1 ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI WYKLAD 3 W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne NEUTRONOWA ANALIZA AKTYWACYJNA - PODSTAWOWE INFORMACJE O REAKCJACH JDROWYCH - NEUTRONOWA ANALIZA AKTYWACYJNA W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne REAKCJE JDROWE Rozpad promieniotwórczy: A B + y + E Reakcja jdrowa: A + x B + y + E Gdzie: A, B – jdra – oznaczane zwykle jako: y – czstki emitowane z jdra (, + , - , p, n, ....) E – energia unoszona jako promieniowanie x – czstki atakujce (, - , p, n, ....) atomowa l Z masowa l A X A Z . ; . - - W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne ROZPAD PROMIENIOTWÓRCZY Szybkorozpadu: Gdzie: N – liczba jder ulegajcych rozpadowi, k – stala przemiany promieniotwórczej Liczba jder ulegajcych rozpadowi Czas polowicznego rozpadu (okres póltrwania) Czas po którym polowa jder ulegnie rozpadowi kN dt dN = - ( ) kt N N - = exp 0 k k 693 . 0 2 ln = = τ W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne Rozpad ( ) α α α + → = + → + - - Tl Bi He X X A Z A Z 208 81 212 83 2 4 4 2 W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne Rozpad + + → + + → + + → + + → + + - - e C N e n p e Po Bi e p n 0 1 13 6 13 7 0 1 1 0 1 1 0 1 210 84 210 83 0 1 1 1 1 0 ν ν ν W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKOCI - studia niestacjonarne
9
Embed
NEUTRONOWA ANALIZA AKTYWACYJNA ANALITYKA W …galaxy.uci.agh.edu.pl/~kca/akjn-wyk-nas.pdf · A X A l masowa Z l atomowa Z - . ; - . W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO CI - studia
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI
WYKŁAD 3
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
NEUTRONOWA ANALIZA AKTYWACYJNA
- PODSTAWOWE INFORMACJE O REAKCJACH J�DROWYCH
- NEUTRONOWA ANALIZA AKTYWACYJNA
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
REAKCJE J�DROWERozpad promieniotwórczy:
A B + y + �E
Reakcja j�drowa:
A + x B + y + �E
Gdzie: A, B – j�dra – oznaczane zwykle jako:
y – cz�stki emitowane z j�dra (�, �+, �-, p, n, ....)
�E – energia unoszona jako promieniowanie �
x – cz�stki atakuj�ce (�, �-, p, n, ....)
atomowalZmasowalAXAZ .;. −−
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
ROZPAD PROMIENIOTWÓRCZY
Szybko� rozpadu:
Gdzie: N – liczba j�der ulegaj�cych rozpadowi, k – stała przemiany promieniotwórczej
Liczba j�der ulegaj�cych rozpadowi
Czas połowicznego rozpadu (okres półtrwania)
Czas po którym połowa j�der ulegnie rozpadowi
kNdtdN =−
( )ktNN −= exp0
kk693.02ln ==τ
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rozpad �
( )α
αα+→
=+→ +−−
TlBi
HeXX AZ
AZ
20881
21283
24
42
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rozpad �
++→++→
++→++→
++
−−
eCNenp
ePoBiepn01
136
137
01
10
11
01
21084
21083
01
11
10
ννν
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
2
http://open.agh.edu.pl
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
http://open.agh.edu.pl
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Wychwyt K
ν+→+− nKpowłepKwychwyt 10
10
11 )(
http://open.agh.edu.pl
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rozpad �
X* X + �
http://open.agh.edu.pl
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Samorzutne rozszczepienia j�dra
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
PRZEKRÓJ CZYNNY REAKCJI J�DROWEJOkre�la prawdopodobiestwo zaj�cia reakcji j�drowej.
Szybko� reakcji j�drowej:
A + cz�stki atakuj�ce B
Dana jest wzorem:
Gdzie: � – strumie cz�stek atakuj�cych
NA – liczba atomów A bior�cych udział w reakcji
� – przekrój czynny reakcji
ABA N
dtdN
dtdN Φ==− σ
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
3
Przekrój czynny � ma wymiar jednostki powierzchni –najcz �ciej:
1 fm2 = 10-30 m2
Dawniej stosowana jednostka:
1 barn = 10-24 cm2 = 100 fm2
Posta całkowa wzoru definjuj�cego przekrój czynny:
tNN
A
A Φ−= σ0ln
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Schemat procesów w aktywacji neutronowej
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
11*!
*1
γ+→
→+++
+
XX
XnXA
ZA
Z
AZ
AZ
211
*11
*11
1
γ
β
+→
→++
++
++
+−
YY
YXAZ
AZ
AZ
AZ
Aktywacja neutronowa Havesy i Levi 1936 r.
Etapy:
Przekrój czynny 0.001 – 10000 barnów
Promieniowanie pierwotne
Okres połowicznego rozpadu:
10-10 - 1017 s
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Technika pomiaru NAA
• pobieranie próbekmasa próbki typowo 0.1 mg – 1 gw szczególnych przypadkach mog� by analizowane próbki 1 µg – 100 g
• przygotowanie próbkizwa�ona próbka jest zamykana lub zatapiana w szklanym naczyniu. Próbki biologiczne s� liofilizowane
• aktywacja w reaktorze neutrony termiczne o energiach poni�ej 0.1 eV istrumieniu 1013 – 1014 neutronów/cm2sW Polsce – reaktor Maria w �wierku
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
WIDMO NEUTRONÓW REAKTOROWYCH
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rdze 1 MW reaktora badawczego (�ródło neutronów)
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
4
• Schłodzenie próbki
• Pomiar promieniowania � – detektor germanowy
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
PRZYKŁADOWE WIDMO � PRÓBKI W NAA
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Wyznaczenie st �enia w NAA:
• bezpo�rednie – obliczenia na podstawie czasu i prawa rozpadu promieniotwórczego;
• porównawcze – na podstawie intensywno�ci promieniowania gamma wzorca na�wietlanego jednocze�nie z próbk�
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
INSTRUMENTALNA AKTYWACJA NEUTRONOWA
Zalety:
• aktywacja próbki neutronami termicznymi jest bardzo efektywna, przekrój czynny 100 - 1000 razy wi kszy ni�dla neutronów szybkich, fotonów i naładowanych cz�stek;
• istnieje silne i dost pne �ródło neutronów termicznych (reaktor);
• przygotowanie próbek nie wymaga zło�onych procesów chemicznych, zmniejsza to ryzyko kontaminacji i strat analitu;
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
• j�dro powstałe z wychwytu neutronu jest izotopem oznaczanego pierwiastka;
• identyfikacja pierwiastka na podstawie pomiaru widma promieniowania γ emitowanego z próbki jest jednoznaczna;
• relacja mi dzy aktywno�ci� γ a ilo�ci� pierwiastka jest niezale�na od matrycy (z wyj. matrycy silnie pochłaniaj�cej neutrony);
• mo�liwa analiza wielopierwiastkowa;
• niska granica oznaczalno�ci (ok. 10-10 kg/kg);
• metoda nieniszcz�ca, mo�liwa do stosowania do du�ych obiektów (np. dzieła sztuki)
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
5
Ograniczenia
• czuło� i uzyskiwana granica oznaczalno�ci silnie zale�� od oznaczanego pierwiastka a przekrój czynny tak�e od jego izotopu;
• metoda nie jest stosowana do pierwiastków tworz�cych w wyniku aktywacji neutronowej wył�cznie stabilnych izotopów lub izotopów niestabilnych ale rozpadaj�cych si bez emisji γ lub o zbyt krótkim czasie połowicznego zaniku;
• metoda nie jest stosowana do izotopów o bardzo małym przekroju czynnym;
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
• analiza jest czasochłonna, a czas analizy w niektórych przypadkach mo�e by długi ze wzgl du na konieczno� schłodzenia próbki;
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Przykład:
Oznaczenie rt ci
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI
WYKŁAD 4
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
6
ANALIZA �LADÓW
METODA ICP-OES
Optyczna spektroskopia emisyjna ze wzbudzeniem w indukcyjnie sprz �onej plazmie
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
PODSTAWY SPEKTROSKOPIIWidmo absorpcyjne i emisyjne
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rodzaje widm i mechanizm ich powstania
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Rodzaje widm i mechanizm ich powstania
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Jak powstaje linia spektralna?
Energia wypromieniowana w postaci fotonu jest charakte-rystyczna dla konkretnego przej�cia elektronowego w konkretnym atomie lub jonie
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Przydatne zale�no�ci:
E h h c
c
ph
= =
=
=
ν ν
νλ
λ
gdzie:h - stała Plancka - 6.625
10-34 Jsν - cz sto�ν - liczba falowaλ - długo� falip - p dc - pr dko� �wiatła -
3x1010 cm
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
7
Przydatne zale�no�ci:
Liczby kwantowe:
n – główna liczba kwantowa – kwantuje energi elektronun = 1, 2, 3, 4… (symbole powłok K, L, M, N…)
l – poboczna liczba kwantowa – moment orbitalny elektronul = 0, …, n-1 (symbole s (0), p (1), d (2), f (3))
m – magnetyczna liczba kwantowa – orientacja momentu p du m = (- l … + l)
s – spinowa liczba kwantowa – spin elektronu s = -1/2, +1/2
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
TERMY ATOMOWETerm atomowy – obserwowany stan atomu, odpowiadaj�cy rzeczywistym stanom o ró�nej energii, charakteryzuj�cy si okre�lonymi warto�ciami liczbkwantowych.
Symbol termu:
L – symbol termu L = 0 1 2 3 4 5 6 7 ...S P D F G H I K dalej alfabetycznie)
2S+1 – multipletowo�. Dla S=0, multipletowo� wynosi 1 term singletowy, dla S=1/2, multipletowo� równa si 2 i mamy term dubletowy itd.
J – warto� sprz �enia LS: J mo�e przyjmowa warto�ci od |L−S| do |L+S|.
JS L12 +
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
REGUŁY WYBORU PRZEJ�� ELEKTRONOWYCH
�S=0brak zmian wypadkowego spinu wynika st�d, �e promieniowanie elektormagnetyczne nie działa bezpo�rednio na spin
�L= 0, ±1; �l = ±1Musi si� zmienia moment p�du elektronu – to czy poci�ga tocałkowit� zmian� momentu orbitalnego wynika ze sprz��enia
�J= 0, ±1 z wyj�tkiem J=0
Z powodu reguł wyboru nie wszystkie mo�liwe przej�cia elektronowe pomi�dzy termami s� widoczne na widmie
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
SPEKTROSKOPIA EMISYJNA
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
BUDOWA SPEKTROGRAFU EMISYJNEGO
ICP-OES
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
8
PLAZMA
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Plazma to zjonizowany gaz o odpowiednio du�ej koncentracji cz�stek naładowanych w postaci jonów i elektronów. Plazma silnie oddziałuje z zewn trznym polem elektrycznym i magnetycznym. Jest równie� dobrym przewodnikiem pr�du elektrycznego. Opór elektryczny plazmy maleje wraz ze wzrostem temperatury i w wysokich temperaturach plazma jest lepszym przewodnikiem ni� metale.
Plazma wysyła silne promieniowanie w zakresie promieniowania podczerwonego, widzialnego, nadfioletowego i rentgenowskiego. Przy niskich temperaturach emituje przede wszystkim widmo dyskretne zwi�zane z przej�ciem elektronów mi dzy okre�lonymi poziomami energetycznymi atomów lub jonów. Ze wzrostem temperatury (a wi c i jonizacji) wzrasta udział promieniowania o widmie ci�głym, pochodz�cych z procesu zoboj tniania (rekombinacji) jonów i elektronów oraz procesu hamowania swobodnych elektronów w polu elektrycznym jonów. Emisja promieniowania jest przyczyn� stygni cia plazmy. Aby taki stan utrzyma przez dłu�szy czas nale�y zapewni stały dopływ energii.
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
Plazma wyst puj�ca w przyrodzie i technice
ICP
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne
PALNIK PLAZMOWY
Cz stotliwo� 27.12 lub 40 MHz, ~ 5x1020 jon/m3, 4000 – 10000 K
W.W.KUBIAK – ANALITYKA W KONTROLI JAKO�CI - studia niestacjonarne