nf00003116-1

الرّحیمالرّحمنِاهللِبِسم

Human Development: Means and Ends

Author: Paul P. Streeten

Source: Streeten, Paul. "Human development: means and ends." The American Economic Review (1994): 232-

237.

اهداف و وسایل: انسانی توسعۀ

پل پی. استریتن نویسنده:

امیر عزیزی مترجم:

هایی که اند و اندیشهشده شنیده که کمتر صداهایی انسانی است. ترجمة علوم برگزیدة متون ترجمة برای تالشی ترجمان، مجموعة

بی را که های مناسمتنهدف ما، غنا بخشیدن به تفکر انتقادی و گفتگویی است، برای همراهی با ما، .مهجور، اما بدیع و راهگشایند

[email protected] ترجمان: پست الکترونیکی . ها با ترجمان همراه شویدترجمة آنیا در شناسید، پیشنهاد دهید، می

حقِ انتشارِ جزء یا تمام متن، برای مؤسسة ترجمان محفوظ است

ISSN: 2345-282x

mailto:[email protected]

2

انسانی؛ وسایل و اهدافتوسعۀ امیر عزیزیترجمۀ استریتن .پل. یینوشتۀ

1از رشد تا نیازهای اساسی

زایی، اشتغال رشد اقتصادی، شود: مداوماً از هَوَسی به هَوَس دیگر پریدن.می 2، مثل کمدی اشتباهاتتوسعه مُدهای فکری درتغییر گاهی

، 7، توسعة سازگار با بازار6پایدار ، توسعة5، توسعة مشارکتی4با رشد، نیازهای اساسی، توسعة از پایین به باال بازتوزیع، 3غل و عدالتش

ا م هایای درست نیست. اندیشهچرخد. اما چنین تاریخچهطور میشُعارها همین ، توسعة انسانی؛ چرخ و فلک9ِسازی، لیبرال8آزادسازی

ی ن انجامیده است. رویکردهاماهایدر دیدگاهبه بازنگری های تازه،پیدا کرده است. هم منطق درونی و هم بینه دربارة توسعه تکامل

اد نیز در معرض انتقفعلی ما رویکردِ اند که هنوز ارزشمند است، قطعاًهایی به ما آموختهند، درسای مطرودتا اندازه قبلی که امروز

.ن مفید استماهایلیِ تکاملِ اندیشهخواهد بود. احتماالً بررسی اجما

کلیدِ ( و دیگران شروع شد که بر رشد اقتصادی به عنوان1955ِ) 10آرتور لویس تأثیرو تحت 1950های دهة جدل در سالواین بحث

رغم آنچه اغلب )به مطمئن بودند کامالً عاقلِ توسعه، ریزانِانان و برنامهابتدایی، اقتصادد . حتی در این برهةکردندمیکنی فقر تأکید ریشه

ت. عملکرد توسعه اس ف نیست، بلکه محکی برای( که رشد اقتصادی به خودی خود هدگویندهای قبلی میاندیشه امروزه در هجو

های هبرنام های توسعة انسانیِطور که امروز گزارشما تعریف کرد، دقیقاً همان هایلویس هدف توسعه را بسطِ دامنة انتخابآرتور

کنند.را تعریف می آن 11سازمان ملل متحد توسعة

1 From Growth to Basic Needs

2 Comedy of errors

م. – نیز ترجمه شده است« داراشتباهات خنده»ای از ویلیام شکسپیر که در فارسی به نمایشنامه3 Justice

4 Bottom-up development

5 Participatory development

6 Sustainable development

7 Market-friendly development

8 Liberation

9 Liberalization

10 Arthur Lewis

11 Human Development Reports of United Nations Development Programme

3


بازار رشد اقتصادی از طریق نیروهای کردرد آوردند. دلیل اول فرض میعملکاصلیِ سه دلیل موجه برای تأکید بر رشد به منزلة محکِ

که مردم ی کاالهاییتر براهای پایینتقیم رشد، دستمزدهای رو به ازدیاد ووری رو به رای نیروی کار، بهرهب مانند تقاضای فزاینده-

اول،روزهای همان . حتی در ها رشد استنشان خواهد داد؛ و بهترین راه رسیدن به فایده های خود را وسیعاً و سریعاًفایده -خرندمی

زدهیِ نظیر بارایط خاص )ش ها معتقد بودند درخطر و مطلوب نیست. آنگویند، بیقدری که مین گفتند که رشد لزوماً آنبرخی شکاکا

افزاید که در حال حاضر ای میثروتِ آن دستهها( رشد به ، قدرت انحصاری، توزیع نابرابر درآمد و داراییواردات صعودی، محدودیتِ

کند.از افراد متمرکز می ثروتمندند؛ رشد غالباً درآمد و ثروت را در دستِ تعداد معدودی

دارند. را راسرنوشت فق دغدغةهای دموکراتیک، ویژه حکومتها، بهگفت حکومتاین جا فرض دوم به میان آمد. فرض دوم می

فقر .خواهد رساندار را به فرودستان باز هایهای حکومتی، فایدهماعی و دیگر دخالتبندی تصاعدی، خدمات اجتبنابراین، مالیات

ی دست به کار هایوضعیتبرای اصالح باید ها حکومت (، بلکهکردادعا می فرض قبلیطور که تحت )آن یابدنمیکاهش وار اتوماتیک

.کنندسود را در دست تعداد معدودی انباشته می نیروهای بازارها، در آن شوند که

. تصور ة ما باشددغدغوشت فقرا نباید توسعه، سرن ابتداییِ که در مراحلِ تر از دو فرض قبلی بود. گفته بودندهبینانواقع سوم فرضِ

تعداد عداً وضعیت ب پیدا کند، این شرایط، افزایشزیرساخت و ظرفیت تولیدی اقتصاد کردند که ابتدائاً، ضروری است تا سرمایه ومی

ی کنند و جویند صرفهفقرا مجبور -طوالنی باشد ای بسیارو این مدت ممکن است دوره-. برای مدتی زیادی از فقرا را بهبود خواهد داد

اد کنیم، انگیزه ایج تا برای نوآوری استفاده کنیمثروتمندان اما اگر از پاداشِ را دریافت خواهند کرد. ثروتمندان بخش اعظم سودها

. شد دهای اولیة گرسنگی باالخره توجیه خواهفقرا سود خواهند بود و سال کنیم و انباشت سرمایه را سرعت دهیم، در نهایتانداز پس

رادیکال 2طلبِرا پذیرفتند. برخی از فیلسوفان برابری مسئله این 1های قدیمیمارکسیست نئوکالسیک و های کالسیک وصادداناقتهمة

یاری شرطی الزم برای بهبود وضعیت بس ها، اگر نابرابرید. به نظر آنیید کردنای را تأ( چنین استراتژیp. 302 ,1971) 3مانند جان رالز

.باشد، موجه خواهد بود از فقرا

1 Palaeo-Marxist

2 Egalitarian

3 John Rawls

4


وسط به مت مدِسطوح درآپیوستگیِ ،بود. این منحنی pp.1-[(1955), pp.1 ,(1963) ;28-[80 1منحنی کزنتس، عامل مهم دیگر

ود درآمد سرانة حد فزاینده همراه است. تنها از با نابرابریِ ،که مراحل ابتدایی رشد دهدو نشان می کندشاخص برابری را نمودار می

40سهم ، های نابرابرییکی از سنجه. شودبا کاهشِ نابرابری توأمان می ست که رشدِ بیشتر،به باال( 1979دالر سال دالر )بر مبنای 1000

ول زمان، و مطالعة فرایندی فرایندیِ کشوری واحد در ط ، از درآمد ملّی کل است. این همبستگی با مطالعةدرصد پایین جمعیت

توسعه، با افزایش درآمد سرانه، . در مراحل ابتداییِکشورهای گوناگون با درآمدهای سرانة مختلف در زمان واحد به دست آمده است

. اما یابدترش میگس ها نیزخی از گروهبر که فقر مطلقِ ای آن باشدمعن افزایش نابرابری، به. ممکن است این شودبیشتر می غالباًنابرابری

بیشتر و البته با کاهش با برابری ، درآمد فزاینده،پس از آن رسیم وشکل می Uمنحنی ترین نقطةپایینیعنی در نهایت به نقطة عطف،

.رسدشود. دوران طالیی فرا میمی همراه فقر

ش ار، هیچ گرایشمانگشت جز در چند کشورِ شمول ندارند.یک از فروض زیربنایی این سه دلیل، اعتباری جهانهیچ معلوم شد اما

برای توزیع گستردة درآمدها به وجود نیامد. این کشورهای معدود نیز شرایط اولیة بخصوصی داشتند: مانند اصالحات واریاتوماتیک

رای نیز اغلب ب هاحکومت .های بهداشتیتأکید شدید بر آموزش همگانی و شاخص های ویژه، مثلِگذاریای، و سیاستارضی ریشه

نفع تمرکزم رشدِ فرایندِ دادند که با کسانی که ازردمی شکل میمها را غالباً خودِ حکومتنزدند. اصالحی دست به اقدامات کاهش فقر

ینفعان در ذمردم نیز با این های اگرچه عموماً محرک داشتند؛تماعی، اقتصادی و سیاسی ، اجشناختیتنگاتنگ روانپیوندهای بردند،می

گسترده قرِف ای از تحملِدوره ،وریگذاری و افزایش بهرهاندازها و سرمایهه برای انباشت پساً نادرست بود کقطع بود. به عالوه، پیوند

ند؛ کنانداز میپسرا سهم باالیی از درآمدهایشان ،اندازة مالکان بزرگهمان حداقل به پا،هردکه کشاورزان خُ روشن شد. ضروری است

شودها پیدا میاستعداد کارآفرینی در خیلیدانستیم یب، تولیدِ بیشتری دارند؛ محصول در هر جرمقدار ، بر حسب فهمیدیم این کشاورزان

رای . بنابراین بدهدرا افزایش می شانوریبهره فقرا، رگ محدود نیست؛ معلوم شد برخی از انواع مصرف از سویهای بزو به بنگاه

یه و تحریک کارآفرینی نیازی به فقر گسترده و طوالنی نبود.انباشت سرما

سابقه یب ه والعادخارق هاییی دوم به بعد موفقیت( قضاوت کنیم، فرایند توسعه از جنگ جهانGNPرشد تولید ناخالص ملی ) اگر بر پایة

4/2، درآمدبرای کشورهای کم ،سرانه ملیِ ناخالصِ رشد متوسط ساالنة تولیدِ 1973و 1965های . بین سالو غیرمنتظره داشته است

درصد بود؛ رشد متوسط ساالنة تولید ناخالص ملی 1/4، 1989و 1980های درصد و بین سال 1/2، 1980و 1973های سالدرصد، بین

1 Kuznets curve

5


های درصد و بین سال 3/2، 1980تا 1973های درصد، بین سال 2/5، 1973تا 1965های برای کشورهای با درآمد متوسط بین سال ،سرانه

یاری و در بین بس رشد فزاینده بود ، تفاوتِ نرخِتوسعهمختلفِ درحالمین زمان بین کشورهای درصد بود. اما در ه 5/0، 1989و 1980

رای نیروی ب، عمومی مستمرِ و رشد اقتصادیِ باالی تولید صنعتیرشد رغم نرخِخورد. بهبه چشم می در حالِ افزایشی 1دوگانگیِ ،هااز آن

های روهمیان گ ،طور گستردهه، همه جا برشد هایه بود. به عالوه، فایدهکاری که به سرعت در حال رشد بود، اشتغال کافی ایجاد نشد

.شده بودتوزیع ن درآمدترکم

ی که کشاورزان فقیر بینی کرده بود( پیشpp. 139-91 ,1954) انددادهارجاع به آن فراوان ای کالسیک که آرتور لویس در مقاله

ری و و شه صنایع پردرآمد به سمتِها، از روستاها و حاشیهرند و کارگران بدونِ زمینِ، بخور و نمیر دا یدرآمد وری پایین وکه بهره

تر از یشب ی در روستا، خیلیدهد )تا وقتی که نابرابرنابرابری را افزایش می های اول،قدم. این جابجایی در مدرن حرکت خواهند کرد

طالیی از نقطة بحرانی بگذرد، عصر، شوندنباشد(، اما وقتی تعداد فقرای روستانشینی که در صنایع مدرن جذب می رابری در شهرناب

زنتسری منحنی کوآما که در آن رشد با برابری بیشتر همراه است. لویس به این شیوه، دربارة پیوستگیِ آغاز خواهد شد، عصری

.توضیحی ارایه کرد

شه در واقعیت اما روشن شد که این مدل همی، ای یافته بودها بر تفکر دانشگاهی که بر اقدامات سیاسی نیز سلطة گستردهنه تن دل لویسم

دی بود که حبیشتر از آن ، بسیاربین روستا و شهر تفاوت ]درآمد[اوالً، شد به کار بست:نمی به چهار دلیللویس را مدل موفق نیست.

و دهم به دلیل قوانین حداقل دستمزدستمزدهای شهری، ]افزایش[ های کارگری برایفعالیت اتحادیه هم به علتدند؛ تصور کرده بو

مهاجران شد و در عین حال، مازادِ، باعث ها. این تفاوته جا مانده بود و دالیل دیگرباز دوران استعماری که هایی تفاوت هم به واسطة

: بین انتظار بود بسیار بیشتر از حد ،کار نیرویِ رشدِ نرخِبه تعاقب آن، جمعیت و رشدِ مانع رشد سریع نیروی کار روستایی شد. ثانیاً، نرخِ

نتقال یافت،ا توسعهکشورهای درحالدر به بخش صنعتی شهری ،از کشورهای صنعتی هایی کهدرصد در سال. ثالثاً، تکنولوژی 3و 2

. رابعاً، ریدآفی چندانی نمیغلهای شفرصتشد و جویی در نیروی کار میباعث صرفهاما داد، وری نیروی کار را افزایش میرهاگرچه به

شرطی برای ترقّیِ اساسی و گسترده در صنعت اورزی، پیشدر کش 2وریبهره افزایشِ توسعه، انقالبِدر بسیاری از کشورهای درحال

.دادرُخ ناین انقالب بود، اما

1 dualism

2 productivity-raising revolution

6


ید ناخالص داخلی لشاخص تو»خواستند از تولید ناخالص ملی و رشد آن دور شد. حتی برخی می هاانگیز نبود که توجهبنابراین، شگفت

اشتغال ی، که تولید ناخالص داخلمُد شده، بلکه به دلیل این امروزه، نه برای حفاظت از محیط زیست که «را از جایگاهش به زیر بکشند

تا به توسعه مشاغل در کشورهای تالش کرد 1المللی کارسازمان بین ،1969. از سال گرفتنادیده میمشاغل و عدالت را درآمد وو توزیع

در چندین را 2اشتغال و با حقوق مکفی، مأموریتِ های ایجاد اشتغال پربازدهکشف راهدر حال توسعه کمک کند. این سازمان برای

مرین آموزشیِ. درحالی که این کار تومینیکن، سودان و مصرالنکا، جمهوری دبیا، کنیا، فیلیپین، ایران، سریمکل کشور سازمان داده بود:

صفحات 4آسیایی درامدر کتاب 3نار میردالو. گنیستواقعاً اشتغال اصلی ه مسألةشد ک لعاده مفیدی بود، خیلی سریع مشخصافوق

« اریبیک»و « اشتغال»نیافته اختصاص داد. آسیای توسعه در بستر 5اشتغال، بیکاری و اشتغال ناقص هایی مثلفراوانی را به انتقاد از مفهوم

اری که افراد بیک بهو وجود دارد یافته و آگاه کاریابی، بازارهای کار سازمان اداراتِ ،که در آن شده معنی داردای صنعتیدر جامعهتنها

د. بخش شوتأمین اجتماعی پرداخت می هایمقرریشغلی ندارند، طور موقت ن را دارند، اما بهتمایل و توانایی کار کردکارگر ماهرند و

آیدبه حساب می 6تر از اشتغال مزدیوسایل امرار معاش مهم ،هاکه در آن توسعهاعظمی از این شرایط در فقیرترین کشورهای درحال

هایوضعیت توسعه کهبه کشورهای درحال از جوامع مدرن 7های فکریوژیتکنولنامناسبِ از انتقالِاست ای . این نمونهممکن نیست

.ی دارندتصادی و فرهنگی کامالً متفاوتاق اجتماعی و

ند، چه کناستفاده می یافتهفاقد بازارهای کار سازمان در جوامعاز این مفهوم وقتی بحث کرد: « 8از نیروی کار برداریبهره» میردال دربارة

مین، زچه هنگامی که دربارة کارگران بدونِ ، رودی دارند به کار میبخور و نمیر فرمایی که زندگیِن خویشکشاورزاموقعی که دربارة

شود، ه میستبه کار بهای آگاه به نظام کاستی یا زنان پوش، گداها، برهمنکرده، راهبان زعفرانیانان تحصیلوران، بازرگانان، جوپیشه

نیافته[ توسعه ]برای کشورهایشود، مفهوم مناسبی گونه که در کشورهای صنعتی تفسیر میآن« اشتغال. »گیردابعاد متعددی به خود می

1 International Labour Organization

2 employment missions

3 Gunnar Myrdal

4 Asian Drama

5 Underemployment

6 Wage employment

7 Intellectual technology

8 Labour utilization

7


( طی مأموریت اشتغالِ خود، متوجه شد یا دوباره کشف کرد که اگر کارگری بخواهد از عهدة ILO)المللی کار نیست. سازمان بین

ه مسأله بنیادین، ک دیگری درآمد داشته باشد. دریافتندای مرفه باشد. فرد بیکار برای زنده ماندن باید از منبع باید تا اندازه د،بیکاری برآی

ثمربیهایِ فعالیت های طوالنی دریر بیکار نیستند، بلکه ساعتاست، نه بیکاری. بسیاری از افراد نسبتاً فق «1وری پاییناشتغال با بهره»فقر یا

از بدبختی باشد، تواند شکل معمولیکنند. درست است که در میان فقیرترین فقیران، بیکاری میکار می و بدونِ حقوق مکفی به سختی

ند.با کسانی که در کشورهای صنعتی بیکاراست الیل آن کامالً متفاوتاما د

جلب کرد: فروشندگانِ 2را به بخش غیررسمی هاوری پایین است، توجهحقوق مکفی با بهره که مسأله اغلب کار بدونِکشف این

، وزاندمشغولند: آهنگران، نجاران، کفشدر تولید با مقیاس کوچک ییهاها، کارگران موقت و انبوهِ آدمکنجمعگرد، آشغالهدور

نوادة خود افرما هستند یا توسط خهای طوالنی؛ خویشهم برای ساعتند، آنکنها غالباً به سختی کار میاین آدم سازان.اها و فانوسبنّ

در ازای پول به هانها، چون تولیدات آکه در برخی از فرهنگ شوند و گاهی بسیار فقیرند. به عالوه، به زنان توجه شدبه کار گرفته می

دهند. از آن دوره، مسأله را سختی را انجام میکارهای ،دکه به عنوان عضوی از نیروی کار به حساب آیند، بدون آنرسفروش نمی

. بازتعریف کردند« 3فقرای مشغول به کار» تحت عنوانِ معضلِ

این دهد؛را پوشش میشود( می 4برداری از نیروی کار ابعادی بیش از تقاضا برای نیروی کار )که فقدان آن باعث بیکاری کینزیبهره

توان آن را نبودِ کار شود که میآن باعث چیزی می آالت و مواد خام )که فقدانمانند ماشین 5کارِ تولیدکمک هایمؤلفه ابعاد، از نیازِ

، توسعهتنها نیروی کار که سرمایه نیز در بسیاری از کشورهای درحالرود. شواهدِ خوبی در دست داریم که نهنامید( نیز فراتر می 6مارکسی

ز مازاد نیروی اهای دیگری بود، غیر ، دنبال علت7برداری کمتر از حددهد باید برای بهرهین واقعیت نشان میوریِ بسیار کمی دارد. ابهره

-1رد: بندی کسه سرفصل طبقه شود درری پایین از نیروی کار را میبردابهره هایهای کمیاب. مشخصاً، علتکار در کنار سرمایه

نهادها. -3ها و نگرش -2، مصرف و سطح معیشت )شامل آموزش و بهداشت(

1 low-productivity employment

2 informal sector

3 Working poor

4 Keynesian unemployment

5 Cooperating factors of production

6 Marxian non-employment

7 under-utilisation

8


ها را نادیده تر از نیروی کار اهمیت دارند. این مؤلفهی کاملبردارسطح معیشت هستند که برای بهره هایتغذیه، بهداشت و آموزش مؤلفه

رد )گرچه بعضی ها نداوری انسانی بر بهرهتأثیراند که هیچ در نظر گرفتهرفی امص ها را به منزلةاند، چون در جوامع پیشرفته آنگرفته

اند، های اخیر، منابعِ مربوط به این موضوع تصدیق کردهدر دههکه چیزها احتماالً اثری منفی دارند؛ مثالً نهارهای فوری(. تنها استثنایی

ار بسی هایآموزی بهتر، شیوهموزش و مهارتآهای آموزش است. اما در کشورهای فقیر، تغذیه و بهداشت و برخی از چارچوب

ی بود که بعدها بافتِ نیازهای اساسی را شکل داد.تار و پودهای گذاری در منابع انسانی است. این یکی از نخمایهثمربخشی از سر

ز بیکاری نتیجة ی بزرگی االنکا، بخش. در سریکنندهایی است که مردم انتخاب میشغلایجادکنندة گوناگونیِ ها،نگرشیعنی عد دوم،بُ

های رشطور نگرا ندارند. همین« کثیف»ل یدی مشاغ پذیرفتنِ : کسانی که دیگر آمادگیِکرده استافراد تحصیل آرزوهای بزرگ

دارند، دایی ابت کند. در آفریقا کسانی که تحصیالتِموانعی ایجاد می تر از نیروی کاربرداری کاملدر برابر بهره کاستی در هند،

کار یدی یا کار روستایی تحقیرآمیز محسوب ها،کارمند شوند. در بسیاری از جامعه ت دولتیکنند و در ادارا خواهند زمین را ولمی

شود.می

نظام ابی، عالوه بر آن، ضعفِهای بازاریسازمان الت اعتباری وتسهی کاریابی و هاینبود یا ضعف نهادهایی است چون اداره سومین بعد،

یروی نبرداری کمتر از حد از کند. نتیجه بهرههایی فراهم میها و توانمندیمشوق ،ر زمینکه برای زراعت د 1داریمالکیت زمین یا اجاره

شود.میکار

التر از د: قیمت نیروی کار باشوهای اشتباهی اتخاذ میگذاری، معموالً سیاستتر از نیروی کاربرداری کاملبرای بهرهافزون بر این،

ین تر از ارزش آن تعیپایین ،کوچک دهندگانِشود، قیمت غذا برای پرورشآن تعیین می تر ارزشارزش آن و قیمت سرمایه پایین

.کند و از این قبیل کارهارا دشوار می 2صادرات کاالهای کاربردر نتیجه آن، که گیرند، ارزش نرخ ارز را باال میگرددمی

شوند، ]در کشورهای جنوب[ استفاده می« شمال»ه در کشورهای گونه کرا آن 3ناقص ، مفاهیم بیکاری و اشتغالِچنینیبه دالیلی این

کامل رداری ببا بهره ،و نهادها هاها، نگرشکند سطوح معیشت، مهارتی که در مواجهه با فقر فرض میرویکردتوان به کار بست و نمی

1 tenancy

2 Labour-intensive exports

3 Under-employment

9


رداری پایین از بروی کار و بهرهنی شایانِ توجهِ کمبودِ تواند بابست خورده است. بیکاری میعمیقاً به بُناز نیروی کار سازگار است،

.سرمایه همزیستی داشته باشد

نان و ز زهای اساسی شوند. تمرکز بر نیازهای مردان ونیا ها و نهادهای نامناسب هم ممکن است مانعِ رسیدنِ برخی رویکردها بهنگرش

هاینده آنها نیازمند دسترسی بکه خانوادهکند جلب میتباری( )نظیر خدمات عمومی و تسهیالت اع یکودکان توجه را به نهادهای مناسب

انواده تغییر کند. در خدست آوردن توزیع بهتر ها نسبت به رفاه زنان( که باید برای به)مانند نگرشانگیزد را برمیهایی و همچنین نگرش

ی بحث خواهم کرد.با تفصیل بیشتر بعداً هادربارة این موضوع

یکاری را کاهش که باز آن های شغلی بیشتر، بسیار بیشفرصت. در واقع، ایجاد اندتردید کردهل دیگری نیز اشتغال به دالیمفهوم در

ند بین کنآیند، توازنی برقرار مییم ی کوچکاز مناطق روستایی به شهرها هایی که در جستجوی شغلدهد. آندهد، آن را افزایش می

[. افزایشِ John R. Harris and Michael P. Todaro (1970), pp.126-142] پیدا کردنِ شغل توقعِ درآمدِ باال و احتمال

آبادها را و رشد حلبی 1شهری ، نرخ تغییراتِبه نوبة خودهم د. هجوم مهاجران کنهای شغلی، افراد بیشتر و بیشتری را جذب میفرصت

رهای خود توزیع درآمد در کشوای غربی فقیر هستند، وقتی به نسبتِ ردهاگرچه بر اساس استاندا برد. کارگران شهری شاغل،باال می

گیرند که وضعشان خوب است.کسانی قرار می شوند، جزءسنجیده می

با بازتوزیع، با عنوان 1974. یکی از نقاط عطف کتابی بود که در سال را به پرسشِ توزیعِ درآمدها کشاند توسعه هایاین ایرادها منازعهو موسسة مطالعات توسعة دانشگاه 3[، برای مرکز تحقیقات توسعة بانک جهانیHollis Chenery and Others (1974)] 2رشد

، این کتاب دو مسئله را مطرح کرد که ناظر به بحث 5رابطة بین رشد و بازتوزیع ی مربوط بههامنتشر شد. در میان انبوه پرسش 4ساسکس

کشف »ر کنیا دالمللی کار بینمأموریت اشتغال سازمان مقیاس و کاربر که باش غیررسمیِ کوچکوریِ بخ( برای افزایش بهره1: )ماست

ا بهبود ببخشیم؟ و بازارها ر اعتبار و دسترسی به اطالعات وتوانیم تبعیض علیه این بخش را از بین ببریم چطور می توان کرد؟چه می «شد

1 Urban drift

2 Redistribution with Growth

3 Development Research Centre of the World Bank

4 Sussex Institute of Development Studies

های رشد ترکیب بازتوزیع را با استراتژیهای توان استراتژیتوان این تورش را تغییر داد؟ چطور میاند از: آیا معیارهای متعارف رشد بر علیه فقرا تورش دارد و چطور میاین پرسش عبارت 5

ابزارهای سیاستی عمده چه هستند؟ ها ممکن است؟ها به سمت این گروههای مشترک دارند و هدایت استراتژیها ویژگیهایی که اعضای آنکرد؟ آیا شناسایی گروه

10


وری کردن بهرهبه معنی قربانی« 1کارفقرای مشغول»گذارد؟ آیا کمک به می تأثیربازتوزیع چطور بر کارایی و رشد :این است سؤال

شود اینکه: چطور رشد می ( اگر بخواهیم پرسش را در جهت عکس مطرح کنیم،2رشد است؟ ) ت؛ آیا این روشی کارا برای افزایشِاس

ر کنی فقیشهبرای ر درآمد، رشد )تقریباً( شرطی ضروریکمگذارد؟ کامالً آشکار است که در کشورهای یم تأثیراقتصادی بر توزیع

کند. و تثبیت می ها و قدرت را تقویتدارایی رسد که رشد اقتصادی نابرابری در توزیع درآمدها واست، اما همچنان گاهی به نظر می

ه طور مضاعف کن کردن فقر با و ریشهمده، بازتوزیع درآها و قدرت آغاز شودابر داراییرشد با توزیع نابر که وقتی جای شگفتی نیست

.دشوار خواهد بود

بازتوزیعِ که کردندتصور میاما وجود دشوار خواهد بود، های مدارایی بازتوزیعِ هایی،اگرچه تشخیص داده بودند که در چنین وضعیت

د بر رشد یدوم برای تأک رح و بسط استداللِاین رویکرد نوعی ش توان دید که)می تر خواهد بود.آساندرآمدها از نظر سیاسی افزایشِ

افزایش هاکه قصد آنمنتقل خواهد شد ایو به خدمات عمومی هشد فزاینده، مشمول مالیات(. بخشی از درآمد است که در پیشتر گفتم

، درآمدهای کموربرای کش ، هر طور حساب کنیم،که نتایج چنین بازتوزیعی اما فهمیدیم«. بازتوزیع با رشد»وری فقراست. این است بهره

گذاریِه سرمایهب ،طی بیست و پنج سال ،داخلی ناخالصِ درصد از تولیدِ سازی انتقال ساالنة دویک شبیهبسیار ناچیز است. بر اساس

از صدرپس از چهل سال، مصرف چهل د -است« پویا»اگرچه سیاستی بسیار -در دسترس فقرا عمومی برای افزایش موجودیِ سرمایة

درصد در سال افزایش خواهد یافت: یک 5/0ها درصد افزایش خواهد داد؛ یعنی، نرخ رشد مصرف آن 23 فقیرترین افراد جامعه را فقط

های سرمایة انسانی برخی از انواع جنبه ی،مدل [. اما چنینChenery and others (1974)دالر به ازای درآمدی دویست دالری ]

ة انسانی بر عتوس رویکردِ چیزی که هم رویکردِ نیازهای اساسی و همگیرد، برداری از نیروی کار را نادیده میهآن بر بهر تأثیرمصرف و

.کنندآن تأکید می

درآمد های کمدرآمد گروه به سطح و رشدِ ها، بلکه راجعدرآمد نه دربارة سهمِ نسبیِ، با رشد بازتوزیع کتابِ ان آن، عمدةبه رغم عنو

طیفِ کامل بی کهکند. ضریگیری میضریب جینی اندازهبازتوزیع، نابرابری را با استفاده از می از تحقیقات مربوط بهاست. بخش عظی

های محرومی که از لحاظ اجتماعی وه. ضریب جینی به جای گروراند، به یک چوب میا فقیرترین افراداز ثروتمندترین ت را درآمدها

هگوید که چه کسی، چه مدتی یا به چ. این شاخص نمیمعنی اندگیرد که نسبتاً بیی را اندازه میهایصدک، ای و قومی مهم اندمنطقه

1 Working poor

11


، دهد. معموالًرا نیز نشان نمی هایا درجة برابری فرصت 1. ضریب جینی فرصت تحرکهای دهکی قرار گرفته استدالیلی در این گروه

ی أثیرتنابرابری را کاهش خواهد داد ولی بر فقر نگین وجود ندارد. چنین بازتوزیعی،ی برای بازتوزیع برای رسیدن به میاتمایل خاص

، یانسان شناختی و سیاسی وها، از نظر جامعه، چون دهکدهندای درآمدی نیز اهمیت چندانی نمیهسرنوشت دهکبه . نخواهد گذاشت

.های ذینفعی نیستندگروه

ه بر کارایی و چگون ،به نوبة خود ،گذارد و این کاهشمی تأثیربر کاهش نابرابری و فقر رشد اقتصادی چطور سؤالِ تجربی این است:

کند، دنبال می هایی که حکومتگذاریها، سیاستدارایی اولیة به توزیعِ ، بستگی داردگذارد؟ پاسخ به این پرسشاثر میرشد اقتصادی

رشد و نرخدهد( کاربر را گسترش می یها)که استفاده از تکنولوژیصادرات محصوالت کاربر های در دسترس، دایرةتکنولوژی

چطور بر آزادی ،به دنبال کاهش نابرابری و تأمینِ نیازهای اساسی اندکه هاییگذاریتجربی دیگر این است که سیاست. پرسش جمعیت

گذارند؟می تأثیرو حقوق بشر

ترجیح داد؟ در جوامعی که سطحِ 3باید به بشردوستیرا 2گراییمساواتاسی؟ آیا نیازهای اس تر است یا تأمینرابری مهمآیا کاهش ناب

اوالً، احتماالً برابری به خودی خود برای 4تر از کاهش نابرابری است.نیازهای اساسی مهم ، تأمینِمعیشت بسیار پایینی دارند، به سه دلیل

عالقگی، اینطور توجیه ، این بی. ثانیاًآیدهدف چندان مهمی به حساب نمی 5گراهای فایدهلسوفان و ایدئولوگبیشتر مردم به غیر از فی

تر از کاهش نابرابری است. ثالثاً، کاهش نابرابری هدفی بسیار پیچیده و انتزاعی است که نیازهای اساسی مهم شود که اخالقاً، تأمینمی

است. گُنگ و مبهمقرار دارد و از لحاظ عملیاتی در معرض انبوهی از تفسیرهای مختلف

بنابراین مردم واقعاً ، به چنگ آورد کمتر خواهدنمی تحقق عدالت اجتماعی یچ گروهی، برایِههرگز، که چون انداستدالل کرده

ها، مردمی که توان گفت که در دموکراسی، میدر مقابل [.Beckerman (1979), p.11ندارند ]برای خودِ برابری ایدغدغه

اید، به خاطر خواهند کمتر گیرشان بیدهند و ممکن است اینکه نمیهای تصاعدی رأی میبه نفعِ مالیات قطعاًاند ثروتمندتر از گذشته شده

ردرآمد، بسیار هایِ پاین، اکثرِ آدم وجودثروتمند شود. با راد خیلیبه جای افراد ستمدیده، عاید اف منافع و مزایا، ترسنداین باشد که می

1 Mobility

2 egalitarianism

3 Humanitarianism

.است Wilfred Beckerman (1979) pp. 9-22بحث ذیل مرهون 45 Utilitarian

12


ها جای ، در میان اهداف این آدمرسد برابری به خودی خودبه نظر نمی پذیرند که عایداتشان بیش از حد است، بنابراینبه ندرت می

هایی هستند بیشتر شاهدیم، در لفافه، دعویعمدة ادعاهایی که برای عدالت اجتماعیِ ای داشته باشد. کم و بیش روشن است که برجسته

در جهت اینکه برای خودشان چیز بیشتری گیر بیاورند.

کنی بیماری یا به مدرسه فرستادن دختران، دستاوردهای عینی و مشخصی هستند که نیازهای از بین بردن سوء تغذیه در کودکان، ریشه

معیا ا اگر ندارد، ام انتزاعی عیبی اخالقیِ از نابرابری انتزاعی است. البته، هدفِاما کاستن کنند؛تأمین میهای محروم را اساسی گروه

کند. از نظرِاهش نابرابری کسب میای بهتر از کنمره ،نیازهای اساسی رنج انسانی باشد، تأمینِ کاهش آشکار ها،قضاوت دربارة سیاست

ای زندگی به سطح استاندارده ،توسعهکشورهای درحالست از دغدغة رشد بین بردن محرومیت فاحش، بیشتر ا ازالمللی نیز، دغدغة بین

.«کاستن از شکاف ]میان کشورهای فقیر و غنی[»یا غربی

قاً مشخص نیست که کدام نداریم. دقی 1هداشت و آموزش مناسب، تابع تولیداستانداردهای تغذیه، ببه برای رسیدن واقعیت این است که

أثُرشان و تأثیر و تاند ها چندوجهیکنند. علتوب را تولید میاین نتایج مطل هاییگذاریو انسانی یا چه سیاست 3، مالی2منابع بازرگانی

واهیم خهایی میدانیم به چه هدفواضح است که وقتی می کماما دست است و هنوز برای ما ناروشن باقی مانده است.پیچیده بر هم،

روشن خواهد شد. برسیم، معیار قضاوت دربارة آن نیز

ریف شود تعداند چطور می. حتی کسی نمید(ش کرحفظ شود به آن دست یافت )ومیداند چطور برابری، هیچ کس نمی اما دربارة

جة بهینة در یفِصریح برای تعر اینکه معیاری د.دربارة آن قضاوت کرتوان استفاده از چه معیارهایی می یا بادقیقی از آن ارائه داد،

ی دربارةشخصم داشتنِ ایدةبدون از اندازه کم است. شاید یا بیش شود که ندانیم نابرابری بیش از اندازه زیادنداریم، دلیل نمی برابری

رفتن ایینتوانیم دربارة باالآمدن یا پمیطور که قضاوت کنیم، همان هابهبود در توزیع درآمد هایِبتوانیم در خصوص نمونه ،توزیع بهینه

چون های بازتوزیعی دشوار است.ی از اهدافِ سیاستدقیق عملیاتیِ . ارایة تعریفِضاوت کنیم، بدونِ آنکه عمق آن را بدانیمآبِ چاه ق

نیازها وگوناگونیِ ی و مکانی و، جنسیسنهای ها، به دلیلِ تفاوتها انباشته از ابهام است و این تفاوتها و داراییدرآمدحوزة تفاوتِ

از سوی دیگر سؤاالتی از این دست در میان است که چگونه باید تضاد میانِ مثالً شرافت و ، پذیرفتنی است.و مانند آن هاشایستگی

1 production function

2 Financial

3 Fiscal

13


قانون ، رسطوا نیافتنی باشد. در نگاهاز لحاظ مفهومی فرّار و دست« برابری»اند که ها باعث شدهنیازمندی را حل و فصل کرد. این ابهام

.Aristotle (1911), p] برابر بدهندپاداش ، یا به افراد نابرابرهای نابرابر بدهند اداشافراد برابر، پ به یست کهگرایانه نوقتی مساوات

پرکردن این جای خالی » نوشته است 1طور که رابرت نوزیککند؟ آنرا تعریف می« برابری»چه چیزی گونه باشد، پس[. اگر این107

[.Nozick (1974), p. 159توزیعی بوده است ] های عدالتِغة نظریهدغد« برای هر کس بر اساس نظر خودش

شود که با هنجارهای گیری میداردی اندازهاستانبه ای نسبی دارد، یعنی با توجهبرخی مخالفت کنند و بگویند فقر ضرورتاً مؤلفهشاید

برد، بیانِ سرمیقر بهچه کسی در فکه فقر مفهومی نسبی است. گفتن این. »کامالً به نابرابری مربوط است بنابراین گردد،جامعه تعیین می

معیارهای دون رد این دیدگاه، باید بگویم که با. ب2«است یا چاقچه کسی قدکوتاه ای مانند اینکه بگوییم؛ تا اندازهعبارتی نسبی است

تة مطلقِهس توانیممتوسل شویم، می سایر معیارهای مقایسه ها وهای مرجع، میانگینگروه و بدون آنکه به، شناختیپزشکی و روان

ای دانستند که فقر مولفهمی 5و کارل مارکس 4هستة فقر مطلق، حداقل از زمان آدام اسمیت را تعیین کنیم. عالوه بر این 3محرومیت مطلق

که نشرایط عینی محرومیت بگویند، ای ربارةن تغذیه و سایر دانشمندان دمتخصصا ها ونسبی هم دارد. به رغم آنچه ممکن است پزشک

ا است از گروه مرجعی که فقرای تابعی . این ادراک تا اندازهکنند نیز موضوعیت داردویش را درک میفقرا خود چگونه محرومیت خ

دهد. ل مییزهایی تشکیرا چه چشایسته زندگیِ کند ضروریاتِ حداقلگیرند. این استانداردها تعیین میاستانداردهایشان را از آن می

1 Robert Nozick

2 Brian Abel-Smith and Peter Townsend (1965), p. 63.

فراد از شرایط زیستی کند. اای متداول یا مرسوم هستند، تعریف میهایی که در جامعهاستانداردها، خدمات و فعالیتسند فقر را نبود یا ناکافی بودن آن دسته از غذاها، وسایل آسایش، پیتر تون

طور شرایط عضویت این و ها مضایقه شودها فاقد منابع برای دسترسی یافتن به این شرایط زندگی باشند یا این منابع از آنکنند، محروم هستند. اگر آنکه معموالً عضویت جامعه را تعریف می

طور عادیبه»انجامد که در جوامعی که تقریباً همه در شرایط محرومیت که نما می[. این مسأله به این نتیجة متناقضTownsend (1979), p. 915جامعه را احراز کنند، در فقر هستند ]

.کنند، هیچ فقری وجود نداردگی میزند« کندعضویت جامعه را تعریف می

3 absolute core of absolute deprivation

ناپذیری برای تأمین زندگی ضروری هستند، بلکه هر چه که عرف کشور، نداشتن آن را برای افراد آبرومند، حتی از مرتبة پایین، من احتیاجات اولیه را نه تنها کاالهایی که به شکل اجتناب 4

ای کننده است، استدالل کرده است که شرمندگیبه شکلی که برای من قانع( A. K. Sen. ای. کی. سن )[Adam Smith (1776), bk.5,ch. 2, pt2کنم ]داند، تعبیر میناشایست می

سندة مقاله است.ویاین نکته از ن –کنند نیست کنند محرومیت مطلق است، این شرم اگرچه در فضای کاالها نسبی است، بیشتر از شرمی که دیگران احساس میکه این مردم احساس می

نار کند. اما اجازه دهید کهای مجاور نیز کوچک باشند، آن خانه تمام مطالبات اجتماعی برای محل سکونت را برآورده میای بزرگ یا کوچک باشد: تا وقتی که خانهممکن است خانه 5

سان تر شود، اگر کاخ مجاور به اندازة یککند ... هرچند شاید این خانة کوچک در طول تمدن بزرگ ای کوچک به آلونکی تنزل پیدااین خانة کوچک، کاخی سربرآورد و این خانه از خانه

Karl Marx and Frederick Engels« ]کنندیا حتی بیشتر رشد کند، ساکنان این خانة به نسبت کوچک بیشتر و بیشتر در بین چهار دیوار آن احساس ناراحتی، نارضایتی و تنگی می

(1958), pp. 93-94].

14


است نیازی 1میلِ به داشتن رود، چوننیازی ندارد که بر اساس حسادت بنا شود. میانگینِ فقر با درآمد متوسط باال میچنین دیدگاهی

ول و محترمانهاز طرف جامعه معق اند در استانداردی کهلوژیک. این میل را به عنوان نوعی میلِ به زندگی تعریف کردهتقریباً بیوو اساسی

رد که هرچقدر فقر را طوری تعریف کباید بپرسند آیا شاید متفاوت است. ستاندارد در ایاالت متحده با سریالنکا. این اشودشناخته می

اشد؟ چنین تعریفی،نبتر از آن ممکن ، در صورت تغییر نکردن نابرابری، دیگر به هیچ عنوان پایینافزایش پیدا کنددرآمد مطلق هم سطح

ها در ک سگای را بگیرند که برای تحریکنند خرگوش برقیکند که تقال میهایی میسگشبیه تالش کن کردن فقر را تا حدیریشه

ها ابرابریناند نیازهای اساسی را تأمین کنند که این واقعیتی تجربی است که فقط جوامعی توانستهاما 2.شوددوانی رها میمسابقات سگ

3.اندکاهش دادهرا نیز

ربطیِ ها و بیمحدودیتبست رسید و بعد از آنکه شود، به بنکه در کشورهای صنعتی تعبیر میطور آن« اشتغال» پس از آنکه

سی اسا رویکرد نیازهای. های توسعه بودبعدی در اندیشه منطقیِ گامِ« انسانیاساسی نیازهای »گرایی و بازتوزیع آشکار شد، مساوات

یا واده، خدمات بهداشتی. آموزش همگانی، آب سالم، تنظیم خانها برای کاهش فقر کافی نیستافزایش درآمدکه کردتأکید می

ان ه خواههمیش ا از کسب درآمد عاجزند. به عالوه، نیازهای اساسیرای از فقات عمومی نیاز دارد. پارهبه اقدام چیزهایی از این قبیل،

بوده است. رویکرد نیازهای اساسی در ها ها و برنامهو نهادهای خودگردان در طراحی و اجرای پروژه اجتماعمشارکت و درگیری

: درآمدها + خدمات عمومی + مشارکت.مختصرترین توصیفِ ممکن چنین است

مزیت داشت. کم چهارتکنی فقر دسرویکرد نیازهای اساسی نسبت به رویکردهای قبلی برای رشد، اشتغال، بازتوزیع درآمد و ریشه

ر تعبیری هاست. زندگیِ کامل برای همة ابنای بشر فرصتِکه هدف توسعه فراهم کردن آوردهوم نیازهای اساسی به یادمان میاوالً، مف

دغدغة ا کههنهای گذشته، آ. در دهههای بدیهیِ رسیدن به آن استفرضپیشداشته باشیم، تأمین نیازهای اساسی از « زندگی کامل»از

، نسبت سرمایه به صادرات نسبتانداز، وری، نسبت پسنرخِ رشد، تولید، بهره- ابزارها فنیِ در پیچیدگیِ های وقتداشتند بعضرا توسعه

1 The desire to belong

تواند واقعاً تنها نمی –حتی اگر تمام انواع آن را در نظر بگیریم –اما هیچ ارزشی ندارد که رویکرد محرومیت نسبی »ای. کی. سن بحث خود در مورد محرومیت نسبی نتیجه گرفت که: 2

کند، ر میهای گرسنگی، سوء تغزیه و دشواری مشهود را به نوعی تشخیص فقر تعبیی فهمیدن تصویر نسبی در ابتدای امر، گزارشمبنای فقر باشد. در ایدة ما از فقر که بدون مجبور بودن برا

.[.Sen (1978), p. 11کند ]که رقیب این نگرانی نسبت به خلع ید مطلق باشد، آن را کامل میغیرقابل فروکاستی وجود دارد. رویکرد محرومیت نسبی به جای آن مطلقهستة محرومیت

نابع به عنوان نتیجة های مربوط به مکنند را در نظر نگیریم. به خاطر کنار گذاشتن محدودیتهایی که آنجا کار میشاید کویت استثنایی برای این مسأله به نظر برسد، اما تنها اگر خارجی 3

.کندشد که این قاعده را آزمون میتثنایی باصادرات نفت و تحدید فواید به شهروندان کویتی، ممکن است این موضوع اس

15


کردند. نزدیک بود برای قرض گرفتنِ اصطالحی از مارکس موش میو هدف را فرا کردهراه را گم -تولید، نسبتِ مالیات و مانند آن

اش عنیمنباید به معنی نادیده گرفتن ابزارها باشد: برعکس، ،هدف گناهکار شناخته شوند. واضح است که شفافیتِ« 1فتیشیسم کاال»یعنی

توسعهاولِ ریزان از هدفِ. در گذشته، برنامهبرای اهداف نهاییِ مطلوب بگذاریم درست انتخاب ابزارِ این است باید تالشمان را برای

ارزش ، های بازارای از کاالها و خدمات که بر حسبِ قیمتزهبه آمیاند آورده رویاند و ای اساسی است، دور شدهنیازه تأمینِ که

دانند دارند های روستایی، بدون آنکه بهای لوکس است یا سرپناهاست یا دوچرخه، خانه آنکه مهم باشد دستگاه تهویة مطبوعداشتند؛ بی

زهای اساسی، یا. رویکرد نکارها چیستهای بعدیِ اینها و فایده؛ بدون اینکه معلوم باشد هزینهفقرابه یا رسانندبه ثروتمندان منفعت می

ها و نیازهایشان.کند: انساندغدغة بنیادین توسعه را گوشزد می

دارند؛ ای ی مخصوص و کارکرد ویژها، ج2هامفاهیمی انتزاعی مثلِ پول، درآمد یا اشتغال فراتر رفت. این پیچ و مهرهثانیاً، این رویکرد از

های ر هدفخوردند اگکنار گذاشته شوند؛ اما این مفاهیم به دردی نمی ها مفاهیم مهمی هستند و اگرچه به بازنگری نیاز دارند، نبایدآن

اساسی، گذر از انتزاع به عینیت است. گذر از کل به نیازهای مردم به دنبال آن اند را پنهان کنند. مدنظر قرار دادنِ خودِای که انضمامی

.جزء

اند شده مامیای جزئی، انضاند و به طورِ فزایندهاز انتزاع بیرون آمده رفتههارفتهدهد که مفهومینشان م تکاملی که در باال توضیح دادم،

ز ای به شدت انتزاعی و نامشخص اشده بود: آمیزه شد آن شروعبا تولید ناخالص داخلی و ر اند. فکر توسعهو بر مردن تمرکز کرده

ای هبه اشتغال، هدفی که تا انداز اند و برای چه کسی؟ در مرحلة بعدی، فکر توسعهآنکه بدانیم به چه منظوریکاالها و خدمات، بی

مهاجرانِ ازهها، تکرده: ترکِ تحصیلان معطوف شدبیکارهای مشخصِ بینی به گروهرو کرد. سپس بحث با باریک تر بود،مشخص

ی یهادیتنیز محدو« اشتغال»که ها. اما فهمیدیمهایی مانند آند منابع آبیِ امن و گروهپای فاقزمین، کشاورزان خردهشهرها، کارگرانِ بی

زنان، ها: های محروم، چه به صورت فردی، چه در سطح خانوادهمحدود شد به شناسایی گروهها ایده ی،جدی دارد. در مرحلة بعد

ه شان تبعیض وجود دارد یا اجتماعاتی کهایی که بر علیهخودشان، قومیت ساالن، جوانان با نیازهای خاصهای زیر پنج سال، کهنبچه

ست فرعی از ای اشود، بلکه نتیجهصادی دیگر هدف توسعة اقتصادی محسوب نمی. رشد اقتاندشده واقع در مناطقِ دورافتاده و فراموش

.حال و آینده هایرای نسلب و توزیعی درست و معقول،ترکیب

1 Commodity fetishism

2 Aggregates

16


ع بود، به بسیج مناب قادر کرد و به همین خاطرلی درخواست کمک میالملثالثاً، رویکرد نیازهای اساسی از اعضای جامعة ملی و بین

تولید ناخالص داخلی برای کمک درصد از 7/0درصد، اختصاص 6مانند افزایش نرخ رشد به ی )هر چند مهم(مبهم هایبرخالف هدف

هایی که به آزمایی یا دیگر ثروتختب جایزة معموالً هاهای درآمدی. آدمکم کردن از شکاف، بازتوزیع برای برابری بیشتر یا به توسعه

حصیل نیازمند ت کودکانشکنند، اما وقتی برادر یا خواهرشان مریض باشد، سیم نمیخود تق اند را با برادر و خواهر بالغِچنگ آورده

تر تردهگس هایکنند. این مسأله در خانوادها کمک میهبه آن ها برآورده شود، قطعاًی از آناساسی دیگر الزم باشد که نیازِ ، یاباشند

ومی های خیرِ عم[. تأمینِ نیازهای اساسی حاویِ برخی از خصیصهHarberger (1987), pp. S87-S120کند ]نیز صدق میانسانی

اساسی قدرت یکند. بنابراین رویکرد نیازهااز خشنودی شما کم نمی ای سیر شده است،ه بچة گرسنهکخشنودی من از دانستن این است:

ها را ندارند.تر، توان گردهم آوردن آنهای انتزاعیدیدگاههایی را دارد که سیاستکردنِ حمایتِ بسیج

بخشی از خود بروز دهد، در دهی و انسجامسازمانقدرت واند در ساحتِ نظری، تاندازه که می به همان اً، رویکرد نیازهای اساسیرابع

گر با دقت آید، اما الی است که در نگاه اول مجزا به نظر می. این رویکرد، کلیدی برای حل مسایساحتِ سیاسی نیز این توانایی را دارد

که در شوندمی شدنیپذیر و حلرا نقطة شروع قرار دهیم، مسائلی فهمای اساسی . اگر نیازهشودشان آشکار میبررسی کنیم، پیوستگی

[.Streeten (1975, 1976), pp. 1-9] ورت سرسخت و متمردندغیر این ص

مدنظر را افقر یازِن، در درجة اول ز یک طرف این اتفاق برگشتن به خانة اول بود. زیرا وقتی جهان پنجاه سال پیش به فکرِ توسعه افتادا

ردم استفاده فایی ماستقالل برای خودشکواز . رهبران کشورهای جهان سوم خواهان استقالل اقتصادی و سیاسی بودند، اما قرار بود داشت

پا و هوری کشاورزان خردره: اهمیت افزایش بهفراوانی دربارة توسعه کشف شدمهم اما چیزهای ،این فرایند از مسیرش خارج شد. کنند

تر فانه، یعنی بازتوزیعی که به رشد اقتصادی منص«کارا»؛ فرصت بازتوزیع شهری و افزایش قدرت درآمدزایی این گروهغیررسمی بخش

که اهمیت دادن به کارگرهایی ت مشخص ومحصوالآفرینی برای بعضی تقاضاختلف بازارهای کار و اهمیت کند؛ ابعاد مکمک می

د.نکنرا تولید می چنین محصوالتی

یا ،رشد پایای )مصرف( همراه انصافشود برای اهداف توسعه در نظر گرفت چنین است: بندیِ مشترکی که میترین صورتاقلیحد

ته باشد. برخی شتبعیض غیرمنصفانه وجود دا عنی است که نباید بین افراد مساوی،. انصاف به این مفقر سریعِبهتر از آن، همراه با کاهشِ

ذشته روتمندتر از گتوانند ثطور همزمان نمیفقرا به که همة ، ممکن است الجرم غیرمنصفانه باشد: از آنجافقرکاهش های[ از ]فرایند

گزینشی که هایگذاریسیاستجور این. ها یا برخی مناطق عنایت بیشتری بشودگروهبرخی حداقل برای مدتی، باید به شاید شوند،

17


هایی که گروه کنیِ فقر در آنای دارد اگر در نهایت به ریشهکند، اهمیتِ ویژهجه میگروهِ بخصوصی توبه اینهطور غیرمنصفابه

اند سرعت ببخشد.شدهرها

هم تمایزی هست. اگر الف که موقعیت او در همة ابعادِ مرتبط مشابه ب است، بیشتر از ب داشته باشد، 1انصافیبین نابرابری و بی

، کمتر داشته الف بیشتر دارد کهبه خاطر اینب بیشتر داشته باشد، یا اگر که ب کمتر داردبه خاطر ایناگر او اما ؛ وجود دارد نابرابری

وجود ندارد، هنوز باید نگران سرنوشت فقرا باشیم. انهلماو ظ یاستثمار اما حتی جایی که نابرابریِاست. 2غیرمنصفانه یا ظالمانهباشد،

آید به وری که در کشورهای جهان سوم به دست میبهره ا مهم است، ولی کافی نیست. بسیاری از عوایدِوری فقرافزایش تولید و بهره

طن هایی که در وهای بزرگ چندملیتی و یا گروهیا شرکت، رسدمیتر غالت صادراتی( های پایینخریداران خارجی )مثالً در قیمت

باشد. مولّدانبرای فقرا و بایدوری بهره عوایدِ. دانثروتمندتر از گذشته شده

]به این نیازها[ نیزامنیت و ثبات اقتصادی، سیاسی و قانونی را بخواهیم هدفِ شود. چه بساسی شامل چیزهای بیشتری میاما نیازهای اسا

ا بیشتر از هآنتی اگر متوسط ح شوند،امطمئن جدی گرفته نمین هایشود و شغلهایی که خیلی باالپایین میاضافه کنیم. عایدی

اثبات و د، درآمدزا، پایا، برشد مصرف مولّ :، هدف عبارت است ازبنابراین، به عنوان اولین برآورد باشد. تر و کمترثباتهای باعایدی

، رشد همراه با کاهش سریع فقر مطلق(.«انصاف»منصفانه )یا از بین بردن تضادها در

ها را توان انجام داد و بازتاب آنمی کاهش فقر هایی که برایترین اقدامکند. برخی از مهمها را تنگ نمیاما این برآورد، دامنة هدف

عدی است آیند. فقر چندبُرشد اقتصادی به دست نمی شوند و باام رشد نمایان نمی، در ارقتوان دیدهای واقعیِ مردمان فقیر میدر خواسته

حمل ،مناسب و آب سالم، خدمات پزشکی بهتر، تحصیالت بیشتر و بهتر ه شود. تغذیةچند شاخص گنجاند تواند ذیل یک یا دو یاو نمی

های ، سوخت ارزان و در دسترس، دسترسی بهتر به کاالهای عمومی و دارایی عمومی، اشتغال مداوم و روشو نقل ارزان، سرپناه آبرومند

ی فراهم های دولتشود. بعضی از این چیزها رایگان یا با یارانهل نمیرانة باالتر حاصدرآمدهای س ر معاش ایمن، حداقل برای مدتی، باامرا

جور هایی از خود فقرا. اینوهتوسط گرهایشان هم شود و بعضیغیردولتی تأمین می داوطلبِ هایشود؛ برخی دیگر با تالشِ جمعمی

دهند. برای ]تأمین[ نیازهای اساسی جا می تماعیوزارتِ خدمات اج های، در هزینهملی هایدرآمد رسیِمعموالً در حساب را مسائل

بت پولی ث درآمد هایوایدی هستند که اصالً در سنجهف ها(تر در کلینیکهای کوتاهصفایمن یا های امرار معاشِروشها )مثالً این

1 Inequity

2 Iniquitous

18


ها یا ی آننیاز اساس، اما این تنها یز هستندشده نای از درآمد واقعیِ محاسبهاً فقرا خواهان سطح باالتر و فزایندهقطعشوند. به عالوه، نمی

رنگی دارد.، به خودیِ خود، در توسعة انسانی و فرهنگی، مداخلة کمتوسعة اقتصادیشان نیست. حتی نیاز اصلی

از دستاوردهای تر بیش ، خیلینشینان و فرودستانویژه فقیران و حاشیهبه ،چیزهایی که غالباً مردم نیز وجود دارد؛فواید غیرمادی دیگری

یا، دطور غیرمستقیم یا بعد از مدتی طوالنی به افزایش تولید کمک کنشوند، فوایدی که چه بسا فقط بهمادی برایش ارزش قائل می

یفای نقش های ذهنی و فکری او برخی در خصیصه -سلبی یا ایجابی-های حقوقی خصیصهها در اصالً کمکی به آن نکند. بعضی از این

هایی از یتضرورتِ دست یافتن به وضع بر کنندتأکید می، و برخی دیگر هاییچیز انجامِ کنند بر ضرورتِداللت میبعضی کنند.می

س، فامرار معاش، خودمختاری و عزت ن اری خوب، آزادیِ انتخابِ شغل و شیوة. شرایط کها آشکارا به هم مرتبط اندجنبه. این 1بودن

الکان، امنیت م ت و خشونت و استثمارِ مشتریان یاقیمومی رهایی از ظلم وکار، تِ اجباری برای پیدا کردنِ استقالل، تحرک البته نه مهاجر

ی فقیر رد یا زنتنها چیزی که م های فرهنگی سنتی و مذهبی )معموالًزشبیان ارآزادیِ در برابر اذیت و آزار و دستگیری خودسرانه،

استفاده بخشهای رضایتب برای فراغت و چارچوبمناس(، دسترسی به قدرت و توانِ کسبِ قدرت، آوازه، شأن، زمان تواند بگویدمی

دگی اجتماعی، زن کثرگرا و مشارکت فعاالنه در امورِهای جامعة مدنی تاز آن، حسی از هدف در زندگی و کار، فرصت پیوستن به فعالیت

رکزی م با نهادهایی که بین افراد و دولتِهمکاری گذارند، می تأثیری که بر زندگی و کار مردم در تصمیماتمشارکت ها و مراسم و جشن

2د.شود، در میان این اهداف قرار دارانی که در این جهان متولد میبرای توسعة کامل شخصیت هر انس شوند، و فرصتالیه چیده مییهال

شود از د ارزشمند اند. میو مولّ بخشکارِ رضایت د و هم به مثابة ابزارهایی برایکه هم به خودی خو اهداف مهمی هستند هاهمة این

، زایندهال و فدست یافت، درحالی که درآمد ملی با هادهد به بسیاری از این هدفزایش نمیکاالها را اف شدةهایی که تولیدِ محاسبهراه

تواند نمی ذاریگ. هیچ سیاسترا بدون برآورده کردن، کنار بگذاردیازهای اساسی این ن اگر منصفانه توزیع شود، ممکن است حتی

هایی انتخابد و نایجاد ک هاییفرصتها ند برای تحقق آنتواها میتضمین کند، اما سیاست را یابی به همه یا حتی اکثر این آرزوهادست

پیش پای مردم بگذارد.

1 States of being

هایی که بیست سال یج را با داده( هند خواست تا معیارهای خود از رفاه را تعریف کنند. وی سپس این نتاRajasthan( از مردم دو روستا در راجاستان )N. S. Jodhaان. اس. جودا ) 2

های واقعی به شکل قابل توجهی افت کرده بود، به طور متوسط، بر اساس معیارهایی که ها بر اساس شاخصخانواده که درآمدهای آن 36آوری کرده بود، مقایسه کرد. وضعیت جلوتر جمع

طور هتر، بهها بیشتر از چیزی بود که برای دستیابی به این وضعیت صرف شده بود: منزل بتر بود، سایر پیشرفتها پایینعی آنها ابراز کرده بودند، بهتر شده بود. اگرچه درآمد سرانة واقخود آن

.(1988کار. رجوع کنید به جودها ) منظم کفش پوشیدن، وابستگی کمتر به حامیان و مالکان، مجبور نبودن به مهاجرت در جستجوی

19


2مبر پنتپیتکرد یا توسعه )کلمبیا( را رهبری میجهانی در کشوری درحال موریت بانکستین مأخکه ن 1کوری وچلینلپیشگامانی مثل

داشته باشد )هرچند ها را انسان حداقلی یا اساسیِگفتند که توسعه باید دغدغة برآوردن نیازهای 1950های دهة از سال در هند،

ها و ها داریم و بسیاری از قید و بندها و مانعوعتر از این موضدرکی عمیقشدمحور بود(. اکنون، شدت رُها بههای آناستراتژی

.ی داریمترروشن هم دیدِ از مسیرشناسیم؛ ها را میمحدودیت

]با مخالفت 3رشد کرد.پیرامون آن ها و سوءتعبیرهاانواع و اقسامِ بدفهمیجنوب شد، -مجادلة شمالمفهومِ نیازهای اساسی وارد وقتی

اسی ای اسو نیازهاز این مفهوم. کشورهای اهداکنندهه مخالفت با استفادة ویژ، بهتوسعه افزایش یافتدر کشورهای درحال این مفهوم[

کردند موجه بود: نظیر توسعه مطرح مییی که کشورهای درحالهابرخی از این مخالفت 4.به چندتا حرفِ الفبا در دو کلمه تقلیل یافت

صالحِا یا استفاده از آن برای انحرافِ اذهان از ضرورتِ های حمایتیای و قطعِ شیوههای توسعهکاهش کمک برای کردن این مفهومبهانه

کاهش قدرت رِ کردند تا در برابداد که تالش میمنافعِ پنهانِ ثروتمندان در کشورهای فقیر را بازتاب میها ؛ سایر مخالفتالمللینظام بین

مفهوم . در نتیجه اینمطرح شد های مستدل یا ناموجهیمخالفتهم کشورهای ثروتمند در مین ترتیب، . به هود مقاومت کنندو ثروت خ

را عه توسهای توسعه در کشورهای درحالبرنامه هاینویسبه تدریج منسوخ شد، هرچند هنوز در میان بسیاری از کسانی که پیش

نی دارد.طرفدارا های داوطلبانة غیردولتیبین سازمان نویسند یامی

، جمعیت، محل سکونت، حقوق بشر، نان )و کودکان(، محیط طبیعیبحث توسعه شد: نقش ز های جدیدی وارددر همین زمان، دغدغه

های جدید بودند. دغدغه و نقش فرهنگ از جملة این« 5بهرة صلح» های نظامی،رانی، فساد، اتالف هزینههای سیاسی و شیوة حکمآزادی

1 Lauchlin Currie

2 Pitambar pant

Perspective Planning Division of the Planningریزی )ریزی بلندمدت کمیسیون برنامهاز سوی بخش برنامه 1962ای که در اوت (. پیتمبر پنت در مقاله1974پنت )

Commissionبینی کرد. اما، از آنجایی که وی به اصل پارتو در شباهتای اساسی را پیشهای رویکرد نیازه( منتشر شد و بخشی از آن مجدداً در کتاب باال چاپ شد، بسیاری از ویژگی

ساله شدند. او به عنوان اصل موضوعه پذیرفت که این رشد باید از هدف برنامة پنجهای درآمد در تمام جوامع معتقد بود، حداقل نیازها باید از طریق رشد اقتصادی عمومی برآورده میتوزیع

ها از طریق رشد اقتصادی درصد از فقیرترین مردم را به عنوان کسانی که امکان دسترسی یافتن به آن 20، که آن نیز به نوبة خود از رشد واقعی بیشتر بود. افزون بر این، وی بسیار بیشتر باشد

.وجود نداشت، در نظر گرفت .eten and others (1981)Streبرای بحثی در مورد این تصورات و تعبیرهای غلط رجوع کنید به فصل هشتم 34 basic needs این دو مفهوم با این تعبیر تجزیه و ناکارآمد شدن« نیازهای اساسی به دو کلمة پنج حرفی تبدیل شد.»، عبارت نویسنده چنین است: از دو واژه پنج حرفی تشکیل شده است

مترجم. – را مدنظر گرفته است5 Peace dividend

20


وءتعبیرهای گذشته س ]به همین دلیل[ باید سنگینیِ وزنِو بینانه تعریف شده استبیش از حد باریک تصور بر این بود که نیازهای اساسی

وسعة انسانی را ای تهکه تمام جنبه تری برای بهبود شرایط انسانی به میان آیدرویکرد گسترده آن فرا رسیده بود کهرا تحمل کند. زمان

.توسعه در نظر بگیردرحالهم در کشورهای صنعتی و هم در کشورهای د

توسعۀ انسانی

شود. یف میرهای مردم تعبرنامة توسعة سازمان ملل متحد، توسعة انسانی به عنوان گسترش دامنة انتخاب های توسعة انسانیِدر گزارش

قر ف ه دیگر طرفدار چندانی ندارد. اندیشیدن بهیازهای اساسی است که امروزرویکرد ن گسترش و تعمیقِ این تعریف، نوعی بسط و

مطرح شد، در دتوزیع درآم شروع شد، سپس به اشتغال رسید، بعد معیار عملکرد توسعه ه منزلةب طور تکامل یافت: از رشد اقتصادیاین

.سانی رسیدبه توسعة ان نیازهای اساسی نهایتاً ازو اهمیت یافت خش غیررسمی ادامه ب

اند توسعة انسانی از انجام اند و گفتهیا تأمینِ نیازهای خاص ارائه کرده 1های کاالییبر حسب بستهرا نیازهای اساسی برخی از تفسیرها از

تر از همه، مفهوم اوالً و مهم»گوییم: [ می et alStreeten(1981) .] 2اول یچیزها اول. ما در کتاب خود به نام کندها فرار میآن

هة دو دست. در هاکامل برای همة انسان زندگیِ فرصتِکردن ای، فراهمتوسعه هایکه هدف تالش آوَرَدبه یادمان مینیازهای اساسی

زدیک ناند. را فراموش کردههدف اند ... و بخش مهمِگم شده بود، گاهی در پیچیدگیِ ابزارها توسعه شانهایی که دغدغهگذشته، آن

زدیک است به آنچه ما، ن از نظر« فرصت»گناهکار شناخته شوند. معنای « فتیشیسم کاال»بود برای قرض گرفتنِ اصطالحی از مارکس مثلِ

خودشان تعیین ای که مردم تصادفاً برای های پراکندهنامد. بسیار تالش کردیم تا از هدفمی« 4قابلیت»و « 3گریعمل»آمارتیا سن

.هاآدم کاملِکنند، فرا رویم و بر غایتی واحد تأکید کنیم: زندگیِ می

,Amartya Sen (1984, 1985] بوده است، نه رضایت، خوشبختی یا کاال« ملکردهاع»و « هاقابلیت» ن بر اساستحلیل آمارتیا س

یا ی فقط به درد هوای گرمپیراهندهند )به آن ارزش می الهاندگان در کاکنکه مصرف هایی[. سن از تحلیل کاال و آن ویژگی(1987

برای سایر جویی شده ودهد، روی تسلیحات صرفهکه ریسک جنگ کاهش پیدا کرده است، کاهش میپولی است که وقتی دولتی، قدرت نظامی خود را به دلیل اینمنظور از بهرة صلح،

مترجم. –اهداف موجود است 1 Commodity bundles

2 First Things First

3 Functioning

4 capacity

21


کند؛ یکنندگان را تحلیل مصرفهای مو ویژگی کند، نیازی به اتوکردن ندارد( عبور میلباس بشور و بپوش خورد؛رفتن میمهمانی

که ینا ده و اهمیت متفاوتی داشته باشد، بر حسبِمقدارِ واحدی از غذا، ممکن است فای استفاده از کاالها را دارند را نه.ظرفیت اینکه آیا

کننده برآورده و نه نیازهای اساسی مصرف های داشته باشد )در این بیماران، نیازهای اساسیِ انگلانگلکننده سالم باشد یا بیماریِ فمصر

وهوایی، بر حسبِ بِ شرایط آبکننده، بر حسیزان حجم کاری مصرفنرخ سوخت و ساز، سن، جنس، اندازه و م شود(، بر حسبِمی

ا فرا گرفته ی رتهیة غذا به شکل مغذّ کننده مهارتِکه مصرفایناست یا در دوران شیردهی، بر حسب کنندة مونث باردار که مصرفاین

یاز دارد یا نه.نی خود، مانند تفریح یا مراسمِ آیینی به غذا مصرفکنندة مونث برای نیازهایی غیررفکه مصاین است یا نه، و بر حسب

انتخاب بین آزادیِ قضاوت کرد. به عالوه، 1های نهاییوضعیت با شود فقطکه توسعة انسانی را نمی کنداستدالل می سن در ادامه

کننده اهمیتِ متفاوتی دارد، بسته به اینکه هر بستة کاالییِ مفروض، برای مصرف. است 2مهمی در بهروزیهای مختلف مولفة گزینه

. سترس او باشد، تنها بستة در دکه این بستهیا این (ها را به کار نگیردهرچند آن) رو داشته باشدهایی دیگری پیشکننده انتخابمصرف

جذب هر سه ی کهکالری پاییندار و گاندی هنگام اعتصاب غذا، اما این تفاوت در راهبی روزه تفاوتی وجود دارد بین فقیری گرسنه و

ها 3یابیرحالی که دست، دتوان سنجیدرا نمیهای آمارتیا سن است که قابلیت ندارد. اما قابلیتفقیر گرسنه . فقطشودیکنند، منعکس نممی

( استدالل 1993، 4است. اما برخی از نویسندگان )مانند فرانسیس استوارت توان. اگر ناکامی در دستیابی داوطلبانه باشد، پذیرفتیرا می

ر سه پذیر بنگریم. از این لحاظ، ههای سنجشسب مفهومِ دستیابیبر حفقر را و که بهتر است آزادی انتخاب را مجزا کنیم اندکرده

یرد.کند که کسی ممکن است به کار بگیرد یا به کار نگجمع می« قابلیت»آزادی انتخاب را با هم در ند. آمارتیا سن دستیابی ومحروم ا

نه .زی نیست که توسعة انسانی بتواند هدف خود قرار دهد یا عمدتاً در راه آن بکوشد، چیکنندمی ها تجربهطور که آدمخوشبختی، آن

بار به سر ببرند، اما رضایت خاطر ی فالکتفقیر بلکه ممکن است مردم در 5؛خوشبختی را فراهم کندتنها ممکن است حکومت نتواند

رد که کتوقع بود، او حتی تصور نمیکم کند که بسیارهای خود زنی را توصیف میاز رمان ( در یکی1989) 6. آنیتا بروکنرداشته باشند

1 End-states

2 Well-being

3 Achievement

4 Frances Stewart

. «به افتخار اقتصاد و اقتصادانان، که نه متولیان تمدن، بلکه متولیان امکان تمدن هستند»( گفت: Royal Economic Societyکینز هنگام نوشیدن به افتخار جامعة اقتصادی سلطنتی ) 56 Anita Brookner

22


نه تنها به دنبال آن نبود که خودش چیزی را انتخاب »نویسد ( می1994) 2لوحسادهنیز در رمان خود به نام 1باشد. سوزان مینوتبدبخت

خود چیزی یمریضهندی بسیار کمتر از مردان از زناننمونة دیگر: «خبر بود.اینکه میلی به این کار دارد هم کامالً بیاز حتی کند،

3.گویندمی

حتی ر، نهنه فقط فقرا، نه فقط کشورهای فقی رود. توسعة انسانی، دغدغة همة ابنای بشر را دارد؛فراتر میتوسعة انسانی از نیازهای اساسی

کاربرد درآمدة کشورهای با درآمد متوسط و کمپیشرفته و صنعتی به همان انداز کشورهای ای اساسی. توسعة انسانی برای مردمِنیازه

دارد.

خصوصی رفاهِ» از 4جان کنت گلبریت، متاسفانه، فقر جهانی شده است. متفاوت استکشورهای پیشرفته های که شاخصالبته، به رغم آن

خصوصی در ها رفاهِبسیاری از کشورهای پیشرفته وارد است که در آن این انتقاد امروزه به کرد.انتقاد می« در بحبوحة فالکت عمومی

خ که نر ایدهد. اما در دورهانی به دست میهای نیویورک و لندن شواهد فراو. گردشی در خیابانبحبوحة فالکت عمومی وجود دارد

شرفتة یکشوری پیشرفته از کشور پ دادنِ تفاوتِچیزی برای نشان سال رسیده، 80ط امید به زندگی به درصد و متوس 100سواد به نزدیک

ین ای متمایزکننده، مثالً ببه عنوان ویژگی ،های توسعة انسانیهای تحصیل در شاخص آموزش گزارش. سالدیگر باقی نمانده است

بریتانیا و ایاالت متحده، لحاظ شده است.

Anand and] در سطوح توسعة انسانی متوسط و باال اند: پایین،هاد کردهنند و آمارتیا سن تقسیم تمام کشورها به سه گروه را پیشانآ

Sen (1993)استفاده کرد. اولیه 5توان از شاخص توسعة انسانیتوسعة انسانی پایین، میسطحِ بندی عملکرد کشورهایی بابه[. برای رت

تم تولید امید به زندگی، سواد و لگاری ز سه متغیر اصلیِدارند، به هر یک اتوسعة انسانی متوسط و سن برای کشورهایی که سطحِ ندانآ

1 Susan Minot

2 Folly

گوید بیند، میفایده می(، که خلق همسر محبوبش را بیThe Age of Innocence) گناهیعصر بی( با نام Edith Wharton( در فیلم ادیث ورتن )land ArcherNewنولند آرچر ) 3

ز وضعیت باالتر ااز خودشان، مردم فهم کهکه مخالف آن است (1988نخواهند بود. جودا )این حرف همه موافق ». ای وجود نداردفهمد آزاد نیست، هیچ فایدهدر آزاد کردن کسی که نمی»

هتر شده ی، امنیت و عزت نفس بویژه استقالل از حامیان، جابجایشان از لحاظ استقالل، بهکردند که وضعیتمردمی که درآمدشان کاهش یافته بود، احساس می هاست، دریافتواقعی آن

.است

4 John Kenneth Galbraith

5 Human Development Index (HDI)

23


ها در مقولة طول عمر، مرگ و میل اطفال و کودکان )زیر پنج سال( را اضافه کنند. آنناخالص داخلی سرانه، شاخصی مکمل اضافه می

کنند.مدی در کشور را اضافه میکنند؛ در مقولة آموزش، ثبت نام در مدارس متوسطه و در مقولة درآمد، میزان بروز فقر درآمی

های و، به گروهکنند که هر دشاخص مکملی به دو مؤلفة از قبل موجود اضافه مید، نبرای کشورهایی که سطح باالیی از توسعة انسانی دار

به مقولة آموزش، ثبت نام در دبیرستان و به مقولة افزایند، و)طول عمر(، نرخ مرگ و میر مادران را میبه مقولة بقا گردد:متوسط برمی

آن ( در G-1لص داخلی سرانه که )اتولید ناخ بر اساس ضریب جینی اصالح شده است، چیزی مثلِدرآمد، میانگین درآمد ملی که

دهد:این اضافاتِ جدید را نشان می. جدول زیر ضرب شده است

توسعة انسانی

باال متوسط پایین سطح

هایشاخص

توسعة انسانی

. امید به زندگی1.1 . امید به زندگی1.1 امید به زندگی .1.1

. مرگ و میر کودکان زیر پنج 1.2

سال

. مرگ و میر کودکان زیر پنج 1.2

سال

. مرگ و میر مادران1.3

. سواد افراد بالغ2.1 . سواد افراد بالغ2.1 . سواد افراد بالغ2.1

. ثبت نام در مقطع متوسطه2.2 مقطع متوسطه. ثبت نام در 2.2

. ثبت نام در مقطع دبیرستان2.3

. لگاریتم تولید ناخالص 3.1

للیالمداخلی سرانه تا حد فقر بین

. لگاریتم تولید ناخالص داخلی 3.1

المللیسرانه تا حد فقر بین

. لگاریتم تولید ناخالص داخلی 3.1

المللیسرانه تا حد فقر بین

. میزان بروز فقر3.2 . میزان بروز فقر3.2

. میانگین درآمد ملی که بر 3.3

اساس ضریب جینی اصالح شده

است.

24


ی، اعتیاد به گ: در آوارها باالست، جستجو کردة انسانی آندر کشورهایی که توسعرا نیز باید توسعة انسانی هایِ کمبودِدیگر شاخص

طالق را به عنوان نوعی ویژگی نرمال زندگی برانگیزند. داریم در این میان مناقشهخودکشی طالق وائم. نرخِ جر مواد مخدر، نرخِ

ن در یک گروه قرار دهیم یا همراه ماهای روزگارمصیبت منزلةطالق را با سرطان یا ایدز بهباید م، اما محل تأمل است کهپذیریمی

ای توان به گونه. طالق و خودکشی را میهای گذشته، ستایش کنیمیوشایند از بدبختخهای بخشرهایی مثابة، بههوشیآسپرین و دارویِ

از ان پیر رو به مرگ.های بیماردکشیویژه خو، بهباشد های مثبتهای بیشتر و بنابراین دستیابیدهندة حق انتخابدر نظر گرفت که نشان

های ارزش جامعه دانست؛ ناکامی در پاسداریِ آنچه که برخی به منزلةها را نشانة فروپاشیِ بافت اجتماعی شود آنطرفِ دیگر، می

البته اگر ،نیز مطرح است ها و رفاه کودکانآن بر انتخاب تأثیرطالق، مسألة . دربارةبه آن باور دارندرمت زندگی اخالقی خانواده و حُ

کودکی در میان باشد. اصالً

برایعة مردم، است. توسعة انسانی، توس عریف آبراهام لینکلن از حکومتاز ت اشتیتر برای توصیف توسعة انسانی، بردروشی مختصر

یعنی مردم برای ؛و تولید درآمدهای اولیه از کار ر تولید درآمد کافی از راه شغلبیعنی تأکید مردم است. توسعة مردم به دست ردم وم

. این ارکتمردم یعنی مش توسطو های ثانویه یا انتقالیتولید درآمدهایی که به کمک نیاز دارند و بر خدمات اجتماعی برای آنتأکید

مان چارچوب ه ی،چارچوب ه نیز تفسیر کرد. خواهیم دید که چنیناجتماعی و سیاسی توسع به عنوان ابعاد اقتصادی و توانجمله را می

ترین تعریف آن عبارت بود از: درآمدها + خدمات عمومی + مشارکت.نیازهای اساسی است که کوتاه

های این کاالها و خدمات، به نیازهایی که شده، به ویژگیهای کاالها و خدمات انتخابحرکت از درآمد به رفاه یا مطلوبیت، به بسته

های بینی آرتور لویس( به درک ما غنا بخشیده است. بهای گسترش انتخابها )با پیشانتخاب کنند و در نهایت به گسترشبرآورده می

ه این در انصاف، بدو نتیجة مهم دارد: اوالًرویکرد آن باشد. این ی ازهای مشروع بخش دیگرانتخابمحدودیتِ نباید ،بخشی از جامعه

های فعلی تخابانکه ؛ و ثانیاً در گذر زمان، بدین ترتیب شودیگران نمیماندگی اوضاع دموجب عقب، ترتیب که ترقیِ وضع یک نفر

شناخته شده است و در بخش نهایی بیشتر دربارة آن بحث 1پایایی زند. همان چیزی که به نامآسیب نمیهای آینده های نسلما به انتخاب

ه بباید لکه ببپردازد، -اد خام بدون جایگزینی فنی و آلودگیاتالف مو-تنها باید به محیط طبیعی خواهم کرد. دغدغه دربارة آینده نه

ونی، بدهی و پایایی سیاسی نیز توجه نشان دهد. بخشی مجزا در پایان مقاله به بحث بیرهای شوکهای فرهنگی، آمادگی در برابر ارزش

.امل اختصاص دادهاین مسای دربارة

1 Sustainability

25


، چه کند. اولین نهاد، حکومت است. چه حکومت مرکزیانسانی تأکید میود وضعیت استراتژی توسعة انسانی بر اهمیت نهادها برای بهب

و خورند، قدم جلو بگذارد( جاهایی که شکست می2را به کارامدی برساند )بازارها سازوکارِ( 1) حکومت محلی، برای این منظور که

فقیت بازار، زیرپا گذاشتن نیازهای اساسی است. دومین نهاددرست کند، یعنی همان جاهایی که هزینة موبازارها را توزیع نادرست ( 3)

های فرایندهای سیاسی دموکراتیک، سازمان المللی. جامعة مدنی راجع است بهاست، سومی جامعة مدنی و چهارمی نهادهای بین بازار

ل . در تعامطور کلیعامة مردم به های خبری ورسانه های عملگری،های مذهبی و صنفی، گروهنهاد، انجمنهای مردملتی، سازمانغیردو

های اند برای مهار گرایش نهادهای جهانی هم ضروری. که شرایط زندگی خوب را باید جستجو کردو جامعة مدنی است بین حکومت

ه د. این نهادها به نوبة خود بترک انها مشانسان هایی که میان همةهمچنین برای بیان ارزشو هادولت مخرب و خودویرانگرِ کم و بیش

. شوندهای خصوصی جهانی بازبینی میمؤسسهالمللی و های بینهای داوطلبانهسازمان دستِ

شاخص توسعۀ انسانی

م ها و عمو( توجه رسانه1990،1991،1992،1993،1994برنامة توسعة سازمان ملل متحد ) های توسعة انسانیِگزارشکه در ایآن فقره

اخص مقوله باشد: شترین ها را به راه انداخته است، احتماالً از لحاظ نظری ضعیفترین جار و جنجالبه خود جلب کرده و بیش مردم را

منعکس شود. شاخص یک یا چندتر از آن است که بتواند در تر و پرمایه. آشکار است که مفهوم توسعة انسانی گستردهتوسعة انسانی

تا یدچرا باید کوشکه کند. اما شاید این سوال را بپرسند نیز صدق می های درجة حرارتها، مانند سنجهخصاین مسأله دربارة سایر شا

شوند؟ارایه نمیاز هم مجزا های جداگانه، چنین برداری را در عددِ مشخصی تعیین کرد؟ چرا انبوه شاخص

ها در توجهی دارند. آن مسأله مفید اند. و جاذبة سیاسی شایانِوجه و ساده کردن ت منفردی برای جلبهای با این همه، چنین شاخص

ذارند و توجه گتری بر ذهن میقوی تأثیراند، کمی ترکیب شده هایهای مختلف که با تحلیلفهرستی طوالنی از شاخصمقایسه با

ها گوید آنمی ها،فداری از این شاخصترین استدالل در طرکنند. محکمها را به خود خیره میکنند و چشمعمومی را بهتر جلب می

آیدجور اُرتوپدیِ فکری به حساب می، یکدهند و از این رهگذررا نشان می ها مانند تولید ناخالص داخلیهای سایر شاخصنارسایی

ها . آنی باشدهای انگشتدر حُکم جمع و تفریق د برای ذهن ماتوانها می. این شاخصند تا از قیود تحلیلی بپرهیزیمککه به ما کمک می

های به بخشتوجه ما را توسعة انسانی کنند؛ شاخصِتمرکز میها مها به مجموعة دیگری از موضوعاز موضوعای توجه ما را از مجموعه

26


ی است موکه توسعة انسانی، مفه ما همواره باید به خاطر داشته باشیم و تکرار کنیم: تغذیه، آموزش و بهداشت. اکندجلب می اجتماعی

.واه شاخص توسعة انسانی آن را بازتاب دادشاخص، خواه تولید ناخالص داخلی، خ تر از آن چیزی که بشود در یکبسیار پرمایه

های مبادلة ارز، تا که در قدرت خرید واقعی، نه در نرخ در ازای هر نفر GDP( لگاریتم 1ز )شود اشاخص توسعة انسانی تشکیل می

سواد )و از ( نرخ2ِهای مختلف تعدیل شد(؛ )به شیوه به بعد، این مورد 1990از گزارش سال شود؛ )المللی محاسبه میحد خط فقر بین

ین با محاسبة تفاوت برا بسیار متفاوت یهاه زندگی هنگام تولد. این شاخص( امید ب3های تحصیل( و )، میانگین سال1991سال گزارش

. منتقدان کنندمی بندیرا رتبهکشورها ،و از این رهگذر رسانندک می، به مخرجی مشتراندبهترین و بدترین عملکرد را داشتهکشوری که

.ی استنیز دلبخواه ا محاسبه نشدهی بلکه آن چیزهایی که محاسبه شده، اند که نه تنها وزن این سه مولفهگفته

ا شاید ا پنهان کند. امهای بزرگ رنابرابری امکان داردسرانه این است که درآمد طور که دیدیم، یکی از ایرادهای بزرگ میانگینِهمان

های نند تفاوتتواهم می ها. آنویژه امید به زندگی و سوادبه، نیز میانگین هستند های شاخص توسعة انسانیلفهمؤ در مخالفت بگویند

پنهان کنند. را های قومی و مذهبیان یا گروه، شهرنشینان و روستاییناپسران و دختران، ثروتمندان و فقیر بین مردان و زنان، تردةگس

های گروه نطقه وای بر مبنای جنسیت، مگرانهبه شکل روشنص توسعة انسانی شاخموجود بود، هادر چند کشوری که داده ،واقعالفی

ه روش زیر این کار بهای جنسی تعدیل شده است. برای تفاوتجداگانه محاسبه شد. به عالوه شاخص توسعة انسانی، ، به صورتِقومی

مان ه هر مولفة شاخص برای زنان به عنوان درصدی از مقدار بندی شاخص توسعة انسانی، با محاسبة مقدارهابتدا، رتب شود:انجام می

طور جداگانه برای درآمد، موفقیت آموزشی و امید به زندگی محاسبه و سپس صدها بهشود. این درتعدیل می مؤلفه در مردان

از نظر که شاخص توسعة انسانی شود تا مقدارِور در این عامل ضرب میکش یِکلّ شوند. سپس شاخص توسعة انسانیِگیری میمیانگین

به دست آید. تفاوت جنسی تعدیل شده است

بندیِرا در رتبه . این شیوه تفاوت حائز اهمیتینامد(می GDIیا 1به جنسیت توسعة ناظر را شاخصِار مقداین گزارش توسعة انسانی)

به 22بة کنگ از رتو هنگ 17به رتبة 2، سوئیس از رتبة 9به رتبة 1، کانادا از رتبة 19به رتبة 3شود. ژاپن از رتبة میموجب کشورها

لند از رتبة و نیوزی 3به 16، فنالند از رتبة 4به 15، دانمارک از رتبة 1به رتبة 4دیگر، سوئد از رتبة ند. از سوی کتنزل پیدا می 30رتبة

د.یابارتقا می 8به 18

1 Gender-Related Development Index

27


را ند نابرابر، یکیتر، هر چبزرگ یدستاورد زنان یا ومردان مالحظة برابریِ کند بیناین است مجبورمان می GDIیکی از معضالتِ

درصد است. در کشور ب، 70درصد و سواد زنان 80کشور الف و ب را در نظر بگیرید. در کشور الف، سواد مردان . دوانتخاب کنیم

به این که برای برابری، در مقابلِبستگی خواهد داشت رصد است. رتبة این دو کشورد 50درصد و سواد زنان نیز 50سواد مردان

یم.صورت نابرابر، چقدر ارزش قائل به، هرچند زنان و مردان دستاوردهای باالترِ

اقتصادی، که مشارکت دهد، این سنجه سه متغیر دارد( را پیشنهاد میGEM) 1اختیار جنسیتی نیز سنجة 1995سال گزارش توسعة انسانی

دریریتی و سهم های مدای و جایگاهحرفه هایی، سهم در شغلدهد: سهم در درآمد ملزنان و مردان را بازتاب می سیاسی و مدیریتیِ

از مشارکت د کنارائه می. این شاخص تصویری رساندعد را به مخرج مشترکی میهای پارلمانی و وزرای کابینه. درصدها این سه بُکرسی

.هایی که از نظر عمومی اعتبار زیادی داردنان در فعالیتز

های گروها بروستایی(، یا محل سکونت )شهری با های درآمدی، با گروه بندیبندی کرد. دستهشود تقسیمهم میهای دیگر مقوله با

ها موجود. جایی که دادهدر واقع به انجام هم رسیده استو ها امکانِ انجام داردبندیبا منطقه یا بر حسبِ قاره؛ همة این دستهقومی،

د پایینی و باالیی جمعیت در درآمد کل با توجه به توزیع درص 20بودند، شاخص توسعة انسانی یا با استفاده از ضریب جینی یا سهم

های قومی و سانی گروه کوچکی از کشورها را بر مبنای گروهشاخص توسعة ان 1993گزارش توسعة انسانی سال شد. درآمد تعدیل می

.در مکزیک روی داد 2در ایالتی جنوبی چیپسی بود که مشکالت بینیِکار، پیشتفکیک کرد. یکی از نتایج این ایمنطقه

، اندشدههای جنسی تعدیل نتفاوتاند یا بر حسبِ ای که تفکیک نشدههای انسانیاما، دالیل بسیاری وجود دارد که چرا حتی شاخص

.کننده انداز درآمد سرانه گمراهکمتر باز

درصد وجود دارد. به رغم تمام 100درآمد است. برای سواد بیشینة به زندگی بسیار کمتر از توزیعِ سواد و امید چولگی توزیعِ اول:

سال دارد. از سوی دیگر، حد باالی 120شده در جهان . پیرترین زن ثبتبیشتر نشده استدستاوردهای پزشکی مدرن، حداکثر طول عمر

زایش دهند. توجهی اف طور شایانِنند میانگین را بهتوامی ه درآمد بسیار باالیی دارند،درآمد محدود است. تعداد بسیار کمی از افرادی ک

برند، اما معموالً در دسترس نیستند(.ها را از بین مید برخی از انحراف)میانه یا مُ

1 Gender Empowerment Measure

2 Chiapas

28


ت نکنند، کمشاری از مردم زیاد هایی برای گفتن دارد: اگر شمار بسیارهای انسانی دربارة توزیع حرفمتوسط شاخص بنابراین، دوم:

در مرگ و اهشکبرای همین، به خدمات عمومی دسترسی دارند، نرایقبل از فق ،که فقیر نیستند هاییا باال نخواهد رفت؛ آدمهمیانگین

.نشانة پیشرفت است نرایفق ها، بینِمیر اطفال و دیگر مشخصه

بِ رقمی باشد که بر حس واقعاً بهتر ازست ممکن امیانگین امید به زندگی اند، داده( نشان 1993ند و آمارتیا سن )انطور که سودیر آهمان

لیهِ زنان رابرای مردان و زنان، تورشِ سیستماتیکی عبرابر ممکن است امید به زندگیِ استدالل:با این یع نابرابر تصحیح شده است؛توز

گر ، اامید به زندگی هایمؤلفهشان دهد. پس اصالح توزیع در نذا و آموزش و سایر مسائل زندگی غ در توزیع خدمات بهداشتی و

تر است از ، آساننانز تر کردن امید به زندگیِطوالنیاز آنجا که . باشد طلبانهرابریناب بخواهیم بر اساسِ برابریِ رفتار بسنجیم، چه بسا

ید به زندگی ده از اماستفااز است تر منصفانه متوسطشروع کنیم، تمرکز بر امید به زندگی یکسانیاگر از سطح امید به زندگی مردان،

.شده بر حسبِ توزیعاصالح

ها یا امید بهسواد پسر تنهااگر شاید برخی اعتراض کنند. پیشرفت لحاظ شود باید به منزلة ،انسانی هایدر شاخص هر ارتقایی سوم:

نان را هایی سرنوشت دختران و زیشاما تا زمانی که نتوان نشان داد که چنین افزا رای دورة مشخصی افزایش پیدا کند،زندگی مردان ب

ای، ن مسئلهها( اعتراض به چنیفزاینده به سرکوب زنان یا تبعیض علیه آنو تمایل مردان )مثالً از طریق افزایش امکاناتِ کندبدتر می

جتماعی و ا احتماالً بیشتر از بازدهیِ به مدرسه فرستادن دختران قتصادیِاجتماعی و ا حسادت و غرولند خواهد بود. بگذریم که بازدهیِ

اهش شوند که نرخ اخراج کودکان از مدارس را ککرده به مادرانی تبدیل میتحصیل به مدرسه فرستادن پسران است. دخترانِ اقتصادیِ

تند و به نیروی کار تر هسکرده و سالم، تحصیلکنندتغذیه می شان را به شکل بهتریشان البته از جمله پسرانفرزنداندهند، مادرانی که می

دارند(. تریهای کوچککه آرزوی خانوادهشوند و مادرانی مولدتری تبدیل می

ی در ها بیشتر است. در این مورد، پیشرفتِ مساولیه آنتر باشد، تبعیض عکه هر چه سطح تحصیل زنان پایینشواهدی وجود دارد از این

دهد.را کاهش می هضد زنان های، تعصبتحصیالت

مید به ا تر است از افزایشِاهمیتکم ،مردی نود ساله به اندازة پنج سال تر کردن امید به زندگیِطوالنیمکن است بگویند همچنین م

راهی افزایشِ طول عمر به منزلة. ممکن است نج سال، یا امید به زندگی پنج نوزاد به اندازة یک سالمردی سی ساله به اندازة پ زندگیِ

آمد که یزی مانند درداشته باشد. اما امید به زندگی میانگینی برای گروهی از مردم است، نه چانجام کار، بازدهیِ نزولی یا برای لذت

[.Anand and Sen (1994)]رجوع کنید به مالک آن هستید. بنابراین توزیع آن باید در قالبِ عضویت در گروه باشد

29


ی هاشاخص نسبی در درآمدهای دیگران شود، این مسأله در محرومیتِ سببِ ، ممکن استدرحالی که درآمدهای باالی برخی چهارم:

رساند.به کل جامعه سود می ،در بهداشت و آموزش هر فرد کند. در واقع، پیشرفتصدق نمی انسانی

کاستن از ا ، امناپذیری گسترش یابندطور اجتنابمطلق، به ند چهباشنسبی المللی، چههای درآمدی بینشکافممکن است پنجم:

نی معیارهای انسا ی است هم معقول و هم ممکن. در واقع، نگریستن به توسعه باهدف ،های انسانیالمللی در شاخصهای بینشکاف

یانگین سال، م 16گین امید به زندگی، میان ،1960. از سال دهدحسب معیارهای درآمدی ارایه میبر تصویری خوشایندتر از نگریستن

مرگ و میر کودکان نصف شده است. شکاف درصد افزایش پیدا کرده و نرخِ 40ای بیش از سطوح تغذیه درصد و 40سواد افراد بالغ،

میانگینِ رصدِد 6 ،در کشورهای فقیر ر خالف شکافِ درآمد سرانه، به هم آمده است. درحالی که میانگینِ درآمد سرانهالمللی، ببین

درصد است. 85درصد و تغذیه 66درصد، سواد 80امید به زندگی میانگین در کشورهای ثروتمند است، درآمد سرانه

دهند. را نشان می 3توسعة کمتر از حد( 2توسعة ناقص )یا به عبارت بهتر 1توسعة بیش از حد مشکالتِ ،های انسانیشاخص ششم:

دهد.های مخرب ثروت را نشان نمیدرآمد جنبهاما شنده باشند.فقر کُ هایدقیقاً به اندازة بیماریچه بسا هایِ ثروتبیماری

تمایز قایا آور( تأسف )ضروریاتِ 5هابَد-کنند، بین کاالها و آنتیگیری میرا اندازه تأثیر ،4هاهایی که به جای ورودیشاخص هفتم:

غذاییِ نیازهایِثال، برای م. کنندافی نمیطور خالص چیزی به رفاه بشری اضبهاما د هستند، و تولی بدها گرچه مستلزم کار-شوند. آنتیمی

ای روی طوالنی برز پیادهمیرند؛ یا نیازهای غذایی ناشی اهای ناخواسته و غذا دادن به کودکانی که میناشی از بارداری غیرضروریِ

باالی های ه؛ یا هزینهای مردابی یا ناهموار؛ یا دنبال کار بودنرفتن در پهنهراهدستیابی به آب و سوخت؛ یا کارهای اضافی؛ یا سختیِ

شود یا حمیل میای تجادههایی که مثالً در درمان قربانیان تصادفات کشورهای پیشرفته، هزینه ینان. درشهرنش برایمسکن و حمل و نقل

ر نی به مثابة منفعت ظاههای انسا، اما در شاخصاستملی خالص د بخشی از درآم گردد،هایِ نشتِ نفت میمنطقه صرف تمیز کردن

شود.نمی

1 over-development

2 Mal-development

3 under-development

4 imputs

5 Anti-bads

30


ها اخصش ها را با دیگرکند و آنمی نمایندگیرا یمهم هایای که هدفساده شاخصِته شد، طور که قبالً گفهمان :ترو از همه مهم هشتم

اتداماق ضرورتِهای اجتماعی و گذاران را به بخشستشاخص توجه سیا شایان توجهی دارد. چنینکند، جاذبة سیاسی مقایسه می

کند.عمومی جلب می

چرا توسعۀ انسانی؟

ل کن که انسانیت را، خواه در چنان عم»( نوشت: 1785) 1ک اخالقیاتیاصول بنیادین متافیزفیلسوف بزرگ امانوئل کانت در کتاب

«.صرف نگیر ابزارِ آن راهرگز و جا به عنوان غایت قرار دهیهمهی، دیگر خود خواه در هر کس

گر . اکنیمیهم چنین مابزار استفاده کنیم و همیشه ما ناچاریم از دیگران به مثابة . مشخصاًروشنی نیست این عبارت دستورعمل چندان

ن ماتشد و مقاالمی رویمان چگونه تعمیرشد، خودپخته می رسید، غذایمان چطورهایمان چطور به مقصد میکردیم، نامهاین کار را نمی

صرف ابزارِرگز آن را ه»ان به مثابة ابزار استوار است. اما کانت گفت دیگرکلّی بر مبنای استفاده از به کار تقسیمِشد؟ چطور منتشر می

گداری گاهشیم، رحمی به استثمار بکمان را با بیبه جای آنکه بردهمثالً، اگر . این پند را باید الزامی بسیار حداقلی انگاشت شاید«. نگیر

ایم؟ کرده شرطِ رفتار نکردن به مثابة ابزارِ صرف را دربارة او تأمین کنیم یا لبخندی به رویش بزنیم، شتأیید و تشویق با تکان دادن سر،

هایی که دغدغة توسعة انسانی را دارند، حرف، برای آدمین . شاید اکوشید چه بگویدکنیم کانت میهنوز درک میبه رغم این ابهام،

.شعار خوبی باشد

یادین را انداز بنانبوهی از مفاهیم فنی این چشم ،که طی آن ییهاپس از دهههم آن، گرداندها را به کانون توجه برمیتوسعة انسانی آدم

ان را فراموش هایمنهایی تالش اما هرگز نباید هدفِ ر گذاشت. ابداً.که تحلیل فنی را باید کنا ن معنی نیستپنهان کرده بود. این بدا

های مردم.نتخابا ن با مردان و زنان به عنوان غایت، بهبود وضعِ بشر و گسترشِرفتار کرد کنیم:

وجود دارد شش استدالل را ترویج کنیم،که چرا باید توسعة انسانی تولید. برای این هستند و هم ابزارِ غایت ها به خودی خود، همانسان

.هاستکن کردنِ فقر، نخستین شرطِ آنکه ریشه

.نفسه هدف است، یعنی توجیه دیگری الزم نداردفیتوسعة انسانی تر:اول و از همه مهم

1 Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals

31


ن سرمایةتریرده، ماهر و آگاه مهمکبه خوبی تغذیه شده، سالم، تحصیل است. نیروی کارِری وبهره دوم: توسعة انسانی ابزارِ ارتقایِ

ن و چو زیون اغلب بدونِیهوندا، آبجو و تلوچرا عجیب است که هنوز ، هر چند اندها به این موضوع اذعان کردهخیلیتولیدی است.

حاصل وری باید بر مبنای بهرهرا شوند، درحالی که تعذیه، آموزش و خدمات بهداشتی پذیرفته می مصرفی نهاییِ چرا به عنوان کاالهایِ

.ها توجیه کردآناز

نست. را مطلوب دا دهد. در مجموع باید این مسئلهرا کاهش می تولید مثل انسانیهش اندازة خانوادة مطلوب، توسعة انسانی با کا سوم:

شد جمعیت ر، باید دهدکه سیاستی که مرگ و میر اطفال را کاهش و در مجموع استانداردهای بهداشتی را افزایش می تناقض اینجاست

ه فقرا تالش دهد ک. اما شواهد نشان میخورها بیشتر خواهند بودها بیشتر زنده بمانند، نانهر چه آدم. شاید فکر کنید که کمتر کند را

. شودیتر منتهی مهای کوچک، به خانوادهکنند خود را در مقابل مرگ اطفال، بیش از اندازه مصون کنند و این کاهش مرگ کودکانمی

های لفهدر حدود دو دهه وجود دارد، اما مؤ ایوقفة زمانی ،مرگ و میر کمتر کاهش مرگ و میر کودکان و نرخِ ندرست است که بی

تر منتج شود.های کوچکتر برای دختران، زودتر به خانوادهدیگر استراتژی توسعة انسانی، مانند آموزش بهتر و طوالنی

95که ، برای اینیهندآن دو، برآورد کردند والدین که کند( نقل می1968) 2رمقالة می و هیاز ( p. 157 ,1993) 1پارثا دسگوپتا

هندیان در بچه به دنیا بیاورند. این تقریباً برابر نرخ بارویِ 3/6سالگی برسد، باید 60تا یکی از پسرانشان به درصد احتمال داشته باشد

اما نرخ کند،مانده فراهم میرسند را توسط دختران زندهه به پیری میکسانی کبود. تحصیلِ دختران همین نرخ از 1950دهة های سال

باروری را نصف خواهد کرد.

خریب تهم یکی از علل )هرچند نه به بزرگی نقش ثروتمندان( انریاست. فق مندوسعة انسانی برای محیط طبیعی خوب و فایدهت چهارم:

و تراکم رشد یرتأثشود. یش خاک با کاهش فقر کمتر میزدایی، کویرزایی و فرساجنگل. بانی اصلی آنو هم قرمحیطی هستند، زیست

شتداللبار است. اساین است که رشد جمعیت زیان های بیشتری به پا کرده است. نگاه عمومی، بحث و جدلزیستجمعیت بر محیط

ط تأثیر نامطلوب کمی بر محیدهد. درختان زایش میرا اف هایِ غیرکشاورزیزمین برای کاربریتقاضای ،این است که رشد جمعیت

، اقدامات زراعی انجامد. به عالوهکویرزایی میزدایی به و جنگل هاگاوگذارند؛ ]اما[ زراعتِ مفرط، چرای بیش از حد زیست می

1 Partha Dasgupta

2 May and Heer

32


اک را در معرضِ فرسایش کند و به این ترتیب، خمواد مغذی محروم میرا از یة خاک محو کرده و آننادرست، پوشش گیاهی را از رو

دهد.قرار میو آفتاب باد ناشی

شود( یبترک ویژه اگر با حقوق ارضی مستحکمشد سریع جمعیت و تراکم زیاد جمعیت )بهنشان داده است که ر های تازهاما، پژوهش

بوده است، نه ر به معنی درختان بیشت های بیشتر، آدمدر گینهها مفید باشد. نگلحفاظت خاک و ج ها وتواند برای پلکانی کردن زمینمی

جود نداشت. در ها وامکان حفاظت از پله هاهش جمعیت بود؛ چون به دلیل کمبود آدمبیشتر نتیجة کادر نپال، فرسایش درختان کمتر.

در کنیا 2ریکتدیستکس اچامای در پیوستگی دارد. مطالعهتراکم جمعیت تغییر با در کنیا، تغییر تراکم درختان 1گم دیستریکتاکاک

ای بسیار کشاورزی به شدت مخرب به کشاورزی ، مرتبط بوده است با تغییرِدر جمعیت افزایش پانصد درصدی کشف کرد که یک

3.پایاتر

قر بوده کند. چین شاهد کاهشی سریع در فکمتر به داشتن جامعة مدنی سالم، دموکراسی و ثبات اجتماعی بیشتر کمک می فقرِ پنجم:

برای مدت طوالنی سرکوب کرد. شودا حفظ کرده، اما خواستِ آزادی را نمیکه نظام استبدادی رحالی آناست،

لهرا افزایش دهد، هر چند که این مسئهای مدنی را کاهش و ثبات سیاسی آشوب ششم: توسعة انسانی جاذبة سیاسی دارد، چون چه بسا

است به ها حرکت کنند، ممکناهد داشت. اگر آرزوها بسیار جلوتر از پیشرفتهای مادی بستگی خوبه رابطة بین آرزوها و پیشرفت

ثباتی سیاسی بینجامد.بی

1 Kakagema District

2 Machakos District

( ,1995Findings) هاییافته( هستم. مقالة او نیز شامل لیستی از منابع در مورد این موضوع است. Robert Chambers, 1993ر مورد این اطالعات مرهون مقالة رابرت چمبرز )د 3

افزایش برای محیط زیست مفید بود. ( هستند، جمعیت درحالAkambaکند که در مچکس دیستریکت در کنیا، که ساکنان اصلی آن مردمان اکمبا )ی تایید میمنطقة آفریقای بانک جهان

ند. آشکار کشود، را تایید میلوژیکی مطلوب میکه موارد افزایش در تراکم جمعیت موجب تغییر تکنو( مبنی بر اینEaster Boserupها فرضیة مطرح شده توسط ایستر بسریوپ )این یافته

.ها احساس شوندشوند تاثیرات آنای جمعیتی وجود دارد که ورای آن عوامل نامطلوب باعث میاست که بیشینه

33


منابع انسانی دهندگانتوسعه در مقابل 1گرایانانسان

پافشاری عه[توسوری ]در های ابزاری یا بهرهتولید، بر جنبهبر درآمد و با توجه به دو دلیل نخست، من کسانی را که با تأکید شدید

پذیرند( و سرمایة انسانی را می اند که رویکرد 3دارانِ انسانیها سرمایهنامم )شکل افراطیِ آنمی 2منابع انسانیدهندگانِ کنند را توسعهمی

دهندگانِ عهتوس رسد بینه نظر میب گرایان خواهم خواند. در وهلة اول،کنند را انسانهایی که بر جنبة غایت بودن توسعه تأکید میآن

ی در دل نهر دو گروه آرمان یکسااما ها متفاوت است، های آنگرچه انگیزهگرایان نوعی اتحادِ منافع وجود دارد. منابع انسانی و انسان

تماالً در هراحهستند، اهدافی که آیند. ابزارها، ابزارِ رسیدن به هدفش در میان باشد، با هم کنار میترویج آموز دارند و مثالً وقتی پای

4.«وندندپیی خوب، نهایتاً به هم میچیزها همة»مطابق است با این عقیدة رایج که ند. این هماهنگیِ عالیق و منافع،دو مکتب یکسان

صوصی برای بهداشت عمومی و خ کنند: اقداماتِتقویت می 5در واقع، چه بسا فکر کنیم که این دو موضع، یکدیگر را در مارپیچِ فضیلت

ی ردهد و برای دستیابی به اهداف مطلوب منابع بیشتنوآوری، تولید را افزایش می وری یا قابلیتِریق افزایش بهرهاز ط آموزش، مثالً و

شود. رشد شتابان ممکن می ، رشد اقتصادیِهاکند. با دستیابی به این هدفمی تولید -گذاری بیشترانداز و سرمایهاز جمله پس- را

سعة انسانی را تو های عمومی، منابع پیشرفتِها و عرضة انواع مختلف کاالخانواده افزایش درآمدِبه نوبة خود از طریق اقتصادی بیشتر

را سعة انسانی در هر دورة زمانی معینتو یتوسعة انسانی و دستاوردها هایاین است مارپیچ فضیلت. رابطة بین ورودی :کندفراهم می

.نامندمی 6تولید-تابعِ فرا

1 Humanitarian

2 Human resource developers

3 Human capitalists

سازی هستند امتیازی وری و انصاف در همهای مربوط به بهرهکه دغدغهاین»نویسد: مورد تغزیه بهتر میان اعضای فقیرتر جامعه می( در Jere R. Behrmanبنابراین جره آر. بهرمن ) 4

.[Behrman (1993), p. 1749» ]بزرگ است5 Virtuous spiral کس. مثالً افزایش شود و بالعها می، منجر به بهتر شدن دیگر مؤلفهگوید بهتر شدن یک مؤلفههای سیستمی. این مفهوم میمارپیچ فضیلت، تعبیری است در تحلیل

در برابر مارپیچ فضیلت، گذارند.طور این دو مزیت، متقابالً بر همدیگر تأثیر مثبت میکند و همینتر میشود، درآمد بیشتر، افزایش تحصیالت را آسانتحصیالت، منجر به درآمد بیشتر می

مترجم. -اند ( را نیز تعریف کردهvicious spiralمارپیچ شر )

6 Meta-production function

34


سواد یا های انسانی مانند امید به زندگی یاشود( و توسعة انسانی )که با شاخصگیری میتولید اقتصادی )که با درآمد سرانه اندازهاگر

ادِ منافع به ند، این اتحداشتبا هم اش آسان نیست( پیوندهای محکمیگیریاندازهشود که عزت نفس نشان داده میبا دستاوردهایی مانند

امید به زندگیِ دالری، 500نکا با درآمد سرانة الها ارتباط چندان نزدیکی با هم ندارند. سریو مجموعه از شاخص. اما این دآمدمیوجود

دالر است اما 2010است. درآمد آفریقای جنوبی سال 66دالر، فقط 6700گی در عمان با درآمد ، درحالی که امید به زندساله دارد 71

النکاست، برابر سری 15که درآمد سرانه آن سال است. سواد بزرگساالن در عربستان سعودی، به رغم آن 55آن فقط ر دامید به زندگی

زیل است، درحالی که درآمد سرانة آن نصف بردر نرخ این چهارم جامائیکا یکدر کمتر از این کشور است. نرخ مرگ و میر اطفال

در 1سال است. امید به زندگی کودکی که در محلة هارلم 75دالر، 1600 سرانة ا درآمدبرزیل است. امید به زندگی در کاستاریکا ب

، 2لمبیاآید؛ امید به زندگی کودکی که در دیستریکت آو ککه در بنگالدش به دنیا میاست از کودکی کمتر ،آیدنیویورک به دنیا می

های انبوهی از تفاوت آید.النکا به دنیا میاز کودکی است که در سری ، کمترآیدبه دنیا می یکی از ثروتمندترین کشورهای جهانپایتخت

کشور، کامالً 200حدود یعنی چیزی کشورها، های اقتصادی و انسانی در همةصوجود دارد، هرچند همبستگی بین شاخهم مشابه دیگر

باالست.

بزرگ را مخفی هایتواند نابرابریمی نگینِ باالی درآمد سرانهمیادرآمدی متفاوت است. ها به دلیلِ توزیعِ ه بسیاری از این تفاوتالبت

های و نسبت فرق دارد ویژه در کشورهای فقیر. رضایت از خدمات اجتماعی و دسترسی به آن، بهد. اما دالیل دیگری نیز هستکن

.ز مهم استنظیم خانوادة کارامدتر نیگیرانة اولیه، تغذیه بهتر و تیافته به آموزش مقدماتی، خدمات بهداشتی پیشمتفاوت اختصاص

را هاییگرایان توافقی وجود ندارد. ابزارها عمدتاً خصیصة هدفدهندگانِ منابع انسانی و انسانها نیز بین توسعهگذاریدر زمینة سیاست

ام، وحدتِ نطقی ندارند، اما بر آوردهی که در ادامه تفاوتنقطة هفت 3.اندها نبودههای اولیه، موافق آنکنند که حامیانِ هدفپیدا می

.پذیرندشناختی در شخصیتِ انسانی مقایسههای روانمبنای وحدتِ خصیصه

ها عضوالقص انها، ، معلولها، ناتوانهاپیر هم دارند: د، از کار افتاده و فاقد شرایط استخدام راغیرمولّ هایگرایان دغدغة آدمیکم: انسان

ضعفی مضاعف رنج از نقطه هااند، این آدم( خاطر نشان کردهa1993، 1993ند و آمارتیا سن )طور که سودیر آناانبیماران العالج. هم یا

1 Harlem

2 District of Columbia

ز اهداف اهای دیگر وسیله صرف هستند و بنابراین ارزش قربانی کردن برای برخی های نهایی را به چیزهایی که برای گروهها به خاطر این واقعیت است که گروهی از ارزشبرخی از تفاوت 3

.ین ارزشی را به مشارکت نسبت دهنددهد. ممکن است بشردوستان چندیگر را دارند، نسبت می

35


صندلی اجِ محتمثالً تر روبرو هستند، زیرا بزرگهای درآمد به خوشبختی با دشواری درآمد و در تبدیلِ ها در زمینة کسبِبرند: آنمی

ند.داررخچ

ثل. اگر م کاهش تولید وری، حداقل برایِبهره افزایش اگر نه برایِ کنند، اجر و مزدی دارند،ها مراقبت میگروهاجتماعاتی که از این

های هخانوادداشتنِ تمایل به مهمِ ها مراقبت خواهد کرد، یکی از دالیلِوالدین بدانند که وقتی معلول یا ناتوان شوند، اجتماع از آن

ند.واهد داد؛ اما این فواید جزئی اکاهش خهم تبعیض علیه زنان را رود. این مسئلهن میبسیار از بی ویژه پسرانِبزرگ و به

طور که . همانکندفرق می کننده، وسیعاًقانعتبدیلِ منابع به ثروت و اقداماتِ یا فابزارها به هد تبدیلِ افراد مختلف در تواناییِ دوم:

د.کنمی های متفاوتی تأمیننیازهای تغذیه را به شکل ،متفاوت شرایطِ به تناسبِ غذایم، حتی کاالیی اساسی مانند دید

ها را به منزلة غایتویکردی که آدم، درحالی که رگیرددر نظر می منفعل هایی«2نشان»همچون را ها آدم 1رویکرد منبع یا وسیله سوم:

تمایل کمی دارند برای صحبت اخیر . طرفداران رویکردِآوردحساب می کننده بهال و مشارکتفع 3ها را به عنوان عامالنبیند، آنمی

.کامل و فعال مردم هستند مشارکتِ و بیشتر خواستارِ هاگذاریسیاست« هایِ هدفگروه»کردن دربارة

نفسهمومی را فیو یادگیری ع متفاوت است. یکی آموزشاین دو رویکرد سالمت( هایهای آموزشی )و برنامهسرفصلچهارم: محتوایِ

)شامل کارآموزی به و به جای آموزش، کارآموزی شغل داردرحالی که دیگری دغدغة ، ددهدبرای درک جهان مدنظر قرار میو

.داندپذیری( را هدف خود میمنظورِ انعطاف

های هه رویکرد دیگر بر جنباست، درحالی کمخارج مالی بازدهی ت و نرخِبر کمیّدر بهداشت و آموزش، تأکید رویکرد منبع پنجم:

.کندکیفی آموزش تأکید می

جتماعی های برابری و عدالت ابر جنبهها دربارة نقش زنان متفاوت است؛ در از بین بردن تبعیض علیهِ زنان یکی های آنششم: دیدگاه

یتِ و دومی حامیِ کارکردهای ترب ر استکا دسترسی به بازارِ وری. اولی حامیِیا بهره های کارامدیجنبه کند و دیگری برمی تمرکز

1 The resource or means approach

2 target را همچونend کنند. اما در مقاله، معنای متمایزی دارند. ترجمه می« هدف»در فارسی عموماً بهTarget هدفِ شکار یا تیراندازی است. چیزی که به به خاطر خودش، بلکه ،

و دومی را « نشان»مرتبه یا مقصودی است که فی نفسه رسیدن به آن برایمان مهم است. از این رو اولی را به endشود. در مقابل، برای مقاصدی که ما یا شکارگر دارد، ارزشمند تلقی می

م.ایبرگردانده« غایت»غالباً به 3 Agents

36


را نقل پلوتارک ( داستانی از1986) 1مقبت کردن از خانواده. مارتا نوسباهای غذایی و مرا: شیردادن از پستان، آماده کردن وعدهبچه

ایچگونه خانه»داد اولی پاسخ .دهنداند که انجام پرسید چکارهایی یاد گرفته را به عنوان برده فروختند. اربابشانسه زن اسپارتی کند:می

آیا شید:این سؤال را به میان کها پاسخ«. چگونه آزاد باشد»سومی گفت «. چگونه وفادار باشد»دومی گفت «. را به خوبی مدیریت کند

. و هر سه برده بودند همه باید در پیِ آزادی و استقالل بروند؟ به هر حال، یاهست که مختص زنان باشد؟ ای ]از حیات اجتماعی[حوزه

.دهد که سومین زن خودکشی کردپلوتراک به ما خبر می

نند، از همین فواید در مردان نیز استقبال خواهند کرد، کاز آزادی زنان و لغو تبعیض حمایت می ،وریکارایی و بهره هایی که برایآن

شان حقوق زنان همچونهایی که دغدغهاز سوی دیگر، آن .اشدهایی دارند که حاصل جمعشان مثبت بها دغدغة بازیبه خاطر آن که آن

طالبِ لغو برخی از دهد ونند که امتیازاتِ مردان را کاهش میکهایی حمایت می، از سیاستنصاف و عدالت اجتماعی استا غایتِ

ها که تأکید بر کدام جنبهبه تناسب این، هاحمایت مردان یا حداقل حمایت مردان خودخواه از این سیاست های آنان است. غالباًمزیت

.کندباشد، تغییر می

اط آموزش با افزایش تولید و ارتب 2میان مسکن با افزایش تولید بسیار کم ارتباطِ است؛ متفاوت دو ها میان آنهفتم: اولویتِ محدوده

و ارتباط تغذیه و سالمت جایی بین این دو خواهد بود. 3بسیار زیاد

نسانی ع ادهندگان منابتوسعه کنند نیز متفاوت اند.ی میها درخواست حمایت سیاسی و اخالقاز آن هادگانی که این گروهدهنهشتم: رأی

گرایان به کلیساها و شوند؛ در مقابل، انسانمتوسل میساالران و فن -5از جمله بانک جهانی- 4دارانبانکبه اقتصاددانان جریان غالب و

های سرد و گروه دوم آورند؛ گروه اول به عقلا و فیلسوفان اخالق روی میگراهآرمان گری وهای عملو گروههای غیردولتی سازمان

.های نرمبه دل

1 Martha Nussbaum

.ستفاده کردداشت و برای جذب کارگران به مناطقی که برای برنامه الزم بودند، از تخصیص آن ااما اتحاد جماهیر شوروی مسکن را کمیاب نگه 2

( در هند در سطح درآمد سرانة کامالً پایین، امید به زندگی متوسطی Manipurیپور )ای من. اما ایالت قبیلهاندتأکید کردهطور گسترده به را اهمیت آموزش ابتدایی برای رشد اقتصادیبر 3

ین ا( بیشتر است. امید به زندگی در کراال در سطح کشورهای پیشرفته است. اما نرخ سواد منیپور بسیار پایین است. شاید توضیح این پدیده در Keralaدارد که از امید به زندگی کراال )

.دهدپور دارای نظام اجتماعی مادرساالرانه است، ریشه داشته باشد. این امر اهمیت نقش زنان، صرف نظر از آموزش، را نشان میواقعیت که منی ت.را بشود در این حوزه به کار بس ین مسألرسد ابه نظر نمیاما «. کندها میگراترین انسانترین و غیرواقعها را رمانتیکالعمر ... آناقدامات مادام»( در مورد بانکداران گفت: 1931کینز ) 4

های داد بازدهی، گویی انگار سالمت خوب باید نشان می«گذاری در سالمتسرمایه»بانک جهانی در خصوص سالمت عبارت است از 1993گزارش توسعة جهانی سال عنوان فرعی 5

در سالمت صفر بود چطور؟ گذاری های سرمایهاقتصادی باالتر از هزینة سرمایه است. اگر بازدهی

37


از ، ردوری بیشتر بیانگاها را ابزاری برای بهرهکه آنبه جای این ،داندنفسه هدف میآموزش و بهداشت را فی رویکردی که تغذیه و

ه با ای کرا تقویت کند طرفداری خواهد نمود، حتی وقتی معلوم شود نرخِ بازگشتِ سرمایه هاهایی که این هدفبرنامهها و ژهپرو

تر، اگر قبه بیان دقییا ها صفر است. این یعنی برعکس کردن رویکرد متعارف؛در این پروژهشود، گیری میاندازه متعارفهای شیوه

.ببریم، گذاشتنِ دوبارة آن به روی پاهایشبخواهیم حرفِ مارکس را به کار

آزادی

به دهد. به این دلیل که امیدتوسعة انسانی است، پوشش میجنبة مهمی از ی و حقوق بشر را که قطعاًانسان هایآزادیشاخص مجزایی

رد. در شود در باغ وحشی تأمین کمی طبیعی را هم اساسیِبسیار باال باشد. نیازهایِ ،یافتهزندگی و سواد ممکن است در زندانی سازمان

های چشمگیری پیشرفتچین در زمینة توسعة انسانی .بودند از باغ وحش به جنگلشاهد نوعی گذار سابق، کمونیستیِواقع، کشورهای

، اما بدون آزادی و حقوق بشر.کرده است

اد گر مردم آزهایی وجود دارد. ا، استداللاز این ایدهداری توسعة انسانی گنجانده شود؟ در طرف هایآزادی باید در شاخصآیا شاخص

ی طرف دیگر وزنِ بیشتری دارد. اوالً، ممکن است هااستداللکاربردی دارند؟ اما احتماال دیگر چه و خدماتِ نباشند، تمام کاالها

ای دادنِ آن، در ازتوان سرِ از دستنمیوجه به هیچها، بدون هزینه است( که نظر از هزینه فایدهآزادی چنان مهم است )و صرف بگویند

است. زمانی یو بهداشت یآموزش هایتر از تغییرِ وضعیتثباتی بسیار بیثانیاً، شرایط سیاس 1به دست آوردن اهدافی دیگر معامله کرد.

ن فهم و مدش افت کند، ایوقتی درآ، حتی برای رفتار بهداشتی اهمیت قائل استیا داند را می که مادری اهمیتِ تحصیالتِ فرزندانش

شبه با کودتایی یک توانندهای سیاسی می. از سوی دیگر، شاخصهای انسانی نسبتاً باثباتندصرود. بنابراین معموالً شاخاز بین نمی آگاهی

و ترآزادی انتزاعی بندیِسعة انسانی این است که درجههای مثبت توآزادی با جنبه بستنِنند. سومین استدالل علیه جمعسیاسی تغییر ک

امید به زندگی یا سواد است. گیریِقابلیت اعتماد به آن کمتر از اندازه

به ، تکند که خود را محدود کرده اسای پیدا میتوسعة انسانی به ها این است که آزادی چه ربطیترین سؤالتوجهنهایتاً، یکی از جالب

ها برقرار کرد کهتوان پیوندی میان آنیابند؟ فقط وقتی میر به یکدیگر پیوند میمثبت چطو های منفی وحقوق یا آزادیعبارت دیگر،

.شودکل صفر می باال باشند، شاخص های دیگرتوان این ایراد را تعدیل کرد. با منظور کردن وزن صفر برای آزادی، هرچقدر مولفهبا استفاده از میانگین هندسی به جای میانگین حسابی می 1

38


ای را صورت بندی کرد که با معیارهایبشود فرضیهبنابراین شاید 1.های شاخصی واحد، ثبت شده باشندهنه مولفهای مجزا و با شاخص

امالً با آن کبرای توسعة انسانی نیست، حتی در سطوح بسیار پایین هرچند شرطی الزم گونه: آزادیگانه آزمون شود. تقریباً اینجدا

در 2انجامد.ناپذیری به مطالبة آزادی از سوی مردم میطور اجتناببرسد، به که به مرحلة مشخصیتوسعة انسانی، زمانی سازگار است و

پیام امیدی هست. این

توسعۀ انسانی پایا

محیطی در کشورهای پیش کشید. دغدغة حفاظت زیست هاییابزارها و اهداف، پرسشمحیطی نیز در مبحثِ های زیستدغدغه

ت به سطوح باالیی از معیش شود. احساس غالب این است که کشورهای صنعتیتوسعه، معموالً با خصومت و مخالفت مواجه میدرحال

شدن در ، از همان فرایند صنعتیمندان مهم استهایی که عمدتاً برای ثروتخواهند به خاطر حفظ ارزشاند و حاال میدست یافته

ن محیطی مشکوک اند ممکهای زیستحفاظت را کاهش دهند. کسانی که به توسعه جلوگیری کنند یا سرعت آنکشورهای درحال

و آدم یپایانِ پزشکهای بیعشقِ مجالت زنانه است: حیوانات، دغدغه چیزهایی است کهزیست، همانحفاظت از محیط است بگویند

ه هایی کو آدم شناسانِ تازه از راه رسیده به آن عالقه دارندیست آرمانی است که فقط جامعه. حفاظت از محیط زبُخارهای بیبده

که معلوم نیست دخترند یا پسر و اکثریت خاموش و اقلیت معترض و آوری تهوع و جوانانِچیز عوض شود و پیرزنان خواهند هیچنمی

.های لبِ گورزانها و آویالواط

بخش رضایت جنسیِ تر از زندگیِرا مهم پاکیزه در ایاالت متحده محیط زیستِ 3دهندگان در نظرسنجی لوئیس هریساکثریت پاسخ

اند: گفته افتهیتوسعه به سخنگویان کشورهای توسعهپس، جای تعجب نیست که برخی از سخنگویان کشورهای درحال 4ارزیابی کردند.

خواهید جهان را متوقف اید و حاال میکردن محیط زیست خود را ثروتمند کردهکمیاب و آلوده مواد خامِ رف حریصانةشما با مص»

«.نگران محیط زیست خواهیم شدما هم ، زة شما ثروتمند شدیم. وقتی به انداخواهید تا دست نگه داریمد و از ما میکنی

های الشمع شوند. تج توسعة انسانیمجزایِ بنابراین نباید در شاخص گویندمیزندگی قابل استفاده است و رابطة بین سواد و امید به بارةمثالً در که همین استدالل بگویندممکن است 1

انجام داده است. (1993ثا دسگوپتا )پار راگیری آزادی و حقوق بشر ازهمسایل مرتبط و اند بارةابتکاری برای بحث در

.دوام آورد هیتلر تنها دوازده سالحتی 2

3 Louis Harris

4 The Atlantic Monthly, October 1990, p. 46

39


دارد اتیاین حامیان احساسمحیطی، انبوهی از حفاظت زیست)و مدافعان شوم ، شیطانِباشم و حتی بدترشیطان مدافعِخواستم اگر می

« توسعة انسانی»گفتم میباید ( گردندآیند که مداوماً دنبال شیطان میهایی از آب درمیطبیعت، آدمطرفدارانِ دوآتشة گاهی به جایِکه

اری کدهیم، یا منطقاً دوبارهمی، بسته به تعریفی که از آن ارائه توسعة پایا(، 9551) 1ویلفرد بکرمنکاری است، یا به تعبیرِ منطقاً دوباره

.انگیز و بیهودهنفرتاست یا اخالقاً

دهد. حتی تعریف شده، به توسعة حیوانات و گیاهان و مواد معدنی اهمیتی نمیطور که در مطالعات توسعه آن آشکار است که توسعه

موضوعات ، اینها بوده استسرمایه به تولید فزاینده و مانند آن گذاری، سرمایه، نسبتِ، سرمایهاندازوری، پسبر بهره برتأکید جایی که

با توسعة « انسان»د که اند. ممکن است برخی بگویندر نظر گرفته شدهبهترِ انسانی زندگیِ هایهمواره به مثابة ابزار دسترسی به هدف

اددانی که صشد اقتصادی تفسیر شده است و ثانیاً، هر اقتاز رُ ترهمواره بسیار گسترده« توسعه»، در تضاد است، اما اوالٌ اقتصادیِ محدود

قتصادی فقطا و رفاهِ ای است که غیر از اقتصاد چیزی بلد نیستبیچاره اقتصاددانِفقط که داندبرای خود احترام قائل است، همواره می

ا واند بتکه می»کند را تأمین میآن بخشی از رفاه انسانی به عبارت دیگر فقط – های انسانیدغدغه است از کلّبخش کوچکی

[.Pigou (1924), pp. 10-11« ]گیری شاخص پول ربط داشته باشداندازه

داری و طی نگهمحیو زیست که باید از موجودی کل سرمایة طبیعی چیست؟ اگر قرار باشد آن را به این معنی بگیریم« پایدار»اما مفهومِ

نگاه آ های بعدی منتقل شوند،به نسلقابل مصرف باید در مقدار و نوع فعلی خود خامِ موادِ همة کهیا به معنی این باشد حفاظت شود،

، درحالی بشر به سرعت منقرض خواهد شد اقتصادی صفر خواهدشد، بلکه مصرف و تولید هم باید صفر باشد. در این صورترشد تنها نه

های دغدغة عناصرِ سازندة رفاه را داشته باشیم، نه دغدغة حفظ مؤلفهباید گویدتوسعة پایدار می که نفت و سنگ آهن باقی خواهد ماند.

گر ااجازه داریم مواد خام را مصرف کنیم، ی را جایگزین عناصرِ امروز کنیم،دیگر هایگیرد که تا زمانی که ورودیآن را. و نتیجه می

دیدی یزی جچپس در آیندة نامحدود یا برای دورة زمانی مشخصی است، به معنی بهینه کردن بهروزی« توسعة پایدار»چنین باشد، و اگر

گذاری در دانش وهای جایگزین سرمایهصاددانان بوده است. و این ورودیاقت هایهدف در آن وجود ندارد. این مسئله همیشه جزء

سیرِ تعبیر است: فرض کنید بینِ دو مسیر باید انتخاب کنیم: یکی م در معرض سوء« پایدار»گیرد. اما صفتِ برمیو نهادها را در یکتکن

ایِ عهبرای بهروزی در آینده که همواره باالی مسیر توس است نوسانی رود و دیگری مسیریای است که با ثبات و ایستایی جلو میتوسعه

توسعة پایدار بگوید اولی بهتر است. مثال آن در شرایط یک جامعه چنین را ترجیح داد. اما شاید ر دومگیرد؛ قطعاً باید مسیقرار می اول

1 Wilfred Beckerman

40


ینه د. این مسیر هنوز بهشوطور کامل جایگزین نمیای بهههای سرمایدارایی است: نرخ رشد در دوران جنگ، باال ولی ناپایدار است، اما

را در نظر تر با هزینة پایین یا انتخاب بین پروژة استخراجِ معدنی ناپایدار. شکست بخوردورت شاید در جنگ است، زیرا در غیر این ص

گذارداولی است، درحالی که شاید توسعة پایدار بر دومی صحه ب ، انتخاب معقولبا هزینة باالتر. اینجا پایدار داریِپروژة جنگل بگیرید با

[.Wilfred Beckerman (1995)]رجوع کنید به

ای توسعه»، عبارت است از 2لندت، به ریاست گرو هارلم برون1محیط زیست و توسعه ، به تعبیرِ گزارش کمیسیون جهانیِپایدارتوسعة

این تعریف به قدری مبهم است که 3«.کندبرطرف مینیازهای خود، نیازهای حال را های آینده در تأمینِتوانایی نسلبدون لطمه زدن به

هدف محاسبة درآمد در مسایل »[ تعریف مشابهی دارد: p. 172 ,(1946)] 4. جی. آر. هیکسچیزها ممکن است طبق آن خیلی

هم مبهم ریفحتی این تع«. توانند مصرف کنند، بدون آنکه فقیر شوندشاخصی به دست مردم بدهد که چقدر میاست که تجربی، این

ها و از قیمتا آنکه به سطح اولیة ثروت دست نزند، به انتظارِ داشته باشد، بدونِ توانداست، زیرا توقعِ ماکزیمم مصرفی که هر کس می

که های حالِ حاضر، بازتابِ بهترین برآوردهایی استگذاریاقتصادی، ارزش هایبر اساس آموزه 5.های آتی وابسته استو نرخ بهره

شود، بر اساس گیری میو اندازهشده تعریف ، که به خوبی»درآمد»د. اما ناین آیندة غیرقطعی داشته باش توانند دربارةعامالن اقتصادی می

.اندغلط برآورد کردهیا اندگیری کردهصرفاً درآمدی است که ان را اشتباه اندازه پایدارنا ست. درآمدِپایدارتعریف

معیت، کند )یا آن را متناسب با رشد جسرمایة فیزیکی که جریانی درآمدی تولید می داشتنِاز دست نخورده نگه پایدارتوسعة معنای

ایگزینی و رشدِج داری ودهد( خیلی فراتر رفته است. قطعاً نگهنی و مانند آن افزایش میموارد توسعة تکنولوژیکی، ترجیحات بین زما

1 World Commission on Environment and Development

2 Gro Harlem Brundtland

Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development (1987). ی در گیری توسعة تکنولوژیکی و تغییر نهادی همگها، جهتگذاریبرداری از منابع، جهت سرمایهفرآیند تغییری که در آن، بهره»تعریف دیگر در همان گزارش توسعة پایا را به عنوان 3

.(46)صفحة « هددانی را افزایش میسازی هستند و پتانسیل فعلی و آتی برای برآورده کردن نیازها و آرزوهای انسهم

4 J. R. Hicks

ا از این گذاری را کاهش دهد تهای بهرة باال به میزان قابل توجهی سرمایهرویه و پیش از موعد مواد خام بینجامد، یا خواه این نرخهای بهرة واقعی به مصرف بیخواه سطوح باالی فعلی نرخ 5

مثبتی ام که هیچ دلیلی برای نرخ تنزیل زمانی خالصگیرد. در مقالة دیگر بحث کردهموضوع در این مقاله مورد بررسی قرار نمیجلوگیری کند، موضوع مهمی برای توسعة پایاست. اما این

.(1986استریتن ) وجود ندارد. رجوع کنید به پل

41


مدنظر گرفته و استهالک سرمایه باید فیزیکی و کهنگی تکنولوژیک ی است. فرسودگیِپایدارهای یکی از جنبه ،ایهای سرمایهدارایی

شود.

ن از طریق آموزش ترویج آ داری شود. دانش فنی، مدیریتی و اجرایی وثانیاً، نه تنها از سرمایة فیزیکی که از سرمایة انسانی نیز باید نگه

وانایی قوة ریشه در ت ،یپایدار. امید به ها به حساب آیدآن یا مکملمحیطی باشد ی برای سرمایة فیزیکی و زیستتواند جایگزینمی

شدنی دارد.اختراع انسانی برای جایگزین کردن منابع تمام

. تا اندردهکای است که مادة خامِ سازندة خوشبختی اند. به این مسئله اخیراً توجه زیادی یمحیط هایداری از وضعیتسومین جنبه، نگه

ها آن طور که برخی از)همان شان ارزش دارندکه فقط به خاطر خود شوندشناخته می هایییطی به عنوان دادهمحستع زیکه مناب وقتی

ردن آب، : اوالً، اجتناب از آلوده ککنداست که باید نگهداری شوند و نه ابزارها. این موضع بر دو چیز داللت میقطعاً هستند(، این نتایج

تند، رویة منابع تجدیدپذیر که برای تولید ضروری هسبی به آن وابسته است و ثانیاً، خودداری از مصرفِهوا و زمینی که زندگی و کار ما

عیت، بسته به رشد جم محیطی اشاره داشته باشد، البتهت)شاید این بر افزایش این منابع زیس 1که جایگزین کافی فراهم شود.مگر آن

ب پایة انجام شود، بدین ترتیها باید در جایگزینگذاری سرمایه خصوص منابع تجدید ناپذیر، تکنولوژی، ترجیحات و مانند آن(. در

شود.حفظ می کردن بهروزی پایدارتولیدی برای

ای اشاره های مدنی، جنبة چهارم است. سرمایة اجتماعی به مشغولیت( تشریح کرد1993) 2تنمرابرت پا سرمایة اجتماعی، مفهومی که

دارد.را به کار وا می عای محلی و نهادهای آنا رجوع به تاریخ، اجتماعکند که بمی

های اجتماعی و فرهنگی، نظیر دانش و ، حفاظت از نظامکنندبر آن تأکید میشناسان و مردم هادانی، که جغرافیپایدارعد پنجم بُ

های بومی و سنتی است.مهارت

را داشته ها وکو شها حرانرتبط است. نظام باید قابلیت کنار آمدن با بمپنجم ن بُعدای پذیری است بهانعطاف یپایدارششمین جنبة

ذیر و متنوع پ( به اندازة کافی انعطافمحوردانشها )شامل رویکردهای و روشباشد، باید با توجه به منابع )از جمله تنوع بیولوژیکی(

باشد، تا در برابر آیندة نامطمئن از خود محافظت کند.

داشتنی است، زیرا اولی شناختی منطقة روستایی دوستو آب تمیز یا ارزش زیباییمحیطی مانند هوا های زیستتر از در نظر گرفتن ارزششدنی آساندر نظر گرفتن کاهش منابع طبیعی تمام 1

.های بازاری نداردی که دومی قیمتهای بازاری دارد، نقطة شروعی مفید، درحالقیمت

2 Robert Putnam

42


ای تحمیل بر او بدهیهای آینده است. اگرچه در مقابل هر کسی که های داخلی و خارجی بر نسلهفتمین جنبه، اجتناب از تحمیل بدهی

اری یاتی و برخوردهای مالخالص صفر است. بدهی این بدان معنی نیست که بار بدهیِاما ، صاحب دارایی معادلی وجود دارد، اندکرده

د.انداز و ریسک داری کار و پسهاات مهمی بر مشوقتأثیرتوزیعی، تأثیره بر بهره، عالو از وصول

اشد، در این ب برای شهروندان معتبر و پذیرفتنی باید هاگذاریی مالی و اجرایی و سیاسی است. سیاستپایدار، پایدارجنبة هشتم توسعة

های گسترده یا آشوبپیماییات مردمی به شکل راهاعتراض. ترس از ود خواهد داشترضایت کافی وج هاصورت برای اجرای آن

ر قرار دادها را مدنظباشد، باید آن پایداراز نظر سیاسی هاو مقاومت هامخالفتکه شکست مواجه کند. برای اینتواند اصالحات را با می

مخارج کردنمبنایی استوار جلو ببرد و برای برآورده ا براقداماتی طراحی گردد. ابزار اجرایی باید بتواند این کار ر هاو برای غلبه بر آن

.ی سیاسی اندپایدارالمللی و امنیت داخلی ابعاد مهمی از وجود داشته باشد. صلح بینکافی باید درآمد ضروری، عمومی

ست. نهمین جنبه ا، جریان دارد ای که پروژه در آنتوسعهدرحالی شهروندان کشورِها به مدیریتِ پروژه ها برای تحویلِتوانایی خارجی

ه ایجاد ک ببه آموزش همتایان محلی و کم ها عقب بنشیند. این کاربدون به خطر انداختن موفقیت پروژهبتوانند باید کارشناسان خارجی

.محلی موقوف است مدیریتی و اجراییِ و تقویت ظرفیت تکنولوژیکی و

یت که های آینده داللت دارد؛ به رغم این واقعسئوالنه نسبت به نسلموضوع بر رفتار م عدی است. اینای چند بُمسأله یپایداربنابراین

.گذاران فشارهای مستقیم اعمال کنندبر سیاست توانندحق اظهار نظر ندارند و نمی آیندگان

که آیا دغدغة ما باید -اشاره کردمو قبالً هم به آن -وجود دارد کشد. اوالً، این مسألههای دیگری را پیش میدشواری« یپایدار»

اید ها. روشن است که آنچه بفابزارها و چه در زمینة هد کنندة آن، چه در زمینةوامل تعیینیا عباشد های سازندة بهروزیی مؤلفهپایدار

. هنوز، برخی از های جانوریهای سازنده اند: سالمتی، رفاه و کامیابیِ مردم؛ نه انبوه مواد معدنی و درختان و گونه، مؤلفهباشدمهم

ها ضروری است،سرطان درمان سرطان تخمدان یا دیگر که در 2برای تولید داروی تاکسلاگر 1گیرند.این دو را با هم اشتباه میها نوشته

ش کاهنگل است(هایشان در ج)یا تعدادِ بیدهای خالدارِ شمالی برای کسانی که در خانهاقیانوس آرام درختانِ سرخدارِشمار الجرم

کند که قبل از وقتی تواند وضعیت را بدتر ازمیطبیعی ن ابع. اتمام منایمبه دست نیاورده موفقیت قابل توجهیها یا اقتصادی کردن آن تجدیدناپذیرمنابع برای تاکنون، در ابداع جایگزین 1

، این که یکی از نیاکان او در قرن نوزدهم موفق به کشف آن نشدمعدنی که پس از آن ایهماد- (Beckermoniumجهان بدون بکرمونیوم ) گفت:ویلفرد بکرمن زمانی کشف آن داشتیم.

دوام آورده بود. خیلی خوب -نهادند نام را بر آن2 Taxol

43


به خیلی چیزها، به دلیل اینکه جزئی از طبیعت د هخوامی البته، بعضی 1.بیشتر از درختان اولویت بدهیم به سالمت مردمباید یابد،می

گرایی شود در مقابل طبیعترا میاین دیدگاه . (3یا یوسمتی پارک2)مانند گرند کنیوننفسه ببخشند هستند، ارزشِ غایت یا هدفی فی

.( نامید7سخت یپایدار)یا 6گرایی اخالقی(، طبیعت5ی نرمپایدار)یا 4محتاطانه

یری ناپذخدشه و تا چه نرخی از رشد یا سقوط؟ دربارة موجودی منابع امروز، هیچ برآوردِ ی؟در چه سطحی پایدارباید پرسید: پس

سه برابر جمعیت امروز و 2025ما جمعیت کنیا در سال ، ابت است یا ممکن است کاهش یابدوجود ندارد. جمعیت در اروپای غربی ثا

حفظ درآمد سرانه امروز. ممکن استنفرِ میلیارد 5میلیارد نفر خواهد بود، در مقایسه با بیش از 8جمعیت جهان در این سال بیش از

منسوخ ه ب ممکن است منجر هاوآوریهای تکنولوژیک و نیش موجودی منابع باشد. از طرف دیگر، جایگزینافزا برای نوع بشر، مستلزمِ

مشخص خواهد کرد که آیا موجودی باید ایهایِ دورههای تکنولوژیک و اولویترشد جمعیت، نوآوری. شدن برخی منابع شود

اما، ا نه.ر کند یاصالً ترکیب آن باید تغییکه یا این یش یابد، ثابت بماند یا کاهش پیدا کند؟ نرخ این تغییرات چقدر باشد باشد؟افزا

های و ترکه هاتیغز ، ااست در معرض نابودیکه سرخدار اقیانوس آرام درختِ تواند به جای پوست ، اکنون میرودبه کار میکه برای مقابله با سرطان پستان و تخمدان پیشرفته تاکسول 1

آرام باعث گونه که کندن پوست سرخدار اقیانوسهای آن آنها و سوزنتر است، بلکه کندن ترکهج شود. گونة هیمالیایی نه تنها فراوانتر است استخراگونة هیمالیایی سرخدار که فراوان

تواند انوس آرام میالیایی سرخدار اقیکه خویشاوندی هیم اندهارد. محققان دانشگاه کانزاس گفتبرد. اکنون نسخة نیمه ترکیبی تاکسول نیز وجود دشود، درخت را از بین نمیمرگ درخت می

تواند بدون صدمه زندن به درخت استخراج شود. رجوع ( حاصل از این درخت بر خالف تاکسل سرخدار میTaxus baccataبه عنوان منبع جایگزین تاکسل عمل کند. تاکوس بکتا )

کنید به:

Wall Street Journal, Monday, April 20, 1992, B6. گوید که تولید ترکیبی دارو چنان پیشرفت ( میBristol-Myers Squibbمیرز اسکویب ) -گزارش داد که شرکت تولیدکننده تاکسل، بریستل 1993ژانویة 31نیویورک تایمز در روزنامة

میزان حاصل از –پوند پوست 60ی مبتال به سرطان تخمدان به تواند به سرعت قطع درختان را متوفق کند. )درست کردن تاکسل کافی برای درمان کامل بیمارسریعی کرده است که می

میلیون پوند برداشت شد. 6/1، در مجموع 1992نیاز دارد(. در سال –چهار درخت

( گفته Daphne du Maurierدو موریر )( اثر دافنه Rebecca) ربکامنشا نام این دارو گزارشی جالب در روزنامة تایمز بود. از قرار معلوم، تاکسل که در بخش جذابی در کتاب

.گرفتسترده مورد استفاده قرار میطور گشدة فرانسوی است که در نیمة نخست این قرن بهشود، ملین شناختهمی2 Grand Canyon

3 Yosemite Park

4 Prudential environmentalism

5 Soft sustainability

6 Ethical environmentalism

7 Hard sustainability

44


ز تا زمانی که چی، دیگر مهم یهابسیاری از ایده هنوز سودمند است و مثلِ پایدارتوسعة » گفته است 1اکونومیستطور که مجلة همان

2«.بهتری در دست نداریم، از هیچ بهتر است

:منابع

1. Abel-Smith, Brian, and Peter Townsend (1965) The Poor and the Poorest. London: G. Bell and Sons.

2. Anand, Sudhir, and Amartya Sen (1993) Technical Note 2. Human Development Index: A Survey of

Recent Reviews. Human Development Report, 1993b. New York: UNDP. 104-114.

3. Anand, Sudhir, and Amartya Sen (1994) Human Development Index: Methodology and Measurement.

New York: UNDP. (UNDP Occasional Papers No. 12.)

4. Anand, Sudhir, and Martin Ravallion (1993) Human Development in Poor Countries: On the Role of

Private Incomes and Public Services. The Journal of Economic Perspectives 7:1.

5. Aristotle (1911) The Nicomachean Ethics, bk 5, 113a, Ch.3. London and New York: Everyman’s Library.

6. Beckerman, Wilfred (1979) Presidential Address to the British Association for the Advancement of

Science. In Wilfred Beckerman (ed) Slow Growth in Britain; Causes and Consequences. Oxford:

Clarendon Press.

7. Beckerman, Wilfred (1995) Small is Stupid: Blowing the Whistle on the Greens. London: Duckworth.

8. Behrman, Jere (1993) The Economic Rationale for Investing in Nutrition in Developing Countries. World

Development 21:11.

9. Brookner, Anita (1989) Latecomers. New York: Pantheon Books.

10. Chambers, Robert (1993) Summary of Points made to the Workshop on Ecoregional Approaches to

International Research for Sustainable Agriculture Puerto Rico. (Mimeographed.)

11. Chenery, Hollis B., Montek S. Ahluwalia, Clive L. G. Bell, John Duloy and Richard Jolly (1974)

Redistribution with Growth. London, New York: Oxford University Press.

12. Dasgupta, Partha (1993) An Inquiry into Well-being and Destitution. Oxford: Clarendon Press.

13. Findings (1995) The World Bank, Africa Region, Number 31. Washington, D. C.: The World Bank.

14. Harberger, Arnold C. (1987) On the Use of Distributional Weights in Social Costbenefit Analysis. Journal

of Political Economy 86:2 Pt. 2. Supplement.

15. Harris, John, R., and Michael P. Todaro (1970) Migration, Unemployment, and Development. A Two-

Sector Analysis. American Economic Review 60:1.

16. Hicks, J. R. (1946) Value and Capital, 2nd Edition. New York, Oxford: OUP. Jodha, N. S. (1988) Poverty

Debate in India: A Minority View. Economic and Political Weekly. Special Number.

1 The Economist

2 The Economist, September 16, 1989, p. 77.

45


17. Keynes, John Maynard (1931) Essays in Persuasion. London: Macmillan. p. 176.

18. Kuznets, Simon (1955) Economic Growth and Income Inequality. American Economic Review 45:1 and

Quantitative Aspects of Economic Growth of Nations, VIII: Distribution of Income by Size. Economic

Development and Cultural Change 11:2 (January 1963).

19. Lewis, W. Arthur (1954) Economic Development with Unlimited Supplies of Labour. Manchester School

of Economic and Social Studies 22:2.

20. Lewis, W. Arthur (1955) The Theory of Economic Growth. London: Allen and Unwin.

21. Marx, Karl, and Frederick Engels (1958) Selected Works. 1. Moscow: Foreign Languages Publishing

House.

22. May, D. A., and D. M. Heer (1968) Son Survivorship Motivation and Family Size in India: A Computer

Simulation. Population Studies 22.

23. Myrdal, Gunnar (1968) Asian Drama, An Inquiry into the Poverty of Nations. New York: Twentieth

Century Fund.

24. Nozick, Robert (1974) Anarchy, State and Utopia. New York: Basic Books.

25. Nussbaum, Martha (1986) Women’s Lot. New York Review of Books 33:1 30.

26. Pant, Pitambar (1974) Perspective of Development, India 1960-61 to 1975-76: Implications of Planning

for a Minimum Level of Living. In T. N. Srinivasan and P. K. Bardhan (eds) Poverty and Income

Distribution in India. Calcutta: Statistical Publishing Society.

27. Pigou, A. C. (1924) The Economics of Welfare. London: Macmillan.

28. Putnam, Robert D., Robert Leonardi and Raffaella Y. Nanetti (1993) Making

29. Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

30. Rawls, John (1971) The Theory of Justice. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

31. Sen, A. K. (1978) Three Notes on the Concept of Poverty. World Employment Programme Research

Geneva: ILO. (Working Paper, WEP2-23/WP65.)

32. Sen, Amartya (1984) Resources, Values and Development. Oxford: Basil Blackwell, and Cambridge, MA:

Harvard University Press.

33. Sen, Amartya (1985) Commodities and Capabilities. Amsterdam: North Holland.

34. Sen, Amartya (1987) The Standard of Living. Edited by G. Hawthorn, Cambridge: Cambridge University

Press.

35. Smith, Adam (1776) The Wealth of Nations.

36. Stewart, Frances (1993) Strategies of Fight Poverty. Revised Draft. Oxford: (Mimeographed.)

37. Streeten, Paul (1976) Industrialisation in a Unified Development Strategy. In Sir Alec Cairncross and

Mohinder Puri (eds) Employment, Income Distribution and Development Strategy. Essays in Honour of

H. W. Singer. Basingstoke: Macmillan, and in World Development 3:1, 1975.

38. Streeten Paul, Javed Shahid Burki, Mahbub ul Haq Norman Hicks and Frances Stewart (1981) First Things

First; Meeting Basic Human Needs in Developing Countries. New York, Oxford: Oxford University Press.

39. Streeten, Paul (1986) What Do We Owe the Future? Resources Policy.

46


40. Townsend, Peter (1979) Poverty in the United Kingdom: A Survey of Household Resources and Standards

of Living. Barkeley and Los Angeles: University of California Press.

41. UNDP (1993) Human Development Report 1990, 1991, 1992, 1993, and 1994. New York, Oxford:

Oxford University Press.

42. World Bank (1993) World Development Report, 1993: Investing in Health. New York, Oxford: Oxford

University Press.

43. World Commission on Environment and Development (1987) Our Common Future. New York, Oxford:

Oxford University Press.

nf00003116-1

Documents

sustainable development

participatory development

development research

marketfriendly development

employment missions

wage employment

lowproductivity employment

working poor