvi srpski zlatnik od 20 dinara (50.000 komada) kovan je u Parizu i nosi sve oznake pariske kovnice novca. Na nali~ju, pri dnu, izgravirane su tri oznake: u sredini slovo A, kao oznaka kovnice; levo je sidro kao oznaka glavnog gravera (AUGU TE BAR E), a desno p~ela, znak direktora kovnice S R (AL REDRE O RDBA ONDEBUS I E). F N UA R S ER Na aversu je lik kneza Milana u profilu (kod bakarnog i srebrnog novca u levom profilu, a kod zlatnog u desnom). Ispod lika je prezime gravera: TAS ET. Okruèn }iS8

1 DINAR, srebro, 1875. kat. br. 5

rili~nim natpisom MILAN M. OBRENOVI] IV KWAZ SRPSKI. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa je broj~ana oznaka vrednosti (5, 10, 50, 1, 2 5, 10, 20), a ispod cifre je naziv nov~ane jedinice PARA, DINAR ili DINARA i godina 1879. Sve ovo je okruèno otvorenim vencem od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a. Gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu venca je kneèvska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Planirano je da avers i revers budu postavqeni pod uglom od 0o. Tako se i postupilo kod srebrnog i zlatnog novca, dok je kod bakarnog nali~je prema licu pod 180o. Obod je kod bakarnog novca gladak, a kod srebrnog od 50 para, 1 i 2 dinara nareckan. Na glatkom obodu srebrnog novca od 5 dinara i zlatnog od 20 dinara nalazi se }irili~ni natpis BOG ÛVA SRBIJU ili na nekim primercima BOG SRBIJU ÛVA.

NOVAC KRAQA MILANA I OBRENOVI]A (1882-1889)Progla{ewem kneza Milana za kraqa 1882. godine nastavqeno je sa kovawem zlatnika od 10 dinara (3,2258 g, 19 mm) i 20 dinara . Graver je bio A. SCHARFF. Kovani su u Carskoj i kraqevskoj glavnoj kovnici u Be~u. Otkovano je po 300.000 komada, s oznakom kovnice V. Ra|eni su od zlata fino}e 900/1000. Na aversu oba zlatnika nalazi se lik kraqa Milana u desnom profilu, a naokolo }irili~ni natpis MILAN I KRAQ SRBIJE. Ispod lika je ime gravera A.SCHARFF - latinicom. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini je broj~ana oznaka vrednosti novca (10 ili 20), naziv nov~ane jedinice DINARA i godina 1882. Sve ovo okruèno je vencem od levo lovorovog, a desno hrastovog li{}a. Gran~ice su dole vezane trakom, a na vrhu je kraqevska kruna. Ispod trake je oznaka kovnice. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na lice postavqen pod 0o. Kod zlatnika od 10 dinara obod je nareckan, a kod zlatnika od 20 dinara gladak sa ispup~enim }irili~nim natpisom BOG ÛVA SRBIJU. Ova serija pu{tena je u promet tokom 1882. godine, a povu~ena 28. juna 1931. godine. Kraq Milan je 1. januara 1883. godine potvrdio Zakon9

20 DINAR, zlato, 1882. kat. br. 12

o kovawu sitnog novca od nikela (P. K. Broz 1963, 30-31). Serija novca od nikla (bakar 75%, nikl 25%) iskovana je u Carskoj kovnici u Be~u, i to: 4.000.000 komada od 5 para (teìna 3 grama, pre~nik 17 mm); 5.000.000 komada od 10 para (4 grama, 20 mm); 2.500.000 komada od 20 para (6 g., 22 mm), (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} 1985, 94-95). Graver matrica za ovu seriju novca za sada nije poznat. Na aversu, u sredini je grb Srbije, u bisernom krugu. Na reversu je broj~ana oznaka vrednosti novca (5, 10 ili 20), ispod je }irili~ni naziv nov~ane jedinice PARA i godina kovawa 1883. Iznad cifre je kru`ni }irili~ni natpis KRAQEVINA SRBIJA. Sve zajedno u bisernom krugu. U odnosu na avers, revers je postavqen pod uglom od 1800 . Obod je kod sva tri apoena gladak. Novac ove serije pu{tan je u opticaj postepeno od 6.jula do 25.oktobra 1883. Iz opticaja je povu~en u periodu od 30. novembra 1931. do 30. novembra 1932. (J. Haxi-Pe{i} 1995, 89-90). Ova serija novca ponovo je iskovana 1884. godine, istog izgleda, teìne i sastava legure. Iskovana je u kovnici RalphHe onandSons u Birmingemu, u Velikoj Britaniat ji. Izgled ovog novca i tekst na wemu isti su kao kod serije iz 1883. godine, ali dve su razlike, i to: godini kovawa (1884), a izme|u broj~ane oznake vrednosti i re~i PARA je oznaka kovnice, slovo N (He on). Iskovano je 3.000.000 at primeraka od 5 para; 6.500.000 komada od 10 para i 6.000.000 primeraka od 20 para (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} 1985, 95). Novac je pu{tan u promet od 20. februara do 1. aprila 1885. godine, a povu~en istovremeno kada i prva emisija ove serije iz 1883. Privilegovana narodna banka Kraqevine Srbije {tampala je prvu srpsku nov~anicu od 100 dinara razmenqivu za zlato i emitovala 2. jula 1884. Belgijska Narodna banka dala je kli{e svoje rezervne nov~anice . Nepoznati srpski umetnik izradio je nacrt po kome su vr{ene ispravke na kli{eu i nov~anici data srpska obele`ja. Za izradu nov~anice iskori{}ena je hartija koja je preostala nakon {tampawa nov~anice iz 1876. godine. Nov~anica je {tampana u Brislu (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 93). Veli~ina nov~anice je 185h108 mm. Hartija je bele boje, sa vodotiskom oznake vrednosti u vidu }irili~nog teksta (STO DINARA). Osnovna boja crteà je tamnomaslinastozelena. Na licu je, u prvom planu, crte` koji na gorwem delu povr{ine sadrì ukrasni niz od ~etiri kru`na ornamenta koji uokviruju cifru 100. Izme|u prve i druge i izme|u tre}e i ~etvrte cifre je grb10

5 PARA, nikl, 1883. kat. br. 13


Kraqevine Srbije, a izme|u druge i tre}e cifre je klauzula o falsifikatu u ovalnom okviru. Leva figura u sede}em stavu drì na krilu tablu, na kojoj pi{e Cveti 1815 god. (dan po~etka II srpskog ustanka). Desna figura, tako|e u sede}em stavu, oslawa se na tablu sa crteòm terazija i tekstom Zakon od 6. jan. 1883 (Zakon o Narodnoj banci). U drugom planu nalaze se tri kruga. U prvom krugu je prikaz mu{karca koji stoji i ène koja sedi, obu~enih u anti~ko ruho, i polukru`ni tekst RAD STVARA BOGATSTVO. U sredwem krugu je crte` ènske glave, uokviren tekstom PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA KRAQEVINE SRBIJE. U tre}em krugu je tako|e crte` ène koja sedi i mu{karca koji stoji, obu~enih u toge, i polukru`ni tekst KAPITAL I RAD. U prvom planu je glavni tekst koji glasi: PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu / STO DINARA / u zlatu./ U Beogradu, 2 jula 1884. /^lan uprave - Guverner / J. Krsmanovi} - A.N. Spasi} (potpis). Kod druge emisije ove banknote datum je 1 Septembar 1884, a potpisi su A.N. Spasi}a i \. Vajfert ili A.N. Spasi}a i J. Krsmanovi}a. Oznaka serije i emisije nalazi se u gorwem desnom i dowem levom delu lica, a redni broj u gorwem levom i dowem desnom delu. Imena gravera CHA AL i DU AR IN (latinica) nalaze se ispod crteZ J D à, u sredini. Na nali~ju, crte` u gorwem delu predstavqa vrstu arhitektonskog grednog sklopa na ~etiri stuba. U tom sklopu, izme|u prvog i drugog stuba je tekst TRGOVINA. U sredini je srpski grb. Izme|u tre}eg i ~etvrtog stuba je re~ RADINOST. Glavni crte` predstavqa grupu od deset èna. Sredi{na figura (personifikacija Srbije) sedi, u desnoj ruci drì gran~icu, a levom se oslawa na {tit sa srpskim grbom. Oko wene glave je u polukrugu tekst BOG ÛVA SRBIJU. Tekstovi u crteù ispisani su }irilicom. Od ostalih figura, ~etiri stoje, a pet sede. Glavni tekst na nali~ju banknote je na francuskom jeziku (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 9798). Sa leve strane sredi{ne figure pi{e: BAN UENA I Q T O NA E/PRI I GI E/DU/ROYAUME/DE/SER IE, a sa deL VL B sne strane: CENTFRANCS/PAYABLE//PR SEN A ION/ E T T ET / EN OR. U opticaj je pu{teno 50.000 komada ove nov~anice, 2. jula 1884. godine. Nov~anica je slabo prihva}ena. Iz opticaja je povu~ena 5. februara 1921. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 99-103). Narodna banka donela je odluku o {tampawu nove nov~anice od 50 dinara u zlatu (157h95 mm). Nov~anica je {tam11

pana u Briselu (Belgija) 1885. godine. Graver je bio A.Doms. Nov~anica je {tampana na hartiji koja je preostala nakon neuspele emisije nov~anica iz 1876. godine. Hartija je bele boje sa vodotiskom PEDESET DINARA (}irilicom). Osnovna boja crteà je tamn maslinastozelena. Na licu ove nov~anice, unutra{wi crteì i tekstovi uokvireni su arhitektonskim grednim sklopom koji po~iva na ~etiri stuba. U sredini je dràvni grb koji drè dva amora, izme|u dve broj~ane oznake vrednosti 50. Na levoj strani nov~anice je figura ène u narodnom ruhu koja stoji i desnom rukom drì venac, a leva joj je iznad glava dva deteta koja sede. Na desnoj strani je figura ène - ratnika,koja u desnoj ruci drì ma~, a u levoj {tit, na kome je dràvni grb. U prvom planu u sredini je }irili~ni tekst: PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu / PEDESET DINARA / u zlatu / Beograd, 1. Februara 1885. god. / ^lan Uprave - Viceguverner / J. Krsmanovi} - \. Vajfert. Uokviren tekst klauzule o falsifikovawu nalazi se na dnu crteà. Kontrolni broj je otisnut iznad glavnog teksta, oznaka i broj serije s leve strane na dnu, a redni broj nov~anice u seriji s desne strane. Na nali~ju nov~anice je grb Srbije (gore levo i desno), u okruglim okvirima. U sredini je dvoglavi orao koji kanxama drì tablu sa tekstom. Scene iz poqoprivrede date su levo i desno u pravougaonim okvirima, a ispod su uokvirene broj~ane oznake vrednosti 50. Tekst je na francuskom jeziku: BAN UE NA IONA E PRI IL I / du Royaume de Q T L V G E Ser ie / CIN U N E FRANCS / payables en or et pre enaion. b Q A T s t t Nov~anica je pu{tena u promet 18. februara 1885. godine (20.000 komada u nominalnoj vrednosti od milion dinara). Banknota je slabo prihva}ena. Bila je lo{eg kvaliteta i mogla se lako falsifikovati. Povu~ena je iz opticaja 11. decembra 1920. [tampana je jo{ jedna serija ove nov~anice, 1886. godine, ali je odmah povu~ena zbog lo{e izrade (J. Haxi-Pe{i} 1995, 120-122). Po{to su bili neophodni sitniji nominali, Narodna banka donosi odluku o {tampawu nov~anice od 10 dinara u srebru (131h96 mm). Nije bilo dovoqno vremena da se obezbede svi potrebni uslovi za {tampu. Zato je u Dràvnoj {tampariji u Beogradu {tampana privremena banknota sa crteìma kao na nameravanoj nov~anici od 10 dinara iz 1876. i na hartiji namewenoj za {tampu dràvnih nov~anica iz 1876. godine. [tampana je na beloj hartiji, sa vodotiskom oznake vrednosti (DESET DINARA, }irilicom). Hartija je im12



pregnirana. Boja crteà je berlinsko plava. Crte` za nov~anicu izradio je slikar \or|e Krsti} (1851-1907). Graver je bio L.Du ontiz Pariza. m Na licu ove nov~anice u sredini gorweg dela je crte` poprsja kraqa Milana Obrenovi}a; u sredini doweg dela je grb Kraqevine Srbije; sa leve strane je crte` ène u narodnoj no{wi, sa snopom ìta i srpom; sa desne strane je crte` srpskog vojnika sa pu{kom. Ispod ènske figure je ovalni okvir, u kome je tekst Zakon od 23. Septembra 1885 (odnosno Zakon o izmeni i dopuni Zakona o Narodnoj banci od 6. januara 1883. godine), a ispod crteà vojnika je tako|e ovalni okvir u kome je tekst klauzule o falsifikatu. Ispod grba je uokvirena cifra 10. Glavni tekst se nalazi na sredini lica i glasi: PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu / DESET DINARA / u srebru / Beograd, 1 Novembar 1885 / ^lan Uprave - Guverner. Kao guverner potpisan je Filip Hristi}, a {to se ti~e potpisa ~lana Uprave, u literaturi se navode razli~iti podaci. Oznaka serije (dvocifren broj - kod prve serije, a kod daqih serija - veliko slovo }irilice i dvocifreni broj) i redni broj nov~anice u seriji (arapskim ciframa) dati su unakrsno. Sedmocifreni kontrolni nalazi se iznad glavnog teksta. Na nali~ju nov~anice, na sredini gorweg dela je poprsje kneza Milo{a Obrenovi}a. Na sredini doweg dela crteà je poprsje kwegiwe Qubice. Na levoj strani je poprsje Mihaila Obrenovi}a, a sa desne strane je poprsje Milana Obrenovi}a. Svi crteì su uokvireni i me|usobno povezani ukrasnim motivima. Broj~ana oznaka vrednosti 10 nalazi se u dowem delu u levom i desnom uglu. Tekst je na francuskom jeziku i glasi: BAN UENA I A EPRI I Q T ON L VL I E/du/ROYAUMEDESER IE/DIXFRANCS/payables G B enar entpre en a ion. g s t t Nov~anica je pu{tena u opticaj 17. novembra 1885. (800.000 komada u ukupnoj nominalnoj vrednosti od 8.000.000 dinara). Povu~ena je iz opticaja 29. juna 1899. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 127-129). Privilegovana Narodna banka Kraqevine Srbije pristupila je 1887. godine izradi druge serije nov~anice od 10 dinara u srebru (stalno izdawe). Po prvi put nov~anica je {tampana u Francuskoj, odnosno Francuskoj centralnoj banci - Ban uedeFran e. Autori su Francuzi Da ielDu us,Ge r q c n p i ogesDu ali E.Mo c on. [tampana je na hartiji sa vodotiskom v u h (ènska anti~ka glava), plavom bojom na ù}kastoj osnovi13

(14h9,5 cm). Na licu nov~anice levo je personifikacija Srbije (ratnica sa {titom na kome je dràvni grb). Levo su simboli trgovine, industrije, poqoprivrede, ribolova, u pozadini manastir Studenica. U sredini je tekst. Na reversu, u sredini - tekst na francuskom. Desno i levo - dràvni grb i broj~ane oznake vrednosti nov~anice. U opticaj je pu{tena 21. septembra 1887. (10.875.000 komada u nominalnoj vrednosti od 108.750.000 dinara), a povla~ewe iz opticaja po~elo je 1892. godine, kada je po~ela izrada tre}eg izdawa ove nov~anice pa do 3. septembra 1921. godine. (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 139-140). Privilegovana narodna banka Kraqevine Srbije {tampala je tre}e izdawe nov~anice od 10 dinara u srebru koja na sebi nosi datum 2. januar 1893., ali pu{tena je u promet 1908. Ona je predstavqala rezervu u slu~aju prodora ve}e koli~ine falsifikovanih banknota na trì{te. [tampana je u Parizu. Autori su isti. Nov~anica je pu{tena u promet 19. jula 1928. (23.941.000 komada ), a povu~ena je 31. marta 1934. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 147-148).

NOVAC KRAQA ALEKSANDRA I OBRENOVI]A (1889-1903)Novca od 1 i 2 dinara sa likom Aleksandra Obrenovi}a iskovan je 1897. godine. Pored ovog kovawa postoje i predlo{ci istih nominala iz 1890. i 1892. godine, ali po{to nikada nisu bili u opticaju ne mogu se smatrati novcem u pravom smislu re~i (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} 1985., 95). Novac je iskovan u Carskoj kovnici novca u Be~u. Graver je bio A. Scharff. Na aversu je lik kraqa Aleksandra I u levom profilu, okruèn }irili~nim natpisom ALEKSANDAR I. KRAQ SRBIJE. Ispod lika je ime gravera A. SCHARFF-latinicom. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini je broj~ana oznaka vrednosti (1 ili 2 ), ispod je naziv nov~ane jedinice (DINAR ili DINARA }irilicom) i godina kovawa (1897), sve okruèno otvorenim vencem od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a. Gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu venca je kraqevska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Obod oba komada ovog novca je nareckan. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 180o, mada je zakonom predvi|eno pod 0o. Iskovano je 1897. godine 3.257.000 komada , a 1898. godi14

2 DINARA, srebro, 1897. kat. br. 22

ne 743.536 komada - ukupno 4.000.536 komada od 1 dinara (teìna 5 grama, pre~nik 23 mm). Zatim 1897. godine iskovano je 500.000 komada i 1898. godine 500.000 komada - ukupno 1.000.000 komada od 2 dinara (10 g, 27 mm); ukupne nominalne vrednosti od 5.000.536 dinara. (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 95). Novac je pu{ten u promet 15.oktobra 1897. godine (u opticaju do 1931. godine).

NOVAC NIKOLE PETROVI]A (KNEZ 1860-1910/ KRAQ 1910-1918) U Crnoj Gori od 1909. godine nov~ana jedinica je perper. Novac je ra|en po ugledu na austrijski. Prva serija metalnog novca kovana je u Parizu, a kasnije u Be~u. Graver je bio S.SCHWARTZ. Prvi papirni novac {tampan je 1912. godine. Crna Gora nije pripadala ni jednoj nov~anoj konvenciji.

NOVAC KRAQA PETRA I KARA\OR\EVI]A (1903-1918 / 1918-1921)Stupawe kraqa Petra I Kara|or|evi}a na presto Kraqevine Srbije obeleèno je kovawem nove serije novca: od 5 para (75% Cu, 25% Ni, teìna 3 grama, pre~nik 17 mm), 2 pare (bronza, teìna 2 grama, pre~nik 20 mm), 50 para (srebro, teìna 2,5 grama, pre~nik 18 mm), 1 dinar (srebro, teìna 5 grama, pre~nik 23 mm), 2 dinara (srebro, teìna 10 grama, pre~nik 27 mm) i 5 dinara (srebro, teìna 25 grama, pre~nik 37 mm). Nepoznat je graver kovanog novca od 5 para i od 2 pare . Na aversu, u sredi je grb Kraqevine Srbije, u bisernom krugu. Na reversu, u sredini je broj~ana oznaka vrednosti novca (2 ili 5), iznad je polukru`ni }irili~ni tekst KRAQEVINA SRBIJA 1904. Ispod cifarske oznake nalazi se naziv nov~ane jedinice (PARA ili PARE- }irilicom). Sve zajedno u bisernom krugu. Obod je gladak. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 0o . Graver srebrnog novca bio je STEP AN SCHWARTZ. H Na aversu kovanog novca od 50 para, 1 i 2 dinara nalazi se lik Petra I Kara|or|evi}a u desnom profilu, a naokolo }irili~ni natpis PETAR I KRAQ SRBIJE. Ispod je ime gravera: SCHWARTZ- latinicom. Sve zajedno u biser15

2 PERPERA, srebro, 1910. kat. br. 79

nom krugu. Na reversu, u sredini, nalazi se broj~ana oznaka vrednosti novca (50, 1 ili 2); ispod je naziv nov~ane jedinice (PARA, DINAR ili DINARA- }irilicom) i godina kovawa (1904). Nalaze se u otvorenom vencu od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a; gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu je kraqevska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Obod je kod sva tri apoena nareckan. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 0o. Srebrni novac od 5 dinara, kovan je u ~ast stogodi{wice I srpskog ustanka pod Kara|or|em. Na aversu, u sredini su dva lika u desnom profilu, Petar I Kara|or|evi} (predwi lik) i Kara|or|e (iza), okruèni }irili~nim natpisom PETAR I. (levo) KARA - \OR\E (desno). Ispod lika Petra I je ime gravera: SCHWARTZ - latinicom. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini je grb Kraqevine Srbije sa porfirom (na nabranoj podlozi, sa krunom na vrhu). Ispod grba je broj~ana oznaka vrednosti (5) i naziv nov~ane jedinice (DINARA - }irilicom), levo i desno po jedna petokraka zvezdica. S leve strane krune je godina 1804 (Prvi srpski ustanak), a sa desne -1904 (stogodi{wica ustanka i godina kovawa). Sve zajedno u bisernom krugu. Obod je gladak sa ispup~enim natpisom BOG ÛVA SRBIJU ili na nekim primercima BOG SRBIJU ÛVA - }irilicom. Natpis se ~ita sa nali~ja, a re~i su razdvojene petokrakim zvezdicama. Revers je u odnosu na avers pod 0o. Novac je kovan u dve kovnice: u Ma|arskoj kraqevskoj kovnici, u Kremnicu, iskovano je 12.500.006 bronzanih komada od 2 pare; 1.400.031 komada od 50 para, 993.642 komada od 1 dinara i 387.180 komada od 2 dinara. U Glavnoj carskoj kovnici u Be~u iskovano je 800.006 komada od 5 para, 200.004 komada od 5 dinara;od ovog broja ~etiri su otkovana u zlatu, teìne 44,5 grama, pre~nik 37 mm (I. Vu~i}evi}, S. Novkovi}, 1985, 96). Ova serija novca pu{tena je u opticaj tokom 1904. godine, a povu~ena tokom 1931. Privilegovana narodna banka Kraqevine Srbije izdala je 1905. godine dve nov~anice: nov~anicu od 20 dinara u zlatu i nov~anicu od 100 dinara u srebru. Banknote su {tampane zbog nedostatka sitnije nov~anice u zlatu (u prometu je bila samo nov~anica u zlatu od 100 dinara iz 1884. godine), a drugi razlog je mawak krupne nov~anice plative u srebru, jer je u opticaju bila samo nov~anica od 10 dinara u srebru iz 1887. godine. Nov~anica od 20 dinara16

5 PERPERA, srebro, 1912. kat. br. 80


plativa u zlatu {tampana je i numerisana u Francuskoj (Ban ue de Fran e). Ra|ena je na osnovu crteà nama nepoq c znatih srpskih umetnika (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 177-178). Banknota od 20 dinara u zlatu {tampana je na beloj hartiji, veli~ine 157 h 95 mm. Nov~anica poseduje vodotisk s desne strane pri dnu, koji predstavqa ènsku glavu oven~anu lovorovim vencem. Lice nov~anice {tampano je plavom bojom i zagasitocrvenskastom bojom. Na levoj strani, izme|u dva arhitektonska stuba, stoji ènska figura, personifikacija Srbije. Figura je ogrnuta kraqevskim pla{tom; u desnoj ruci drì {tit na kome se vidi grb Kraqevine Srbije, a u levoj-ma~; na glavi ima lovorov venac. Kod nogu joj sedi de~ak i pi{e kwigu, koju je naslonio na desno koleno. Na desnoj strani, izme|u dva arhitektonska stuba, stoji mladi}, personifikacija genija slobode,koji u desnoj ruci drì buktiwu, a desnu nogu poloìo je zmiji na glavu. On se oslawa na krug sa vodotiskom, koji je zaogrnut pla{tom, vi{e koga su poloèni kruna i ma~. Na stubovima po~iva arhitrav, na kome je ispisan }irili~ni tekst BOG ÛVA SRBIJU. Glavni tekst nalazi se na sredini lica: PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu / DVADESET DINARA / u zlatu / Beograd, 1. Januar 1905. / ^lan uprave - Guverner / Marko Stojanovi} - Tih. J. Markovi}. Imena su {tampana crnom bojom. Pri dnu nov~anice {tampano je u tri reda Zakon od 23. septembra 1885. - .145. kr. zak. falsifikovawe banknota kazni se robijom. Na levoj strani, izme|u stubova, nad glavom personifikacije Srbije, stoji br. 20; u pozadini vidi se slika manastira Studenice. Na desnoj strani, izme|u stubova, opet broj 20 i slika jednog dela kraqevog dvorca. Prostor izme|u stubova dekorisan je isprepletanim kru`nicama, u kojima se tako|e nalazi cifra 20. Nadomak uglova nov~anice: redni broj nov~anice, oznaka i broj serije; kontrolni broj je u okviru glavnog teksta. Na nali~ju nov~anice {tampano je plavom i zagasitocrvenskastom bojom. U sredini jedne grupe privrednika stoji preqa sa predivom u ruci; levo od we - kova~ sa nakovwem, koji dovr{ava kovawe jednoga ma~a; desno od we - pastir~e sa jagwetom oko vrata; a dole sedi mladi grn~ar sa svojim proizvodima. Iza ove grupe - svod sa krovom. Levo od ove grupe, pri dnu, nalazi se vodotisk uokviren osmougaonikom, a desno od grupe - isti osmougaonik u kome je srpski dvoglavi orao sa kraqevskom krunom na glavi i {titom u sredini. S leve17

strane grupe, iznad vodotiska, stoji tekst na francuskom jeziku: BAN UE NA I A E / PRI I I E / DU ROYAUME Q T ON L VL G DE SER IE, sa desne strane, iznad grba s dvoglavim orlom: B VINGTFRANCS/PAYABLESENOR/PR SEN A ION. Sav T T prostor izme|u predstava ispuwen je crteìma koji predstavwaju dvoglavog orla, a kroz svod, iza preqe, vidi se slika zgrade Narodne Banke. Na licu i nali~ju nov~anice nalazi se s leve strane ime crta~a - Ge r esDu al, a s desne straog v ne ime gravera - A.The e in. Nov~anica je {tampana od 1905. v n do 1906. Pu{tana je u opticaj postepeno od 15. januara 1907. godine (1.600.000 komada, u nominalnoj vrednosti od 32.000.000 dinara). Iz opticaja je povu~ena 31. maja 1934. godine. Privilegovana narodna banka 1904. donosi odluku o {tampawu nov~anice od 100 dinara u srebru. Nov~anica je {tampana u Francuskoj (Ban ue de Fran e). [tampana je na q c kvalitetnoj hartiji (17h10 cm) sa impregnacijom, u plavoj i zagasitocrvenkastoj boji. Na hartiji je vodotisk, s desne strane, pri dnu, koji predstavqa Merkurovu glavu. Na licu nov~anice, plavom bojom {tampani su slede}i elementi crteà: na desnoj strani sedi èna, personifikacija Srbije, ogrnuta kraqevskim pla{tom; u levoj ruci, koju je naslonila na krug sa vodotiskom, drì ma~, a desnu je ruku ispruìla i uzdigla u znak za{tite; na glavi ima lovorov venac. Ova predstava na desnoj strani zauzima skoro polovinu prostora ove banknote, koja je uokvirena ~etvorougaonikom. Na tom okviru nalazi se ornamentika vizantijskog stila; u oba gorwa ugla stoji broj 100, a na sredini gorwe strane ispisane su re~i BOG ÛVA SRBIJU. Levo je glavni tekst: PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu / STO DINARA / u srebru / Beograd, 5. Januara 1905. / ^lan uprave - Guverner / Marko Stojanovi} - Tih. J. Markovi}. Imena su {tampana crnom bojom. Pri dnu, s leve strane, stoji {tampano Zakon od 23. septembra 1885. 145. Kr. zak. falsifikovawe banknota kazni se robijom. Svi tekstovi na nov~anici pisani su }irilicom. Zagasitocrvenkastom bojom {tampani su slede}i elementi: na levoj strani, ispod gorweg teksta, vidi se slika Beograda. Nadomak sva ~etiri ugla crnom bojom {tampani su unakrsno oznaka i broj serije, redni broj nov~anice. Kontrolni broj utisnut je ispod slike Beograda. Na nali~ju banknote {tampani su plavom bojom slede}i elementi: u sredini stoji {tit, na kome je srpski dvoglavi orao sa kraqevskom krunom na glavi. Levo od {tita,18

2 PARE, bakar, 1904. kat. br. 23


naslowena na wega, stoji seqanka, koja u levoj ruci drì strukove kukuruza s rodom, a u desnoj buket cve}a. Desno od {tita, vinogradar bere gro`|e, a u drugom planu vidi se manastir Studenica. Gore, s leve strane, nad vodotiskom, koji je ovde na levoj strani, stoji tekst na francuskom jeziku: BAN UE NA I A E DE SER IE / PRI I GI / DU Q T ON L B V L E ROYAUME; iznad predstave vinogradara tako|e tekst na francuskom jeziku: CENTFRANCS/PAYABLESENAR ENT G PR SEN A ION. T T Sve ovo opervaèno je arhitektonskom {arom vizantijskog stila. Zagasitocrvenskastom bojom {tampan je prazan prostor izme|u seqanke i vinogradara, odnosno ispuwen je crteìma dvoglavog orla sa krunom na glavi. Na licu i nali~ju, ispod crteà, nalaze se: s leve strane, ime crta~a GE R I SDU AL,FE IT, a s desne ime gravera - ER EST O GU V C N FLO IAN,SC. R Nov~anica od 100 dinara u srebru pu{tena je u opticaj 25.aprila 1907. godine. Nov~anica je do{tampavana i kasnije. Povu~ena je 1938. godine. U Kraqevini Srbiji ukazala se potreba za novim koli~inama sitnog metalnog novca. Pristupilo se kovawu slede}ih nominala serije iz 1912. godine: nikleni novac od 5, 10, 20 para; srebrni novac od 50 para, 1 i 2 dinara. U Carskoj i kraqevskoj glavnoj kovnici u Be~u iskovana su tri apoena: 10.000.032 komada od 5 para (teìna 3 grama, pre~nik 17 mm), 7.700.032 komada od 10 para (4 g, 20 mm) i 5.654.035 komada od 20 para (6 g, 22 mm). Na aversu, u sredini je grb Kraqevine Srbije, u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa - broj~ana vrednost (5, 10 ili 20), ispod je naziv nov~ane jedinice (PARA-}irilicom), okolo je }irili~ni natpis KRAQEVINA SRBIJA 1912. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers u odnosu na avers stoji pod 0o. Obod je kod sva tri apena gladak. U Carskoj i kraqevskoj glavnoj kovnici u Be~u kovan je i srebrni novac: 800.004 komada od 50 para (teìna 2,5 grama, pre~nik 18 mm), 6.500.060 komada od 1 dinara (5 g, 23 mm) i 800.016 komada od 2 dinara (10 g, 27 mm). U Kraqevskoj ma|arskoj kovnici, u Kremnicu, dokovano je 1.500.056 komada od 1 dinara. Kod sva tri apoena srebrnog novca na aversu je lik Petra I Kara|or|evi}a u desnom profilu, okruèn natpisom (PETAR I. KRAQ SRBIJE- }irilicom). Ispod lika je ime gravera: SCHWARTZ - latinicom. Sve zajedno u biser19

nom krugu. Na reversu, u sredini poqa, broj~ana oznaka vrednosti (50, 1 ili 2), ispod je naziv nov~ane jedinice (PARA, DINAR ili DINARA - }irilicom) i godina - 1912. Sve je okruèno otvorenim vencem od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a. Gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu je kraqevska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 0o. Ova serija novca pu{tana je u opticaj cikli~no po prispe}u tokom 1913. godine, a povu~ena je iz opticaja 1931. godine. Privilegovana narodna banka Kraqevine Srbije 1904. godine donosi odluku o kovawu nov~anice od 50 dinara u srebru sa datumom 1. avgust 1914. (158 h 89mm). Nacrt za ovu nov~anicu izradila je Beta Vukanovi}, akademski slikar. Nov~anica je {tampana u Francuskoj Banci u Parizu. Na licu nov~anice osnova je pepeqaste boje, crteì su izvedeni qubi~astom, a tekst crvenomrkom bojom. Crteì predstavqaju spoj arhitekture i stare srpske ornamentike; levo je srpski vojnik na straì, a desno mlada srpska seqanka sa snopom ìta u ruci. U sredini je cifra 50, levo je naziv zakona, a desno tekst klauzule o falsifikatu. U centralnom delu }irili~ni tekst: PRIVILEGOVANA / NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / (kontrolni broj) / pla}a donosiocu / PEDESET DINARA / u srebru / Beograd, 1. Avgust 1914. / ^lan uprave - Guverner / Marko Stojanovi} - \or|e Vajfert. U tekstu nov~anice naveden je pogre{an broj paragrafa krivi~nog zakona (45, umesto 145). Pogre{no je naveden i pravni osnov, jer nov~anica je {tampana na osnovu Zakona od 31. marta 1904. U uglovima nov~anice, unakrsno, utisnuti su broj serije nov~anice i redoni broj. Nali~je nov~anice {tampano je u plavoj boji. Pole|ina je uokvirena srpskom ornamentikom. Levo je srpski orao na pozadini od lovorovih ven~i}a. Dole levo, desno i na sredini, postavqeni su znaci poqoprivrede, plodnosti, zanata, trgovine, industrije i plovidbe. Gore, u levom i desnom uglu - krupne cifre 50. Ispod toga, desno od orla - tekst na francuskom jeziku: BAN UE NA I A E / PRI I GI / Q T ON L V L E DUROYAUMEDESER IE/CIN U N EFRANCS/PA A LES B Q A T Y B ENAR ENT/PR SEN A ION. G T T Ukupno je od{tampano 1.025.000 komada. Po{to je u ùrbi od{tampana nije izgledala lepo i narod je nazvao Pegavac. Zvani~no je zastarela 31.marta 1934. godine, mada je bila tiho povu~ena iz opticaja ve} 1915. godine. Na samom po~etku Prvog svetskog rata, 1914. godine,20

50 PARA, srebro, 1904. kat. br. 25


ose}ala se potreba za novim koli~inama sitnog kovanog novca. Novac je kovan u Parizu 1915. godine. Iskovano je 7.901.068 komada od 50 para (2,5 g, 18 mm), 7.529.016 komada od 1 dinara (5g, 23 mm) i 2.602.580 komada od 2 dinara, (10 g, 27 mm), (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 96). Po drugom izvoru iskovano je 7.000.000 komada od 50 para, 6.500.000 komada od 1 dinara i 2.500.000 komada od 2 dinara (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 223). I daqe se ose}ao nedostatak sitnog novca. Zato je doneta odluka o kovawu nove serije. Odlu~eno je da ova emisija srebrnika bude ista kao i prethodna po tehni~kim osobinama i izgledu, ali da se ukloni ime gravera. Kovanice nose 1915. godinu kao godinu kovawa, ali kovawe je zavr{eno tek 1917. godine. Iskovano je 1.862.072 komada od 50 para, 2.312.304 komada od 1 dinara i 825.858 od 2 dinara. Na aversu, obe emisije ove serije novca, u sredini poqa nalazi se lik kraqa Petra I u desnom profilu, a oko wega }irili~ni natpis PETAR I. KRAQ SRBIJE. Samo emisija kovana 1915. godine ima ispod lika vladara ime gravera: SCHWARTZ - latinicom. Me|utim, oba izdawa imaju oznake pariske kovnice: rog izobiqa, kao znak pariske kovnice (od 1880) i bakqu, kao oznaku glavnog gravera (HEN I PA EY, R T glavni graver 1896-1930), (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 96). Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa, broj~ana oznaka vrednosti (50, 1 ili 2), ispod we - naziv nov~ane jedinice (PARA, DINAR ili DINARA - }irilicom) i godina kovawa, 1915. Ova godina kovawa vaì samo za emisiju kovanu upravo te godine. Okruèno je otvorenim vencem od hrastovog (desno) i lovorovog (levo) li{}a, sa kraqevskom krunom na vrhu. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 180o. Obod sve tri nominala je nareckan. Obe emisije ovog novca pu{tane su u opticaj po prispe}u 1915. godine, a povu~ene su iz opticaja 1931. godine. Privilegovana narodna banka Kraqevine Srbije pripremila je 1916. godine uslove za {tampawe nov~anice od 5 dinara, razmenqive za srebro. Nacrt za nov~anicu ra|en je Francuskoj, ali nepoznata su imena crta~a i gravera. Nov~anica je {tampana u u {tampariji Banke Francuske u periodu od 1916. do 1917. godine (4.000.000 komada). Nov~anica je {tampana i kasnije, sve do 1918. godine. Nosila razli~ite datume zavisno od datuma izrade (od 1. septembra 1916. do 18.septembra 1918.). Nov~anica je ra|ena u plavoj boji (115h68 mm). Na aversu, sa leve strane je lik Milo{a Obili}a u desnom profilu, uokviren. Na desnoj strani je vodotisk21

sa Milo{evim likom, tako|e uokviren. Ispod Milo{evog lika i ispod vodotiska nalazi se po jedna broj~ana vrednost nov~anice 5. U gorwem delu okvira }irili~ni natpis BOG ÛVA SRBIJU, ispod te~e tekst: (kontrolni broj) / PRIVILEGOVANA NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBIJE / pla}a donosiocu /PET DINARA/ u srebru / (datum)/ ^lan uprave - Guverner / Marko Stojanovi} - \or|e Vajfert. Na dnu okvira, izme|u broja serije i rednog broja - klauzula o falsifikatu. Na nali~ju, sa desne strane, u okviru, nacrtan je dràvni grb sa kraqevskom krunom, a sa leve strane, tako|e u okviru, nalazi se vodotisk sa likom Milo{a Obili}a. Iznad wih, u oba ugla, sme{tena je po jedna uokvirena broj~ana vrednost nov~anice 5. U sredini te~e tekst na francuskom jeziku: BAN UENA I A E/PRI I GI /du/ROYAUME Q T ON L V L E DESER IE/CINQ/DI ARS. Na dnu, u ramu - cifra 5 izB N me|u; sa leve strane naslikano je razli~ito vo}e, klipovi kukuruza, cve}e, a sa druge, snop ìta, kosa, korpa sa vo}em, cve}e. Nali~je je {tampano tamnijom plavom bojom u odnosu na lice. Nov~anica je pu{tena u promet 1919. godine po povratku Narodne banke iz Marseqa u Beograd (10.900.000 komada u nominalnoj vrednosti od 54.400.000 dinara), povu~ena iz opticaja u periodu od 1932. do 18.jula 1935. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 236). Narodna banka donela je 1917. godine odluku o kovawu nove serije niklenog novca od 5, 10 i 20 para. Po{to francuska kovnica novca nije bila u mogu}nosti da otkuje nove koli~ine ove serije ona je preporu~ila ameri~ku kompaniju u Providensu, na Rod Ajlendu (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 96). Ova emisija novca imala je iste osobine niklenog novca Kraqevine Srbije iz 1883, 1884, 1904. i 1912. godine. Nepoznato je ime gravera ovog novca. Na aversu, u sredini poqa je dràvni grb Kraqevine Srbije, u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa je broj~ana oznaka vrednosti (5,10 ili 20). Iznad je polukru`ni }irili~ni natpis KRAQEVINA SRBIJA 1917, a ispod broja je }irili~ni naziv nov~ane jedinice PARA. Sve zajedno u bisernom krugu. Ukupno je iskovano po 5.000.000 komada od svakog apoena, u ukupnoj nominalnoj vrednosti od svega 1.750.000 dinara. Brodovi koji su prenosili novac bili su potopqeni tako da je u zemqu stigla vrlo mala koli~ina ovog novca. Iz opticaja je povu~en 30. no22



vembra 1931. godine. Nakon osnivawa Kraqevstva Srba, Hrvata i Slovenaca u opticaju su bile razli~ite strane valute. Da bi se obezbedila wihova validnost, pristupilo se wihovoj nostrifikaciji. Prvo je izvr{eno ìgosawe austro-ugarskih kruna i bugarskih levova od decembra 1918. do januara 1919. godine. Ali, po{to su se pojavili falsifikati zapo~eto je markirawe, odnosno lepqewe posebnih markica, od novembra 1919. do januara 1920. godine. Nostrifikovane su nov~anice od 10, 20, 50, 100, 500 i 1000 kruna/levova (ìgosawe i numerisawe), a od 1 i 2 krune/leva samo ìgosane. Ove nov~anice su povu~ene iz opticaja tokom 1920. godine. Dràvno izdawe prvog papirnog novca od 1 i 1/2 dinara, {tampalo je Kraqevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine. Nov~anice je u opticaj formalno pustila Privilegovana banka Kraqevine Srbije. Nova dràva nije imala zvani~no svoju nov~anu jedinicu i dràvnu banku. Nov~anica od 1 dinara {tampana je u Parizu, u Francuskoj banci, a nov~anica od 1/2 dinara u privatnoj {tampariji u Zagrebu. Nov~anica od 1 dinara iz 1919. godin (93h66mm) ra|ena je s obe strane u crvenkastoùtoj boji. Na levoj strani lica, u okruglom okviru je lik Milo{a Obili}a u desnom profilu. Iznad okvira, desno i levo je broj 1. Na desnoj strani, pri vrhu, pi{e (}irilicom, latinicom i na slovena~kom): MINISTARSTVO FINANSIJA KRAQEVSTVA / SRBA, HRVATA i SLOVENACA / MI I TAR NS STVOFI AN I AKRA JEV TVA/SR A,HR A AiSLO E N SJ L S B V T V NA A / MI I TER TVO FI ANC KRA JEV TVA / SR OV, C NS S N L S B HR A OV in SLO EN EV. Ispod teksta je velika cifra, V T V C 1 izme|u re~i DINAR i DI AR. Sve tri jedinice su N tamnomrke boje. Ispod cifre je: MINISTAR FINANSIJA / DR. M. Nin~i} (rukopisni potpis). Na nali~ju nov~anice, u pravougaonom ramu, tekst je na francuskom jeziku: MI I TEI E DES FI AN ES DU ROYAUME / DES SER NS R N C BES,CRO ESETSLO ES/1UN1/DI AR. AT V N N Nov~anica od 1/2 dinara (crte` je 76h46 mm) ra|ena crvenkastom bojom na licu, a na nali~ju ù}kastom. Na licu nov~anice, u gorwoj polovini, u oba ugla je po jedan okrugli okvir u kome je razlomak 1/2. Iznad razlomka je u levom okviru re~ DINARA, a u desnom DI A A. U sredini je N R isti tekst kao na prethodnoj nov~anici, a ispod toga je datum: Beograd, 1. februar 1919. U sredini doweg dela nov~anice je dràvni grb u zelenoj boji. Ispod crteà, u levom uglu, ime autora crteà M.Cl.Crn i} fec,(MeniCle entCrn ~ t m 23

~i}, slikar i grafi~ar, 1865-1930). Na nali~ju je tekst na francuskom jeziku: DI ARS / 1/2. Levo od teksta je sitniji N petocifreni broj u crvenoj boji (broj serije), a levo {estocifreni krupniji broj tako|e u crvenoj boji (kontrolni broj). Kao i stilizovani monogram SHS - }irilicom i latinicom. Nov~anice su pu{tene u opticaj 26.novembra 1919.godine. Nepoznat je ta~an datum kada su povu~ene. Kraqevstvo SHS, odnosno Narodna banka, {tampala je 1919. godine seriju dinarsko-krunskih, odnosno krunskodinarskih nov~anica od 1/2, 1, 5, 20, 100 i 1000 dinara odnosno 2, 4, 20, 40, 80, 400 i 4000 kruna - odnos dinara i krune je 1:4. Nov~anice od 1/2 i 20 dinara {tampane su u Zagrebu; od 1, 5, 100 i 1000 dinara u Parizu, od 10 dinara u Pragu, u Novom Sadu 0,25 dinara. Nakon izrade ovih nov~anica do{tampavan je iznos u krunama u Upravi fonodova u Beogradu. Na nov~anicama od 1 i 1/2 dinara do{tampavawe iznosa u krunama izvr{en je s lica i s nali~ja obe nov~anice crvenom bojom i to cifra 4, odnosno 2 i naziv nov~ane jedinice KRUNE, KRU E i KRON. Kod nov~aN nice od 1 dinara potkrala se gre{ka tako da umesto KRUNE pi{e KURNE, ali to nije umawilo punu vrednost nov~anice. Nov~anica od 5 dinara/20 kruna (100h64 mm) i s lica i s nali~ja je qubi~aste boje. Na licu nov~anice, levo, u okruglom okviru je lik Milo{a Obili}a u desnom profilu. Okvir je u gorwem delu izme|u dve cifre 5, a ispod je do{tampano KRUNA 20 KRU A / KRON i broj serije N (slovo latinice i broj) crnom bojom. U desnoj polovini nov~anice, gore, isti je tekst kao kod prethodnih apoena, a ispod je {estocifreni kontrolni broj u crnoj boji. Ispod teksta je re~ DINARA / DI A A izme|u dve cifre 5 i N R MINISTAR FINANSIJA / i Dr. M. Nin~i} (rukopisni potpis). Na nali~ju, u okviru, u sredini je tekst na francuskom: MI I T RE DES FI AN ES DU ROYAUME / NS N C DESSER ES,CRO EETSLO ES/5-CINQ-5/DI ARS. B AT V N N U pozadini - Merkurova palica. Nov~anica od 10 dinara/40 kruna (142h73 mm) ra|ena je s lica u plavkastosivoj boji, a s nali~ja - u plavoj i ruì~astoj boji. U levoj polovini je kova~ nad nakovwem, u desnoj polovini - isti tekst kao i na prethodnim nov~anicama. Razlika je samo u tome {to su dati mesto i datum izdawa Beograd, 1. februar 1919., u levoj polovini nov~anice. I do{tampan je iznos u krunama. U oba gorwa ugla - broj~ana oznaka vrednosti 10, u sredini okvira - dràvni grb izme|u re~i24



DINARA (levo) i DI A A (desno). U dowim uglovima je N R dràvni grb. Ispod crteà, u levom uglu, ime autora M.Cl. Crn~i} Fec. Na reversu je tekst na francuskom, u vencu od vinove loze i gro`|a: DI ARS/10. Ispod je do{tampan iznos u krunaN ma. Tekst je sme{ten izme|u dve cifre 10. Ispod cifara, levo, je broj serije, a desno kontrolni broj u crnoj boji. Nov~anica od 20 dinara/80 kruna (140h82 mm) s lica ù}kasta, a nali~je ruì~asto. U sredini su dva seqaka, jedan vodi volove, a drugi upravqa plugom. Iznad ove predstave, na okviru, isti je tekst kao na prethodnim nov~anicama. Ispod predstave, na okviru je Beograd, 1.februar 1919. - MINISTAR FINANSIJA / Dr. M. Nin~i} (rukopisni potpis). U pozadini okvira monogram SHS latinicom i }irilicom. Do{tampan je iznos u krunama. U gorwem i dowem uglu, levo, u posebnom ~etvrtastom okviru 20 / DINARA, a u suprotnim uglovima isto ali latinicom. Na nali~ju nov~anice, u prvom planu, izme|u dva snopa ìta-tekst na francuskom jeziku DI ARS / 20 i doN {tampani iznos u krunama. U podno`ju, levo je petocifreni broj serije, desno je {estocifreni kontrolni broj u crvenoj boji. U drugom planu je poko{eno poqe. Nov~anica od 100 dinara/400 kruna (163h99 mm) - lice i nali~je ra|eni u boji trule vi{we. Na licu, u gorwoj polovini nov~anice isti je tekst kao kod prethodnih apoena; ispod je broj~ana vrednost 100 i kontrolni broj (u crnoj boji) izme|u, levo, STO / DINARA, i desno, isto to latinicom. Ispod je vodeni ìg (anti~ka ènska glava) i pri dnu MINISTAR FINANSIJA / (rukopisni potpis). Do{tampan je iznos u krunama. Levo je postoqe sa korpom vo}a na vrhu, ispod je okvir i klauzula o falsifikovawu }irilicom. U podno`ju-dva de~aka. De~ak koji sedi na snopovima ìta i drì jedan snop i srp je simbol poqoprivrede, a drugi, sa vinovom lozom i gro`|em je simbol vo}arstva. Ispod wih je broj serije (slovo i broj) u crnoj boji. U desnoj polovini je postoqe sa korpom u kojoj su tehni~ka dostignu}a; dole je okvir sa klauzulom na francuskom jeziku. U podno`ju su simboli nauke sa lovorovim vencem i globusom i simbol industrije. Ispod je redni broj u crnoj boji. Na nali~ju nov~anice u sredini je tekst na francuskom jeziku : MI I TE E DES FI AN ES / DU NS R N C ROYAUME / DES SER ES, CRO ES ET SLO V ES / CENT B AT N DI ARS CENT . Ispod je vodeni ìg izme|u dve broj~ane N vrednosti nov~anice, 100. Do{tampana je vrednost u kru25

nama. U sva ~etiri ugla bogatog okvira nalaze se, u okruglim ramovima, anti~ke ènske glave u desnom, odnosno levom profilu. Nov~anica od 1000 dinara /4000 kruna (223h115 / 227h119 mm) i s lica i s nali~ja ra|ena je u qubi~astoplavkastoj boji. Na vrhu, ispod rama- isti tekst kao kod prethodnih nov~anica, izme|u dve cifre 1000 na ramu, desno i levo. Ispod je HIQADA / DINARA izme|u dve cifre 1000; ispod leve cifre HI JA A/DI A A, a ispod deL D N R sne TI OC / DI A A. U levoj polovini nov~anice predS N R stavqena je poqoprivreda (bogiwa izobiqa, ètelac i devojka sa vo}em), a u desnoj polovini- industrija (bogiwa ve{tina, rudar, radnik). U sredini je vodeni ìg sa likom Milo{a Obrenovi}a. U podno`ju leve grupe figura je klauzula o falsifikovawu }irilicom, a u suprotnom podno`ju na francuskom jeziku. Nadomak sva ~etiri ugla postavqeni su unakrsno broj serije (slovo }irilice i broj) i redni broj nov~anice, sve u crnoj boji, kao i kontrolni broj na vrhu vodotiska. Na nali~ju, u sredini je vodeni ìg, okolo je venac i u wemu bogiwe ètve, nauke, plovidbe i industrije. Na vrhu je tekst na francuskom jeziku, isti kao na prethodnim nov~anicama. Levo je ènski lik u desnom profilu, uokviren, iznad wega cifra 1000, a ispod MIL E/DI ARS. U desnoj L N polovini je okvir sa likom boga Merkura, iznad je cifra 1000, a ispod je MIL E / DI ARS. Do{tampan je iznos u L N krunama. Nepoznat je ta~an datum pu{tawa ovih nov~anica u opticaj. Povu~ene su iz opticaja u periodu od februara 1921. do maja 1934. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 50).

NOVAC KRAQA ALEKSANDRA I KARA\OR\EVI]A (1921-1934)Prvi kovani novac Kraqevstva Srba, Hrvata i Slovenaca od 5, 10 i 25 para otkovan je u fabrici Mealwa en a rik t l r f b Art urKrupp iz Bernsdorfa kod Be~a. Po mi{qewu drugih h autora, ra|en je u Parizu (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} 1985, 99). Graver aversa sva tri apoena bio je Jo ephPrinz, a graver s reversa AdolfHof ann. m Na aversu sva tri apoena, u sredini je dràvni grb u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa je broj~ana oznaka vrednosti (5, 10 ili 25). Sa leve strane cifre je PA26



RA, a sa desne PA A. Iznad cifre su dva ukr{tena roga R izobiqa i Merkurov {tap, a ispod je godine kovawa 1920. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 0o. Obod kod komada od 5 i 10 para je gladak, a kod 25 para nareckan. Nepoznata je ta~na koli~ina iskovanog novca. Otkovano je 3.825.514 komada od 5 para (teìna 2,65 gr, pre~nik 18,8 mm, gama-metal), 58.946.122 komada od 10 para (teìna 1,15 g; pre~nik 20,85 mm, gama-metal) i 48.173.138 komada od 25 para (teìna 5,70 g, pre~nik 25 mm, legura bakra i nikla), (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 99). Pu{ten je u opticaj postepeno 1920. godine, a povu~en je u periodu od 26.januara 1932. godine do 1940. godine. Krajem 1920. godine po~ela je izrada nov~anica od 10, 100 i 1000 dinara stalnog I izdawa. Nov~anice je izdala Narodna banka Kraqevine SHS. Nov~anica od 10 dinara sa datumom 1.novembar 1920. {tampana je u Ameri~koj kompaniji za banknote (Ame i an rc Bank-NoeCompany), iz Wujorka. Nov~anica je ra|ena u plat voj boji. Veli~ina crteà na licu je 142 h 81 mm, a crteà na nali~ju 135 h 80 mm. Na licu nov~anice, levo, u prvom planu je nag ~ovek koji pokre}e to~ak (simbol napretka). Iznad to~ka su dva ènska lika, bogiwe radinosti i nauke, i Merkur (simbol trgovine, bankarstva). Pri vrhu nov~anice, u sredini, }irili~ni tekst: NARODNA BANKA / Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca / pla}a donosiocu u metalnoj zakonskoj moneti / Beograd 1. novembar 1920. / ^lan Uprave Guverner / Marko Stojanovi} (potpis) - \or|e Vajfert (potpis). Na desnoj strani, {ara u kojoj je krupna cifra 10. Preko sredine cifre pi{e DESET, iznad cifre DINARA, a ispod cifre DE ET. U sva ~etiri ugla, u okviru {aS ra broj 10. Na okviru, desno i levo,ispisan je po jedanaest puta broj 10. Oznaka serije i {esto- ili sedmocifreni broj {tampani su crvenom bojom u gorwem desnom i dowem levom uglu. Ispod crteà, u sredini je naziv {tamparije sitnim slovima: Ame i anBankNo eCom any. rc t p Na nali~ju nov~anice, u bogato ukra{enom ramu je crte` ~etiri planinska vrha, odnosno proslavqenih srpskih rati{ta: Koùha, Veternika, Dobrog Poqa i Kajmak~alana. Tekst u gorwem delu nov~anice: NA OD ABAN A R N K /Kralje i eSr a,Hr a ai -Kra je i eSr ov,Hr a ovin/Slo e a vn b v t l vn b v t v n ca-Slo en ev. v c Preko doweg dela rama: pla ado o i u/DE ETDI A } n s oc S N RA/umeal ojza on kojmo ei. Levo je cifra 10, a desno t n k s n t dràvni grb. Ispod crteà je naziv {tamparije. Nema ime27

autora crteà i gravera kli{ea. Pu{tena je u opticaj 5. avgusta 1922. (50.000.000 komada), a povu~ena 23. januara 1932. godine. Nov~anica od 100 dinara sa datumom 30. novembar 1920. kao stalno I izdawe {tampana je u vidu tri serije. Jedina razlika izme|u ova tri tipa iste nov~anice su naziv Narodne banke, datum, vodotisk i potpisi. Nov~anicu je {tampala Ban ue de Fran e u Parizu. Autor crteà i graver kli{ea q c radnici su ove banke. Crte` nov~anice od 100 dinara sa datumom 30.novembar 1920,veli~ine je 156h80 mm. Ra|en je na hartiji bele boje sa vodotiskom. Lice nov~anice {tampano je u tri boje, a preovla|uje plavi~asta. Na licu nov~anice, na desnoj strani je figura ène, u sede}em poloàju, koja se naslawa na ram vodotiska. Ogrnuta je pla{tom sa hermelinom, na glavi lovorov venac, u ruci drì ma~. U pozadini Beograd. Vodotisk je sa likom kneza Milo{a Obrenovi}a. ]irili~ni tekst na okviru i ispod, na desnoj polovini nov~anice: NARODNA BANKA / Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca / pla}a donosiocu / STO DINARA / u metalnoj zakonskoj moneti / Beograd, 30. novembar 1920. / ^lan Uprave - Guverner / Marko Stojanovi} (potpis) - \or|e Vajfert (potpis). U gorwim uglovima broj 100. U sva ~etiri ugla, unakrsno - broj serije (slovo }irilice i broj) i kontrolni broj. Pri dnu crteà , desno, ime je autora crteà G.Frai pontFec, i levo-ime gravera kli{ea, E.Deoc e (isto i na l h nali~ju). Nali~je je ra|ena u mrkoj, plavoj i ruì~astoj. Sa desne strane, figura seqaka u stoje}em stavu, oslawa se na {tit sa predstavom dràvnog grba. Levo je vodotisk u ramu. U sredini su tri jedrewaka na moru. Ispod je uokvirena cifra 100. Iznad je latini~ni tekst: NA OD A BAN A / R N K KRA JE I E SR A, HR A A i SLO E A A / KRA JE I E L VN B V T V N C L VN SR OV, HR A OV in SLO EN EV / Pla a do o i u / 100 DI B V T V C } n s oc NA A/umeal ojza on kojmo ei . Nov~anica od 100 dinara R t n k s n t sa datumom 30. novembar 1920. stalnog I izdawa, tip 1 pu{tena je u opticaj 1. januara 1925, a povu~ena u periodu od 1. do 10.jula 1941. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 76). Nov~anica od 1000 dinara od 30.novembra 1920, stalnog I izdawa, {tampana je u dve serije, bez rozete i sa rozetom. [tampana je u Parizu. Kada su se pojavili prvi falsifikati ove nov~anice, do{tampana je rozeta, najverovatnije u Zavodu za izradu nov~anica Narodne banke Kraqevine Jugoslavije u Beogradu, koji je po~eo sa radom 1929. godine. Na nov~anici od 1000 dinara (182h108 mm) crteì su ra|eni u ~etiri boje: plavoj, crvenoj, ùtoj i mrkoj. Na licu, sa leve28

50 PARA, srebro, 1915. kat. br. 35

10 PARA, cink, 1920. kat. br. 49

strane je sv. \or|e na kowu kako kopqem ubija a`daju. Sa desne strane je vodotisk sa likom Kara|or|a. U sredini, u pozadini je manastir Gra~anica na Kosovu. Iznad vodotiska je dràvni grb. U gorwem delu rama je }irili~ni tekst: NARODNA BANKA / Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca / pla}a donosiocu / (sledi tekst unutar okvira) HIQADU DINARA / u metalnoj zakonskoj moneti / Beograd, 30 novembra 1920. / ^lan Uprave - Guverner / Marko Stojanovi} (potpis) - \or|e Vajfert (potpis). Iznad klauzule o falsifikatu je broj 1000 u okviru. U gorwem desnom i dowem levom uglu rama je slovo }irilice i broj, a u gorwem levom i dowem desnom uglu - samo broj. Kontrolni broj je iznad re~i HIQADU DINARA. Pri dnu okvira, levo je ime crta~a G.Fra ontFec, a desno - ime gravera kli{ea, Deoc e-sc. ip l h Na nali~ju, levo je vodotisk, iznad je crte` Sarajeva, desno je crte` Zagreba, a iza crte` Qubqane. U sredini je ora~ sa plugom i volovima. Ispod je crte` Beograda. Desno i levo na ramu je cifra 1000. Latini~ni tekst je u gorwem delu nov~anice: NA OD ABAN A/KRALJE I ESR A,HR R N K VN B VA AiSLO E A A/KRA JE I ESR OV,HR A OVinSLO T V N C L VN B V T VEN EV/pla ado o i u /1000DI A A/umeal ojza on koj C } n s oc N R t n k s mo ei. Pri dnu crteà, levo, ime je autora crteà - G.Fra n t ipontfec. Kod tipa 2 ove nov~anice do{tampana je kru`na rozeta pre~nika 75 mm na licu nov~anice, produèna je gore i dole trakom {irokom 35 mm. Rozeta se sastoji od pet koncentri~nih krugova. U sredi{wem krugu je lik Kara|or|a. U drugom kru`nom poqu, pre~nika 34 mm, stoji }irili~ni tekst NARODNA BANKA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE. Gorwi deo trake je u ùtoj boji, gorwi deo rozete u zelenoj, sredwi deo rozete u plavoj, dowi deo rozete u qubi~astoj i dowi deo trake u crvenoj boji. Boje idu vodoravno, prelivaju}i se jedna u drugu (J. Haxi -Pe{i}, 1995, 80). Nov~anica od 1000 dinara tip 1 pu{tena je u opticaj 11.aprila 1923. godine, a povu~ena od 21.decembra 1931. godine do februara 1932. godine, kada je zamewena tipom 2. Nov~anica sa rozetom povu~ena je u periodu od 4. maja 1933. do 4. maja 1936. godine. Nedostatak sitnog novca i zamena sitnih krunskih nov~anica dovela je do {tampawa najsitnije papirne nov~anice od 25 para, odnosno 1/4 dinara (92h62 mm). [tampana je u Zagrebu i Novom Sadu. Crte` je delo slikara Milenka \uri}a (1894-1945). Lice nov~anice prekriveno je ornamentom u zelenkastosivoj boji. U sredini je pravougaonik (79h51mm)29

sa predstavom manastira Gra~anice , izme|u crteà dve de~ije glave. U uglovima su uokvirene oznake vrednosti, u levom - 25 / PARA, i desno - 25/PA A. U dowem levom 1/4 R / DINARA, i desno - 1/4/DI A A. Tekst u gorwoj poloN R vini (}irilicom, latinicom i na slovena~kom): MINISTARSTVO FINANSIJA / KRAQEVINE SRBA, HRVATA i SLOVENACA / MI I TAR TVO FI AN I A / KRA NS S N SJ -

LJE I E SR A, HR A A i SLO E A A / MI I TAR TVO VN B V T V N C NS S FI ANC/KRA JE I ESR OV,HR A OVinSLO EN EV, N L VN B V T V C a ispod Gra~anice: U BEOGRADU 21 MARTA 1921. / MINISTAR FINANSIJA / Dr. Kosta Kumanudi (potpis). Na nali~ju, crte` je mrke boje ( 80h51 mm). Levo je crte` ostrva sa crkvom na Bledskom jezeru, a desno crte` spomenika bana Jela~i}a u Zagrebu. Desno i levo, u ovalnim okvirima je razlomak 1/4. Iznad crteà je DINARA, a ispod - DI A A. Ispod crteà, latinicom - Gra e N R v parM.D.Gi ic. ur Nov~anica je pu{tena u opticaj 14.juna 1921. (199.127.376 komada). Nepoznat je ta~an datum kada se po~elo sa povla~ewem nov~anice iz opticaja, ali verovatno da je zavr{eno do 30.septembra 1927. (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 88-89). Kovani novac dràvnog izdawa iz 1925. godine ra|en je od legure nikla i bakra, i to: 50 para (teìna 2,5 g, pre~nik 18 mm), 1 dinar ( 5 g, 23 mm) i 2 dinara (10 g, 27 mm). Ova serija odstupa od Latinske konvencije, jer je ra|ena od neplemenitih metala (kao i serija iz 1921.). Novac je kovan u Parizu (Francusko dru{tvo za kovawe novca) i Briselu (Belgijska kraqevska kovnica). Graver je bio A.PA EY. T Na aversu sva tri apoena je lik Aleksandra IKara|or|evi}a u levom profilu. Okruèn }irili~nim natpisom ALEKSANDAR I KRAQ SRBA, HRVATA I SLOVENACA. Ispod lika je ime gravera: A.PA EY- latinicom. Sve T zajedno u bisernom krugu. Na reversu sva tri apoena u sredinini poqa je broj~ana oznaka vrednosti (50, 1 ili 2), ispod je naziv nov~ane jedinice (PARA, DINAR ili DINARA- }irilicom) i godina kovawa 1925. Okruèno otvorenim vencem od lovorovog (levo) i hrastovog (desno) li{}a, gran~ice su pri dnu spojene trakom , a na vrhu je kraqevska kruna. Kod novca kovanog u Francuskoj, u podno`ju venca sa leve strane je znak u vidu muwe. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers postavqen pod 180o. Obod je kod sva tri apoena nareckan. Ta~an broj iskovanog novca ne mogu}e je utvrditi jer za30

25 PARA, nikl i bakar, 1920. kat. br. 50

50 PARA, nikl i bakar, 1925. kat. br. 51

visi od izvora podataka. Novac je periodi~no pu{tan u opticaj od 5.septembra 1925. Wime je zamewen dràvni papirni novac od 1, 1/2 i 1/4 dinara. Sukcesivno je povu~en iz opticaja od 31.jula 1937. do 1940. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 96-97). Zlatnik od 20 dinara iz 1925. godine kovan je u Parizu 1927. (1.000.000 komada). Graver je bio A.PA EY. Zlatnik T je teìne 6,45161 grama, fino}e zlata 900/1000, pre~nika 21 mm. Na aversu je lik kraqa Aleksandra I Kara|or|evi}a, u levom profilu, okruèn }irili~nim natpisom ALEKSANDAR I KRAQ SRBA, HRVATA i SLOVENACA. Ispod lika je ime gravera A. Paey (latinicom) i zvezdica, t kao wegov znak. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu, u sredini poqa je broj~ana oznaka vrednosti 20, ispod je naziv nov~ane jedinice - DI A A i N R godina - 1925 (umesto 1924. kako je bilo predvi|eno). Godina izdawa je izme|u roga izobiqa (znak kovnice) i bakqe (znak gravera). Okruèno otvorenim vencem od lovorovog li{}a (levo) i hrastovog li{}a (desno), gran~ice su pri dnu spojene trakom, a na vrhu je kraqevska kruna. Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers postaveqen pod 180o. Obod je nareckan. Zlatnik je pu{ten u opticaj 1927. godine, a povu~en 28.juna 1931. godine. Nov~anica Narodne banke Kraqevine SHS od 10 dinara sa datumom 26. maja 1926, stalnog II izdawa, tip 1 {tampana je u Parizu. Postoje dva tipa ove nov~anice. [tampana je na beloj hartiji sa vodotiskom sa crteìma u crvenoj, ùtoj i plavoj boji. veli~ina crteà sa obe strane je 115 h 68 mm. Na licu sa leve strane je uokviren vodotisk, ispod u pravougaoniku je klauzula o falsifikatu. Desno je glava ène sa lovorovim vencem. U sredini je }irili~ni tekst: NARODNA BANKA / KRAQEVINE SRBA, HRVATA i SLOVENACA / pla}a donosiocu / (kontrolni broj) / DESET DINARA / u metalnoj zakonskoj moneti / ~lan uprave - Guverner /D.K. Proti} (potpis) - \or|e Vajfert (potpis) / BEOGRAD / 26. MAJ / 1926. Desno od datuma je cifra 10, u plavoj boji , uokvirena. Ispod klauzule o falsifikatu je trocifre broj (redni broj), a broj serije (slovo }irilice i broj) ispod glave ène, u crnoj boji. Pri dnu crteà sa leve strane je ime autora Cle ent m Ser e uFec i ime gravera desno E.De oc eSculp. v a l h Na nali~ju desno je vodotisk, a ispod u okrugom okviru je broj 10. Levo je dràvni grb, a ispod je broj 10 u okruglom okviru. U centralno delu, u pozadini je crte`31

manastira Gra~anice. U sredini je isti tekst kao i na licu nov~anice, ali pisan latinicom (i na slovena~kom jeziku). Ispod crteà su ime autora i grevera. Nov~anica od 10 dinara u opticaju je od 25. jula 1928. godine. Oba tipa ove nov~anice povu~ena su u periodu od 4. januara 1933. do 4. maja 1936. Narodna banka Kraqevine Jugoslavije izdala je 1930. godine nov~anice od 10 dinara (stalno IIizdawe, tip 2) i 100 dinara (stalno I izdawe, tipovi 2 i 3) sa 1929. godinom. [tampane su u Zavodu za izradu nov~anica Narodne banke Kraqevine Jugoslavije u Beogradu 1930. godine. Nov~anica od 10 dinara sa datumom 1. decembar 1929. predstavqa tip 2 iste nov~anice iz 1926. godine. Razlika je u tome {to je ovaj tip {tampan u Beogradu, u emitentu, datumu i potpisima funkcionera. Tira` je nepoznat. Pu{tena je u opticaj 1931. godine, a povu~ena u periodu od 4. januara 1933. do 4. maja 1936. Nov~anicu od 100 dinara sa datumom 1.decembar 1929. karakteri{u tri tipa, a razlikuju se po: datumu izdawa, emitentu i potpisima funkcionera. Nov~anica tipa 2 pu{tena je u optica 21. januara 1931, a tip 3 pu{ten je 1. novembra 1937. godine. Povu~ene su od 1. do 10. jula 1941. godine. Nov~anica narodne banke Kraqevine Jugoslavije od 1000 dinara sa datumom 1. decembar 1931. stalnog II izdawa. Crte` ove nov~anice izradio je slikar Paja Jovanovi} (1859-1957). Graver je bio E.Deoc e. Izrada kli{ea poverel h na je BanquedeFrance. Hartija sa vodotiskom naru~ena je iz Engleske. [tampana je u Zavodu za izradu nov~anica u Beogradu. Veli~ina hartije je 195 h 121 mm, a crteà - 181 h 112 mm. Obe strane nov~anice {tampane su u razli~itim bojama. Na licu nov~anice, na levoj strani - lik kraqice Marije Kara|or|evi}. Na desnoj strani - orao u letu, a u pozadini {uma. U sredini, u gorwem delu, u okviru, nalazi se vodotisk (pre~nik 35 mm) sa likom kraqa Aleksandra I Kara|or|evi}a u levom profilu. Ispod je }irili~ni tekst: NARODNA BANKA / KRAQEVINE JUGOSLAVIJE / pla}a donosiocu / HIQADU DINARA / Beograd, 1 decembar 1931. / ^lan uprave - Guverner / îngrija (potpis) - I. Bajloni (potpis). U gorwem desnom i dowem levom - 1000. Unakrsno su postavqeni broj serije i broj nov~anice. Kontrolni broj je ispod klauzule o ka`wivosti falsifikata. U dowem delu rama, levo je ime autora crteà na francuskom jeziku P.Yova o n vitchfec, a desno, ime gravera - E.Deoc esc. l h Na nali~ju, levo i desno su dve figure èna, leva dr32

1 DINAR, nikl i bakar, 1925. kat. br. 52


ì srp i snop ìta, a desna ma~ i {tit sa dràvnim grbom. U sredini je isti tekst kao na licu nov~anice, ispisan latinicom. Ispod, u posebnom okviru, nalazi se tekst klauzule o falsifikatu. U dowem uglu levo i gorwem desno je broj~ana vrednost nov~anice - 1000. Ispod crteà su imena autora i gravera. Pu{tena je u opticaj 1.januara 1933, a povu~ena u periodu od 4. do 11.juna 1941. godine. Prvi srebrni novac Kraqevine Jugoslavije kovan je 1931. godine. Apoen od 10 dinara (teìna 7 grama, pre~nik 25 mm) iskovan je delom u Kraqevskoj kovnici u Londonu (16.000.000 komada), delom u Pariskoj kovnici (4.000.000 komada); novac od 20 dinara (14 grama, 31 mm) iskovan je u celini u Beogradu u Kovnici A.D. (12.500.000 komada). Serija je kovana od legure srebra (50 %), bakra (40 %), nikla( 5%) i cinka (5%). Graver je bio PercyMet alf (I. Vuc ~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 99). Na aversu oba komada, u sredini poqa, nalazi se lik kraqa Aleksandra I Kara|or|evi}a u levom profilu, okolo je natpis ALEK AN AR I KRALJ JU O LA I E -latiniS D G S VJ com. Ispod lika je naziv kovnice: KOV I AA.D.- latiniNC com. Sve zajedno u bisernom krugu. Na nali~ju, u sredini je dràvni grb, ispod je broj~ana oznaka vrednosti (10 ili 20) i naziv nov~ane jedinice (DI NA A). Levo od grba je 19, a desno 31, odnosno godina koR vawa 1931. Znak glavnog gravera pariske kovnice od 1931. do 1958. (Lu ienBa or), krilo ptice nalazi se na desnoj strac z ni nali~ja (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi}, 1985, 99). Sve zajedno u bisernom krugu. Revers je u odnosu na avers pod 180o. Obod je kod oba komada nareckan. U opticaju su od 18.jula 1932, a povu~eni u periodu od 16.avgusta 1939. do 31.avgusta 1940. (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 129). Srebrni novac dràvnog izdawa od 50 dinara iz 1932. godine kovan je delom (5.500.000 kom.) u Kraqevskoj kovnici novca u Londonu, a drugim delom u Beogradu u Kovnici novca A.D.. Graver lica je bio Ric ardPlacht, a reversa - Jo eph h s Prinz (I. Vu~i}evi}, S. Novakovi} 1985, 100). Apoen od 50 dinara (23 grama, 36 mm) ra|en je od legure srebra 750/1000 i bakra 250/1000. Na aversu, u sredini lik kraqa u levom profilu, a okolo }irili~ni natpis ALEKSANDAR I KRAQ JUGOSLAVIJE. Ispod lika naziv kovnice KOVNICA A.D.33

(samo kod primeraka ra|enih u Beogradu). Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu u sredini je dràvni grb. Ispod je broj~ana oznaka vrednosti i naziv nov~ane jedinice 50 DINARA- }irilicom. Levo od grba 19, a desno 32, odnosno godina kovawa 1932. Sve zajedno u bisernom krugu. Obod je gladak odnosno sa utisnutim natpisom BOG ÛVA JUGOSLAVIJU. Postoje dva tipa kovanice: kod prvog tipa obodni natpis se ~ita sa lica, a kod drugog tipa sa nali~ja novca. Revers je u odnosu na avers pod 180o. Pu{tawe u opticaj po~elo je 23. januara 1933. godine, a povu~eno je u periodu od 16.avgusta do 16.februara 1940. godine.

NOVAC KRAQA PETRA II KARA\OR\EVI]A (1934-1945)Narodna banka Kraqevine Jugoslavije izdala je nov~anicu od 500 dinara sa datumom 6.septembar 1935, stalnog I izdawa. [tampana je u Zavodu za izradu nov~anica Kraqevine Jugoslavije u Beogradu. Crte` za nov~anicu je delo slikara Omera Mujaxi}a. Veli~ina hartije je 183 h 114 mm, a crteà 169 h 100 mm. Crteì su izvedeni u ~etiri boje: plavoj, ùtoj, crvenoj i zelenoj. Na licu nov~anice, na levoj strani je lik kraqa Petra II Kara|or|evi}a u poludesnom profilu. Na desnoj strani je uokvireni vodotisk sa likom kraqa Aleksandra I u levom profilu. U sredini je dvoglavi beli orao sa kraqevskom krunom, a na grudima {tit na kome je dràvni grb. Iznad i ispod predstave orla te~e }irili~ni tekst: NARODNA BANKA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE / pla}a donosiocu / DINARA 500 DINARA / Beograd, 6. septembar 1935 / ^lan uprave - Guverner / Dr. Jov. Lov~evi} (potpis) - Dr. M. Radosavqevi} (potpis) / (kontrolni broj). Na okviru, iza orla, nalazi se natpis }irilicom: PET STOTINA DINARA. U podno`ju crteà, u posebnom okviru, klauzula o falsifikatu }irilicom. U gorwem desnom i dowem levom uglu je broj~ana vrednost nov~anice - 500. U sva ~etiri ugla unakrsno, postavqeni su broj serije (slovo }irilice i broj) i broj nov~anice (samo broj). Ispod crteà, levo je ime autora - crteà O. Mujaxi} fec, a desno gravera - Veqko A. Kun sc. Na nali~ju nov~anice, u sredini je lik ène ètelice koja sedi na snopovima ìta, jedan snop drì u krilu, u de34


1 DINAR, bakar, 1938. kat. br. 67

snoj ruci ima srp. Desno i levo od we - po pet èna ètelica. U pozadini - po`weveno poqe sa snopovima ìta i stogovima sena. Levo je uokvireni vodotisk sa likom kraqa Aleksandra I. Tekst na nali~ju isti je kao na licu, samo pisan latinicom. Oznaka nominalne vrednosti nalazi se iznad i ispod crteà. Ispod crteà latinicom su pisana imena autora i gravera. U opticaju je od 1. januara 1937. Povu~ena je od 1. do 10. januara 1941. godine (J. Haxi-Pe{i}, 1995, 140). Posledwa serija kovanog novca u Kraqevini Jugoslaviji kovana je u periodu od 1938. do 1941. godine. Iskovan je u Kovnici A.D., u Beogradu. Graver je bio vajar Frano Mengelo Din~i}. Ovom serijom obeleèno je stupawe na presto kraqa Petra II Kara|or|evi}a. Apoen od 25 para (teìna 2,5 grama, pre~nik 20 mm) kovan je od legure bakra (98%) i aluminijuma (2%) sa rupom u sredini. Primerci od 50 para ( 2 grama, 18 mm), 1 dinara (35 grama, 21 mm) i 2 dinara (5 grama; 24,5 mm) kovani su od legure bakra (91%) i aluminijuma (2%); apoen od 10 dinara (5 grama, 23 mm) kovan je od nikla; od legure srebra (75%) i ostalo (25%) apoeni od 20 dinara ( 9 grama, 27 mm) i 50 dinara (15 grama, 31 mm). Novac od 25 para u centru ima otvor pre~nika 4 mm. Na aversu, iznad otvora je kraqevska kruna, a oko otvora venac, oko koga je }irili~ni natpis KRAQEVINA JUGOSLAVIJA. Na reversu, iznad otvora je broj~ana oznaka vrednosti 25, a ispod otvora je re~ PA A - latiniR com i godina kovawa 1938. Revers je u odnosu na avers pod 180o. Obod je gladak. Novac od 50 para, 1 i 2 dinara, na aversu, u sredini je kraqevska kruna, oko koje je }irili~ni natpis KRAQEVINA JUGOSLAVIJA. Postoje dve vrste novca od 2 dinara: sa malom i sa velikom krunom. Sve zajedno u bisernom krugu. Na reversu je broj~ana oznaka vrednosti novca (50, 1 ili 2), a ispod je oznaka nov~ane jedinici latinicom (PA A, DI AR ili DI A A) i godina kovawa 1938. ReR N N R vers je u odnosu na avers pod 180o. Obod je kod sva tri apoena gladak. Na aversu novca od 10 dinara, u sredini je lik kraqa Petra I u desnom profilu. Ispod lika je ime gravera - F. Din~i} (}irilicom). Oko lika je }irili~ni natpis KRAQEVINA JUGOSLAVIJA. Na reversu, u sredini je broj~ana oznaka vrednosti 10; ispod je naziv nov~ane jedinice DI A A i godina N R 1938. Nalaze se u otvorenom vencu od lovorovog (levo) i35

hrastovog (desno) li{}a, gran~ice su pri dnu vezane trakom, a na vrhu je kraqevska kruna. Revers je u odnosu na avers pod 180o. Obod je nareckan. Na aversu novca od 20 i 50 dinara, u sredini poqa je lik kraqa Petra II Kara|or|evi}a (u levom profilu kod 20 dinara, a u desnom profilu kod 50 dinara) okruèn natpisom PETAR II KRAQ JUGOSLAVIJE (kod 20 dinara latinicom, a kod 50 dinara }irilicom). Ispod lika je ime gravera - F.Din~i} (latinicom / }irilicom). Na reversu, u sredini je dvoglavi orao sa dràvnim grbom na grudima. Levo od orla je 19, a desno 38, odnosno godina 1938. Ispod grba je broj~ana oznaka vrednosti i nov~ana jednica (20 DI A A odnosno 50 DINARA). Revers je u odN R nosu na avers pod 180o. Obod je kod oba apoena gladak sa utisnutim natpisom BOG ÛVA JUGOSLAVIJU (latinicom / }irilicom). Postoje po dva tipa svakog od ova dva apoena: kod tipa jedan obodni natpis se mogao ~itati sa lica, a kod tipa dva sa nali~ja novca. Ova serija pu{tana je u promet periodi~no od 1939. do 1940, a povu~ena je iz opticaja tokom 1942. godine. Serija nov~anica koju je izradila Narodna banka Kraqevine Jugoslavije i to od: 50 dinara, sa datumom 100 dinara, sa datumom 1000 dinara, sa datumom 20 dinara, sa datumom 10000 dinara, sa datumom i 10 dinara, sa datumom 1. decembar 15. juli 6. septembar 6. septembar 6. septembar 6. septembar 1931, 1934, 1935, 1936, 1936.i 1939.

ne spadaju u novac jer nikada nije zvani~no objavqeno wihovo pu{tawe u opticaj.

50 DINARA, srebro, 1938. kat. br. 71 10 DINARA, papir, 14. 01. 1887. kat. br. 19 36

BIBLIOGRAFIJA

20 DINARA, papir, 05. 11. 1905. kat. br. 42 5 DINARA, papir, 05. 07. 1917. kat. br. 43 10 DINARA, papir, 01. 11. 1920. kat. br. 55 1000 DINARA, papir, 01. 12. 1931. kat. br. 64 500 DINARA, papir, 06. 09. 1935. kat. br. 72

Broz,K.P.,1963Ko a ino acKnjaèvineiKralje i eSr v n v vn bie od god. 1868-1918 sa do at om oku i a e Sr ie od 1941j d k pr n bj 1944,Nu i mai~ evie ti,br.20,Za reb,20-50. mz t k j s g Vu~i}evi}, I., Novakovi} S 1985 Kovawa i kovanice na{eg novca 1868-1938, Numizmati~ar, br. 8, Beograd, 91-101 Gajger,V.,1984Na{ilikovniumet i i,auto iju o la en nc r g s v skihnov a i ame u a od ograz o lja(1918-1941),Nu i ma ~ nc | n r n d b mz ti~ evie ti, br.38,Za reb,91-99. k j s g Haxi-Pe{i} J., 1995 Novac Srbije 1868-1918, Beograd Haxi-Pe{i} J., 1995 Novac Kraqevine Jugoslavije 1918-1941, Beograd.

43

KATALOGNOVAC MIHAILA OBRENOVI]A 1. 1 para 1868, bakar, N-2008 2. 5 para 1868, bakar, N-2009 3. 10 para 1868, bakar, N-2010 NOVAC MILANA OBRENOVI]A 4. 50 para 1875, srebro, N-2800 5. 1 dinar 1875, srebro, N-2016 6. 5 para 1879, bakar, N512 7. 10 para 1879, bakar, N2012 8. 50 para 1879, srebro, N-2031 9. 1 dinar 1879, srebro, N 2019 10. 2 dinara 1879, srebro, N-2456 11. 5 dinara 1879, srebro, N-2456 12. 20 dinara 1882, zlato, N2253 13. 5 para 1883, nikl, N-2015 14. 10 para 1883, nikl, N-522 15. 20 para 1883, nikl, N-544 16. 5 para 1884, nikl, N-548 17. 10 para 1884, nikl, N-2377 18. 20 para 1884, nikl, N-2014 19. 10 dinara 14.01.1887, papir, N-2821 20. 10 dinara 2.02.1893, papir, N-2496 NOVAC ALEKSANDRA OBRENOVI]A 21. 1 dinar 1897, srebro, N-334 22. 2 dinara 1897, srebro, N-2090 NOVAC PETRA KARA\OR\EVI]A 23. 2 pare 1904, bronza, N-254 24. 5 para 1904, bronza, N-624 25. 50 para 1904, srebro, N-2094 26. 1 dinar 1904, srebro, N-339 27. 2 dinara 1904, srebro, N-2022, 28. 5 dinara 1904, srbro, N-2023 29. 5 para 1912, nikl, N-629 30. 10 para 1912, nikl, N-656 31. 20 para 1912, nikl, N-357 32. 50 para 1912, srebro, N-2024 33. 1 dinar 1912, srebrim, N-493 34. 2 dinara 1912, srebro, N-2099 35. 50 para 1915, srebro, N-465 36. 1 dinar 1915, srebro, N-2458 37. 2 dinara 1915, srebro, N-2028 38. 50 para 1915, srebro, N-464 39. 1 dinar 1915, srebro, N-480 40. 10 para 1917, nikl, N-2032 41. 20 para 1917, nikl, N-2033 42. 20 dinara 5.01.1905, papir, N-2822

43. 5 dinara 5.07.1917, papir, N-1829 44. 0,50 dinara 1919, papir, N-1839 45. 1 dinar 1919, papir, N-2812 46. 5 dinara/20 kruna 1919, papir, N-1797 47. 20 dinar/80 kruna 1919, papir, N-1707 NOVAC ALEKSANDRA KARA\OR\EVI]A 48. 5 para 1920, cink, N-2810 49. 10 para 1920, cink, N-2053 50. 25 para 1920, nikl i bakar, N-2055 51. 50 para 1925, nikl i bakar, N-382 52. 1 dinar 1925, nikl i bakar, N-228 53. 2 dinara 1925, nikl i bakar, N-2037 54. 25 para 1921, papir, N-1805 55. 10 dinara 1.11.1920, papir, N-1841 56. 10 dinara 26.05.1926, papir, N-1842 57. 10 dinara 1931, srebro, N-1931 58. 20 dinara 1932, srebro, N-1932 59. 50 dinara 1932, srebro, N-2041 60. 10 dinara 1.12.1929, papir, N-1844 61. 50 dinara 1.12.1931, papir, N-1764 62. 100 dinara 1.12.1929, papir, N-2477 63. 100 dinara 15.07.1934, papir, N-1826 64. 1000 dinara 1.12.1931, papir, N-2541 NOVAC PETRA KARA\OR\EVI]A 65. 25 para 1938, bakar, N-270 66. 50 para 1938, bakar, N-271 67. 1 dinar 1938, bakar, N-272 68. 2 dinara 1938, bakar, N-273 69. 10 dinara 1938, nikl, N-173 70. 20 dinara 1938, srebro, N-275 71. 50 dinara 1938, srebro, N-386 72. 500 dinara 6.09.1935, papir, N-2456 73. 20 dinara 6.09.1936, papir, N-1794 74. 10 dinara 22.09.1939, papir, N-1830 NOVAC NIKOLE PETROVI]A 75. 10 para 1906., nikl, N-2056 76. 20 para 1906, nikl, N-2057 77. 20 para 1908, bronza, N-2058 78. 1 perper 1909, srebro, N-2059 79. 2 perpera 1910, srebro, N-2061 80. 5 perpera 1912, srebro, N-2062 81. 2 pare 1913, bronza, N-2063 82. 20 para 1913, nikl, N-694 83. 1 para 1914, bronza, N-2064 84. 10 para 1914, nikl, N-696 85. 20 para 1914, nikl, N-706 86. 1 perper 1914, srebro, N-2700 87. 1 perper 25.07.1914, papir, N-2497 88. 2 perpera 25.07.1914, papir, N-2814 89. 10 perpera 1.06.1917, papir, N-2500

44

Novac-Srbije-Crne-Gore-i-Jugoslavije-1868-1941

Documents