NEUROVESTI - drustvoneurologasrbije.orgdrustvoneurologasrbije.org/arhiva/Neurovesti br. 6..pdf · njege se premiješta sa zaraznih bolesti na hronična oboljenja. Stoga je danas jedno

NEUROVESTIVESTI DRUŠTVA MLADIH NEUROLOGA SRBIJE

® 2012, Društvo mladih neurologa Srbijewww.neurovesti.org

Kvalitet života oboljelih od multiple skleroze

MS (MS) je hronično, autoimuno, inflamatorno, demijelinizaciono oboljenje centralnog nervnog sistema, i jedan je od najčešćih uzroka invalidnosti u kat-egoriji mlađih odraslih osoba (1). Bolest ima veoma heterogen klinički tok kao i simptomatologiju. S obzirom na to da je prosječna dužina trajanja bolesti veća od dvadeset godina, akumulacija kliničkih smetnji može značajno da utiče na svakodnevni život bolesnika (2). Dijagnoza MS se danas postavlja na osnovu McDonaldovih kriterijuma iz 2010. godine (3). Kauzalna terapija MS još uvijek ne postoji. Međutim, terapijom koja se aktuelno primjenjuje postiže se smanjenje aktivnosti bolesti, usporenje njene progresije i poboljšanje kvaliteta života oboljelih ljudi (1).

Koncept kvaliteta životaTermin kvalitet života, ili još specifičnije kvalitet života povezan sa zdravljem, se odnosi na fizički, psihološki, i socijalni domen zdravlja viđen kroz određena područja u koje upliva imaju očekivanja, vjerovanje, iskustva i percepcija svakog čovjeka ponaosob (4). Kvalitet života kao naučni ishod bilo koje aktivnosti u medicini je nova paradigma. Od devetnaestog vijeka na ovamo, životni vijek se u razvijenim društvima značajno produžava, a primarni fokus medicinske njege se premiješta sa zaraznih bolesti na hronična oboljenja. Stoga je danas jedno od osnovnih pitanja to, da li liječenje rezultira boljim kvalitetom života, ako ne dužim životnim vijekom (5).

2. Kvalitet života u MSZnajući mnogo o kompleksnosti bolesti kakva je MS, sa mnoštvom simptoma i znakova koji čine kliničku sliku, nije teško pretpostaviti da bolest utiče na sve aspekte psihičkog i fizičkog zdravlja bolesnika, te na osobe u najbližem okruženju. Dakle, lako je zaključiti da ovakav poremećaj zdravlja utiče na cjelokupni kvalitet života, a posebno na kvalitet života povezan sa zdravljem (6, 7). Za ispitivanja kvaliteta života i njegovu kvantifikaciju koriste se različiti mjerni instrumenti - skale. Skale mjerenja kvaliteta života moraju imati nekoliko osnovnih karakteristika: dovoljnu prekrivenost svih subjektivnih i objek-tivnih simptoma, objektivnost pri mjerenju (pod određenim uslovima ponavljane serije testiranja trebaju dovesti do konzistentnih rezultata), i senzitivnost (sposobnost da sprovedena mjerenja reflektuju prave promjene u ispitivanim parametrima) (8). Te skale mogu biti specifične za određene bolesti ili se mogu koristiti generičke skale kojima se procjenjuje kvaliteta života i kod drugih oboljenja. Najčešće korišćen univerzalni upitnik je SF-36 (Short form-36), sa svim nedostacima generičkih upitnika (9). Prva studija koja je uključivala procjenu kvaliteta života oboljelih od MS je sprovedena 1993. godine prim-jenom za to dizajniranog upitnika, F-QoL-1 (Ferrans and Powers Quality of Life Index) (10). U svim domenima ispitivanja kvaliteta života, kod bolesnika od MS, pokazao se kao veoma pogodan MSQoL-54 (Multiple Sclerosis Quality of Life-54) specifični upitnik. On se sastoji od domena opšteg generičkog upitnika za kvalitet života SF-36 i dodatnih 18 pitanja specifičnih isključivo za bolesnike od MS, a koja spadaju u opšte kategorije ugrožavanja zdrav-lja, seksualne funkcije, zadovoljstva seksualnom funkcijom, opštim kvalitetom života, kognitivnom funkcijom, energijom, bolom i socijalnom funkcijom (11). Za procjenu fizičke onesposobljenosti oboljelih od MS najčešće se koristi EDSS (Kurtzkeova Proširena skala funkcionalne onesposobljenosti) (12). Za procjenu anksioznosti, kao čestog simptoma u MS, koristi se HARS (Hamiltonova skala za procjenu anksioznosti), te za depresiju HDRS (Hamiltonova skala za procjenu depresivnosti) (13, 14). Mjerenje kvaliteta života bolesnika sa MS utiče na bolje poznavanje uticaja bolesti na svakodnevni život oboljelih, na odabiranje najboljeg tretmana i na usklađivanje međusobnih ciljeva bolesnika i ljekara, te služi kao instrument praćenja napredovanja bolesti, efikasnosti tretmana ili kao prognostički faktor (15). U tekstu koji slijedi prikazani su rezultati istraživanja kvaliteta života u MS, i najznačajniji demografski i klinički parametri identifikovani tim istraživanjima koji imaju uticaj na svakodnevicu oboljelih ljudi.

Daliborka Tadić

Klinika za neurologiju, Klinički centar Banja Luka, Medicinski fakultet Univerziteta u Banjoj LuciDvanaest beba bb,78000 Banjalukae-mail: [email protected] Recenzent: Akademik, Vladimir S. Kostić



2.1. BolBol je kao opterećavajući i čest simptom u MS u ranijim istraživanjima kvaliteta života zanemarivan, tako da su i bolesnici i ljekari malo obraćali pažnju na ovaj simptom (16, 17, 18, 19). U novije vrijeme primjenom specifičnih upitnika, ovaj simptom je uvršten pored zamora i psiholoških poremećaja, u ispiti-vanja kvaliteta života, i značajno je da je identifikovan kao faktor koji bitno utiče na kvalitet života oboljelih od MS (11).

2.2. ZaposlenostUticaj zaposlenosti na kvalitet života je ispitivan u nekoliko studija i pokazano je da je bez obzira na formu bolesti, nezaposlenost značajno uticala na sniženje skorova kvaliteta života (20). U prilog tome govore rezultati Miller i sar. koji su pokazali da zaposleni bolesnici od MS postižu bolje skorove na skalama koje pokazuju psihološke i fizičke aspekte a imaju i manji stepen neurološkog invaliditeta procijenjenog EDSS skorom. Slični rezultati dobijeni su i u studiji Tepavčević i sar. (19), te Casseta i sar. (21) gdje su analizirani ovi parametri. Istraživanja su pokazala da sljedeći faktori i mogućnost njihovog liječenja utiču na zaposlenost bolesnika od MS, a time i kvalitet života: onesposobljenost, otežana upotreba ruku, zamor, kognitivni problemi (22). Messmer i sar. naveli su fleksibilnost radnog vremena i adekvatno plaćanje posla kojim se bolesnici bave kao bitne faktore koji utiču na kvalitet života oboljelih od MS ( 23).

2.3. EdukacijaBuchanan i sar. analizirali su razliku u kvalitetu života kod MS bolesnika u ruralnoj i urbanoj sredini, a koji su se shodno mjestu boravka bavili određenim zanimanjima, i utvrdili da su znatno niže skorove u domenima i fizičkog i mentalnog zdravlja imali bolesnici iz ruralnih sredina, tj. njihov je kvalitet života bio lošiji jer su radili poslove koji su zahtijevali veću fizičku aktivnost (24). Slični razultati dobijeni su i u drugim studijama, gdje je postojala jaka inverzna korelacija između nivoa edukacije i skorova kvaliteta života (25, 21). Abbas i sar. navode da zanimanja koja omogućavaju zaposlenost u javnom sektoru i velikim kompanijama, a koja zahtijevaju viši stepen obrazovanja, pozitivno korelišu sa kvalitetom života oboljelih od MS (26).

2.4. Bračni statusUticaj bračnog statusa na kvalitet života je do sada ispitivan u nekoliko studija koje su pokazale kontradiktorne rezultate, od onih koje nisu pokazale značajan uticaj bračnog statusa (25, 27), do onih koje su demonstrirale pozitivan (28, 29), ali i negativan uticaj bračnog statusa na kvalitet života (30). U studiji Morales-Gonzales i sar. broj bolesnika koji su razvedeni je 16% kod progresivne forme bolesti a 7% u relapsno remitentnom obliku, a razvedeni bolesnici u obje grupe imali su lošiji kvalitet života, posebno u socijalnim i emocionalnim aspektima, od onih koji su u braku (20).

3.5. Uzrast na početku bolestiU dvije studije je pokazana negativna korelacija između uzrasta na početku bolesti i postignutih skorova fizičkog i mentalnog funkcionisanja (25, 30) dok u trećoj ta korelacija nije zabilježena (28).

3.6. PolCasseta i sar. su svom istraživanju kvaliteta života oboljelih od MS primijetili da kod muškaraca postoji jači uticaj bolesti na sve domene kvaliteta života skale MSQoL-54, a naročito na mentalno funkcionisanje (21). Rezultati studije Miller i sar. su pokazali da je kod muškog pola postojala linerana korelacija između EDSS skora u skoro svim domenima MSQoL-54 skale (osim kognitivnog i seksualnog funkcionisanja), a najveće razlike između muškaraca i žena bile su u domenima subjektivne percepcije zdravlja, socijalnog funkcionisanja, zamora i generalnog zadovoljstva zdravstvenim stanjem (16). U studiji Pekmezović i sar. pol nije značajno uticao na skorove kvaliteta života, a isti rezultati dobijeni su u istraživanju Idiman i sar.(25, 27).

3.7. Klinička forma bolestiNalazi većine studija pokazuju da progresija bolesti nosi deterioraciju kvaliteta života (31, 32, 33).

3.8. Fizička onesposobljenostFizička onesposobljenost je klinički faktor MS kpoji po navodima većine autora, najviše utiče na sve aktivnosti svakodnevnog života (1, 34, 35, 16). U studiji Puglliati i sar. nađeno je da su bolesnici oboljeli od MS imali niže rezultate za sve domene kvaliteta života izuzev bola, a direktno proporcionalno sa



visinom EDSS skora (36). U studiji Murphy i sar. gdje je proučavan kvalitet života bolesnika s područja Francuske, Njemačke i Velike Britanije, uočeno je da je u odnosu na fizičku onesposobljenost dolazilo do pada kvaliteta života naročito u domenima fizičkog funkcionisanja, a nije bilo uticaja na domene men-talnog funkcionisanja (37). Robinson i sar. navode da su u njihovom istraživanju u korelaciji s EDSS-om bili skorovi skale SF-36 koji se tiču domena fizičkog funkcionisanja, promjene zdravstvenog stanja, i osjećaja snage i energije (38). Studija sa 198 kanadskih bolesnika sprovedena od Canadian Burden of Illnes Study Group pokazala je značajan uticaj na skorove kvaliteta života kod ljudi sa niskim EDSS skorovima, i u slučajevima kada poremećaj pokretljivosti još nije dominantan simptom (39). Wynia i sar. (33) u svom istraživanju navode fizičku onesposobljenost kao glavni faktor koji utiče na kvalitet života, međutim, poremećaji u mentalnom funkcionisanju su identifikovani kao glavni prediktor kvaliteta života (33), kao i Fruehwald i sar. (40). Mnoštvo je drugih studija sa rezultatima sličnim ovim gdje je pokazano da bolesnici sa nižim EDSS imaju značajno bolji kvalitet života u svim domenima od onih sa većom fizičkom onesposobljenošću (25, 27, 18, 30, 41). Međutim, dvije studije Brunett i sar. i Rothwell i sar. nisu pokazale korelaciju između EDSS skora i kvaliteta života, izuzev u domenu fizičkog funkcionisanja (42, 43).

3.9. Seksualne i sfinkterijalne disfunkcijeSeksualna i sfinkterijalna disfunkcija su značajno češći poremećaji kod ljudi oboljelih od MS nego u zdravoj populaciji. Rezultati studija Zorzona i sar. poka-zuju da je seksualna disfunkcija je bila prisutna u 73,1% slučajeva oboljelih od MS, 39,2 % oboljelih od drugih hroničnih bolesti, te 12,7% zdravih kontrola. Muškarci su u većem procentu prijavljivali ove poremećaje nego žene (44). Zorzon i sar. su 2001 godine, poslije dvogodišnjeg praćenja, uočili postojanje seksualne disfunkcije kod većeg broja ispitivanih bolesnika u odnosu na prethodnu studiju, te značajno pogoršanje ranije postojećih simptoma, na šta su djelimično imale uticaj depresija i anksioznost takođe detektovane kod ove populacije (45). Slične rezultate dobili su i Nortvedt i sar. i pokazali visoka pozitivna korelacija između seksualne disfunkcije i fizičke onesposobljenosti i Demirkiran i sar. (46, 47). Prema podacima iz studije provedene 2008. godine sa 109 bolesnika oboljelih od MS iz Srbije seksualna disfunkcija je identifikovana kod 84% muškaraca i 85% žena, i značajno uticala na sniženje kvaliteta života kod žena u svim domenima skale MSQoL-54 osim bola, a kod muškaraca u svim domenima iste skale (48).

3.10. Trajanje bolestiU studiji Amato i sar. dobijena je statistički značajna negativna korelacija imeđu dužine trajanja bolesti i mentalnih i fizičkih skorova kvaliteta života (17). Pugliatti i sar u svom istraživanju su ispitivali uticaj dužine trajanja bolesti na subskale SF-36 upitnika i nisu uočili značajnu korelaciju (36). Murphy i sar. su identifikovali značajnu negativnu korelaciju između dužeg trajanja bolesti i domena fizičkog funkcionisanja i generalnog zadovoljstva zdravstvenim stan-jem (37). U studiji Robinson i sar. trajanje bolesti je značajno negativno korelisalo sa svim skorovima kvaliteta života (38). U istraživanju Canadien Burden of Illness Study Group s trajanjem bolesti padali su skorovi na subskalama fizičkog funkcionisanja SF-36 skale, dok nije bilo uticaja na mentalne skorove (39). Pfennings i sar. su utvrdili da duže trajanje i teža forma bolesti imaju negativan uticaj na sve aspekte kvaliteta života (32). Benito-Leon i sar. navode da je duže trajanje bolesti imalo značajan uticaj na sniženje skorova kvaliteta života u svim domenima izuzev socijalnog funkcionisanja (31). Fruehwald i sar. nisu uočili uticaj dužine trajanja bolesti na kvalitet života (40).

3.11. Kognitivne funkcijePodaci o uticaju kognitivnih disfunkcija na kvalitet života u MS su različiti. U studiji Glanz i sar. je utvrđeno da nema razlike u kvalitetu života između bolesnika sa kognitivnim deficitom ili bez njega, bez obzira na postojanje fizičke onesposobljenosti (50). Međutim u drugim studijama kognitivni deficit je identifikovan kao faktor koji remeti kvalitet života, kao što je navedeno u studiji Cutajara i sar. (51). Neki autori navode postojnje kognitivnog poremećaja kod pojedinih bolesnika u najranijim fazama bolesti, u fazi klinički izolovanog sindroma, kod kojih on može imati i prediktivnu vrijednost u smislu prelaska CIS u klinički definitivnu MS, kao i u identifikovanju benigne MS, ali bez značajnog uticaja na kvalitet života (52, 53, 64). I ranije rađena istraživanja ne pokazuju signifikantnu vezu između visine EDSS skora i kognitivnog funkcionisanja (55, 56, 57), ili je ta veza slaba (58). Trajanje bolesti, u većini studija nije imalo veze s kognitivnim deficitom (55, 56, 57, 58).

3.12. Socijalno funkcionisanjeU nekim istraživanjima socijalno funkcionisanje nije bilo značajno poremećeno uprkos fizičkoj onesposobljenosti evidentiranoj EDSS skorom (36). Takvi rezultati dobijeni su i u studiji De Groot i sar. gdje se radilo o bolesnicima sa prosječnom visinom EDSS skora od 3.5, što nije uticalo na njihovo socijalno funkcionisanje (59). Na socijalno funkcionisanje bolesnika veoma utiče i stanje najbližih osoba u okruženju. U studiji Riviero-Navarr i sar. koji su ispitivali



kvalitet života osoba koje se brinu o pacijntima oboljelim od MS, pokazano je da su najniži skorovi u području emotivnog funkcionisanja naročito kod onih koji se brinu o teže fizički onesposobljenim bolesnicima, te je i na to potrebno obratiti pažnju u okviru pružanja psiho-socijalne podrške bolesnicima i njihovim porodicama (60).

3.13. Depresija i anksioznostEmocionalni problemi, postojanje depresije i anksioznosti su neki od glavnih faktora povezanih sa sniženjem kvaliteta života bolesnika sa MS (61, 62, 63). Uprkos fiksiranosti medicinskog osoblja na fizički neurološki deficit bolesnici su takođe usredotočeni i na mentalno zdravlje, emocionalne probleme i prisus-tvo osjećaja snage i energije (66). Uzroci emotivnih tegoba mogu biti u oštećenjima mozga u određenim područjima, ili biti povezani sa psiho-socijalnim posljedicama koje ima svaka hronična i onesposobljvajuća bolest, kao što su strah od budućnosti, potreba za podrškom, zamor (65, 66). Značajna korelacija između depresije i neurološke onesposobljenosti mjerene EDSS skalom je identifikovana u većini istraživanja (67, 68). Međutim, u nekim istraživanjima koja su se bavila ovom problematikom rezultati su bili oprečni prethodno navedenima, što može biti pripisano razlikama u metodološkom pristupu (69). Danas prevladava mišljenje da je depresija najčešći psiholološki poremećaj u MS s prevalencom oko 50% tokom trajanja života, i godišnjom prevalencom od 20% (70, 71). Kern i sar. su uočili da predominantno depresija i anksioznost utiču negativno na domene mobilnosti, simptoma emocionalne dobrobiti, generalnog zadovoljstva i socijalne podrške (72). Janssens i sar. su zaključili da su pojedinačno analizirano EDSS, depresija i anksioznost uticali na sve domene i fizičke i mentalne, skale SF-36 (73). D’Alisa i sar. navode slične rezultate (74). Iako često neprepoznati i netretirani psihološki poremećaji imaju veliki uticaj na kvalitet života što pokazuju mnoge do danas sprovedene studije (75, 76, 77). Prisustvo anksioznosti u MS je dobro poznato, ali o njenom uticaju na kvalitet života još nema dovoljno saznanja. Anksioznost u MS se javlja u okviru generalizovanog anksioznog poremećaja, opsesivno-kompulzivnog poremećaja i socijalne anksioznosti (78, 79). Montel i sar. su u svojoj studiji pokazali da prisustvo depresije i anksioznosti ima uticaj na domene fizičkog zdravlja i fizičke onesposobljenosti, a u korelaciji sa dužinom trajanja i kliničkom formom bolesti (80). Galeazzi i sar. su identifikovali stepen fizičke onespobljenosti kao glavni faktor koji je u korelaciji sa pojavom depresije i anksioznosti, te nižim kvalitetom života, dok uticaj terapije interferonom beta na izraženiju pojavu depresije u ovoj studiji nije potvrđen (81). U velikom broju istraživanja koja su se bavila predikcijom kvaliteta života kao osnovni faktor uočena je depresija (40, 72, 82, 83, 84).

3.14. Imunomodulatorna terapijaIspitivanje kvaliteta života oboljelih od MS može nam ukazati i na stepen efikasnosti terapije. Takva istraživanja pokazuju različite rezultate rangirane od poboljšanja (85), preko nepromijenjenog stanja (86, 87), do pogoršanja kvaliteta života (88) pri primjeni interferona beta-1b na koji su se ta istraživanja odnosila. Slična je situacija i sa studijama u kojima je posmatran efekat interferona beta-1a na kvalitet života oboljelih od MS (89, 90). Od objavljenih studija mali je broj randomizovanih, placebo kontrolisanih i zbog toga je ograničena interpretacija i generalizacija rezultata ovih istraživanja. Primjena natalizumaba nesumnjivo dovodi do poboljšanja kvaliteta života bolesnika od MS u domenima mentalnog i fizičkog funkcionisanja (91).Identifikacija kliničkih i demografskih parametara koji utiču na kvalitet života ljudi oboljelih od MS rezultirala je sve većim brojem farmakoterapijskih, psiho-socijalnih i rehabilitacionih strategija, te individualnijim pristupom svakom bolesniku. Bolesnici, ovako sveobuhvatno tretirani, pokazuju značajniji stepen zadovoljstva odnosom bolesnik-ljekar, samim tim i liječenjem i poboljšanjem kvaliteta života. Međutim, bez obzira na sve do sada napisano, moglo bi se reći da je glavni parametar koji utiče na kvalitet života svakog bolesnika vlastita percepcija bolesti. Iako mogu imati sličnu kliničku sliku, te rezultate dobijene specifičnim ispitivanjima, kod dvije osobe, percepcija bolesti je uvijek različita, a taj vlastiti doživljaj svog zdravstvenog stanja i pozicije u društvu je presudan za cjelokupni kvalitet života (92).



Literatura:1. Compston A, Ebers G, Lassmann H, McDonald I, Matthews B, Wekerle H. McAlpine’s multiple sclerosis. 3rd ed. London: Churchill Livingstone, 1998.2. Compston A, Coles A. Multiple sclerosis.Lancet 2002; 359: 1221–31.3. Polman CH, Reingold SC, Banwell B, Clanet M, Cohen JA, Filippi M, Fujihara K, Havrdova E, Hutchinson M, Kappos L, Lublin FD, Montalban X, O’Connor P, Sandberg-Wollheim M, Thompson AJ, Waubant E, Weinshenker B, Wolinsky JS. Diagnostic criteria for multiple sclerosis: 2010 revisions to the McDonald cri-teria. Ann Neurol 2011; 69: 292-302.4. Torrance G.W. Uttility approach to mesuring helth-related quality of life. J Chron Dis 1987; 40: 593-600.5. Katz S. The science of quality of life. J Chr Des 1987; 6: 459-462.6. Fisk J, Brown M, Sketris IS, Metz LM, Murray TJ, Stadnyk KJ. A comparison of health utility measures for the evaluation of multiple sclerosis treatments. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2005; 76: 58–63. 7. Amato MP, Portaccio E. Clinical outcome measures in multiple sclerosis. J Neurol Sci 2007; 259: 118-122.8. Nortvedt MV, Riise T. The use of quality of life measures in MS research. Mult Scler 2003; 9: 63-72.9. Ascherio A, Zhang SM, Hernan MA, et al. Hepatitis B vaccination and the risk of multiple sclerosis. N Engl J Med 2001; 344: 327–2.10. Rudick RA, Miller D, Clough JD, Gragg LA, Farmer RG. Quality of life in multiple sclerosis: Comparison with infalamatory bowel disease and rheumatoid arthritis. Arch Neurol 1992; 49: 1237-1242.11. Vickrey BG, Hays RD, Genovese BJ, et al. Comparison of a generic disease targeted health related quality of life measures for mltiple sclerosis. J Clin Epidemiol 1997; 50: 557-569.12. Kurtzke JF. Rating neurologic instrument in multiple sclerosis: An expandede disability status scale (EDSS). Neurology 1983; 33: 1444-52. 13. Hamilton H. Development of a rating scale for primary depressive illnes. Br J Soc Clin Psychol 1967; 6: 278-286.14. Hamilton H. The assessment of anxiety status by rating. Br J Med Psychol 1959; 32: 50. 15. Rudick RA, Miller DM. Haelth–related quality of life in multiple sclerosis: current evidence, measurment, and effects of disease severity and treatment. CNS Drugs 2008; 22: 827-839.16. Miller A, Dishon S. Health-related quality of life in multiple sclerosis. The impact of dysability, gender and employment status. Qual Life Res 2006; 15: 259-71.17. Amato M, Rossi F, Ponziani, Liedl CL, Stefanile C, Rossi L. Quality of life in multiple sclerosis: The impact of depression, fatigue end disability. Mult Scler 2001; 7: 340-344.18. Pittock SJ, Mayer WT, McClelland Rc, et al. Quality of life is favorable for most patients with multiple sclerosis: a population based cohort study. Arch Neurol 2004; 61: 679-86.19. Tepavcevic DK, Pekmezovic T, Drulovic J. Quality of life assessment in patients with multiple sclerosis. Vojnosanit Pregl. 2009; 6: 645-56.20. Morales-Gonzales JM, Benito-Leon J, Rivera-Navarro J, Mitchel AJ. A systematic approach to analyse haelth-related quality of life in multiple sclerosis: the GEDMA study. Mult Scler 2004; 10: 47-54.21. Casetta I, Riise T, Nortvedt WM, Economou NT, De Geunaro R, Fazio P, Cesnik E, Govoni V, Granieri E. Gender diffrences in health-related quality of life in multiple sclerosis. Mult Scler 2009; 15: 1339-46.22. Simmons RD, Tribe KL, McDonald EA. Living with multiple sclerosis: longitunal changesin employment and the importance of symptom menagement. J Neurol 2010; 257: 926-36.23. Messmer Uccelli M, Specchia C, Battaglia MA, Miller DM. Factors that influence the employment status of people with multiple sclerosis: a multi national study. J Neurol 2009; 256: 1989-96.24. Buchanan RS, Zhu LL, Schiffer R, Radin DE James W. Rural-urban analyses of helth-related quality of life among people with multiple sclerosis. J Rural Haelth 2008; 24: 244-52.25. Pekmezovic T, Tepavcevic DK, Kostic J, Drulovic J.Validation and cross-cultural adaptation of the disease specific questionnaire MSQoL-54 in Serbian multple sclerosis patients sample. Qual Life Res 2007; 16: 1383-7.26. Abbas D, Gehanno JF, Caillard JF, Beuret F. Caracteristic of patients suffering from multiple sclerosis according to professional situation. Ann Readapt Med Phys 2008; 51: 386-93.27. Idiman E, Uzunel F, Ozakbas S. Cross-cultural adaptation and validation of MSQoL-54 in Turkish multiple sclerosis sample. J Neurol Sci 2006; 240: 77-80.28. Starks H, Morris MA, Yorkston KM, Gray RF, Johnson KL. Being in-or out-of-sync: Couples’ adaptation to change in MS. Disabil Rehabil 2010; 32: 196-206.



29. Blinder JA. A case study of a married couple living with multiple sclerosis. Rehabil Nurs 2004; 29: 183-6. 30. Solari A, Filippini G, Mendozzi L, et al. Validation of Italian Multiple sclerosis quality of life 54 questionnaire. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1999; 67: 158-162.31. Benito-Leon, J, Morales, JM, Rivera-Navarro, J, Mitchell, A. A review about the impact of multiple sclerosis on health-related quality of life. Disabil Rehabil 2003; 25: 1291–1303.32. Pfennigns L, Cohen L, Ader H, et al. Exploring differences betwen subgroup of multiple sclerosis patients in health related quality of life. J Neurol 1999; 246: 587-591. 33. Wynia K, Middel B, van Dijk SP, De Kayser JH. The impact of disability on quality of life in MS. Mult Scler 2008 Aug; 14: 972-80.34. Gorreti B, Portaccio E, Zipoli V, Hakiki B, Siracusa G, Sorbi S, amato M. P. Coping strategies, psychological variables, and their relationship whit quality of life in multiple sclerosis Neurolog Sci 2009; 20: 128-33.35. Lode K, Larsen JP, Bru E, Klevan G, Myhr KM, Nyland H . Patient information and coping styles in multiple sclerosis. Multiple Sclerosis 2007; 13: 783-791.36. Pugliatti M, Riise T, Nortvedt MW, Carpentras G, Sotgiu MA, Sotgiu S, RosaliG. Self-preceved physical functioning and health status among fuly ambula-tory multiple sclerosis patients. J Neurol 2008; 255: 157-162.37. Murphy N, Confavreux C, Haas J, Konig J, Roullet O, Sailer M, Swash M, Merof JL. Quality of life in multiple sclerosis patients in France, Germany and United Kingdom. Cost of MS Study Group. J Neurl Neurosurg Psychyatry 1998; 6: 460-6.38. Robinson D Jr, Zhao N, Gabhang T, Kin LL, Cella D, Revichi D. Health perceptions and clinical characteristics of relapsing-remitting multiple scleosis patients: baseline data from an international clinical trial. Curr Med Res Opin 2009; 25: 1121-30.39. Canadian Burden of Illnes Study Group. Burden of illnes of multiple sclerosis. II. Quality of life. Can J Neurol Sci 1998; 25: 31-38.40. Fruehwald S, Loefller-Stastka R, Eher B, et al. Depression and health related quality of life in multiple sclersis. Acta Neurol Scand 2001; 104: 257-261.41. Nortvedt MW, Riise T, Myhr KM, Nyland HI. Quality of life in multiple sclerosis: Mesauring the disease effects more broadly. Neurology 1999; 53: 1098-1103.42. Brunet DG, Hopman WM, Singer MA, Edgen CM, McKenzie TA. Measurment of HRQoL in multiplesclerosis patients. Can J Neurol Sci 2000; 23: 99-103.43. Rothwell PM, McDowell Z, Dorman PS. Doctors and patients don’t agree: Cross sectional study of patients’and’doctors perceptions and assessment of disability in multiplesclerosis. BMJ 1997; 314: 1580-1583.44. Zorzon M, Zivadinov R, Bosco A, Bragadin LM, Moretti R, Bonfigli L, Morassi P, Iona LG, Cazzato G. Sexual disfunction in multiple sclerosis: a case control study. I. Freqency and comparison of groups. Mult Scler. 1999; 5: 418-27.45. Zorzon M, Zivadinov R, Monti Bragadin L, Morreti R, De Masi R, Nasuelli D, Cazzato G Sexual dsfunction in multiple sclerosis: a 2-yeahr follow-up study. J Neurol Sci 2001; 187: 1-5.46. Nortvedt MW, Riise T, Myhr KM, Landtblom AM, Bakke A, Nyland HI. Reduced haelth related quality of life among multiple sclerosis patients with sexual disturbance an bladder dysfunction. Mult Scler 2001; 7: 231-5.47. Demirkiran M, Sarica Y, Uguz S, Yerdelen D, Asian K. Multiple sclerosis patients with and withaut sexual dysfunction: are there any differences? Mult Scler. 2006; 12: 209-14.48. Tepavcevic DK, Kostić J, Basuroski ID, Stojsavljevic N, Pekmezovic T, Drulovic J. The impact of sexual dysfunction on the quality of life measured by MSQL-54 in patients with multiple sclerosis. Mult Scler 2008; 14: 1131-6.49. Benito- Leon J, Morales JM, Riviera-Navarro J. Haelth related quality of life and its relationship to cognitive and emotional functioning in multiple sclerosis patients. Eur J Neurol 2002 ; 9: 497-502.50. Glanz B, Healy BC, Rintell DP, Jaffin SK, Bakshi R, Weiner HL. The associatin between cognitive impairment and quality of life in patients with early multiple sclerosis. J Neurol Sci. 2010; 290: 75-9.51. Cutajar R, Ferriani E; Scandellari C, Sabatinni L; Trocino C, Marchello LP; Stecchi S. Cognitive function and quality of life in multiple sclerosis. J Neurovir 2000 May; 6: 186-90.52. Zipoli V, Goretti B, Hakiki B, Simense G, Sorbi S, Portaccio E, Amato MP . Cognitive impairment predict conversion to multiple sclerosis in clinically isolated syndromes. Mult Scler. 2010 ; 16: 62-7.53. Amato MP, Portaccio E, Stromilo ML, et al. cognitive assessment and quantitative magnetic resonance metrics can help to identifay benign multiple sclerosis. Neurology 2008; 71: 632-8.54. Rugieri RM, Palermo R, Vitello G, Genuso M, Sellipani N, Piceoli F. Cognitive impairment in patients suffering from relapsing remitting multiple sclerosis



with EDSS< 3.5. Acta Neurol Scand 2003;108: 323-326.55. Filipi M, Alberoni M, Martinelli V, et al. Influenze of clinical variables on neuropsychological prformance in multiple sclerosis. Eur Neurol 1999; 34: 324-328.56. Moller A, Wiedemann G, Rohde V, Bachmund H, Sonntag A. Correlats of cognitive impairment and depressive mood disorder in multiple sclerosis. Acta Psychiatr Scand 1994; 89: 117-121.57. Kujala P, Portin R, Ruutainen J. The progress of cognitive decline in multiple sclerosis. Brain 1997; 120: 289-297.58. Rao SM, Leo GJ, Ellington L, et al.Cognitive dysfunction in multiple sclerosis, II. Impact on employment and social functioning. Neurology 1991; 41: 692-696.59. De Groot V, Beckerman H, Lankhors G, Polman CH, Bouter LM. The initial course of daily functioning in multiple sclerosis: a three year a follow-up study. Mult Scler 2005; 11: 713-8.60. Riviera –Navarro J, Benito-Leon J, Oreja-Guevara C, et al. Burden and health related quality of life of Spanish caregivers of person with multiple scle-rosis. Mult Scler 2009; 15: 1347-55.61. Gold SM, Monch A, Schulz H, Schulz KH, Hesler C. Cognitive impairment in MS does not affect reliability and validity of self-report health measures. Mult Scler 2003; 9:404-410.62. Bronnum-Hansen H, Stenager E, Nylev Stenager E, Koch-Henriksen N. Suicide among Danes with multiple sclerois. J Neurol Neurosurg Psych. 2008; 76:1457-1459.63. Feinstein A. Neuropsychiatric syndromes associated with multiple sclerosis. J Neurol 2007; 254: 73-76.64. Rothwell PM. Quality of life in multiple sclerosis. J Neurol Neorusurg Psychiatry. 1998; 65: 433.65. Arnett PA, Rao SM, Bernardin L, et al. Quality of life in multiple sclerosis: the impact of depression, fatigue and dissability. Mult Scler 2001; 76: 340-344.66. Feinstein A. Depression associated with multiplesclerosis: an etiological. Can J Psychiatry 1998; 40: 573-576.67. McIvor G, Riklan M, Reznikoff M. Depression in multiplesclerosis as afunction of lenght and severity of illness, age, remissions, and precived of socialsup-port. J Clin Psychol. 1989; 40: 1028-1033.68. Joffe RT, Lippert GP, Gras TA et al. Mood disorder and multiplesclerosis. Arch Neurol 1987; 44: 376-378.69. Minden SL, Orar I, Reich P. Depression in multiple sclerosis. General Hosp Psychiatry 1987; 9: 426-434.70. Gorreti B, Portaccio E, Zipoli V, Hakiki B, Siracusa G, Sorbi S, Amato M. P. Coping strategies, psychological variables, and their relationship whit quality of life in multiple sclerosis Neurolog Sci 2009; 12: 528-531.71. Lobentantz IS, Asenbaum S,Vass K,Sauter C, Klosch G, Kogllegger H, Kristoferitsch W, Zeitlhofer J. Factor influencing quality of life in multiple sclerosis patients: disability, depressive mood, fatigue and sleep quality. Acta Neurol Scand 2004; 110: 6-13.72. Kern S, Schrempf W, Schneider W, et al. Neurological disability, psychological distres, and health-related quality of life in multiple sclerosis patients within three years after diagnosis. Mult Scler 2009; 15: 752-8.73. Janssens AC, van Doorm PA, de Boer JB, et al. Anxiety and depression influence the relation between disability status and quality of life in multiple sclerosis. Multiple sclerosis 2003; 9: 397-403.74. D’Alisa S, Miscio G, Bando S, et al. Depression is the main determinant in quality of life in multiple sclerosis; a classification-regression (CART) study. Disabil Rehabil 2006; 28: 307-314.75. Siegert RJ, Abernethy DA. Depression in multiple sclerosis: a review. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2005; 76: 469-475.76. Mohr DC, Goodkin DE, Gutti N, et al. Depression, coping strategies, and level of neurological impairment in multiple sclerosis. Mult Scler 1997; 3:254-258.77. Lynch SG, Kroencke DC, Dennev DR. The relationship between disability and depression in multiple sclerosis: the role of uncertainity, coping and hope. Mult Scler 2001; 7: 411-416.78. Korostil M, Feinstein A. Anxiety disorders and their clinical correlates in MS patients. Mult Scler 2007; 13: 67-72.79. Poder K, Ghatavik K,Fish J at al. Social anxiety in multiple sclerosis clinic population. Mult Scler 2009; 15: 393-398.80. Montel SR, Bungener C. Coping and quality of life in one hundred and thirty five subjests with multiple sclerosis. Mult Scler 2007; 13: 393-401.81. Galeazzi GM, Ferrari S, Giaroli G et al. Psychiatric disorders and depression in multiple sclerosis outpatients: impact of disability and interferon beta therapy. Neurol Sci 2005; 26: 255-262.82. Benedict RH, Wahling E, Bakshi R, Fishman I, Munchauer F, Zivadinov R, Weinstock-Guttman B. Predicting quality of life in multiple sclerosis: accounting



for physical disability, fatigue, cognition, mood disorder, personality and behavioral change. J Neurol Sci 2005; 23: 29-34.83. Putzki N, Fischer J, Gotwald K, et al. Quality of life in 1000 patients with early relapsing-remitting multiple sclerosis. Eur J Neurol 2009; 16: 713-20.84. Janardhan V, Bakshi R. Qulity of life in patients with multiple sclerosis; the impact of fatigue and depression. J Neurol Sci 2002; 205: 51-8.85. Freeman JA, Thompson AJ, Fitzpatric R, et al. Interferon – β 1b in the treatment of secondary progressive MS: Impact of Quality of life. Neurology 2001; 57: 1870-586. Cohen JA, Cutter GR, Fischer JS, et al. Benefit of Interferon – β 1a on MSFC progression in secondary progressive MS. Neurology 2002; 59: 679-87.87. Simone IL, Ceccarelli A, Tortorella C, et. al. Influence of Interferon – β treatment on quality of life in multiple sclerosis patinents. Health Qual Life Outcomes 2006; 4: 96.88. Lily O, McFadden E, Hensor E, et al. Disease – specific quality of life in multiple sceloris: the effect of disease modifying treatment. Mult Scler 2006; 12: 808-13.89. Vermersch P, de Seze J, Delisse B, Lemaire S , Stojkovic T. Quality of life in multiple sclerosis: influence of interferon-beta1 a (Avonex) treatment. Mult Scler 2002; 8: 377–381.90. Zivadinov R, Zorzon M, Tommasi MA, et al. A longitudinal study of quality of life and side effects in patients with multiple sclerosis treated with inter-feron beta-1a. J Neurol Sci 2003; 216: 113–118.91. Rudick RA, Miller D, Hass S, et al. Health relatet quality of life in multiple sclerosis: effects of natalizumab. Ann Neurol 2007; 62: 335-46.92. Spain LA, Tubridy N, Kilpatrick TJ, Adams SJ, Holmes AC. Ilnes perception and health related quality of life in multiple sclerosis. Acta Neurol Scand 2007; 116: 293-299.

NEUROVESTI - drustvoneurologasrbije.orgdrustvoneurologasrbije.org/arhiva/Neurovesti br. 6..pdf · njege se premiješta sa zaraznih bolesti na hronična oboljenja. Stoga je danas jedno

Documents