Niets is wat het lijkt

“Niets is wat het lijkt”Achtergronden van affiniteit met complotdenken in

Nederland

Peter Achterberg

JFK: wie is verantwoordelijk voor zijn dood?

Bepaalt de media wat we zien?

Bepaalt de media wie we zijn?

9/11: Wie zit er werkelijk achter de aanslagen?

Wat zat er in de vaccinaties tegen de Mexicaanse griep?

Zijn Rutte en Samson onderdeel van de Bilderberg groep?

En Trump?

Complottheorieën in het Westen

Uitgangspunten

• Definitie: geloof dat achter de maatschappelijke coulissen een geheime, kwaadwillende groep tracht om de samenleving te beïnvloeden en/of het individu te indoctrineren.

• “Agency panic” (Melley, 2000)• Drie elementen: “niets is wat het lijkt”, “toeval bestaat

niet” en de “truth is out there’” (Barkun, 2003)

Complottheorieën in het Westen

Ontwikkelingen sinds 1960s….

• Popularisering: van subcultuur naar hoofdstroom (Knight, 2000; Kellner 2002)

• Normalisering: van irrationele pathologie (i.e., Popper, 1948) naar hyper-rationaliteit (Melley, 2000)

• Transformatie: van exotische ‘ander’ (Joden, communisten) naar moderne instituties (Knight, 2000)

Complottheorieën in het Westen Twee vragen: Sociologische achtergronden affiniteit met complot theorieën?

Politieke achtergronden affiniteit met complot theorieën?

Modernisering en cultureel onbehagen in het Westen

• Emile Durkheim: erosie gemeenschap en anomie• Max Weber: rationalisering moderne instituties en

vervreemding • Globalisering• Complottheorieën: betekenis geven aan anonieme

(mondiale) systemen

Theorie

Cultureel onbehagen in Nederland

• Institutioneel wantrouwen en anomie

• Vooral onder laag opgeleiden (i.e., Elchardus etc)

• Vooral onder mensen die onthecht zijn van traditie (i.e., Christelijke kerk).

Hypothesen

• Lager opgeleiden en kerkelijk ongebonden mensen hebben meer affiniteit met complottheorieën

– Dit kan verklaard worden door anomie– En wantrouwen ten aanzien van instituties

Gegevens

• CROCUS Survey on Worldviews in the Netherlands III: Religion, Politics, and Anti-Institutionalism. Rotterdam/Tilburg: CentERData. (Achterberg, P., Manevska, K., De Koster, W., Aupers, S., Mascini, P., & Van der Waal, J. ;2012)

– N=1,302– Respons: 76.1%– Vergelijking CBS statistieken: Meer mannen, ouderen en

hogere inkomensgroepen in sample – data gewogen!

Meting Affiniteit met complottheorieën

• Niet direct bevraagd – – schijn van partijdigheid– Kans op weinig variatie– Dus – bevraagd over mensen die allerlei dingen

vinden van een vijftal complotten• 9/11 • Mexicaanse griep• Maanlanding• Dood prinses Diana• Machtige elites

Factoranalyse

Andere metingen:• Opleiding – gemeten in aantal jaar dat iemand nodig heeft voor

hoogst behaalde niveau• Religie

– Religieuze participatie (hoe vaak gaat men naar de kerk – 1 (vrijwel nooit) – 7 (meer dan eens per week)

– Religieuze denominatie (RK, Protestants, Evangelisch, Atheist – anders zijn als missing gecodeerd)

• Anomie (schaal 4 items – Alpha 0,77, eerder gebruikt Achterberg & Houtman, 2009)

• Institutioneel wantrouwen (schaal 6 items – Alpha 0,80, eerder gebruikt Achterberg & Mascini 2013)

• Controlevars: Inkomen, Geslacht, Leeftijd

Is affiniteit met complottheorieën eigenlijk wel zo anders dan anomie en institutioneel wantrouwen?

Resultaten  Education Religious 

participationAffinity with conspiracy theories

-0.24***(N=1,150)

-0.12***(N=1,153)

  Affinity with conspiracy theoriesAtheists 2.11Roman Catholics 2.21Protestants 1.82Evangelicals 2.15F 6.25***N 1,125

Resultaten

Kortom

• Minder affiniteit met complot denken onder…– Hoger opgeleiden– Mensen die vaak naar de kerk gaan– Protestanten

• Anomie en institutioneel wantrouwen verklaren dit weg

• Modernisering en cultureel onbehagen

Kortom

• Echter ook:– Jongeren hebben meer affiniteit met complot-

denken• Valt op geen enkele wijze weg te verklaren door

cultureel onbehagen (anomie en institutioneel wantrouwen)

– Rooms Katholieken hebben veel meer affiniteit met complot-denken• Wordt wel verklaard door cultureel onbehagen…

Affiniteiten met politieke achtergrond

• Drie bevindingen:1. ‘Non-voters’ steunen vaker complottheorieen

(Olliver & Wood, 2014 )• Experimenteel bewijs (Jolley and Douglas 2014)

Affiniteiten met politieke achtergrond

• Drie bevindingen2. Rechtse stemmers!• Republikeinen vaker dan Democraten (Olliver &

Wood, 2014)

Affiniteiten met politieke achtergrond

• Drie bevindingen:3. Rechtse én linkse populisten!• Van Prooijen et al. (2014) extremistische ideologie • Krouwel & Van Prooijen (2014) PVV & SP

Mogelijke verklaringen

• Uit voorgaande / de literatuur:– ‘The need to make sense of a world which is

perceived as threatening’ (Van Prooijen et al. 2015)

– Institutioneel wantrouwen? (Sunstein and Vermeule, 2008)

– Anders?

Onbehagen

• Cultureel onbehagen:– Anomie (Srole, 1956) – ‘feeling threatened by the

complexities of the contemporary social and cultural order’– Politiek:

• Lagere opkomst onder anomische mensen (McDill, 1962; Erbe, 1964; Hövermann et al., 2014)

• Stemmen vaker voor Republicans (Templeton, 1966) en populistisch rechts (Arzheimer, 2011; Houtman and Achterberg, 2010).

– Complot theoriëen:• Culturele rationalisering (Weber, 1963 [1922])• Sterke relatie (zie ook: Abalakina Paap et al., 1999, Van Prooijen et ‐

al, 2015)

Instituties• Institutioneel wantrouwen:

– Politiek:• Minder opkomst (Karp & Banducci, 2008)• off-centre politiek (Mair, 1999, Lau, 1985; Achterberg & Mascini,

2013)– Complotten:

• Institutionele orde wordt bekritiseerd (Knight, 2000, Melley, 2000)

• Institutionele kennis:– Politiek:

• Minder betrokken, minder stemmen (Galston 2001; Larcinese, 2007)– Complotten:

• Stempel et al. (2007): ‘Those with less knowledge, believe more’.

Egalitarisme

• Egalitarisme:– Politiek:• Democraten (Houtman et al. 2008), Linkse (SP, PvdA,

GL) partijen (Achterberg & Houtman, 2006). – Complotten:• Gefocused op kwade elites, ook binnen politiek en

bedrijfsleven• Historisch bewijs: communisme is verbonden met

sterke angst voor complotten (Van Prooijen et al, 2015)

Data en meting

• Survey U.S. (2014)– GfK panel– Representatief voor volwassenen in de V.S.– 2,062 respondenten (response rate 52 %)• 2,006 respondenten geselecteerd

Steun voor conspiracy theories  US NLSome say that the American government is responsible for the 9/11 attacks

0.84 0.74

Some say that viruses like Swine flu have been made by the government to control the people

0.89 0.81

Some say that the landing on the moon in 1969 did not really happen but was staged

0.80 0.72

Some say that princes Diana’s death wasn’t an accident but was murder

0.75 0.75

Some say that a small elite of powerful people is secretly pursuing the establishment of a new world order

0.66 0.74

Eigenvalue 3.13 2.84Rsq 0.63 0.57Cronbach’s alpha 0.84 0.80N 1,567 1,006

Andere metingen

• Electoraat:– U.S.: 4 categorieën (Republicans, Democrats,

Other, Non-voting)– NL: 4 categorieën (PVV, SP, mainstream, Non-

Voting)

Resultaten US

Resultaten U.S.

Resultaten NL

Results NL

Kortom

• Republikeinen (U.S.), niet stemmers (U.S. & NL), linkse populisten en rechtse populisten (NL) steunen complotten meer

• Anomie verklaart alle verschillen• Anti-institutionalisme ook…

Kortom

• In de VS – kennis verklaart waarom non-voters voor complotten zijn– Waarom in Nederland niet??

• In NL: egalitarianism verklaart SP aanhangers’ voorkeur voor complotten– Niet in de VS?– Verschillen politieke cultuur?

Resumé

• Behoorlijke populariteit complottheorieen• Vooral onder lager opgeleiden, jongeren,

onkerkelijken en katholieken• Verbinding met politieke stromingen: Extreem

links en rechtse kiezersgroepen• Rol: onbehagen, institutioneel wantrouwen,

egalitarisme